Bibliometria w zarządzaniu technologiami i badaniami naukowymi

Bibliometria w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi

Krzysztof Klincewicz Marcin emigaa

Micha Mijal

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego

Bibliometria

w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi

Krzysztof Klincewicz, Marcin emigaa, Micha Mijal

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego

Warszawa 2012

Autorzy:

prof. UW dr hab. Krzysztof Klincewicz (rozdziay 1-9, 11-15)

dr in. Marcin emigaa (rozdzia 10)

dr Micha Mijal (rozdzia 11)

Publikacja powstaa w ramach projektu wspfinansowanego ze rodkw UE w

ramach projektu systemowego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego

"Wsparcie systemu zarzdzania badaniami naukowymi oraz ich wynikami"

(Poddziaanie 1.1.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka).

Publikacja bezpatna

Copyright by Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego, Warszawa 2012


3

Spis treci

O czym bdzie ta ksika? (Krzysztof Klincewicz) ................................................................... 7

1. Wprowadzenie (Krzysztof Klincewicz) ........................................................................... 14

1.1. Podstawowe pojcia .................................................................................................. 14

1.2. Struktura ksiki ........................................................................................................ 14

2. Potrzeby informacyjne uczestnikw systemu B+R (Krzysztof Klincewicz) ................... 16

2.1. Znaczenie analiz bibliometrycznych dla strategicznego zarzdzania nauk ............. 16

2.2. Uczestnicy systemu innowacji i ich potrzeby informacyjne ..................................... 16

2.3. Kierunki analiz bibliometrycznych w odpowiedzi na potrzeby interesariuszy ......... 21

3. Analizy bibliometryczne w wietle dorobku dyscypliny zarzdzania technologiami

(Krzysztof Klincewicz) ............................................................................................................ 22

3.1. Zarzdzanie technologiami a analizy bibliometryczne.............................................. 22

3.2. Modele tworzenia innowacji ..................................................................................... 22

3.3. Rezultaty dziaalnoci badawczo-rozwojowej ........................................................... 24

3.4. Rodzaje dziaalnoci badawczo-rozwojowej ............................................................. 26

3.5. Rozwj technologii .................................................................................................... 28

3.6. Wnioski do wykorzystania w analizach bibliometrycznych ..................................... 32

4. Bibliometria a inne techniki analityczne (Krzysztof Klincewicz) ................................... 34

4.1. Techniki wspierajce obserwacj i przewidywanie rozwoju nauki i techniki ........... 34

4.2. Bibliometria na tle innych technik ............................................................................. 35

4.3. Wykorzystanie bibliometrii do analiz systemu B+R ................................................. 37

4.4. Zalety i ograniczenia bibliometrii .............................................................................. 39

5. Analizy bibliometryczne w wietle dowiadcze midzynarodowych (Krzysztof

Klincewicz) .............................................................................................................................. 41

5.1. Wykorzystanie bibliometrii przez zagraniczne organizacje ...................................... 41

5.2. Dowiadczenia instytucji rzdowych i wojskowych w Stanach Zjednoczonych ...... 41

5.3. Dowiadczenia instytucji rzdowych innych krajw ................................................ 43

5.4. Dowiadczenia firm technologicznych ...................................................................... 46

6. Dane bibliometryczne wykorzystywane do celw analitycznych (Krzysztof Klincewicz)

.. ............................................................................................................................ 51

6.1. Dane bibliometryczne i bazy bibliograficzne ............................................................ 51

6.2. Dane bibliometryczne dostpne w bazach publikacji i streszcze ............................ 51

6.3. Dane bibliometryczne dostpne w bazach patentw ................................................. 55

6.4. Zrnicowanie aktywnoci badawczej poszczeglnych krajw................................ 57


4

7. Pytania analityczne w bibliometrii (Krzysztof Klincewicz) ............................................ 60

8. Podstawowe techniki analityczne w bibliometrii (Krzysztof Klincewicz) ...................... 69

8.1. Podstawowe techniki bibliometryczne ...................................................................... 69

8.2. Tworzenie zestawu danych bibliometrycznych do dalszych analiz .......................... 70

8.3. Listy rankingowe ....................................................................................................... 77

8.4. Analiza wspwystpowania sw (co-word) ............................................................ 80

8.5. Analiza wspklasyfikacji (co-classification) ........................................................... 82

8.6. Analiza wspautorstwa (co-authorship) ................................................................... 83

8.7. Analiza cytowa (citation) ........................................................................................ 85

8.8. Warianty analizy cytowa ......................................................................................... 91

8.9. Podstawowe wskaniki bibliometryczne ................................................................... 94

9. Zaawansowane techniki analityczne w bibliometrii (Krzysztof Klincewicz) .................. 97

9.1. Zaawansowane techniki bibliometryczne .................................................................. 97

9.2. Tech mining ............................................................................................................... 97

9.3. Tomografia bazodanowa ......................................................................................... 112

9.4. Literature-Based Discovery ..................................................................................... 113

9.5. TRIZ ......................................................................................................................... 118

9.6. Identyfikacja nowych trendw i tworzenie map bada ........................................... 126

9.7. Zaawansowane wskaniki bibliometryczne ............................................................ 138

10. Bazy wykorzystywane do analiz bibliometrycznych (Marcin emigaa) ................... 144

10.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 144

10.2. Przegld baz bibliograficznych ............................................................................ 144

10.2.1. Chemical Abstracts Service/ SciFinder (CAS) ............................................. 144

10.2.2. Compendex ................................................................................................... 146

10.2.3. ACM Digital Library .................................................................................... 147

10.2.4. Scirus ............................................................................................................ 148

10.2.5. Google Scholar ............................................................................................. 149

10.2.6. Web of Science .............................................................................................. 150

10.2.7. Scopus ........................................................................................................... 151

10.2.8. INSPEC ......................................................................................................... 151

10.2.9. MEDLINE ..................................................................................................... 152

10.3. Opis bazy Web of Science .................................................................................... 152

10.4. Opis bazy Scopus ................................................................................................. 158

10.5. Opis bazy INSPEC ............................................................................................... 166


5

10.6. Opis bazy MEDLINE ........................................................................................... 171

10.7. Porwnanie funkcjonalnoci baz bibliograficznych ............................................ 177

10.8. Opis bazy Europejskiego Urzdu Patentowego (EPO)........................................ 182

10.9. Opis bazy Urzdu Patentowego Stanw Zjednoczonych (USPTO) .................... 188

10.10. Opis bazy Google Patents .................................................................................... 195

10.11. Porwnanie funkcjonalnoci baz patentw .......................................................... 201

10.12. Przegld komercyjnych baz patentw.................................................................. 204

10.12.1. Delphion ....................................................................................................... 204

10.12.2. Micro Patent / Patent Web ........................................................................... 207

10.12.3. Pat Base ........................................................................................................ 208

10.12.4. QPat .............................................................................................................. 210

10.12.5. WIPS Global ................................................................................................. 214

10.12.6. Total Patent .................................................................................................. 216

10.12.7. Thomson Innovation ..................................................................................... 217

10.12.8. SureChem ...................................................................................................... 218

10.12.9. JP-NETe ........................................................................................................ 219

10.12.10. Patent Integration ..................................................................................... 219

11. Oprogramowanie wykorzystywane do analiz bibliometrycznych oraz wizualizacji ich

wynikw (Micha Mijal, Krzysztof Klincewicz) ................................................................... 222

11.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 222

11.2. Rodzaje oprogramowania, wspierajcego analizy bibliometryczne .................... 223

11.3. Opis programu Matheo Analyzer ......................................................................... 225

11.4. Opis programu CiteSpace .................................................................................... 231

11.5. Opis programu VantagePoint .............................................................................. 236

11.6. Opis programu HistCite ....................................................................................... 240

11.7. Opis programu PatentNet ..................................................................................... 243

11.8. Porwnanie zastosowa opisanych programw .................................................. 246

11.9. Przegld innych programw, wspierajcych analizy bibliometryczne ................ 248

12. Rekomendacje dotyczce prowadzenia analiz bibliometrycznych (Krzysztof

Klincewicz) ............................................................................................................................ 254

12.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 254

12.2. Wybr pyta badawczych .................................................................................... 255

12.3. Przydatno technik analitycznych ...................................................................... 260

12.4. Przydatno baz bibliograficznych i oprogramowania ........................................ 264


6

13. Podstawowe analizy bibliometryczne przykad analizy bada nad grafenem

(Krzysztof Klincewicz) .......................................................................................................... 279

14. Analiza bibliometryczna aktywnoci publikacyjnej polskich uczelni wyszych, 2000-

2009 (Krzysztof Klincewicz) ................................................................................................. 291

15. Analiza bibliometryczna bada nad laserami pprzewodnikowymi, 1988-2005

(Krzysztof Klincewicz) .......................................................................................................... 298

Literatura ................................................................................................................................ 306

Wykaz rysunkw .................................................................................................................... 323

Wykaz tabel ............................................................................................................................ 331

Informacja o autorach ............................................................................................................. 336


7

O czym bdzie ta ksika?

Niniejsza ksika zostaa przygotowana na zamwienie Departamentu Strategii Ministerstwa

Nauki i Szkolnictwa Wyszego (MNiSW) w zwizku z planami stworzenia Obserwatorium

bada naukowych i rozwoju technologii. Ksika prezentuje moliwoci wykorzystania

bibliometrii w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi. Bibliometria to zbir

technik badawczych, stosowanych do ilociowych analiz publikacji, w tym publikacji

naukowych i dokumentw patentowych. Bibliometria lub szerzej naukometria (ang.

scientometrics) moe by rwnie traktowana jako odrbna dyscyplina badawcza w obszarze

naukoznawstwa, zajmujca si badaniami rozwoju nauki jako procesu informacyjnego. Do

typowych zastosowa praktycznych bibliometrii naley analiza dziaalnoci badawczo-

rozwojowej, prowadzona w zwizku z potrzebami osb zarzdzajcych podmiotami w

sektorze B+R oraz formuujcych polityk naukow lub polityk innowacyjn.

Rozdzia 1 wyjania zakres publikacji i omawia podstawowe pojcia.

Rozdzia 2 opisuje potrzeby informacyjne uczestnikw systemu B+R, wskazujc na

celowo podejmowania analiz bibliometrycznych oraz charakteryzujc potrzeby i

oczekiwania ich typowych interesariuszy. Diagnoza potrzeb interesariuszy odwouje si do

modelu evidence-based policy, w ktrym decyzje o wyborze kierunkw strategicznych i

alokacji rodkw powinny opiera si na gromadzeniu i analizie danych empirycznych.

Szczegowo omwiono potrzeby informacyjne reprezentantw resortu nauki (w tym

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego, Narodowego Centrum Bada i Rozwoju,

Narodowego Centrum Nauki, Komitetu Ewaluacji Jednostek Naukowych i Orodka

Przetwarzania Informacji), innych instytucji rzdowych (w tym: Ministerstwa Edukacji

Narodowej, Ministerstwa Finansw, Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Infrastruktury,

Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, Ministerstwa

rodowiska, Ministerstwa Zdrowia, Gwnego Urzdu Statystycznego, Polskiej Agencji

Rozwoju Przedsibiorczoci, Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych oraz

Urzdu Patentowego RP), jak rwnie uczelni wyszych, instytutw badawczych, jednostek

naukowych Polskiej Akademii Nauk i przedsibiorstw technologicznych.

Diagnoza potrzeb informacyjnych wskazuje na moliwoci podjcia czterech szerokich

kierunkw dziaa:

1. monitorowanie i skanowanie technologii gromadzenie informacji o tym, co byo i/lub

jest przedmiotem aktywnoci badawczo-rozwojowej (dalej w ksice okrelanej jako:

B+R) w poszczeglnych obszarach technologicznych (monitorowanie oznacza dziaania

nieukierunkowane na konkretne pytania analityczne, skanowanie ukierunkowane),

2. wywiad technologiczny (technology intelligence) zdobywanie danych o tym, kto

zajmuje si poszczeglnymi technologiami i obszarami bada oraz na jakich aspektach

koncentruje wysiki badawcze,

3. prognozowanie rozwoju technologii - w tym analiza trendw w zakresie bada

naukowych i prac nad doskonaleniem technologii oraz przewidywanie ewolucji obecnie

dostpnych klas rozwiza,


8

4. ocena technologii (technology assessment) ocena znaczenia indywidualnych osigni

oraz pozycji konkurencyjnej badaczy, instytucji, regionw i kraju.

Rozdzia 3 oferuje spojrzenie na analizy bibliometryczne w wietle dorobku dyscypliny

zarzdzania technologiami, ktra stanowi metodologiczny i merytoryczny fundament dla

obserwacji bada naukowych i rozwoju technologii. Rozdzia charakteryzuje podstawowe

modele tworzenia innowacji, oferuje typologi dziaalnoci badawczo-rozwojowej oraz

wskazuje na typowe mechanizmy rozwoju technologii poprzez odwoanie do literatury

zachodniej i rosyjskiej. Przegld dorobku teoretykw zarzdzania technologiami pozwala

wskaza zastosowania technik bibliometrycznych w narodowym systemie innowacji:

przewidywanie rozwoju okrelonych obszarw bada naukowych i technologii, w

szczeglnoci okrelanie kierunkw i potencjau dalszego rozwoju,

identyfikacja obszarw wiedzy, niezbdnych dla skutecznego prowadzenia bada

naukowych i prac rozwojowych w poszczeglnych obszarach,

identyfikacja przypadkw fuzji technologii oraz nowych, powstajcych obszarw

badawczych i technologicznych (emerging technologies),

identyfikacja obszarw badawczych i rozwiza technologicznych, ktre mog stopniowo

wypiera dotychczas stosowane rozwizania i ogranicza przydatno zgromadzonej

wiedzy (disruptive technologies, competence-destroying innovations),

gromadzenie i udostpnianie wiedzy, dotyczcej tendencji w obszarze bada naukowych i

rozwoju technologii, ktre moe suy podnoszeniu zdolnoci absorpcyjnych

pracownikw instytucji naukowych i firm oraz stanowi inspiracj do wasnych bada i

wysikw wynalazczych.

Rozdzia 4 zestawia techniki bibliometryczne z innymi podejciami do analizy trendw w

obszarze bada naukowych i rozwoju technologii, takimi jak foresight, technology

roadmapping i competitive technology intelligence. Zwraca rwnie uwag na dwa

podstawowe zastosowania bibliometrii: ewaluacyjne (suce ocenie badaczy i jednostek

naukowych) oraz deskryptywne (pozwalajce na obserwacj tendencji w rozwoju nauki i

technologii, identyfikacj istotnych aktorw na scenie innowacji oraz lepsze zrozumienie

specyfiki poszczeglnych obszarw bada). Kolejne rozdziay ksiki koncentruj si na

deskryptywnych zastosowaniach bibliometrii.

Dalsza cz rozdziau uwiadamia czytelnikom zalety i ograniczenia technik

bibliometrycznych. Bibliometria pozwala na analizy ilociowe, zobiektywizowane,

odwoujce si do wymiernych rezultatw prac B+R, pozwalajce na prowadzenie analiz

przez osoby niezaangaowane przy wykorzystaniu nieinwazyjnych technik gromadzenia

danych. Z drugiej strony, niewaciwy dobr danych oraz nierzetelna analiza mog w atwy

sposb doprowadzi do powstania bdw interpretacyjnych, dlatego stosowanie bibliometrii

wymaga dobrego zrozumienia uwarunkowa metodologicznych i najlepszych praktyk

analitycznych.

Rozdzia 5 przedstawia dowiadczenia innych instytucji w zakresie obserwacji bada

naukowych i rozwoju technologii. Do pionierw systematycznych obserwacji nale Stany

Zjednoczone, w szczeglnoci Departament Obrony. Opisano powstanie najpopularniejszego

rozwizania informatycznego, wspierajcego analizy bibliometryczne, pocztkowo


9

finansowanego z budetu obronnego USA. Wskazano te na przykady aktywnoci

analitycznej w obszarze bibliometrii, dostpnej na militarnym portalu DTIC (Defense

Technical Information Center). Szczegowo porwnano te techniki analityczne,

wykorzystywane przez agencje rzdowe National Science Foundation (NSF), National

Institute of Health (NIH), Department of Energy (DOE) oraz National Institute of Standards

and Technology (NIST) w ramach Advanced Technology Program (ATP). W kolejnym

podrozdziale omwiono dowiadczenia instytucji rzdowych z innych krajw, w tym Francji,

Holandii, Brazylii, Turcji, Australii, Indii, Malezji, Japonii, Korei Poudniowej, Niemiec i

Finlandii. W kadym z tych krajw, opracowanie raportw analitycznych opartych o dane

bibliometryczne byo inspiracj do krajowych debat nad kierunkami rozwoju prac B+R oraz

mechanizmami finansowania nauki. Przedstawiono rwnie zakres tematyczny obserwacji,

prowadzonych w poszczeglnych krajach, w podziale na obszary technologiczne. Rozdzia

dokumentuje wreszcie dowiadczenia konkretnych firm technologicznych oraz analizy

porwnawcze tendencji do wykorzystywania technik obserwacyjnych oraz rde informacji

o otoczeniu technologicznym przez przedsibiorstwa z poszczeglnych bran.

Rozdzia 6 rozpoczyna cykl praktycznych porad, dotyczcych prowadzenia analiz

bibliometrycznych i koncentruje si na specyfice danych bibliometrycznych.

Zaprezentowane zostaj bazy wykorzystywane do celw analiz bibliometrycznych (bazy

publikacji, streszcze, patentw i zgosze patentowych) oraz typowa struktura danych w tych

bazach. Rozdzia podsumowuj zestawienia wymiernych przejaww aktywnoci badawczej -

patentw i publikacji - dla wybranych krajw, wskazujce na przydatno analiz

bibliometrycznych w odniesieniu do systemw innowacji tych gospodarek.

Rozdzia 7 oferuje systematyczne zestawienie pyta analitycznych, ktre mog by zadane

w projektach bibliometrycznych. Dla kadego pytania, wskazany zosta stopie trudnoci

analiz - konieczno posiadania wiedzy eksperckiej w zakresie analizowanej dyscypliny oraz

zoono przetwarzania danych. Przedstawiona lista pyta jest wykorzystywana w dalszych

czciach ksiki jako wany punkt odniesienia i podstawa do oceny moliwoci

zastosowania poszczeglnych technik analitycznych, baz danych i oprogramowania oraz

sposb definiowania zakresu prac w projektach badawczych. Lista obejmuje nastpujce

pytania:

Co? - Identyfikacja obszarw bada i technologii w zbiorze danych

bibliometrycznych dla okrelonego kraju, regionu, orodka badawczego lub dla

okrelonych lat

Co dokadnie? - Identyfikacja podobszarw badawczych w zbiorze danych

bibliometrycznych, odzwierciedlajcych wybrany obszar bada i technologii)

Kto? - Identyfikacja badaczy/wynalazcw i zespow badawczych, prowadzcych

badania na okrelony temat

Gdzie? - Identyfikacja afiliacji, w ktrych prowadzone s badania na okrelony temat

(poziom kraju, miasta, organizacji)

Kiedy? - Okrelenie momentu publikacji, zgoszenia patentowego lub uzyskania

patentu, jak rwnie okresw, w ktrych prowadzono badania na okrelony temat


10

Z kim? - Analiza wspautorstwa publikacji i wynalazkw poprzez identyfikacj osb,

ktre wsplnie prowadziy badania

Z jak organizacj? - Analiza wspautorstwa publikacji i wynalazkw (co-

authorship) poprzez identyfikacj organizacji, zatrudniajcych osoby, ktre wsplnie

prowadziy badania

Ile? - Zliczanie publikacji, zgosze patentowych lub udzielonych patentw dla

wybranego obszaru lub podobszaru bada i technologii (moliwe jest take

sporzdzanie zestawie porwnawczych liczby publikacji w powizaniu z

odpowiedziami na pytania: co? co dokadnie? kto? gdzie? kiedy? z kim? z jak

organizacj?)

Ilu? - Zestawienie liczby autorw publikacji lub zgosze patentowych w danym

obszarze

Jak zmienia si w czasie? - Analiza szeregw czasowych, odzwierciedlajcych liczby

publikacji lub patentw w wybranych obszarach bada i technologii (moliwe jest

odzwierciedlenie zmian w czasie w powizaniu z odpowiedziami na pytania: co? co

dokadnie? kto? gdzie? kiedy? z kim? z jak organizacj? ile? czyli prezentacja

historycznego rozwoju obszaru bada)

Jak bdzie si rozwija? - Prognoza krtkookresowa, oparta na ekstrapolacji szeregw

czasowych (moliwe jest przygotowanie prognoz w powizaniu z odpowiedziami na

pytania: co? co dokadnie? kto? gdzie? kiedy? z kim? z jak organizacj? pod

warunkiem posiadania dostatecznie dugich serii danych historycznych)

Jak popularne w porwnaniu do? - Porwnanie liczb publikacji, zgosze

patentowych lub patentw w kilku obszarach badawczych

Jakie s nisze? - Identyfikacja podobszarw badawczych, ktre nadal ciesz si

niewielkim zainteresowaniem badaczy (w oparciu o liczb publikacji, zgosze

patentowych lub patentw w danym podobszarze, porwnan z ich globaln liczb dla

szerokiego obszaru bada)

Jakie s nowe popularne tematy? - Identyfikacja nowych, cieszcych si narastajc

popularnoci tematw badawczych (hot topics), w tym dynamicznie rozwijajcych

si, nowych technologii (emerging technologies)

Z czym zwizane? - Analiza pokrewnych obszarw bada i tematw badawczych,

ktre rwnoczenie opisywane s w publikacjach lub dokumentach patentowych na

poziomie wspwystpowania specjalistycznych poj w streszczeniach i tytuach (co-

word) lub w sowach kluczowych i kodach klasyfikacyjnych (co-classification)

W jaki sposb zwizane? - Analiza szczegowych podej badawczych, technik,

rodkw i technologii, wykorzystywanych przez zidentyfikowane wczeniej obszary

bada i tematy badawcze, pokrewne wobec podstawowego obszaru analiz

Co uzupenia? - Identyfikacja komplementarnych obszarw wiedzy naukowej,

komplementarnych umiejtnoci badawczych lub komplementarnych technologii,

wykorzystywanych przy prowadzeniu bada w danych obszarze

Jakich wariantw nie analizowano? - Identyfikacja moliwych nowych kierunkw

bada i sposobw rozwizania problemw naukowych i praktycznych w oparciu o

analogie, techniki kreatywnego rozwizywania problemw i ocen potencjau

ewolucyjnego


11

Kto uzupenia? - Identyfikacja osb i organizacji, posiadajcych komplementarne

obszary wiedzy naukowej, komplementarne umiejtnoci badawcze lub

komplementarne technologie, wykorzystywane przy prowadzeniu bada w danym

obszarze

Kto moe by dostawc? - Identyfikacja osb i organizacji, ktre mog by

podwykonawcami okrelonych zlece badawczych ze wzgldu na dotychczasowy

dorobek naukowy

Kto moe by odbiorc? - Identyfikacja osb i organizacji, ktre mog by

zleceniodawcami projektw badawczo-rozwojowych lub nabywcami/licencjobiorcami

ich rezultatw ze wzgldu na dotychczasowe zainteresowania i potrzeby badawcze

Kto jest konkurentem? - Identyfikacja osb i organizacji, prowadzcych badania w

analogicznych, szczegowych obszarach badawczych, przy wykorzystaniu

zblionych metod (podmioty zidentyfikowane jako konkurenci mog by te

potencjalnymi partnerami w konsorcjach badawczych zwaszcza wtedy, gdy

niezbdne jest poczenie zblionych zasobw dla zwikszenia skali prac

badawczych)

Kto moe by konkurentem? - Identyfikacja osb i organizacji, ktre mog podj

badania w analogicznych, szczegowych obszarach badawczych, przy wykorzystaniu

zblionych metod, a wskazuje na to ich profil badawczy, dotychczasowe

zainteresowania i analizy statystyczne (zwaszcza techniki analizy czynnikowej,

pozwalajce na identyfikacj ukrytych podobiestw i zalenoci w duych zbiorach

danych)

Kto moe by pracownikiem? - Identyfikacja osb, ktre prowadz lub mog

prowadzi badania w okrelonym obszarze i zgromadziy zadowalajcy dorobek

naukowy

Kto moe by sukcesorem? - Identyfikacja osb, ktre prowadziy badania wsplnie z

okrelonym naukowcem (co-authorship) i mog w przyszoci przej obowizki w

zakresie zarzdzania projektami badawczymi

Jakie X ma strategie badawcze? - Analiza tematyki badawczej, mechanizmw

wsppracy autorskiej (co-authorship), kluczowych badaczy i zespow badawczych,

partnerw zewntrznych i zmian w powyszych obszarach dla wybranej organizacji

Jak wane? - Zestawienie liczby cytowa dla pojedynczych publikacji lub patentw

Jak cznie wane? - Zestawienie zagregowanej liczby cytowa dla grupy publikacji

lub patentw (np. pochodzcych od autorw z jednej organizacji, dotyczcych jednego

obszaru badawczego)

Kto jest wany? - Porwnania liczby cytowa w dorobku danych badaczy oraz

obliczanie wskanikw dotyczcych cytowa (np. indeksw h Hirscha)

Do jakiej wiedzy nawizuje? - Identyfikacja rde wiedzy, ujawnionych w

cytowaniach, zawartych w publikacjach naukowych i zgoszeniach patentowych

(moliwe dalsze analizy zidentyfikowanego zbioru rde wiedzy w oparciu o pytania:

co? co dokadnie? kto? gdzie? kiedy? z kim? z jak organizacj? ile?)

Do czyich bada nawizuje? - Identyfikacja naukowcw i wynalazcw, do prac

ktrych odwouj si cytowania w publikacjach naukowych i zgoszeniach

patentowych


12

Rozdzia 8 omawia praktyczne aspekty stosowania podstawowych technik

bibliometrycznych: sposoby tworzenia zestawu danych bibliometrycznych do dalszych

analiz (z wykorzystaniem mechanizmw wyszukiwania, oferowanych przez bazy

bibliograficzne oraz ze wskazaniem na typowe ograniczenia i problemy zwizane z

wyszukiwaniem), budow list rankingowych, analizy wspwystpowania sw (co-word),

analizy wspklasyfikacji (co-classification), analizy wspautorstwa (co-authorship) oraz

warianty analizy cytowa (citation). Opisane zostay rwnie typowe wskaniki

bibliometryczne. Zaprezentowane w rozdziale 8 techniki mog by zwykle wykorzystywane

nawet bez korzystania z zaawansowanych, kosztownych narzdzi informatycznych. Stanowi

podstawowe sposoby przetwarzania danych bibliometrycznych, jednak ich stosowanie wie

si z licznymi ograniczeniami. Rozdzia oferuje przegld wanych poj specjalistycznych i

koncepcji, wykorzystywanych w analizach bibliometrycznych, stanowic podstaw do lektury

kolejnych czci ksiki.

Rozdzia 9 prezentuje zaawansowane techniki bibliometryczne - tech mining, tomografi

bazodanow, Literature-Based Discovery, TRIZ, sposoby identyfikacji nowych trendw i

tworzenia map bada oraz moliwoci wykorzystywania zaawansowanych wskanikw

bibliometrycznych. Opiera si na terminologii zaprezentowanej w rozdziale poprzednim i

szczegowo omawia techniki, ktre mog znale zastosowanie w praktycznej pracy

badaczy, zajmujcych si bibliometri. Szczeglnie interesujce wydaj si podejcia tech

mining (eksploracji danych technologicznych) oraz wspierane informatycznie techniki

identyfikacji znaczcych zmian w tematyce badawczej, pozwalajce na ledzenie

pojawiania si i rozwoju nowych zagadnie badawczych oraz nowych technologii. Znaczcy

potencja analityczny oferuj te opisane techniki wizualizacji danych, pozwalajce w

graficzny sposb odzwierciedli zalenoci pomidzy badaczami, zatrudniajcymi ich

instytucjami i tematami bada, a nawet "rzutowa" dorobek badawczy na wiatow map

nauki, wskazujc na interdyscyplinarny charakter bada i uatwiajc midzynarodowe

analizy porwnawcze.

Rozdzia 10 oferuje rozbudowany przegld baz, wykorzystywanych w analizach

bibliometrycznych. Zostay one zaprezentowane w podziale na bazy bibliograficzne

(publikacji i streszcze) oraz patentowe (zgosze patentowych i udzielonych patentw).

Szczegowo opisano najbardziej przydatne bazy - wrd baz bibliograficznych: Web of

Science, Scopus, INSPEC, MEDLINE, a wrd baz patentowych: Esp@cenet, USPTO i

Google Patents. Dodatkowo, zaprezentowane zostay inne komercyjne bazy: Chemical

Abstracts Service/SciFinder, Compendex, ACM Digital Library, Scirus, Google Scholar,

Delphion, Micro Patent, Pat Base, QPat, WIPS Global, Total Patent, Thomson Innovation,

SureChem, JP-NETe oraz Patent Integration. Ta cz ksiki uatwia czytelnikowi wybr

odpowiedniego rda danych do konkretnego projektu analitycznego i wskazuje, e nie jest

moliwe wskazanie jednej bazy, najlepiej zaspokajajcej wszystkie moliwe potrzeby w

projektach bibliometrycznych, cho poszczeglne bazy bd lepiej nadawa si do udzielania

odpowiedzi na konkretne pytania analityczne.

Rozdzia 11 omawia dostpne narzdzia informatyczne, ktre mog wspiera analizy

bibliometryczne. Po przedstawieniu typologii aplikacji komputerowych, koncentruje si na

szczegowej analizie narzdzi: komercyjnych programw Matheo Analyzer i VantagePoint


13

oraz bezpatnych narzdzi CiteSpace, HistCite i PatentNet. Dodatkowo, zaprezentowane

zostao rwnie zestawienie dodatkowych informacji, dotyczcych kilkudziesiciu

komercyjnych i bezpatnych pakietw oprogramowania, ktre moe wspiera specyficzne

zastosowania analityczne.

Rozdzia 12 oferuje szczegowe rekomendacje, dotyczce prowadzenia projektw

bibliometrycznych. Planowanie pracy rozpoczyna si od wyboru konkretnych pyta

badawczych. W kolejnym kroku, wskazane zostay szczegowe techniki bibliometryczne,

ktre pomagaj w udzieleniu odpowiedzi na konkretne pytania analityczne (w nawizaniu do

wczeniejszej prezentacji w rozdziaach 8 i 9). Dalsze decyzje maj bezporednie implikacje

dla inwestycji, jakie musz by poniesione w zwizku z prowadzeniem projektw

bibliometrycznych i dotycz wyboru baz i programw komputerowych dla celw

poszczeglnych analiz. Zestawienia tabelaryczne ujawniaj przydatno baz i aplikacji w

zalenoci od zadawanych pyta analitycznych.

Rozdziay 13-15 oferuj przykady analiz bibliometrycznych, prowadzonych w reakcji na

okrelone potrzeby informacyjne. Pierwsza z nich odpowiada na denie do lepszego

zrozumienia specyfiki bada nad grafenem, nowym materiaem pprzewodnikowym, w

ktrych znaczc rol odegrali polscy naukowcy. Druga prezentuje porwnanie 24 uczelni

wyszych w Polsce pod wzgldem aktywnoci publikacyjnej. Trzecia odzwierciedla

zaawansowane analizy bada nad laserami pprzewodnikowymi, z podziaem na miejsca

prowadzenia bada i ich szczegowe tematy. Dziki wykorzystaniu wiedzy, zawartej w

niniejszej ksice, pracownicy organizacji z sektora B+R bd mogli samodzielnie prowadzi

nawet bardziej zoone analizy, a zaprezentowane przykady mog stanowi dodatkow

inspiracj i uzasadnienie celowoci podejmowania projektw analiz bibliometrycznych.


14

1. Wprowadzenie

1.1. Podstawowe pojcia

Niniejsza ksika zostaa przygotowana na zamwienie Departamentu Strategii Ministerstwa

Nauki i Szkolnictwa Wyszego (MNiSW) w zwizku z planami stworzenia Obserwatorium

bada naukowych i rozwoju technologii. Jej opracowanie zostao zlecone w ramach projektu

systemowego MNiSW Wsparcie systemu zarzdzania badaniami naukowymi oraz ich

wynikami (Poddziaanie 1.1.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka).

Ksika zawiera rozbudowan analiz moliwoci wykorzystania technik bibliometrycznych

w zarzdzaniu technologiami i badaniami naukowymi. Bibliometria to zbir technik

badawczych, stosowanych do ilociowych analiz publikacji, w tym publikacji naukowych i

dokumentw patentowych. Bibliometria lub szerzej naukometria (ang. scientometrics) moe

by rwnie traktowana jako odrbna dyscyplina badawcza w obszarze naukoznawstwa,

zajmujca si badaniami rozwoju nauki jako procesu informacyjnego. Do typowych

zastosowa praktycznych bibliometrii naley analiza dziaalnoci badawczo-rozwojowej,

prowadzona w zwizku z potrzebami osb zarzdzajcych podmiotami w sektorze B+R oraz

formuujcych polityk naukow lub polityk innowacyjn. Wspczenie obserwujemy

zatarcie granic pomidzy bibliometri (tradycyjnie opart na analizie publikacji) oraz

patentometri (pomiarem patentw) oba podejcia stosuj analogiczne techniki analityczne i

narzdzia, a okrelenie bibliometrii obejmuje dzi rwnie analizy patentw.

Bibliometria jest w Polsce mao popularn technik badawcz, a zestawienie porwnawcze

dorobku polskich badaczy w obszarze bibliometrii oferuje Kozowski (2010: 68).

Prezentowana ksika ma suy jako poradnik wszystkim tym, ktrzy planuj prowadzenie

bada bibliometrycznych w obszarze zarzdzania technologiami i badaniami naukowymi oraz

pomoc dla osb analizujcych lub tworzcych polityk naukow. Rekomendowane

zastosowania bibliometrii powinny koncentrowa si na analizach dotyczcych dorobku

naukach biologicznych, chemicznych, farmaceutycznych, fizycznych, lenych,

matematycznych, medycznych, o Ziemi, rolniczych, technicznych, weterynaryjnych i

wojskowych (zgodnie z podziaem, wprowadzonym przez uchwa Centralnej Komisji do

Spraw Stopni i Tytuw z dnia 24 padziernika 2005 roku w sprawie okrelenia dziedzin

nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych). Opisane w ksice analizy

maj jedynie ograniczon przydatno w odniesieniu do nauk humanistycznych,

ekonomicznych, prawnych, teologicznych oraz sztuk.

1.2. Struktura ksiki

Ksika posiada nastpujc struktur:

Rozdzia 2 opisuje potrzeby informacyjne uczestnikw systemu B+R, wskazujc na

przydatno analiz bibliometrycznych dla poszczeglnych interesariuszy (potrzeby i

oczekiwania),

Rozdzia 3 oferuje przegld podstawowych koncepcji teoretycznych z obszaru

zarzdzania technologiami, do ktrych nawizywa bd opisy poszczeglnych

technik bibliometrycznych w dalszych rozdziaach (podstawy teoretyczne),


15

Rozdzia 4 uzasadnia celowo stosowania bibliometrii jako sposobu obserwacji

bada naukowych i rozwoju technologii, wskazujc jednoczenie jej ograniczenia

(argumenty na rzecz bibliometrii),

Rozdzia 5 prezentuje dowiadczenia instytucji rzdowych i przedsibiorstw z innych

krajw w zakresie wykorzystania technik bibliometrycznych do obserwacji trendw w

nauce i technice (benchmarking),

Rozdzia 6 rozpoczyna praktyczny opis moliwoci wykorzystania bibliometrii,

charakteryzujc dane bibliometryczne wykorzystywane w analizach (dane

bibliometryczne),

Rozdzia 7 zestawia typowe pytania analityczne, zadawane w projektach

bibliometrycznych (pytania analityczne),

Rozdzia 8 prezentuje podstawowe techniki analityczne w bibliometrii (podstawowe

techniki),

Rozdzia 9 prezentuje zaawansowane techniki analityczne w bibliometrii

(zaawansowane techniki),

Rozdzia 10 oferuje przegld baz publikacji i patentw oraz dyskusj moliwoci ich

wykorzystania dla celw analiz bibliometrycznych (bazy),

Rozdzia 11 zawiera zestawienie oprogramowania, wykorzystywanego do analiz

bibliometrycznych (oprogramowanie),

Rozdzia 12 formuuje rekomendacje, dotyczce organizacji bada bibliometrycznych

wyboru pyta analitycznych, technik, baz i oprogramowania (rekomendacje),

Rozdziay 13-15 prezentuj przykady prostych i zoonych analiz bibliometrycznych,

ilustrujce potencja technik, omwionych w rozdziaach 8 i 9.

Spis literatury zawiera wykaz pozycji, ktre zostay zacytowane w niniejszej ksice,


16

2. Potrzeby informacyjne uczestnikw systemu B+R

2.1. Znaczenie analiz bibliometrycznych dla strategicznego

zarzdzania nauk

Prowadzenie systematycznych obserwacji bada naukowych i rozwoju technologii pozwoli na

udoskonalenie mechanizmw strategicznego zarzdzania w sektorze B+R. Umoliwi te

zapobieganie negatywnym zjawiskom, gdy przy braku priorytetw oraz rezygnacji z

koncentracji zasobw finansowych i ludzkich na wybranych obszarach bada, ktre mogyby

stanowi potencjalne przewagi krajowych badaczy, doszoby do chaotycznego doboru

tematyki projektw badawczych w poszczeglnych instytucjach sektora nauki w oparciu o

metod prb i bdw. Ta negatywna sytuacja mogaby prowadzi do uzyskiwania

przecitnych rezultatw w bardzo wielu obszarach bada, rozproszenia zasobw, tworzenia

osigni badawczo-rozwojowych majcych znaczenie wycznie na poziomie regionalnym i

krajowym oraz tworzenia jedynie sabej oferty wsppracy dla biznesu.

Podjcie systematycznych analiz bibliometrycznych moe uatwi strategiczne zarzdzanie

sektorem nauki oraz budow strategii B+R instytucji naukowych i przedsibiorstw poprzez

dostarczenie szczegowej wiedzy na temat tendencji w zakresie rozwoju bada naukowych i

technologii. Takie podejcie jest zgodne z modelem evidence-based policy, opierajcym si

na wykorzystywaniu wynikw analiz i bada naukowych w procesach podejmowania decyzji

politycznych, w szczeglnoci decyzji dotyczcych alokacji rodkw. Gromadzone

informacje pozwol na koncentracj na obszarach, w ktrych polscy naukowcy oka si

konkurencyjni w skali wiatowej, a ktre jednoczenie s perspektywiczne dla dalszego

rozwoju nauki i technologii. Obserwacja tendencji w nauce uatwi priorytetyzacj i

zwikszanie nakadw na preferowane obszary badawcze. Takie dziaania pozwol na

promowanie osigni naukowych, ktre s lub maj szanse by znaczcymi w skali

midzynarodowej oraz stymulowanie udziau polskich badaczy w globalnym dyskursie

naukowym. W duszym okresie czasu taka sytuacja moe doprowadzi do powstawania

wybitnych rezultatw w niewielkiej liczbie obszarw badawczych, przy rwnoczesnym

umoliwieniu rozwoju innych bada, nie stanowicych kierunkw priorytetowych. wiadomy

wybr i koncentracja w nauce pozwol te na skonkretyzowanie oferty rodowisk naukowych

dla wiata biznesu, zwikszajc moliwoci finansowania bada naukowych ze rde

pozabudetowych. Takie podejcie nawizuje do koncepcji inteligentnej specjalizacji w

polityce naukowej i innowacyjnej (Kardas 2010).

2.2. Uczestnicy systemu innowacji i ich potrzeby informacyjne

Systematyczna obserwacja bada naukowych i rozwoju technologii jest przydatna dla

rnych grup podmiotw w narodowym systemie innowacji. Do najwaniejszych z nich

nale:

resort nauki (w tym Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego, Narodowe Centrum

Bada i Rozwoju, Narodowe Centrum Nauki, Komitet Ewaluacji Jednostek

Naukowych i Orodek Przetwarzania Informacji),

uczelnie wysze, instytuty badawcze i jednostki naukowe Polskiej Akademii Nauk,


17

przedsibiorstwa technologiczne.

Poniej zaprezentowane zostan moliwe zastosowania informacji, zdobywanych dziki

analizom bibliometrycznym przez najwaniejszych interesariuszy, w podziale na strategiczny,

taktyczny i operacyjny poziom podejmowanych dziaa.

Zestawienie obejmuje liczne nieuwiadomione potrzeby informacyjne. Ich niewiadomo

wynika z braku wiedzy na temat dostpnych technik analitycznych oraz ich moliwych

zastosowa w praktyce zarzdzania dziaalnoci badawczo-rozwojow. Przypadki

nieuwiadomionych potrzeb uczestnikw polskiego systemu innowacji zaznaczono w

poniszym zestawieniu symbolem {N}. Przemylenia osb zarzdzajcych poszczeglnymi

instytucjami, dotyczce moliwoci wykorzystania bibliometrii w tych dotychczas

nieuwiadomionych scenariuszach, mog sta si interesujc okazj dla doskonalenia ich

dziaa.

Interesariusz: resort nauki (w tym Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego,

Narodowe Centrum Bada i Rozwoju, Narodowe Centrum Nauki, Komitet Ewaluacji

Jednostek Naukowych i Orodek Przetwarzania Informacji)

Poziom strategiczny

planowanie strategiczne w tym okrelanie priorytetw dla bada naukowych i prac

rozwojowych, kierunkw inwestycji oraz wydatkowania funduszy krajowych i

midzynarodowych,

benchmarking i identyfikacja przewag i saboci polskich osigni badawczych w

porwnaniu do analogicznych osigni innych krajw,

identyfikacja wiodcych orodkw naukowych w kraju i za granic, zwaszcza w podziale

na wskie specjalizacje badawcze.

Poziom taktyczny

ocena dokona polskich naukowcw pod wzgldem zgodnoci z trendami w obszarze

bada naukowych i rozwoju technologii oraz porwnania midzynarodowej tematyki i

osigni,

stymulowanie inicjatyw badawczych, podejmowanych przez podmioty uczestniczce w

systemie B+R, w szczeglnoci wskazywanie globalnych tendencji rozwojowych oraz

pojawiajcych si nisz badawczych,

stymulowanie wsppracy naukowcw z przedsibiorcami oraz partnerstwa

instytucjonalnego z firmami {N},

wsparcie informacyjne przy podejmowaniu decyzji o zaangaowaniu lub rezygnacji z

zaangaowania polskiej nauki w specyficzne przedsiwzicia midzynarodowe {N},

stymulowanie wsppracy midzynarodowej z udziaem instytucji naukowych przy

wiadomym wyborze okrelonych obszarw bada, krajw partnerskich i najbardziej

adekwatnych zagranicznych kooperantw {N},

uatwienie udziau polskich zespow badawczych w 7. Programie Ramowym w Zakresie

Bada i Rozwoju Technologicznego poprzez identyfikacj potencjalnych uczestnikw

konsorcjw projektowych {N},


18

wsparcie informacyjne w procesach wydatkowania rodkw budetowych i

pozabudetowych m.in. w programach stypendialnych i konkursach o granty badawcze

{N},

dostarczanie danych wejciowych dla procesw oceny dorobku przy awansach

naukowych, procesw ewaluacji jednostek naukowych oraz wyanianiu Krajowych

Naukowych Orodkw Wiodcych (KNOW).

Interesariusze: inne instytucje rzdowe (w tym: Ministerstwo Edukacji Narodowej,

Ministerstwo Finansw, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Infrastruktury,

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji,

Ministerstwo rodowiska, Ministerstwo Zdrowia, Gwny Urzd Statystyczny, Polska

Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Polska Agencja Informacji i Inwestycji

Zagranicznych, Urzd Patentowy RP)

wsparcie informacyjne dla programowania wykorzystania rodkw krajowych i

midzynarodowych {N},

ukierunkowanie dziaa, majcych na celu wspieranie innowacyjnoci {N},

zaspokajanie doranych potrzeb informacyjnych (dotyczce m.in. procedur zamwie

publicznych, porwnywania i oceny technologii, promowania polskich osigni na forum

midzynarodowym) {N}.

Interesariusze: uczelnie wysze, instytuty badawcze i jednostki naukowe Polskiej

Akademii Nauk

Poziom strategiczny

planowanie strategiczne w tym okrelanie priorytetw dla bada naukowych i prac

rozwojowych, kierunkw inwestycji, wydatkowania funduszy wasnych oraz ubiegania

si o dofinansowanie {N},

benchmarking w stosunku do wybranych instytucji systemu B+R oraz okrelenie

wasnych przewag i saboci w badaniach naukowych dla poszczeglnych obszarw {N},

identyfikacja midzynarodowych tendencji badawczych, w tym popularnoci tematyki

bada, nowych obszarw o rosncym znaczeniu dla wiatowej nauki (ang. emerging

technologies), obszarw o szczeglnie intensywnej konkurencji pomidzy badaczami jak

rwnie potencjalnych nisz badawczych {N},

systematyczna identyfikacja wiodcych orodkw naukowych w kraju i za granic,

zwaszcza w podziale na wskie specjalizacje badawcze {N}.

Poziom taktyczny

ocena dokona pracownikw pod wzgldem innowacyjnoci i zgodnoci z trendami w

obszarze bada naukowych i rozwoju technologii oraz porwnania midzynarodowe

tematyki i osigni,

stymulowanie inicjatyw badawczych, podejmowanych przez pracownikw, w

szczeglnoci wskazywanie globalnych tendencji rozwojowych oraz pojawiajcych si

nisz badawczych {N},


19

stymulowanie wsppracy badaczy z przedsibiorcami oraz partnerstwa instytucjonalnego

z firmami poprzez identyfikacj moliwych partnerw biznesowych {N},

uatwienie udziau naukowcw w programach bada midzyuczelnianych i

midzynarodowych poprzez identyfikacj moliwych uczestnikw konsorcjw

projektowych, w tym podmiotw prowadzcych badania na tematy pokrewne lub

komplementarne wobec bada pracownikw danej uczelni, instytutu badawczego lub

jednostki naukowej Polskiej Akademii Nauk {N},

wsparcie informacyjne przy podejmowaniu decyzji o zaangaowaniu w przedsiwzicia

midzynarodowe w tym gromadzenie przesanek dla oceny prawdopodobiestwa

sukcesu przedsiwzicia z udziaem wasnych pracownikw oraz zagranicznych

partnerw {N},

dostarczanie danych wejciowych dla wewntrznych procesw oceny dorobku przy

awansach naukowych, przygotowania do ewaluacji jednostek naukowych oraz ubiegania

si o status Krajowego Naukowego Orodka Wiodcego (KNOW),

ocena okresowa pracownikw naukowych, zespow badawczych oraz jednostek

organizacyjnych, w tym identyfikacja wyrniajcych si autorw bada,

wsparcie informacyjne w procesach podziau rodkw na badania, przyznawania

stypendiw oraz nagrd dla naukowcw {N}.

Poziom operacyjny

identyfikacja wiodcych publikacji naukowych, autorw tekstw naukowych oraz

wynalazcw,

wsparcie informacyjne dla przygotowywania przegldw literatury naukowej,

pomoc w ograniczaniu podejmowania zbdnych wysikw badawczych poprzez

powielanie prac podjtych wczeniej przez innych naukowcw,

systematyczna identyfikacja potencjalnych nisz badawczych w ramach analizowanego

obszaru bada {N},

systematyczna identyfikacja nowych tendencji badawczych i dynamicznie rozwijajcych

si obszarw technologicznych (ang. emerging technologies) {N},

ocena potencjau ewolucyjnego analizowanej technologii i przewidywanie

prawdopodobnych kierunkw dalszego rozwoju (zgodnie z metodami, wypracowanymi

przez TRIZ, por. odpowiedni podrozdzia ksiki) {N},

kreatywna synteza dorobku rnych obszarw bada w celu doskonalenia podej

badawczych, metod i rezultatw i stymulowania innowacyjnoci w badaniach (zgodnie z

metod Literature-Based Discovery, por. odpowiedni podrozdzia ksiki) {N},

systematyczna identyfikacja najbardziej adekwatnych kierunkw wyjazdw badawczych i

stypendialnych dla okrelonej tematyki badawczej {N},

systematyczna identyfikacja najbardziej odpowiednich konferencji i czasopism

naukowych, zajmujcych si okrelon tematyk badawcz {N},

wsparcie informacyjne dla procesw poszukiwania moliwych sponsorw projektw

badawczych, potencjalnie zainteresowanych komercjalizacj ich rezultatw {N},

dostarczanie danych przydatnych przy analizie czystoci patentowej, ocenie

innowacyjnoci wynalazkw i ich porwnaniu z aktualnym stanem techniki {N},


20

poszukiwanie nowych pracownikw, zajmujcych si podanymi obszarami bada,

wrd badaczy polskich i zagranicznych {N},

ocena kandydatw do pracy na stanowiskach badawczych w oparciu o ich wczeniejszy

dorobek {N},

planowanie sukcesji w ramach zespou badawczego i jednostki organizacyjnej {N}.

Interesariusze: przedsibiorstwa technologiczne

Poziom strategiczny

planowanie strategiczne w tym poszukiwanie moliwych kierunkw rozwoju

technologii w oparciu o dorobek nauki i dotychczasowe osignicia wynalazcze,

identyfikacja midzynarodowych tendencji badawczych, w tym popularnoci tematyki

bada, nowych obszarw o rosncym znaczeniu dla wiatowej nauki (ang. emerging

technologies), obszarw o szczeglnie intensywnej konkurencji pomidzy badaczami jak

rwnie potencjalnych nisz badawczych {N},

systematyczna identyfikacja wiodcych twrcw okrelonych technologii w kraju i za

granic {N}.

Poziom taktyczny

ocena rozwijanych technologii pod wzgldem nowoczesnoci i zgodnoci z tendencjami

midzynarodowymi,

stymulowanie projektw badawczo-rozwojowych w nawizaniu do tendencji

midzynarodowych oraz pojawiajcych si nisz badawczych,

stymulowanie wsppracy i partnerstwa instytucjonalnego z zespoami badawczymi z

uczelni oraz jednostek badawczo-rozwojowych poprzez identyfikacj moliwych

partnerw i obszarw wsppracy {N},

uatwienie udziau w programach bada krajowych i midzynarodowych poprzez

identyfikacj moliwych uczestnikw konsorcjw projektowych, w tym podmiotw

prowadzcych badania na tematy pokrewne lub komplementarne wobec bada danego

przedsibiorstwa {N}.

Poziom operacyjny

identyfikacja wiodcych osigni naukowych i technologicznych, znaczcych badaczy

oraz wynalazcw,

pomoc w ograniczaniu podejmowania zbdnych wysikw badawczych poprzez

powielanie prac podjtych wczeniej przez innych naukowcw i wynalazcw,

systematyczna identyfikacja potencjalnych nisz w ramach analizowanego obszaru

technologicznego {N},

systematyczna identyfikacja nowych tendencji badawczych i dynamicznie rozwijajcych

si obszarw technologicznych (ang. emerging technologies) {N},

systematyczna analiza konkurentw w zakresie dziaalnoci badawczo-rozwojowej oraz

ich publikowanych osigni {N},


21

ocena potencjau ewolucyjnego analizowanej technologii i przewidywanie

prawdopodobnych kierunkw dalszego rozwoju (zgodnie z metodami, wypracowanymi

przez TRIZ, por. odpowiedni podrozdzia ksiki) {N},

kreatywna synteza dorobku rnych obszarw bada w celu poszukiwania nowych

rozwiza technologicznych i stymulowania innowacyjnoci w procesach badawczo-

rozwojowych (zgodnie z metod Literature-Based Discovery, por. odpowiedni

podrozdzia ksiki) {N},

wsparcie informacyjne dla procesw poszukiwania moliwych podwykonawcw

projektw badawczo-rozwojowych, w szczeglnoci zespow badawczych z uczelni

wyszych i jednostek badawczo-rozwojowych {N},

dostarczanie danych przydatnych przy analizie czystoci patentowej, ocenie

innowacyjnoci wynalazkw i ich porwnaniu z aktualnym stanem techniki {N},

poszukiwanie nowych pracownikw do dziaw badawczo-rozwojowych, zajmujcych si

podanymi obszarami bada, wrd badaczy i wynalazcw polskich i zagranicznych

{N},

ocena kandydatw do pracy w dziaach badawczo-rozwojowych w oparciu o ich

wczeniejszy dorobek {N}.

2.3. Kierunki analiz bibliometrycznych w odpowiedzi na potrzeby

interesariuszy

Zaprezentowane na poprzednich stronach zestawienie prezentuje niezwykle bogaty zbir

deklarowanych i nieuwiadomionych potrzeb informacyjnych oraz moliwych zastosowa

analiz bibliometrycznych. Prba uoglnienia tych potrzeb i zastosowa pozwala na

wyodrbnienie czterech podstawowych kierunkw analizy wiatowych trendw w obszarze

bada naukowych i rozwoju technologii:

1. monitorowanie i skanowanie technologii gromadzenie informacji o tym, co byo i/lub

jest przedmiotem aktywnoci badawczo-rozwojowej w poszczeglnych obszarach

technologicznych (monitorowanie oznacza dziaania nieukierunkowane na konkretne

pytania analityczne, skanowanie ukierunkowane),

2. wywiad technologiczny (ang. technology intelligence) zdobywanie danych o tym, kto

zajmuje si poszczeglnymi technologiami i obszarami bada oraz na jakich aspektach

koncentruje wysiki badawcze,

3. prognozowanie rozwoju technologii - w tym analiza trendw w zakresie bada

naukowych i prac nad doskonaleniem technologii oraz przewidywanie ewolucji obecnie

dostpnych klas rozwiza,

4. ocena technologii (ang. technology assessment) ocena znaczenia indywidualnych

osigni oraz pozycji konkurencyjnej badaczy, instytucji, regionw i kraju.


22

3. Analizy bibliometryczne w wietle dorobku dyscypliny

zarzdzania technologiami

3.1. Zarzdzanie technologiami a analizy bibliometryczne

Analiza trendw w obszarze bada naukowych i rozwoju technologii powinna opiera si na

dobrym zrozumieniu specyfiki procesw badawczo-rozwojowych oraz ekonomicznych

uwarunkowa osigni badawczych i technologicznych czyli zagadnie, ktre stanowi

przedmiot zainteresowa dyscypliny badawczej zarzdzania technologiami. Poniszy

podrozdzia oferuje krtki przegld wybranych zagadnie z obszaru zarzdzania

technologiami, ktre mog okaza si niezbdne dla poprawnego zrozumienia

rekomendowanych sposobw prowadzenia analiz bibliometrycznych, ich zastosowa oraz

ewentualnych ogranicze.

Wbrew potocznym przekonaniom, wynalazki nie zawsze s wynikiem szczliwego zbiegu

okolicznoci, a dziaania majce na celu tworzenie innowacji mog podlega procesom

planowania i koordynacji. Od lat 40-tych XX wieku badacze z rnych krajw prowadzili

intensywne poszukiwania zalenoci, rzdzcych pracami badawczo-rozwojowymi. Dyskurs

naukowy w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej koncentrowa si na poszukiwaniu

ilociowych zalenoci w rozwoju poszczeglnych parametrw rozwiza technologicznych,

ktre pozwoliyby na przygotowywanie prognoz za porednictwem modelowania

ekonometrycznego. W Zwizku Radzieckim powstaa alternatywna perspektywa badawcza

TRIZ (teoria rozwizywania zada wynalazczych, ros.

), oparta na jakociowych analizach zawartoci zgosze patentowych i identyfikacji

prawidowoci, rzdzcych rozwizywaniem problemw technicznych (Altszuller 1972). Po

upadku ZSRR, wielu badaczy zajmujcych si TRIZ-em zdecydowao si na emigracj,

dorobek TRIZ by aktywnie wykorzystywany m.in. przez wiodce koncerny elektroniczne w

Stanach Zjednoczonych, Japonii i Korei, a zachodni teoretycy zarzdzania technologiami

dopiero teraz odkrywaj zalety tego podejcia. Poniszy podrozdzia w syntetyczny sposb

zaprezentuje dorobek obu wzajemnie uzupeniajcych si podej, wskazujc na teoretyczne

podstawy dla prezentowanych w dalszych rozdziaach technik analitycznych.

3.2. Modele tworzenia innowacji

Zwizki pomidzy nauk a technik (badaniami naukowymi a rozwojem technologii) w wielu

przypadkach nie s jednoznaczne, a badacze w obszarach ekonomii i zarzdzania

technologiami od lat interesuj si modelowym procesem powstawania nowych rozwiza

(por. Coombs, Saviotti, Walsh 1987: 96-103). Klasyczny model technology push (dos.

pchania przez technologie) odnosi si do sytuacji, gdy przeomowe odkrycia naukowe s

bezporedni podstaw do tworzenia przydatnych komercyjnie rozwiza technicznych, a

dziaajce w tym modelu firmy okrela si jako firmy opierajce si na badaniach naukowych

(ang. science-based firms). S to przypadki rzadkie, ograniczone do firm w kilku obszarach

technologicznych, m.in. farmacji, biotechnologii i zaawansowanych materiaw. Wyniki

pojedynczego projektu badawczego mog sta si podstaw do zaoenia firmy i stworzenia

obiecujcego produktu.


23

Czciej zaobserwowa mona sytuacje, gdy dziaalno badawczo-rozwojowa, majca na

celu udoskonalenie produktu, podejmowana jest w odpowiedzi na sprecyzowane oczekiwania

klientw lub wiadomo niedoskonaoci wasnych produktw. Taki model okrelany jest

mianem market pull (dos. cignicia przez rynek). W tym przypadku, badania naukowe i

prace rozwojowe s zamawiane u zewntrznych wykonawcw lub zlecane pracownikom

firmy dopiero po okreleniu potrzeb rynkowych, co stanowi odwrcenie wczeniej

opisywanego modelu science-based firms.

Wspczenie wikszo firm zaawansowanych technologii dziaa w modelach mieszanych,

ktrych odmiany okrelane s jako modele acuchowe lub sieciowe: w zalenoci od

nadarzajcych si okazji biznesowych i technologicznych, w niektrych przypadkach

osignicia bada naukowych staj si inspiracj dla rozwoju lub doskonalenia produktw, a

w innych sytuacjach to oczekiwania klientw i zdiagnozowane niedoskonaoci oferty

rynkowej motywuj do podejmowania projektw badawczo-rozwojowych. Warto pamita,

e zalenoci pomidzy osigniciami badawczymi a korzyciami ekonomicznymi z

komercjalizacji nie s jednoznaczne, a moliwoci bezporedniego zastosowania wiedzy

naukowej w rozwoju technologii s zwykle ograniczone.

Wiedza o wynikach bada naukowych przydaje si jednak rwnie tym podmiotom, ktre

samodzielnie nie prowadz analogicznych bada lub prac nad rozwojem technologii i nie

znajduj bezporednich zastosowa praktycznych dla poznawanych rezultatw badawczych.

Teoretycy zarzdzania technologiami zidentyfikowali zjawisko zdolnoci absorpcyjnych (ang.

absorptive capacities), pozwalajcych firmom na lepsze przyswajanie rozwiza

technicznych i sprawniejsze wykorzystywanie technologii dziki pogbianiu wiedzy na ich

temat (Cohen, Levinthal 1990: 128). Obserwacja bada naukowych i rozwoju technologii

moe pomc w lepszym planowaniu inwestycji technologicznych, dokonywaniu trafnych

zakupw i ocenie dostawcw, czy wreszcie udanym wdraaniu zakupionych rozwiza.

Dodatkowo, poznawanie obszarw nauki i techniki, w ktrych nie prowadzi si bezporednio

wasnych bada lub prac rozwojowych, moe sta si rdem cennych inspiracji

wynalazczych i oferowa analogie dla rozwizania pokrewnych problemw naukowych (takie

podejcie wspieraj techniki oparte na TRIZ i LBD, ktre zostan opisane w dalszej czci

ksiki).

Rysunek 1 prezentuje modelowy proces komercjalizacji pomysw. Obejmuje on

przechodzenie od kreatywnoci, bdcej cech indywidualn, do generowania pomysw

rozwiza problemw naukowych i technicznych, w tym wynalazkw, a w przypadku decyzji

o ich wdroeniu do tworzenia innowacji, ktre nastpnie podlegaj procesom dyfuzji-

rozpowszechniania na rynku. W praktyce badawczej, nie kady pomys prowadzi do

powstania wynalazku, nie kady wynalazek jest wdraany czy przeksztacany w innowacyjny

produkt, nie kada wreszcie innowacja odnosi sukces rynkowy.


24

Rysunek 1: Proces komercjalizacji pomysw. rdo: Klincewicz (2010: 27).

Wiedza dostarczana w wyniku analiz bibliometrycznych moe by przydatna na rnych

etapach omawianego procesu. Moliwe jest wykorzystanie informacji o osigniciach

naukowych i technologicznych dla wspierania kreatywnoci, w tym poszukiwania

oryginalnych tematw bada i nisz badawczych. Na etapie generowania odkry lub

wynalazkw, bibliometria moe wspiera badaczy poprzez analiz dorobku innych osb oraz

problemw, jakie napotykali we wasnej pracy B+R oraz dostp do baz danych,

odzwierciedlajcych aktualny stan techniki. Przydatne mog te okaza si specyficzne

techniki kreatywne, znane obecnie tylko nielicznym polskim naukowcom i

przedsibiorstwom - w tym TRIZ, stymulujcy tworzenie wynalazkw oraz LBD, wspierajce

odkrycia naukowe. Specyficzn odmian wynalazczoci jest generowanie kreatywnych

imitacji (Klincewicz 2010: 31-32). Na rynkach zaawansowanych technologii denie do

wytworzenia imitacji niekoniecznie oznacza bezporednie kopiowanie, naruszenia praw

wasnoci przemysowej czy kradzie cudzych rozwiza. Czciej chodzi o czerpanie

inspiracji z cudzych pomysw i takie ukierunkowanie wasnych prac badawczo-

rozwojowych, by stworzy odpowiednik cudzego wynalazku, zawierajcy dodatkowe

ulepszenia i nie naruszajcy patentw. W takich przypadkach imitatorzy wykorzystuj

techniki, wspierajce generowanie wynalazkw, mog wic uzna analizy bibliometryczne za

przydatn w swojej dziaalnoci. Na etapie prac rozwojowych, majcych na celu opracowanie

nadajcego si do komercjalizacji produktu lub innej formy rozwizania technicznego, a

nastpnie wprowadzenie go na rynek, przydatna bdzie znajomo tendencji rynkowych oraz

wypracowanych przez innych badaczy sposobw rozwizywania praktycznych problemw

technicznych, wystpujcych na etapie przygotowywania produktu (czsto zwizanych z

dorobkiem innych dyscyplin nauki i techniki ni wynalazek, stanowicy podstaw produktu).

Prezentowane w ksice techniki analityczne mog wic towarzyszy badaczom w kolejnych

krokach procesu komercjalizacji pomysw.

3.3. Rezultaty dziaalnoci badawczo-rozwojowej

Obserwacja bada naukowych i rozwoju technologii dotyczy zwykle rezultatw prac B+R

oraz innych przejaww dziaalnoci innowacyjnej, do ktrych nale przede wszystkim:

wnioski o dofinansowanie projektw badawczo-rozwojowych,


25

raporty z realizacji projektw badawczo-rozwojowych,

publikacje naukowe,

wystpienia konferencyjne,

wywiady udzielane dziennikarzom,

informacje prasowe,

zgoszenia patentowe,

udzielone patenty,

produkty,

dokumentacja produktw,

materiay promocyjne o produktach,

raporty analityczne o rynkach technologicznych,

informacje publikowane na prywatnych stronach internetowych, blogach i serwisach

spoecznociowych,

wnioski do komitetw standaryzacyjnych,

dokumenty sdowe, dotyczce narusze patentw, konfliktw pomidzy partnerami w

projektach badawczo-rozwojowych lub zgosze do organw regulacyjnych.

System informacyjny moe gromadzi informacje z wszystkich wymienionych powyej

rde, tylko niektre z nich pozwalaj jednak na systematyczne obserwacje, regularnie

dostarczajc nowych dokumentw, relatywnie atwo dostpnych i poddajcych si analizom

(publikacje naukowe, wystpienia konferencyjne, zgoszenia patentowe i udzielone patenty).

Nie wszystkie rezultaty projektw badawczo-rozwojowych mona pozna z pozycji

zewntrznego obserwatora. Liczne projekty prowadzone przez firmy bywaj utajnione,

osigane wyniki nie staj si przedmiotem publikacji naukowych, a czasami nie s te

patentowane. Motywacj do takiego zaniechania jest fakt, i ochrona patentowa jest

ograniczona w czasie, a po jej wyganiciu wszyscy uczestnicy rynku uzyskuj moliwo

wykorzystania szczegowego opisu technicznego opatentowanego rozwizania. Z tego

powodu firmy rezygnuj z patentowania w odniesieniu do niektrych wynalazkw, dbajc o

ich utajnienie i uniemoliwienie konkurentom poznania unikatowych sposobw

rozwizywania problemw technicznych, wypracowanych przez dane przedsibiorstwo.

Wobec opisanych powyej ogranicze, dogodnym sposobem analiz zasobw informacyjnych,

dotyczcych bada naukowych i rozwoju technologii, okazuje si bibliometria, obejmujca

ilociowe analizy kolekcji publikacji naukowych i baz patentowych. W dalszych czciach

ksiki opisane zostan moliwoci zastosowania, uwarunkowania, korzyci oraz praktyczne

sposoby prowadzenia analiz bibliometrycznych. Ich cech charakterystyczn jest ilociowe

podejcie do danych, pobranych z baz publikacji i patentw, pozwalajce na przetwarzanie

nawet bardzo obszernych zbiorw danych i identyfikacj tendencji badawczych lub

rynkowych, co zwykle nie jest moliwe w przypadkach samodzielnej lektury i analizy

aspektw technicznych publikacji lub zgosze patentowych.

Alternatyw wobec analiz bibliometrycznych jest odwoanie si do wiedzy i dowiadcze

ekspertw oraz informacji zbieranych doranie z rnorodnych rde. Wikszo analiz


26

eksperckich posiada jednak istotne ograniczenia, zwizane z subiektywnym charakterem,

oparciu na indywidualnych zasobach wiedzy i na zainteresowaniach ekspertw.

Badania naukowe i dziaania majce na celu rozwj technologii charakteryzowa moe

zrnicowany poziom nowatorstwa. Niektre prowadz do racjonalizacji (drobnej

modyfikacji stosowanych metod), inne do modernizacji (bardziej zoonych udoskonale).

Donioso prac badawczo-rozwojowych wzrasta wraz z udanym okreleniem nowej zasady

(zwykle w odniesieniu do problemw naukowych i praktycznych, ktre wczeniej nie byy

odpowiednio ustrukturalizowane). Jeszcze bardziej ambitnym osigniciem bdzie synteza

kreatywne poczenie ju istniejcej wiedzy z rnych, wczeniej odrbnych obszarw, w

celu wprowadzenia znaczcej zmiany. Najbardziej ambitnym rezultatem prac B+R bdzie

odkrycie stworzenie wynalazku lub nowej, oryginalnej wiedzy naukowej lub technicznej

(Orloff 2006: 17). Przypadki racjonalizacji i modernizacji nie s zwykle opisywane w

publikacjach naukowych, gdy ich autorzy nie sdz, e tego typu osignicia wpisuj si w

dyskurs naukowy czsto znajduj jednak odzwierciedlenie w zgoszeniach patentowych,

zwaszcza wtedy, gdy stanowi sposb udoskonalenia waciwoci produktw lub procesw

produkcyjnych.

3.4. Rodzaje dziaalnoci badawczo-rozwojowej

Teoretycy i praktycy zarzdzania technologiami czsto nawizuj do podziau dziaalnoci

badawczo-rozwojowej na trzy rodzaje (OECD 2002: 30):

badania podstawowe ukierunkowane na rozwizywanie fundamentalnych problemw

naukowych i pogbianie podstawowej wiedzy teoretycznej w ramach okrelonej

dyscypliny,

badania stosowane wykorzystujce dorobek bada podstawowych do rozwizywania

konkretnych problemw praktycznych i technicznych, zwykle prowadzce do rezultatw

majcych potencjalne zastosowania komercyjne,

prace rozwojowe oparte na wynikach bada podstawowych i stosowanych oraz

dowiadczeniach praktycznych, prowadzce do tworzenia rozwiza technicznych oraz

doskonalenia rozwiza istniejcych.

Popularny podzia na badania na podstawowe i stosowane oraz prace rozwojowe okazuje si

trudny do odzwierciedlenia w przypadku analiz, polegajcych na obserwacji wymiernych

rezultatw prac badawczo-rozwojowych. Watts i Porter (1997) sugerowali, e dane

zgromadzone w poszczeglnych bazach publikacji mog odzwierciedla okrelone rodzaje

aktywnoci badawczo-rozwojowej - np. badania podstawowe miayby znale

odzwierciedlenie w bazie Web of Science, a badania stosowane - w bazie Compendex.

Aktualne analizy empiryczne nie potwierdzaj jednak tych zaoe, a bazy okazuj si

dokumentowa badania rnego rodzaju, uniemoliwiajc jednoznaczne rozrnienie na

wyniki bada podstawowych, stosowanych i prac rozwojowych (Jrvenp, Mkinen,

Seppnen 2011).

Z perspektywy analiz bibliometrycznych, bardziej adekwatny wydaje si podzia na:


27

wyniki bada oglnodostpne - nalece do domeny publicznej (ang. public domain), w

tym dostpne dla wszystkich zainteresowanych publikacje naukowe (czasami dostp do

nich wymaga oczywicie nabycia czasopisma, monografii lub subskrypcji do

elektronicznej kolekcji publikacji, jednak moe to zrobi kada osoba zainteresowana)

oraz zgoszenia patentowe, ktre nie doprowadziy do udzielenia patentw (zwykle

dotycz one rozwiza, ktre nie byy dostatecznie oryginalne, jednak zawarte w nich

opisy mog zawiera cenne wskazwki dla badaczy i technologw),

wyniki bada odtajnione i jednoczenie chronione przede wszystkim wynalazki

objte ochron patentow, stanowice zasb wiedzy technicznej dostpny dla wszystkich

zainteresowanych i mogcy stymulowa i ukierunkowywa dalsze prace badawcze

(chocia samej istoty opatentowanego wynalazku nie mona bezporednio powieli w

okresie obowizywania ochrony patentowej),

wyniki bada nieujawnione nie zostay opisane w publikacjach naukowych ani

zgoszeniach patentowych, przejawiaj si we wprowadzanych na rynek produktach i

metodach produkcji, mona je pozna za porednictwem technik szpiegostwa

przemysowego i odwrotnej inynierii produktw (w wikszoci przypadkw te dziaania

s nielegalne).

Mona podj prb powizania typologii prac B+R z powyszym zestawieniem moliwych

wynikw bada i uzna, e w wielu przypadkach wystpuj ponisze zalenoci:

wyniki bada oglnodostpne s zwykle przejawami bada podstawowych, rzadziej

bada stosowanych (niektre zorientowane praktycznie publikacje oraz zgoszenia

patentowe, ktre nie doprowadziy do udzielenia patentw),

wyniki bada odtajnione i jednoczenie chronione to rezultaty bada stosowanych lub

prac rozwojowych,

wyniki bada nieujawnione to najczciej przejawy prac rozwojowych.

Badania

podstawowe

Badania stosowane Prace rozwojowe

Wyniki bada

oglnodostpne ++ +

Wyniki bada

odtajnione i

chronione

++ ++

Wyniki bada

nieujawnione + ++

Tabela 1: Zaleno pomidzy badaniami podstawowymi, stosowanymi i pracami rozwojowymi

a rodzajami wynikw bada. rdo: opracowanie wasne.

Analizy publikacji i patentw pozwalaj okreli, jakie koncepcje teoretyczne, wyniki bada,

wynalazki czy modele stanowi podstawy dla kolejnych osigni naukowych i

wynalazczych. Identyfikacj takich zalenoci wspieraj techniki analizy cytowa


28

przegldu rde bibliograficznych (artykuw, wystpie konferencyjnych i patentw),

cytowanych w konkretnym artykule naukowych lub zgoszeniu patentowym. Osignicia

szczeglnie czsto cytowane s zwykle interpretowane jako posiadajce wiksz donioso

naukow i znaczenie dla rozwoju technologii.

Wspczenie coraz czciej obserwowane s zjawiska fuzji technologii zlewania si

wczeniej niezalenych dyscyplin i obszarw technologicznych (Kodama 1992). W taki

sposb powstay nowe dyscypliny badawcze, np. biotechnologie czy nanotechnologie, jak

rwnie wskie, interdyscyplinarne specjalnoci naukowe. Wystpowanie fuzji technologii

stanowi dla badaczy dodatkow motywacj do zdobywania wiedzy z obszarw, ktre

wczeniej nie byy przedmiotem ich zainteresowa naukowych. Bibliometria pozwoli na

identyfikacj zlewajcych si obszarw oraz wiedzy, niezbdnej dla podejmowania bada w

nowych podobszarach nauki i techniki.

3.5. Rozwj technologii

Obserwacja technologii dotyczy moe nie tylko samego faktu stworzenia okrelonej

technologii, ale te jej dalszego doskonalenia. Rozwj kadej technologii mona opisa jako

systematyczne doskonalenie wybranego parametru, charakteryzujcego okrelony aspekt

wydajnoci technologii.

Przykadowo, stopniowej poprawie ulega mog: prdko, wydajno, pojemno, transfer

danych, czas pracy na baterii, liczba operacji na minut, liczba komponentw przypadajcych

na 1 cm2 powierzchni, zuycie paliwa na 100 km, bezpieczestwo lub niezawodno.

Zaleno pomidzy poziomem tego parametru a czasem (lub wielkoci poniesionych

nakadw na prace badawczo-rozwojowe) zwykle odpowiada krzywej S-ksztatnej. Krzywa S

prezentuje pocztkowo powolny wzrost, po nim dynamiczny rozwj, a do zahamowania w

momencie zblienia si do granicy fizycznych moliwoci technologii. Kady punkt krzywej

odpowiada bdzie wprowadzonej innowacji, ktra pozwala udoskonali technologi.

Rysunek 2 przedstawia model krzywej S-ksztatnej (nazywany te modelem cyklu ycia

technologii), ktry odpowiada idealnemu wzorcowi rozwoju i czciej wykorzystywany jest

do analizy danych historycznych ni do prognozowania przyszego rozwoju nowej

technologii, wskazuje jednak na oczywiste zalenoci i uwiadamia istnienie ogranicze

technologicznych.


29

Rysunek 2: Model rozwoju technologii w oparciu o krzyw S-ksztatn. rdo: Klincewicz

(2010: 41).

Firma doradcza McKinsey wykorzystaa powyszy model do opisu mechanizmw substytucji

zastpowania dotychczasowych rozwiza przez kolejne generacje technologii. W okresie,

gdy dojrzaa technologia osiga szczyt swoich moliwoci, rozpoczyna si rozwj technologii

alternatywnej, pocztkowo mniej doskonaej od poprzedniczki, posiadajcej jednak znaczcy

potencja rozwoju. Model McKinseya uzmysawia korzyci, zwizane z obserwacj rozwoju

nauki i technologii pozwala w odpowiednim momencie podj decyzj o podjciu prac nad

alternatyw wobec starzejcej si technologii tak, by przygotowa si na jej zastpienie

rozwizaniami nowej generacji. Punkt rozpoczcia nowej krzywej S-ksztatnej odpowiada

wprowadzeniu przeomowej innowacji, ktra uruchamia cykl dalszego doskonalenia

technologii. Najprostszym sposobem identyfikacji takich przypadkw jest systematyczna

obserwacja osigni naukowych i zgosze patentowych. Rysunek 3 prezentuje uproszczone

wyniki dugookresowej obserwacji substytucji kolejnych generacji technologii

transportowych.


30

Rysunek 3: Doskonalenie systemw transportowych poprzez substytucj kolejnych technologii.

rdo: Orloff (2006: 200). Legenda: (1) wz konny, (2) kolej, (3) samochd, (4) samolot

migowy, (5) samolot odrzutowy, (6) rakieta z paliwem chemicznym, (7) rakieta z paliwem

nuklearnym, (8) krzywa sumaryczna.

Specyficznym przypadkiem nowych rozwiza s technologie zaburzajce (ang. disruptive

technologies) (Christensen 2000). Charakteryzuj si one pocztkowo wyjtkowo

niekorzystnym podstawowym parametrem technicznym, ktry interesuje gwnych

odbiorcw rozwiza technologicznych moe by to przykadowo wspomniana ju

prdko, wydajno lub pojemno. Ta niedoskonao prowadzi do ograniczonego

zainteresowania now technologi przez dotychczasowych graczy rynkowych oraz ich

klientw, ktrzy nie s skonni porzuci sprawdzonych produktw, zaspokajajcych ich

oczekiwania. Technologie zaburzajce charakteryzuj jednak jeszcze dwie istotne cechy. Po

pierwsze, wspomniany parametr techniczny moe by dalej doskonalony i naley spodziewa

si, e w cigu kilku lat osignie wartoci przewyszajce charakterystyki dotychczasowej

technologii, a co za tym idzie, bdzie odpowiada oczekiwaniom masowego nabywcy. Po

drugie, technologia zaburzajca oferuje dodatkowe korzyci, ktrych nie posiada poprzedni

wariant technologii, a ktre mog zainteresowa nowe grupy klientw. Przykadowo, czstym

scenariuszem jest wzbogacanie tradycyjnych rozwiza technologicznych o element

mobilnoci moliwo przenoszenia urzdze, pracy w dowolnym miejscu, take bez

staego zasilania z sieci elektrycznej (np. odtwarzacze MP3, przenone komputery, telefonia

internetowa, wykorzystanie telefonu komrkowego do korespondencji e-mail, fotografia

cyfrowa). W odniesieniu do technologii produkcyjnych, znaczce udoskonalenie moe

dotyczy wikszej atwoci stosowania - radykalnie niszych kosztw, wymaganych

temperatur, cinie, dodatkowych substancji, prostoty montau. Opisana kombinacja

waciwoci doprowadza zwykle do znaczcego zaburzenia rynku (std nazwa: technologia

zaburzajca), zmiany preferencji odbiorcw i zaskoczenia firm, ktre skoncentroway si na

rozwoju tradycyjnego wariantu technologii i nie dostrzegay zagroenia ze strony pocztkowo

niedoskonaej, ale systematycznie ulepszanej alternatywy. Nie kada nowa technologia

posiada cechy technologii zaburzajcej, jednak ryzyko pojawienia si odkry naukowych i

rozwiza technologicznych, ktre mog wprowadzi istotne zaburzenia rynku, motywuje do

systematycznego monitorowania trendw w zakresie bada naukowych i rozwoju technologii.


31

Szczeglnie niebezpieczne s te innowacje, ktre mog doprowadzi do zmniejszenia

praktycznej przydatnoci wypracowanej przez firm wiedzy i umiejtnoci (ang. competence-

destroying innovations) (Tushman, Anderson 1986: 442).

Rozwj technologii rzdzi si okrelonymi prawidowociami, ktrych poszukiwaniem

zajmowali si przez kilkadziesit lat radzieccy teoretycy, reprezentujcy perspektyw

badawcz TRIZ (por. Clarke 2000; Mann 2002; Orloff 2006; Cavallucci, Rousselot, Zanni

2009; Mizrachi 2010). Ich osignicia s zblione do analogicznych analiz, prowadzonych w

krajach zachodnich, podejcie TRIZ wydaje si jednak systemowym ujciem zagadnie

rozwoju technologii, bardziej kompleksowym od fragmentarycznych modeli i teorii,

tworzonych na Zachodzie. Jedna z ujawnionych prawidowoci opisuje wzajemne nastpstwo

faz eskalacji i de-eskalacji w rozwoju technologii i znana jest jako metamodel fal ewolucji

(Orloff 2006: 213). Eskalacja to wzrost liczby i zoonoci elementw systemu technicznego,

a de-eskalacja stanowi jej odwrotno, wynikajc m.in. z integracji komponentw,

miniaturyzacji i uproszczenia obsugi. Analizy historycznego rozwoju poszczeglnych

technologii wskazuj na wielokrotne powielanie cyklu eskalacji i de-eskalacji w odniesieniu

do rozwiza technologicznych w danym obszarze pozwalajc na przyjcie zaoenia, e

naturaln tendencj w rozwoju rozwiza skomplikowanych bdzie ich upraszczanie, a

najbardziej prawdopodobnym kierunkiem zmian systemw uproszczonych bdzie ponowny

wzrost stopnia zoonoci, zwykle poprzez integracj dotychczasowej technologii z innymi,

wczeniej odrbnymi rozwizaniami albo poszukiwanie moliwych udoskonale parametrw

technicznych lub kosztw produkcji poprzez zmiany materiaw i komponentw systemu.

Klasyczne modele krzywej S-ksztatnej oraz substytucji technologii nie pozwalaj niestety na

odzwierciedlenie opisywanych zalenoci, co stanowi istotne ograniczenie ilociowego opisu

rozwoju technologii.

W wielu obszarach technologicznych zaobserwowa mona rwnoczesny rozwj kilku

alternatywnych wariantw danej technologii oraz inwestycje w kady z nich do czasu, a nie

okae si, ktry z wariantw stanie si dominujc form technologii (ang. dominant design),

przyjt przez rynek (Tushman, Anderson 1990). Przebieg procesu akceptowania dominujcej

formy technologii przez uczestnikw rynku jest trudny do przewidzenia, a na jego wynik

wpywaj zwykle nie tylko argumenty techniczne, ale te dziaania dostawcw, w tym

promocja produktw, tworzenie koalicji firm, wspierajcych okrelony wariant

technologiczny i przekonywanie wasnych partnerw do porzucenia rozwiza

konkurencyjnych (Klincewicz 2005).

Rozwj alternatywnych i udoskonalonych wariantw technologii nie zawsze oznacza

cakowit wzajemn substytucj. Czsto zaobserwowa mona wspegzystowanie

konkurencyjnych rozwiza technologicznych, sucych zaspokajaniu tych samych potrzeb

klientw. Przykadowo, uytkownikw mog znale jednoczenie telefony stacjonarne i

komrkowe, kino i telewizja, rowery, motory i samochody. W perspektywie badawczej

opartej na TRIZ ta regularno prezentowana jest jako prawo przechodzenia w super-system

(Orloff 2006: 204-206).

Ewolucja technologii moe by wic interpretowana jako proces spoeczny a nie tylko

techniczny (Tushman, Anderson 1990). Jej przewidywanie powinno opiera si nie tylko na


32

zaoeniu systematycznego doskonalenia istniejcych rozwiza mona przykadowo

wyobrazi sobie sytuacje, w ktrych uczestnicy rynku wybior rozwizanie gorsze

funkcjonalnie i technicznie , ktre bdzie jednak aktywnie promowane przez renomowanego

dostawc. Nakady na dziaalno badawczo-rozwojow mog te okaza si nietrafne,

prowadzc firm w lep uliczk (ang. technological lockout) (Schilling 1998), gdy

wybrany przez ni wariant rozwizania technologicznego zostanie zastpiony inn form

technologii. Systematyczna obserwacja rozwoju bada naukowych i technologii pozwala wic

na zabezpieczenie inwestycji, wiadomo prac badawczo-rozwojowych podejmowanych

przez konkurentw i odpowiednio wczesne korekty wasnych planw. Mniejszym firmom-

dostawcom komponentw technologicznych pozwala wreszcie na dopasowanie wasnej oferty

do oczekiwa odbiorcw-duych graczy na rynku zaawansowanych technologii.

Niezalenie od spoecznych uwarunkowa procesw doskonalenia technologii, udao si te

zidentyfikowa powtarzalne wzorce zmian technicznych. Ich przykadem jest metamodel

kolejnoci rozwoju zasobw, stworzony w ramach podejcia TRIZ (Orloff 2006: 219-221).

W odniesieniu do wielu przykadw empirycznych mona zaobserwowa nastpujce po

sobie zainteresowanie odmiennymi sposobami udoskonalenia danej technologii, z ktrych

kady czerpa z dorobku innej dyscypliny badawczej i angaowa inne grupy badaczy.

Terminologia TRIZ opisujca te transformacje wydaje si skomplikowana i posiada rne

warianty dla poszczeglnych rodzajw zoonych systemw technicznych, narzdzi i

materiaw, jednak opisywane przez ni zalenoci okazuj si atwe do zaobserwowania.

Przykadowo, narzdzia chirurgiczne ewoluoway od metalowego skalpela poprzez skalpel z

wymiennym elementem, wykorzystanie fal o wysokiej czstotliwoci, wody pod cinieniem i

wreszcie lasera, co dokadnie odzwierciedla modelowy schemat TRIZ (Orloff 2006: 220).

Metamodel kolejnoci rozwoju zasobw nie powinien by postrzegany jako przejaw

bezwzgldnych praw, rzdzcych rozwojem technologii moe jednak by wartociow

inspiracj dla badaczy, zastanawiajcych si nad prawdopodobnym, dalszym rozwojem

okrelonej technologii lub zmianami zainteresowa naukowcw. Dziki jego zastosowaniu,

mona zidentyfikowa pokrewne obszary bada naukowych, ktre ju niedugo mog okaza

si przydatne dla prac nad dalszym rozwojem okrelonej technologii, cho nie jest oczywicie

moliwe bezbdne przewidywanie kolejnych form technologii, ktre zostan opracowane

przez badaczy (sam TRIZ jest najczciej wykorzystywany jako wsparcie w procesach

tworzenia nowych technologii i stymulowania wynalazczoci, a nie analizowania i

przewidywania dziaa innych osb czy instytucji, tworzcych te technologie).

3.6. Wnioski do wykorzystania w analizach bibliometrycznych

W oparciu o powyszy przegld wybranych poj i modeli z obszaru zarzdzania

technologiami mona wskaza podstawowe obszary, ktre mog zoy si na projekty

badawcze i analityczne, oparte na wykorzystaniu bibliometrii:

przewidywanie rozwoju okrelonych obszarw bada naukowych i technologii, w

Bibliometria w zarządzaniu technologiami i badaniami naukowymi

Documents

Transcript of Bibliometria w zarządzaniu technologiami i badaniami naukowymi