dziennikarstwaBiblia

pod redakcją andrzeja skworza i andrzeja niziołka

Jagielski PochankeTochman Kolenda-ZaleskaWajrakWojewódzkiWołek ZarembaBaczyńskiKunicaPiaseckiHabielski

StankiewiczKittelKoboskoMłodkowski Szczepłek Milewski DobieckiSzczygiełDrygasMillerHołowniaPawlikowskaMakłowiczBielas Janicki DurczokRaczkowski SawkaPilchStommaBoniecki

BIBLIA_DZIENNIKARSTWA_okleina_GOTOWE.indd 1 2010-08-27 12:31:20

dziennikarstwaBiblia

pod redakcją andrzeja skworza i andrzeja niziołka

wydawnictwo znakkraków 2010

5spis treści

Spis treści

Od redaktoraAndrzej Skworz | Głębsza treść, lepszy styl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

I. Z TERENU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1. News . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

News w telewizjiMikołaj Kunica | Wymyślić news . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

News w prasieAndrzej Stankiewicz | Reporter na polowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Konstrukcja tekstuRenata Gluza | Pisz, nie nudź . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

News w radiuBeata Lubecka | Adrenalina i opakowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

News w prasie lokalnejJurek Jurecki | Nasz dziennikarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

News sądowyBogdan Wróblewski | Vademecum reportera sądowego

(trochę kryminalnego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82News ekonomiczny

Mariusz Zielke | Na tropie wielkiej kasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

2. Dziennikarstwo śledcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Dziennikarstwo śledcze w prasieBertold Kittel | Dziennikarz z dymiącą strzelbą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Dziennikarstwo śledcze w telewizjiMonika Góralewska | Odkryte w ukrytej kamerze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

6 spis treści

3. Dziennikarstwo ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

Dziennikarstwo ekonomiczne w prasieMichał Kobosko | Piszesz o gospodarce?

Pisz o człowieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Dziennikarstwo ekonomiczne w telewizji

Roman Młodkowski | Musisz rozumieć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150Dziennikarstwo ekonomiczne w radiu

Marek Tejchman | Pomagam ludziom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

4. Dziennikarstwo sportowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Dziennikarstwo sportowe w prasieStefan Szczepłek | Przewodnik po sporcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Dziennikarstwo sportowe w telewizjiTomasz Smokowski | Posiedzę z wami dziewięćdziesiąt minut,

a potem mnie wyłączycie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179Dziennikarstwo sportowe w radiu

Renata Susałko | Nie chcę mieć tego, co wszyscy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

5. Relacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Relacja telewizyjnaKatarzyna Kolenda-Zaleska | Nie masz obrazka

– nie masz nic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Relacja prasowa

Ewa Milewicz | Cierpliwość do łowienia ryb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213Relacja radiowa

Mariusz Gierszewski | Sztuczki sprawozdawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

6. Korespondencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

Korespondencja wojennaWojciech Jagielski | Nie wybrałem sobie wojen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

Korespondencja zagraniczna w radiuPiotr Milewski | Z Nowego Jorku Piotr Milewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

Korespondencja zagraniczna w telewizjiGrzegorz Dobiecki | Informacja we własnym imieniu . . . . . . . . . . . . . . 258

Korespondencja zagraniczna w prasieBartosz Węglarczyk | Korespondent w środku i na zewnątrz . . . . . . . . . 269

Korespondencja lokalna w telewizjiMarzanna Zielińska | Świat z innej perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

7spis treści

7. Reportaż i dokument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

Reportaż prasowyMariusz Szczygieł, Wojciech Tochman | Reportaż – opowieść o tym,

co wydarzyło się naprawdę . . . . . 294Dokument radiowy

Maciej J. Drygas | Wyzwolić wyobraźnię . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307Dokument telewizyjny

Jerzy Morawski | Spojrzenie z boku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

8. Dziennikarstwo fotografi czne, infografi k, operator . . . . . . . . . . 343

Fotografi aKrzysztof Miller | Znikająca magia fotografi i? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

Infografi kaLech Mazurczyk | Zrozumieć infografi kę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364

OperatorJerzy Ernst | Oko, które widzi, i kamera,

która opowiada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379

9. Dziennikarstwo specjalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390

Publicystyka religijnaSzymon Hołownia | Dziesięć przykazań

dla publicysty religijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390Tematy people

Katarzyna Montgomery | Instrukcja obsługi gwiazdy . . . . . . . . . . . . . . . 403Dziennikarstwo medyczne

Paweł Walewski | Mówić o lęku, nadziei i bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413Dziennikarstwo internetowe

Wojciech Orliński | Summa blogera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421Dziennikarstwo motoryzacyjne

Artur Włodarski | Z uczuciem o aucie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428Dziennikarstwo naukowe

Olga Woźniak | Oskarżona o symplifi kację . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437Dziennikarstwo komputerowe

Michał Adamczyk | Z dala od Silicon Valley . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444

10. Dziennikarstwo jako sposób na życie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455

Dziennikarstwo przyrodniczeAdam Wajrak | W świecie uciekających bohaterów . . . . . . . . . . . . . . . . . 455

8 spis treści

Dziennikarstwo podróżniczeBeata Pawlikowska | Moja praca, moja pasja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463

Dziennikarstwo kulinarneRobert Makłowicz | Przepis na krytyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470

II. Z GŁOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477

11. Wywiad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479

Wywiad prasowyKatarzyna Bielas | Nie dla narcyzów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479

Wywiad telewizyjnyJustyna Pochanke | W cztery oczy bez intymności . . . . . . . . . . . . . . . . . 490

Wywiad radiowyKonrad Piasecki | Codzienny wywiadowca radiowy . . . . . . . . . . . . . . . . 498

Talk-showKuba Wojewódzki | Talk-show, czyli puszka z Pandorą . . . . . . . . . . . . . 512

Loża komentatorówTomasz Wołek | Komentowanie jest rzeczą konieczną . . . . . . . . . . . . . . 523

12. Recenzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536

Recenzja fi lmowaMichał Chaciński | Parę pytań dla początkujących

praktyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536Recenzja literacka

Jerzy Jarniewicz | Recenzent w kontredansie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547Recenzja teatralna

Roman Pawłowski | Fotel krytyka w internecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555Recenzja muzyczna

Bartek Chaciński | Czy będziesz do czegoś potrzebny? . . . . . . . . . . . . . . 569

13. Publicystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579

Komentarz prasowyPiotr Zaremba | W czyim imieniu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579

Publicystyka w telewizjiKamil Durczok | Widowisko na poważny temat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587

Publicystyka w prasieJerzy Baczyński, Mariusz Janicki | Jak chleb z ekstraktem . . . . . . . . . . . 599

9spis treści

14. Rysunek satyryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612

Rysunek satyrycznyMarek Raczkowski | Śmiech z rysunku, który załamuje . . . . . . . . . . . . . 612

Rysunek satyrycznyHenryk Sawka | Dziewiętnaście uwag na temat

rysowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623

15. Felieton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632

FelietonJerzy Pilch | Komentarze do otaczającej doraźności . . . . . . . . . . . . . . . . . 632

FelietonLudwik Stomma | Swego rodzaju szlachectwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640

III. W REDAKCJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647

16. Redaktorzy i wydawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649

Redaktor prasowyRenata Gluza | Anonimowy autor gazety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649

Wydawca telewizyjnyGrzegorz Jędrzejowski | Dwadzieścia sześć minut,

czyli wydało się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665Wydawca radiowy

Robert Kozak | Człowiek od zadawania pytań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 678Redaktor portalu internetowego

Stanisław M. Stanuch | Wszechstronny redaktor długodystansowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693

17. Fotoedytor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 710

FotoedytorMarcin Kapica | Przygody zza biurka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 710

18. Researcher . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 726

Research w prasieAnna Wojciechowska-Sobczyk | Poławiacze błędów,

demaskatorzy fałszerstw . . . . . . . . . . . 726

19. Korektor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 735

KorektaTeresa Kruszona | Inne oko, inne ucho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 735

20. Etyka dziennikarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 748

Etyka dziennikarskaKs. Adam Boniecki MIC | Parę zasad ważnych na co dzień . . . . . . . . . . 748

Etyka dziennikarskaAndrzej Skworz | Etyka kontra praktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 757

PRZEWODNIK PO KSIĄŻCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 769

Słowniczek dziennikarski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 771

Znajdź gatunek lub temat, który cię interesuje . . . . . . . . . . . . . . . . . 772

Spis treści według mediów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773

11

Spis kapsułek

autorstwa Rafała Habielskiego

Początek XX wiekuPrawo prasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Lata dwudzieste XX wiekuPojedynki dziennikarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Lata dwudzieste XX wiekuPrasa sensacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Po 1926 rokuNapaści na dziennikarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

Dwudziestolecie międzywojenneRządzący i prasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Dwudziestolecie międzywojenneProfesja: dziennikarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Dwudziestolecie międzywojenneDebaty prasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

Dwudziestolecie międzywojennePublicyści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

Dwudziestolecie międzywojenneTygodniki społeczno-kulturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

Dwudziestolecie międzywojenneFotografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290

Dwudziestolecie międzywojenneRadio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326

Druga wojna światowaZniszczenie mediów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362

Lata czterdzieste XX wiekuPoczątek Polski Ludowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400

Koniec lat czterdziestych XX wiekuStalinizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418

spis kapsułek

Przełom lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku„Tygodnik Powszechny” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434

Lata 1948–1956Język totalitarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452

Lata 1956–1957 i początek lat sześćdziesiątychOdwilż i jej efekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466

W PRLProfesja: dziennikarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486

W PRLFotografi a prasowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508

Lata sześćdziesiąte XX wiekuKampanie medialne władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532

Lata 1952–1989Radio Wolna Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544

Od lat pięćdziesiątych do osiemdziesiątych XX wiekuTelewizja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566

Lata siedemdziesiąte XX wiekuPropaganda sukcesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584

W PRLReportaż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608

Od lat czterdziestych do dziewięćdziesiątych XX wiekuJerzy Giedroyc i „Kultura” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 636

Lata siedemdziesiąte XX wiekuNiezależny ruch wydawniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 662

Lata siedemdziesiąte XX wiekuCenzura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 690

Lata 1980–1981Media w czasie Solidarności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 732

Lata osiemdziesiąte XX wiekuStan wojenny i później . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744

Rok 1989Media po Okrągłym Stole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 764

110 z terenu √ news

2. Dziennikarstwo śledcze

Dziennikarstwo śledcze w prasie

bertold kittel

DZIENNIKARZ Z DYMIĄCĄ STRZELBĄ

„Kiedy matka mówi »kocham cię«, sprawdź to”. To stare motto dziennikarzy śled-czych jest nie tylko dowcipnym grepsem. Jedynie sprawdzając wszystko po dwa razy, unikniesz wejścia na jakąś minę, puszczenia niesprawdzonej, nierzetelnej informacji. A i tak nie zawsze się uda.

Żadnych niepotrzebnych emocji

Aura tajemniczości, poufne spotkania i tajni informatorzy – tak myślą laicy o naszej pracy. W rzeczywistości praca dziennikarza śledczego nie przypomina pracy agentów wywiadu. Z wyjątkiem efektów nie ma w sobie prawie nic spektakularnego. Żeby zrobić udany tekst śledczy, trzeba się solidnie napracować, a ta praca najczęściej przypomina robotę księgowego, wertującego stosy dokumentów albo weryfi kującego nikomu nieprzydatne informacje. To ciągłe oddzielanie ziarna od plew – z tym że plew jest masa, a ziarna tylko troszkę.

Pamiętam, jak kiedyś z jednym z kolegów z redakcji „Rzeczpospolitej” robiliśmy sprawę wielomilionowej malwersacji w MSWiA. Sprawdzaliśmy spółki, które były zamieszane w skandal, i tak trafi liśmy do niewielkiego górniczego miasta na połu-dniu Polski. Po odstaniu dwóch godzin w korku gigancie na wtedy niedokończonym odcinku autostrady A4 dotarliśmy pod budynek sądu.

Kilka tygodni wcześniej odezwał się do mnie młody urzędnik z jednego z mini-sterstw. Zadzwonił, bo wcześniej napisałem serię tekstów na temat jego ministerstwa, po której poleciało wiele głów najróżniejszych doradców ministra. Młody człowiek nie mógł się pogodzić z tym, że na jego oczach jego przełożeni chcą dokonać zwyczajnego przekrętu: pod pretekstem zakupu oprogramowania ułatwić fi rmie komputerowej

111dziennikarstwo śledcze w prasie

opchnięcie starego sprzętu. Dał mi wiele tropów, przekazał dokumenty, pokazał, w którym miejscu są zapisy umożliwiające dokonanie oszustwa.

I tak śledztwo zaprowadziło nas na południe Polski. Tutaj, w niewielkim, ale pięknym górniczym mieście, miała swoją siedzibę fi rma, która wygrała ustawiony przetarg. Przebiwszy się przez tasiemcowe korki, razem z W. wczesnego lipcowego popołudnia stanęliśmy przed budynkiem sądu. Chcieliśmy przejrzeć dokumenty rejestrowe fi rmy.

Tłumek przed bramą i dwóch policjantów nie pozostawiali wątpliwości, że dzieje się coś niezwykłego. Okazało się, że był alarm bombowy i sąd dziś już nie będzie pracował. Czekał nas powrót do hotelu w innym mieście, a następnego dnia ponownie jazda w dwudziestokilometrowym korku.

– Olejmy to i wracajmy do Warszawy – powiedział W. – Niby co tam może być w tych dokumentach? Wracajmy.

– Skąd mam wiedzieć, co ma być w dokumentach, skoro ich nie widziałem? – nie pamiętam, czy wydarłem się na niego.

Prowadzenie śledztwa – potwierdzi to każdy, kto się tym kiedykolwiek poważnie zajmo-wał – to przede wszystkim weryfi kowanie informacji. Ślepe zaułki, fałszywe tropy. Nigdy nie wiesz, za którym rogiem zderzysz się ze ścianą, a za którym czeka dalsza wskazówka. Dlatego podstawową sprawą w tej pracy jest dbanie o równowagę i higienę emocjonalną. Żadnego podniecania się, żadnych niepotrzebnych emocji. Bo potem przychodzi zniechę-cenie. I nagle okazuje się, że twój partner jest wrogiem twojego tematu. Wypowiedziane w chwili słabości: „wracajmy”, może się skończyć porzuceniem sprawy.

Następnego dnia wróciliśmy pod tamten sąd. Walka z korkiem, szukanie miejsca do zaparkowania. W stercie dokumentów spółki po dwóch godzinach przeglądania nie znaleźliśmy nic.

Defi nicja bez służb specjalnych

Znam wiele teorii na temat tego, czym jest, a czym nie jest dziennikarstwo śledcze. Każdy, kto sięgnął po tę książkę, może sam, intuicyjnie, podać defi nicję dziennikarstwa śledczego. Myślę, że nie różni się ona bardzo od defi nicji dziennikarstwa w ogóle, z wyjątkiem elementu dochodzenia, śledztwa. Przyjmijmy zatem, że dziennikarstwo śledcze to dotarcie możliwie jak najbliżej prawdy poprzez weryfi kację informacji na ważny społecznie temat w drodze dziennikarskiego dochodzenia – i przekazanie zgromadzonego tą drogą materiału opinii publicznej.

Moi koledzy podczas kolejnych konferencji na temat dziennikarstwa śledczego wy-głaszają bardzo poważne mowy o tym, jak trudno dotrzeć do tajnych, umocowanych w najważniejszych instytucjach informatorów, jak to trzeba mieć zakonspirowane źródła informacji. Wielu wprost przyznaje, że dziennikarstwo śledcze nie może istnieć bez służb specjalnych. To samo słyszę z ust teoretyków z kolejnych szkół i uczelni dziennikarskich. Cóż, zapewne nie jestem pierwszym praktykiem, który z ironią podchodzi do zaklinających rzeczywistość teoretyków.

bertold kittel

112

Może jestem staroświecki, ale, z całym należnym im szacunkiem, uważam, że się mylą. Według mnie, do uprawiania dziennikarstwa śledczego wystarczy notes i ołówek, czyli sprzęt, w który wyposażeni byli dziennikarze pięćdziesiąt, sto i sto pięćdziesiąt lat temu. Dla-czego? Bo tyle trzeba, żeby zanotować informację. A dziennikarz śledczy szuka informacji, zdobywa je, przetwarza, analizuje i syntetyzuje. Cały nowoczesny sprzęt, w który jesteśmy wyposażeni: szybkie samochody, laptopy, komórki, modemy i cyfrowe aparaty fotografi czne, pozwala nam tylko szybciej działać, szybciej komunikować się z instytucjami publicznymi, prędzej weryfi kować informację. Jednak tak naprawdę wciąż chodzi o to samo.

Uważam, że tajne źródła, kontakty ze służbami specjalnymi czy politykami nie pomagają dziennikarzowi w pracy. Dziennikarz śledczy powinien traktować je jako pomoc w docieraniu do materiałów źródłowych, świadków i uczestników wydarzeń. Bo to świadkowie, zwykli ludzie w niezwykłych sytuacjach, są tym, co sprawia, że tekst staje się wybitny.

Pytania czekają na odpowiedzi

Zwykle temat znajduje dziennikarza sam. Wielu moich kolegów ma doskonałe kon-takty z politykami czy prokuratorami, którzy podrzucają im ciekawe historie. Ja wolę sam wymyślać sobie tematy. To zdecydowanie trudniejsze i niesie ze sobą o wiele większe ryzyko, ale daje też o wiele większą satysfakcję, kiedy temat wychodzi.

A tematów jest masa, bo machina newsowa mieli jakąś sprawę najwyżej kilka dni, a potem toczy się dalej. W rezultacie ogromna część rzeczywistości, w której żyjemy, nie pojawia się w ogóle w mainstreamowych programach informacyjnych.

Dziennikarz śledczy ma więc ułatwione zadanie. Może się zainteresować tematem, którym przestali się interesować inni dziennikarze, i zacząć szukać odpowiedzi na pytania, które chociaż zadane, zawisły w powietrzu bez odpowiedzi.

Na początek przyjmijmy, że dziennikarza śledczego interesują zjawiska, które są co najmniej anomaliami – czy to polityki, biznesu, czy może życia społecznego. Przy-stępując do zbierania informacji, trzeba pamiętać, że każda anomalia dość poważnie odkształca rzeczywistość. To jest tak jak ze spokojną wodą w stawie, do której wpada kamień. Nagle wszystko się zmienia.

Zobaczmy to na przykładzie. Wyobraźmy sobie niezbyt dużą wioskę, w której żyje się spokojnie. Któregoś ranka obok drogi ktoś znajduje zwłoki. Przyjeżdża policja, zaczyna się śledztwo. Rzecznik policji oczywiście odmawia informacji. Kiedy jednak pojedziemy do wioski, odszukamy tam świadka, który pierwszy znalazł nieboszczyka, krewnych i znajomych ofi ary, którzy znają relacje z drugiej ręki, człowieka, który zadzwonił po policję, sąsiada, który poprzedniego dnia spacerował z psem i widział jakichś nieznajomych, i tak dalej.

Praca śledczego nauczyła mnie, że wystarczy pochodzić i podrążyć, a zawsze znajdą się jacyś świadkowie. Tymczasem problem z wieloma dziennikarzami jest taki, że szybko prokuratura, służby specjalne czy policja stają się dla nich wyroczniami. Już mało kto chce rozmawiać ze świadkami, z uczestnikami wydarzeń. Obowiązującą

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

113

bertold kittel

dziennikarstwo śledcze w prasie

wersją często jest wersja policji, przekazywana przez uczynnego rzecznika. A na jej relacjach w dziennikarstwie śledczym daleko się nie zajedzie.

Pamiętam, jak kiedyś próbowałem dotrzeć do informacji o aferze pedofi lskiej. Miałem jakieś strzępy, nikt nie chciał mi nic powiedzieć, ponieważ główny podejrzany był na wolności, w dodatku wyjechał za granicę. Sprawa dotyczyła molestowania osób, które były w pewien sposób niesprawne. Po kilkunastu dniach chodzenia wokół tematu wpadłem na pomysł, żeby podzwonić do biegłych sądowych, którzy z racji niepełnosprawności ofi ar brali udział w przesłuchaniach. Chyba trzeci z kolei okazał się strzałem w dziesiątkę. „Nikt nie odebrał ode mnie żadnego przyrzeczenia o tajemnicy” – stwierdził i zrelacjonował mi treść zeznań. Kiedy dodałem do tego strzępy, które wcześniej udało mi się zebrać, miałem gotową historię.

Typy informatorów

Informatorzy to fundament dziennikarstwa śledczego. Docieranie do ludzi, nama-wianie ich na rozmowę – to najtrudniejsza część tej pracy. Chociaż to elementarz, to przypomnę: nikt nie powie ci o twoim bohaterze więcej niż jego wróg. W mojej pracy potwierdza się też obserwacja, że szczególnie zapamiętałym wrogiem są kobiety. Tylko pamiętaj: miej oczy i uszy szeroko otwarte, bo konfl ikty często mącą umysł i twoje źródło może się okazać nieprecyzyjne, a co gorsza – kłamać. Ale weryfi kowanie informacji to właśnie działka śledczego.

Często dziennikarz staje przed rozmową ostatniej szansy, przed spotkaniem z czło-wiekiem, od którego zależy powodzenie wielotygodniowego śledztwa. Zawsze przed taką rozmową przez głowę przelatują mi scenariusze: czy zadzwonić i zwyczajnie się umówić, czy użyć pretekstu, owijać w bawełnę, a może mówić wprost? Niestety, nikt nie umie przewidywać przyszłości. Wielokrotnie zdarzyło mi się, że ludzie, którzy wstępnie zgadzali się na rozmowę, zmieniali zdanie pod wpływem rozmów z rodziną, adwokatem czy przyjaciółmi. Z drugiej strony niejeden rozmówca wybuchał gniewem na widok dziennikarza, który niezapowiedziany przychodził mu do biura.

Ja wierzę, że warto ludzi odwiedzać. Że widząc dziennikarza, który przejechał często setki kilometrów – widzą w nim oni człowieka, któremu zależy na tym, co robi. Że to budzi pozytywne reakcje.

Gdynia zimą 2008 roku. Robię z kolegą materiał o potajemnych spotkaniach miliardera Ryszarda Krauzego i byłego ministra spraw wewnętrznych i administracji Janusza Kaczmarka. Ustaliliśmy, że mogli się spotykać w gabinetach lekarza zajmują-cego się medycyną naturalną. Jeden z takich gabinetów mieścił się w Gdyni, mieście, z którego pochodzi i Krauze, i Kaczmarek.

Postanowiliśmy pochodzić po okolicy, popytać w okolicznych sklepach, kamienicach, knajpach. Oczywiście mało kto chciał z nami rozmawiać, szło nam jak po grudzie.

Wreszcie, przypadkiem, zagadnęliśmy pewnego mężczyznę. – Mam dla was temat – rzucił, słysząc, że jesteśmy dziennikarzami. Powiedział

to bez żadnego wstępu. W pierwszej chwili byłem niemal pewien, że korzystając

114

z okazji, zasypie nas dokumentami ciągnącego się latami rodzinnego sporu o miedzę albo procesu z fi rmą ubezpieczeniową. – Panowie papiery jakieś macie? – zapytał. Pokazaliśmy legitymacje prasowe. – Oni się tu spotykali, pan Kaczmarek, pan Krau-ze – zaczął bez wstępów. – Chciałem iść do CBA, ale żona mi odradziła.

To była niezwykła rozmowa ze zwykłym człowiekiem, który nie był politykiem, nie kalkulował. Był świadkiem ważnych wydarzeń, które działy się tuż obok, a których skutki pokazywały wszystkie telewizje. Chociaż się bał, chciał się podzielić tą wiedzą z kimś, kto mógł ją wykorzystać w dobrym celu. W moim prywatnym rankingu tacy informatorzy plasują się najwyżej.

Na zupełnie przeciwnym biegunie są informatorzy rozgrywający własne gry, traktujący dziennikarzy jak pionki na szachownicy. Tych unikam jak ognia, chociaż nie zawsze się da.

Dziennikarz musi zdawać sobie sprawę, że informatorzy często próbują go cy-nicznie wykorzystać. „Wykorzystywaczy” dzielę na dwa rodzaje. Jeden to zwykły handlarz. Podsuwa tematy. Najpierw atrakcyjną historię, może nie na pierwszą stronę, ale ze szczegółami, których normalny człowiek nigdy by nie poznał. Po publikacji proponuje kolejny temat, lecz już nie tak atrakcyjny – właściwie w ogóle nienadający się do publikacji. Chce ugrać swoje. Jeden z moich kolegów nazywa takie tematy:

„z życia kopca termitów”. Kiedy dziennikarz zwodzi, w końcu odmawia napisania tego drugiego tekstu, informator się obraża. I dobrze, bo jest zupełnie niewiarygodny, wręcz może być dla dziennikarza zagrożeniem.

Drugi typ to człowiek, który nawet nie próbuje ukrywać swoich intencji. Dzwoni do dziennikarza z „ważną sprawą”. Przekazując ten swój hit, dodaje mimochodem:

„Twoi koledzy z konkurencji o to pytali, podobno mają coś puszczać”. Po co to ostrze-żenie? Wielu dziennikarzy wpada wtedy w panikę i w obawie przed stratą newsa puszcza tekst bez odpowiedniej weryfi kacji. A informatorowi właśnie o to chodzi, zwykle bowiem news jest nie do końca prawdziwy. Dla reputacji dziennikarza taki tekst jest jak skok na główkę do basenu bez sprawdzenia, czy jest w nim woda. Może się skończyć złamaniem karku. Więc kiedy ktoś tak do ciebie mówi, powinna ci się zapalić czerwona lampka ostrzegawcza: „Uwaga, ktoś mnie wkręca”. I tym bardziej dokładnie musisz sprawdzić temat.

Kiedy wpadasz w pułapkę

Dziennikarz nie może być zakładnikiem informatora. Publikując tekst, musi mieć w ręku twarde dowody, dokumenty, ofi cjalne stanowiska. Inaczej tekst może być ostatnim w jego karierze.

Historia prasy zna wiele wpadek. W Polsce najbardziej spektakularna była według mnie publikacja „Gazety Wyborczej” z maja 2005 roku. Na pierwszej stronie dziennik zamieścił sensacyjny materiał o aferze z zamówieniami publicznymi w Komendzie Głównej Policji. Sprawa była wyjątkowo bulwersująca: wysocy rangą funkcjonariusze rzekomo współpracowali z bandytami napadającymi na tiry. Do policji miał trafi ać

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

115

bertold kittel

dziennikarstwo śledcze w prasie

sprzęt pochodzący z tych kradzieży, między innymi klimatyzatory. Śledztwo w tej spra-wie rzekomo prowadziła prokuratura… Kilka dni później okazało się, że informacja była fałszywa. Nie było afery, nie było klimatyzatorów, nie było śledztwa w prokuraturze!

Niezależnie od nieznanych kulis publikacji – na przykład czy była to zemsta policjanta, który postanowił celowo oszukać dziennikarzy – pozostało pytanie: czy i jak mogli się oni uchronić przed wpadką?

Ludzie, z którymi dziennikarz rozmawia, rzadko traktują go jako przyjaciela czy znajomego. Wielu informatorów nigdy nie przechodzi na towarzyską stopę z dzien-nikarzem, a nawet jeśli sprawiają takie wrażenie, używają go tylko do swoich celów. Jeżeli dziennikarz wierzy, że jest inaczej, może wpaść w sprytnie zastawioną pułapkę. Uważając źródło za przyjaciela, nie będzie przecież brał pod uwagę, że ten może celowo wprowadzić go w błąd.

Dziennikarz powinien zawsze pamiętać, że chociażby nie wiadomo jak dobre kontakty łączyły go z informatorem – obowiązuje zasada ograniczonego zaufania. To oznacza, że nigdy przenigdy nie można oprzeć się tylko na jednym źródle. Zawsze trzeba mieć w ręku jeszcze inne argumenty za tym, że opisywana przez nas historia wydarzyła się naprawdę.

Czy dziennikarze „Wyborczej” za bardzo zaufali informatorowi? Z pewnością mogli uniknąć wpadki, wykonując kilka prostych ruchów. Powinni byli zwrócić się ofi cjal-nie do prokuratury z pytaniem dotyczącym śledztwa. Według ich informatora afera zaczęła się od zatrzymania trzech gangsterów i pracownika Komendy Głównej Policji w ramach śledztwa w prokuraturze. W języku wymiaru sprawiedliwości oznacza to, że prokuratura prowadzi czynności procesowe, stawia zarzuty, występuje o areszt. Sprawdzenie takich informacji nie jest szczególnie kłopotliwe. W podobnych sprawach prokuratura, chociaż nie podaje szczegółów, albo potwierdza zatrzymanie kogoś, albo odmawia informacji z powodu tajemnicy. Ale nie zdarza się, żeby kłamała.

Ponadto kontrolę w tej sprawie miało wszcząć Biuro Spraw Wewnętrznych Ko-mendy Głównej Policji. Tutaj też dziennikarze, szczególnie tak znani jak autorzy tego tekstu, nie powinni mieć problemu z nieofi cjalnym potwierdzeniem informacji.

Tekst opisywał wreszcie zdarzenia, które można było potwierdzić, chociaż wyma-gało to większej pracy. Opisywał na przykład spotkania podstawionych policjantów z gangsterami w hotelu w Nidzicy. Gangsterzy mieli tam balować przez tydzień, sprowadzać prostytutki, zamawiać alkohol i imprezować. Takich klientów się nie zapomina, szczególnie w hotelu w położonym na uboczu miasteczku.

Wyjaśnienie podobnych jak ta wpadek często jest bardzo proste. To z jednej strony zbytnie zaufanie do źródła, z drugiej – kusząca perspektywa superstrzału, po którym konkurencja zblednie. Niestety, często się zdarza, że średnia kadra kierowni-cza w gazetach, która powinna swoim doświadczeniem wspierać dziennikarzy, żyje tylko perspektywą jutrzejszego numeru. Wiele razy byłem świadkiem, jak kierow-nicy i redaktorzy podkręcali dziennikarzy, żeby ci oddawali niedokończone teksty. Powód jest banalny: każdy chce mieć dobry tekst na swoim dyżurze. A dziennikarz nie odmawia, bo boi się stracić w oczach szefa. Tymczasem to właśnie pośpiech

116

powoduje najwięcej błędów i niedoróbek, które mogą się stać powodem katastrofy. W interesie dziennikarzy leży więc przekonywanie redakcji, że lepiej poczekać, niż narazić się na śmieszność, puszczając niesprawdzoną informację. Tym bardziej że wpadka kompromituje autora, a nie redaktora.

Musisz wiedzieć, żeby trafi ć

Jeśli informatorzy to fundament dziennikarstwa śledczego, to tym, co musi stanąć na tych fundamentach, musi być rzetelna wiedza. Ona jest główną bronią dziennikarza, pozwalającą mu szybko oddzielać plewy od ziarna, wstępnie oceniać i segregować informacje, wreszcie w miarę sprawnie poruszać się w gąszczu powiązań bizne-sowych i politycznych. Ceną, jaką trzeba za to zapłacić, są lata treningu: czytanie gazet ekonomicznych, akt spółek, serwisów biznesowych, przeglądanie archiwów, czytanie akt sądowych. Z niewielkiej części tej pracy biorą się teksty. Cała reszta jest niezbędna, żeby trzymać formę.

Niestety, dziś wielu dziennikarzy wybiera podpieranie się internetem jako źród-łem wiedzy. Często zdarza mi się pomagać kolegom, którzy chcą wymienić się ze mną informacjami. I kiedy zaczynam mówić o jakimś temacie, po drugim zdaniu przerywają, pytając, o kim mówię, proszą o wyjaśnianie, jakie fi rmy i hasła mam na myśli. Czasem czuję się z tym jak dziwoląg.

Bywa, że temat sam wymusza odrobienie zadania domowego. W 2003 roku mój ówczesny szef Maciej Łukasiewicz poprosił, żebym się przyjrzał fi nansom samorządow-ców związanych z byłym prezydentem stolicy Pawłem Piskorskim. Niewiele wcześniej zmieniło się prawo i samorządowcy zostali zmuszeni do ujawnienia swoich oświadczeń majątkowych. Wszystkich nas zamurowało: półtora, dwa, trzy, a nawet cztery miliony – takie majątki zgromadzili ludzie, którzy całe życie pracowali w samorządzie. Szok.

– Weź im się przyjrzyj, zobacz, skąd oni wzięli tyle kasy – powiedział Łukasiewicz.Układ warszawski. Tak ich nazwał kiedyś mój kolega, który w „Rzeczpospolitej”

opisywał, co się dzieje w stołecznej polityce. Rozległa sieć powiązań, funkcji, stano-wisk, zależności. Wiedziałem, że będzie bolało.

Komputer to genialne urządzenie, kiedy dokumentujesz temat związany z admini-stracją, urzędnikami i spółkami. Zacząłem od sprawdzania oświadczeń majątkowych ludzi, których zaliczyłem do układu warszawskiego. Przydała się wiedza o zasadach składania oświadczeń majątkowych przez posłów. Do ówczesnego sejmu z list Plat-formy Obywatelskiej dostali się także warszawscy politycy. Mało kto pamięta, że polityk składa swoje pierwsze oświadczenie zaraz po wyborach i że obejmuje ono czas, w którym często jeszcze nie wiedział, iż znajdzie się w parlamencie. Dlatego kiedy chcemy dowiedzieć się o polityku czegoś, co on sam wolałby przemilczeć, to pierwsze oświadczenie jest najważniejsze.

Z oświadczenia Marty F. dowiedziałem się, że zasiadała ona w radzie nadzorczej war-szawskiego holdingu, którego współwłaścicielem była gmina Centrum. Tak trafi łem do jednego z najważniejszych miejsc w pracy dziennikarza śledczego: do sądu rejestrowego.

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

117

bertold kittel

dziennikarstwo śledcze w prasie

Od czasu reformy i powstania Krajowego Rejestru Sądowego przez kilka lat warszawską siedzibą KRS był kilkupiętrowy biurowiec na warszawskiej Ochocie. Każdy trafi ał tu prędzej czy później. Ja bywałem tam często; nie zliczę bułek z kefi rem zjedzonych pod Halą Kopińską naprzeciwko w czasie krótkiej przerwy w czytaniu akt. Zresztą często w towarzystwie innych dziennikarzy, których nietrudno tu było spotkać.

Czytanie akt spółek to zajęcie dość nudne, ale co jakiś czas można dostać niezły zastrzyk adrenaliny. I kiedy tak siedziałem nad kilkoma sfatygowanymi tomami akt Holdingu-Wars, ów zastrzyk, i to solidny, dostałem.

Obok Marty F. w papierach holdingu znalazłem Wojciecha D., głównego architekta afery z nieruchomościami PZU. Według prokuratury, na podstawie zawyżonych umów wyprowadził on z PZU miliony złotych. Wracając tego popołudnia do redakcji, wiedziałem już, że na coś wpadłem.

Nie wiedziałem tylko, że czeka mnie aż tyle pracy. Tekst skończyłem po trzech albo czterech miesiącach. Zacząłem od dokładnego zbadania holdingu oraz powiązań osób, które w nim występowały. Już wkrótce porzuciłem wątek Wojciecha D. Moją uwagę przykuło inne nazwisko: Wojciecha Ł., który, jak się okazało, przejął jedną ze spółek holdingu. Kiedy wpisałem w internetowej wyszukiwarce jego nazwisko i fi rmę (Towarzystwo Inwestycji i Doradztwa), okazało się, że zastanawiająco często pojawiają się one w kontekście najważniejszych przedsięwzięć warszawskiego samorządu.

Masz to, czego szukałeś

Żeby napisać dobry tekst śledczy, nie wystarczy wiedzieć. Znam masę ciekawych informacji, znam też dużo ludzi, którzy mają ciekawe informacje. Ale dziennikarz musi do swoich ustaleń dojść sam. Pamiętacie Wszystkich ludzi prezydenta? Dziennikarze, którzy odkryli aferę Watergate, mieli w ręku bardzo ogólne wskazówki. Czy gdyby od razu napisali tekst o tym, co się dzieje w Białym Domu, efekt byłby taki sam? Założę się, że nie.

Siłą tekstu śledczego są najprostsze metody, które wykorzystuje autor. Notes, ołówek. Odwiedzanie ludzi, szukanie świadków. Budowanie klimatu dochodzenia. Odkrywania czegoś, o czym nie miałeś pojęcia, zaczynając dokumentację reportażu. A kiedy wreszcie po wielu tygodniach elementy układanki zaczynają pasować, tekst nie zawiera żadnych pytań bez odpowiedzi, ale jest niemal aktem oskarżenia. Ame-rykanie mówią o tym „dymiąca strzelba”.

Żeby przeprowadzić takie śledztwo, trzeba się strasznie napracować. Przygotowu-jąc tekst o przekrętach w stołecznym samorządzie, rozmawiałem z najważniejszymi samorządowcami i politykami PO. Zawsze kładłem na stole dyktafon, potem spisy-wałem rozmowy do komputera. Po dwóch miesiącach wędrówki tropem interesów Wojciecha Ł., analizowania powiązań, śledzenia przetargów, przeglądania dokumen-tów fi rm, korespondencji z biurem prasowym warszawskiego ratusza, przekopywania archiwów – wreszcie znalazłem to, czego szukałem. Spółka biznesmena dostała lu-kratywny kontrakt na prowadzenie budowy mostu Świętokrzyskiego. Tyle że w chwili rozstrzygnięcia przetargu jeszcze nie istniała. Smoking gun. Dymiąca strzelba.

118

Pytam o to samorządowców z PO. „Pan się myli. Kontrakt wygrała państwowa fi rma, która przekazała go fi rmie Ł. Nie ma w tym przekrętu” – przekonywali mnie jedni. „Może teraz tak nie można, wtedy to było legalne” – dodawali inni.

Najlepszym doradcą w życiu jest zdrowy rozsądek. Ten podpowiada, że jest niemożliwe, aby zgodnie z przepisami publiczny kontrakt dostała fi rma, która po-wstała po przetargu. Nie wierzę więc politykom – ale moja wiara nie może być żadnym argumentem. Pytam Urząd Zamówień Publicznych o stan prawny w 1997 roku. Długo czekam na odpowiedź. Wreszcie jest. Miałem rację – w tamtym czasie kontrakt publiczny mogła dostać wyłącznie fi rma, która uczestniczyła i zwyciężyła w postępowaniu przetargowym.

Dlaczego urzędnicy złamali prawo, żeby lukratywny kontrakt dostała fi rma Wojciecha Ł.? Bo byli blisko związani z biznesmenem. Kupowali od niego mieszkania, zasiadali w radach jego spółek, jego żona była wpływową radną Unii Wolności, a później Platformy.

Dopiero kilka lat po publikacji tekstu Wojciech Ł. trafi ł za kratki z zarzutami korupcyjnymi. Za nim w areszcie znaleźli się inni bohaterowie mojego tekstu.

Wybieraj sobie własny trop

Dla ułatwienia każdy temat, nad którym pracuję, nazywam projektem. Bo przecież to nie jest tylko tekst, nad którym się siada i który się pisze. Zbieranie informacji do tekstu śledczego to często dużo więcej niż zwyczajna reporterka.

Zaczynając pracę nad projektem, zapomnij o terminach. Jedynym terminem, który decyduje o puszczeniu tekstu, jest chwila, kiedy jesteś gotowy. Wiem, że to niezwykle trudne, bo wielu redaktorom w polskich gazetach wydaje się, że to, ile pracujemy nad tekstami, jest naszym widzimisię. Nie zdziwiłbym się, gdyby połowa redakcji za moimi plecami mówiła, że całymi dniami siedzę na piwie, a potem przez trzy dni piszę tekst i znowu przez dwa miesiące nic nie robię.

Prawda nie jest tak różowa. Dobry tekst śledczy, jak już pisałem, wymaga dalekich wyjaz-dów, ślęczenia nad aktami, dziesiątków rozmów ze świadkami… Kiedy zacząłem pracować dla telewizji i podjąłem duże śledztwo, jeden z moich nowych współpracowników jęknął wieczorem w barze na krakowskim Kazimierzu: „Nigdy w życiu tak nie zap…łem”.

Co decyduje o tym, że jakaś historia jest warta zainteresowania, a inna nie? Wyborów dokonuję subiektywnie. Czasem lubię tematy kryminalne, potem dobrze jest zająć się jakąś historią biznesową, innym znów razem sprawą czysto społeczną. Pamiętam, jak długo namawiała mnie koleżanka z „Rzeczpospolitej”, żebyśmy zajęli się sprawą Simona Mola, który zaraził wirusem HIV wiele kobiet. Początkowo bez specjalnego przekonania wchodziłem w tę sprawę. Powstał cykl trzech dużych tekstów, zwieńczony reportażem z Kamerunu i Ghany, o tym, jak Mol wymyślił swoją uchodźczą epopeję.

Z zasady unikam tylko jednego: taśmowego pisania tekstów na jeden temat. Nie chcę być autorem jednego wątku. Tylko w wyjątkowych wypadkach piszę po kilka tekstów na ten sam temat – ale muszę być pewien, że każdy kolejny wnosi coś nowego do sprawy i wart jest publikacji.

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

119

bertold kittel

dziennikarstwo śledcze w prasie

Taką serię tekstów stworzyły powiązania byłego prezesa PZU Jaromira Netzla. W czerwcu 2007 roku opisałem jego zaangażowanie w upadłość pomorskiej fi rmy Drobkartel. Temat zaczął się dla mnie w kawiarni w centrum Warszawy. Miałem spotkanie, gdy podszedł do nas znany ekspert od gospodarki i podał news: jakiś nieznany człowiek został szefem PZU.

Tego popołudnia miałem sporo zajęć. Dopiero koło dwudziestej usiadłem przed komputerem. Rzuciłem okiem na informacje ekonomiczne donoszące o nominacji nowego prezesa PZU i przypomniałem sobie, że już kiedyś słyszałem nazwisko Jaromira Netzla. Kilka lat wcześniej, kiedy ten gdyński adwokat był członkiem rady nadzorczej PKO BP, docierały do mnie informacje o jego związkach z upadłością pewnej pomorskiej fi rmy.

Mimo późnej pory udało mi się ustalić, że w Trójmieście trwa proces w sprawie tej fi rmy: Drobkartelu. Pół godziny później byłem już w drodze. Do akt w gdyń-skim sądzie udało mi się dotrzeć następnego dnia około trzynastej. Właśnie one były moim głównym źródłem informacji. W ciągu kilku godzin miałem bazę danych: listę pokrzywdzonych i świadków oraz kontakty do nich. Wykorzystałem weekend na odwiedzanie ich. Spotykałem się z ludźmi, którzy opowiadali, jak przepadły zainwestowane w fi rmę pieniądze i jak odnosił się do nich reprezen-tujący oskarżonych dziś ludzi Jaromir Netzel. Tak powstał pierwszy tekst, który ukazał się tuż po weekendzie. W poniedziałek znów siedziałem w sądzie, czytałem akta, na które w piątek nie starczyło mi czasu. Zacząłem wyłapywać coraz wię-cej ciekawych tropów, między innymi tajemnicze czeki na setki tysięcy złotych wystawiane na Netzla.

Trafi łem też na trop innego śledztwa, w którym pojawiało się jego nazwisko. Sprawa dotyczyła dużej afery gospodarczej związanej z fi rmą produkującą naczepy dla tirów. Akta miały być w Sądzie Okręgowym w Gdańsku. Ale gdy tam dotarłem, okazało się, że zostały wysłane do Trybunału Konstytucyjnego w ślad za jakimś mało istotnym zapytaniem prawnym.

Uzyskanie dostępu do tych akt zajęło mi dwa miesiące. Warto wspomnieć, że większość procesów w Polsce jest jawnych, dlatego na prośbę dziennikarza o udostęp-nienie akt na etapie procesu sędziowie zwykle reagują pozytywnie. Być może dlatego, że niewielu dziennikarzy o to prosi i sam ten fakt budzi ich życzliwość.

Warto było wysyłać pisma i przekonywać urzędników do wydania akt tej sprawy. Znalazłem w nich mnóstwo nowych informacji oraz nazwiska świadków pamięta-jących wydarzenia nawet z lat siedemdziesiątych. Powstał najbardziej wyczerpujący tekst o Netzlu.

Tak, akta sądowe to z pewnością jedno z najważniejszych źródeł informacji dzienni-karza śledczego. Do akt procesu są przecież dołączone akta prokuratury. A tam perełki: billingi, zeznania świadków, namiary, adresy i telefony. Oczywiście nie wszystko wolno publikować, ale zawsze można z nich skorzystać, żeby z kimś porozmawiać.

Niewielu dziennikarzy zdaje sobie sprawę, że w walce o dostęp do akt dostaliśmy niezwykle poważną broń, jaką jest ustawa o dostępie do informacji publicznej. Na jej

120

podstawie każdy obywatel może zajrzeć do akt umorzonych śledztw prokuratorskich, które dotyczą na przykład funkcjonowania instytucji państwowych. Prokuratura i każda inna instytucja, do której w trybie tej ustawy się zwrócimy, musi zareagować zgodnie z bardzo wymagającym kodeksem postępowania administracyjnego. Jak wynika z moich doświadczeń, prokuratura nie znalazła do tej pory kruczka prawnego, który pozwoliłby jej nie udostępnić akt. I bardzo dobrze, ponieważ w aktach umo-rzonych śledztw można także znaleźć mnóstwo ciekawych informacji. W dodatku najzupełniej legalnie.

Starannie wykonana reporterska robota

Największym wrogiem dziennikarza śledczego jest on sam. Wiele tematów umiera, zanim jeszcze zostaną opublikowane, bo autor ma problem z jasnym sformułowaniem tekstu, a w redakcji nie ma wystarczająco doświadczonych redaktorów.

Dokumentując temat, dziennikarz śledczy dysponuje przeważnie ogromną iloś-cią informacji. Jak je spisać, żeby ułożyły się w dobrze się czytającą, zrozumiałą historię?

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

Po 1926 roku

NAPAŚCI NA DZIENNIKARZY

POBITY NIKODEM DYZMA

Zamach majowy z 1926 roku zmienił układ sił politycznych, wpłynął na postawy prasy i zbrutalizował obyczaje. Pobicia dziennikarzy i publicystów prasy opo-zycyjnej nie należały do rzadkości, co nie znaczy, że praktyka ta narodziła się właśnie wtedy. Już w początkach dwudziestolecia dochodziło do napaści, w tym na terenie sejmu, demolowano redakcje i podkładano w nich bomby.

Faktem jest jednak, że po maju 1926 roku stosowanie przemocy jako narzędzia polityki zadomowiło się w polskim życiu publicznym. Wypadki takie sprawiały wrażenie działań organizowanych bądź inspirowanych przez władze – oczywiście nieofi cjalnie, co nie znaczy, że dawało się te sprawy wyciszyć. Niekiedy można było nawet odnieść wrażenie, że władzom wcale na tym nie zależy. Media lubiły (i lubią) zajmować się sobą, więc pobicia i napady prasa opisywała ze szczegółami. Były znane opinii publicznej, stawały się nawet przedmiotem interpelacji poselskich.

Pierwszym dziennikarzem, który po Maju padł ofi arą argumentu siły, był Wła-dysław Zabawski z niechętnej piłsudczykom katowickiej „Polonii”, pobity w marcu 1927 roku. Kilkakrotnie napadano na Adolfa Nowaczyńskiego, pisarza i dziennika-rza drukującego w prasie endeckiej, z którego niewiarygodnie wprost zjadliwym piórem nie potrafi ono się uporać w inny sposób. W maju 1927 roku czynnie znie-ważył go Medard Downarowicz, były minister kultury. Do zajścia doszło we foyer ▶

121

bertold kittel

dziennikarstwo śledcze w prasie

Przede wszystkim musisz zdecydować się na jakąś tezę. Nie można zacząć tekstu od zdania wielokrotnie złożonego, w którym będzie zbyt wiele szczegółowych informacji. Zdecydowana większość czytelników rzuci tylko okiem na ten początek i odłoży gazetę.

Zdarza mi się pisać duży tekst kilka dni. Najpierw spisuję różne wątki, potem daję sobie dzień–dwa przerwy i siadam do tekstu ponownie. Wtedy już wiem, gdzie są słabe punkty, gdzie historia się nie czyta, co można wyrzucić.

W pisaniu tekstu śledczego największą chyba trudność sprawia takie opowiadanie poszczególnych wątków, żeby pojawiały się one w odpowiedniej kolejności i żeby nie przeplatać ich w sposób, który wywoła chaos. Dobrym rozwiązaniem jest, żeby wątek zaczynać i kończyć w tym samym śródtytule. Jeżeli rozbijemy go na kilka śródtytułów, czytający go będzie musiał szukać kontekstu w poprzednich częściach i raczej porzuci lekturę, niż będzie za każdym razem sprawdzał, o co chodzi.

Podobnie jest z bohaterami. Jeśli ktoś pojawia się w tekście epizodycznie, powinien zostać w swoim wątku. Inaczej czytelnik zapomni, kim jest ten człowiek. A jeżeli mu-simy przywołać tego marginalnego bohatera w innym miejscu tekstu, przedstawmy go raz jeszcze. Tak żeby czytelnik nie musiał szukać wyjaśnienia, kim ten człowiek jest i dlaczego go cytujemy.

Teatru Wielkiego. Nowaczyński odparł atak i „nieco uszkodził” – jak podała prasa przychylna pisarzowi – napastnika przy użyciu laski. W grudniu tego samego roku dziennikarz został podstępem wyprowadzony z domu przez osoby podające się za funkcjonariuszy policji i ciężko pobity, w rezultacie czego stracił wzrok w jednym oku. Po raz kolejny napadnięto go i pobito w maju 1931 roku, a rzecz dokonała się ponownie w teatrze. Komentująca wydarzenie narodowa „Gazeta Warszawska” pisała o napadzie „zbirów sanacyjnych”, zamieszczając wynik ob-dukcji lekarskiej. Jedno z czasopism, które uznało za konieczne wypowiedzieć się w sprawie napadu na Nowaczyńskiego, komentowało rzecz w taki sposób: „Fakt, że młodzież rzekomo ideowa i należąca do społeczności akademickiej konkuruje w kunszcie oślepiania literatów z szumowinami podmiejskimi, oburza do głębi nawet zdeklarowanych przeciwników politycznych Adolfa Nowaczyńskiego”.

W podobny sposób polemizowano z Tadeuszem Dołęgą-Mostowiczem, pisującym w prawicowej, antysanacyjnej „Rzeczpospolitej”. We wrześniu 1927 roku został on wywieziony na przedmieścia Warszawy i tam ciężko pobity. Tym razem reakcja była powszechniejsza. Protestowały dzienniki różnych orientacji, w tym także prorządowe. Mówiono o „dzikim napadzie” i ponownym objawieniu się w Polsce „tajemniczej siły, która chce stworzyć rządy terroru”. Po jakimś czasie Mostowicz rozstał się z prasą opozycyjną, co tylko do pewnego stopnia oznaczało zwycięstwo „nieznanych sprawców”. Odwet wziął satyryczną powieś-cią Kariera Nikodema Dyzmy (1932), odbieraną jako karykatura mechanizmów władzy obozu sanacyjnego. R.H.

bertold kittel

122

Nie bój się pokazać tekstu zaprzyjaźnionemu redaktorowi. Ktoś, kto świeżym okiem przeczyta artykuł, wyłapie w nim wszystkie mielizny i rafy. Jeśli w historii jest pęknięcie albo gmatwanina, tylko ktoś, kto czyta tekst jak czytelnik, zwróci na nie uwagę niedoświadczonemu autorowi. Nie obrażaj się na uwagi, nawet jeśli redaktor nie potrafi cię pochwalić, tylko zgłasza zastrzeżenia. Każdej redakcji zależy na dobrych tekstach. A często się zdarza, że uwagi szefostwa są naprawdę trafi one.

Warto pamiętać jeszcze o jednym: nic tak nie poprawia stylu tekstu jak gruntownie wykonana reporterska robota. Znam wielu dziennikarzy, którzy mając absolutnie ekskluzywne źródła informacji w instytucjach państwowych, piszą nudne teksty. Dlaczego? Bo opierają się na dokumentach wytwarzanych przez urzędników i pi-sanych w ich beznadziejnym urzędniczym języku. Tak jest na przykład z wieloma dziennikarzami kryminalnymi. Z tej samej historii można przecież zrobić półtora tysiąca znaków do kroniki kryminalnej – i poruszający reportaż śledczy. Trzeba tylko chcieć.

Niestety, wielu dziennikarzy idzie na łatwiznę. I to nie dlatego, że im się nie chce, ale dlatego, że mało kto w redakcji oczekuje od nich tego typu tekstów. W rezultacie w wielu gazetach ukazują się notatki, które dla dziennikarza śledczego są dopiero punktem wyjścia do dalszego drążenia sprawy.

Pamiętam, jak ileś lat temu wyczytałem w „Rzeczpospolitej” (pracowałem wtedy w „Życiu”) krótką notkę w dziale zagranicznym, że w Bratysławie został zastrzelony niejaki Peter Steinhuebel. Jak pisała tamtejsza prasa, był on szefem słowackiej mafi i, człowiekiem prowadzącym lewe interesy między Popradem, Bratysławą i Wiedniem. Od lat obawiał się zamachu i należał do najpilniej chronionych gangsterów na Słowacji. Kula snajpera dosięgła go, kiedy na placu przed swoimi magazynami w Bratysławie przesiadał się z pancernego mercedesa do ferrari.

Korespondent „Rzepy” pisał, że dociekliwi słowaccy reporterzy ustalili, iż w ostat-nim okresie przed śmiercią Steinhuebel odwiedził Polskę. Jechał luksusowym merce-desem, na granicy miał powiedzieć, że jest konsulem Liberii w Warszawie, a samochód to limuzyna dla ambasadora.

Zainteresowaliśmy się z kolegą, co też czołowy słowacki gangster porabiał nad Wisłą. Szybko odnaleźliśmy liberyjską ambasadę: ogrodzony wysokim murem, chro-niony kamerami budynek przy ulicy Puławskiej w Warszawie. Ambasador na stałe mieszkał w Szwajcarii, zastępował go konsul. Placówka istniała od niedawna, krótko wcześniej dostała akredytację od Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Chodziliśmy wokół tego tematu kilka tygodni. Okazało się, że ambasadorem był człowiek, który pracował dla liberyjskiego rządu, ale tylko do czasu przewrotu i przejęcia władzy w państwie przez inną ekipę. Osierocony po puczu, związał się z podejrzanymi typami, a że wciąż miał papiery dyplomatyczne, ułatwiał przemyt samochodów, antyków i Bóg wie czego jeszcze. A konsulem Liberii w Polsce został człowiek, który kilka lat po tych wydarzeniach został zatrzymany razem z Jeremiaszem Barańskim „Baraniną”, gdy razem jedli posiłek w wiedeńskiej restauracji.

Po publikacji naszego tekstu ambasada została zamknięta przez MSZ.

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

123

Śledczym trzeba się urodzić

Wielu młodym, niedoświadczonym reporterom wydaje się, że moja profesja to atrak-cyjna, pełna zagadek praca. To ich przyciąga. Słyszę czasem o osobach przedstawia-jących się jako dziennikarze śledczy. Niektórzy moi koledzy uważają nawet, że dziś to określenie zostało zawłaszczone przez zbyt wielu dziennikarzy i ostentacyjnie odżegnują się od nazwy „śledczy”.

Nie ma nic złego w tym, że tak wielu ludzi aspiruje do bycia dziennikarzami śledczymi. Tematów nie zabraknie dla nikogo. A życie samo przeprowadzi selekcję. Wielu z tych młodych, ambitnych dziennikarzy zapału wystarcza na kilka miesięcy. Ogromna odpowiedzialność – nie tylko za to, co się pisze, ale także wobec kolegów i przełożonych – powoduje, że szybko tracą zapał. Do tego dochodzi tytaniczna praca, jaką jest dokumentowanie tekstów. I jeszcze jedno: konieczność ogromnej samodyscypliny. Przecież nikt nie stoi nad dziennikarzem śledczym z zegarkiem w ręku. To prawda, że możesz wstać później, zerwać się na małe wagary. Tylko że na końcu musisz napisać tekst, a tego nikt za ciebie nie zrobi.

W rzeczywistości praca w charakterze dziennikarza śledczego wymaga zdolności, jakich szefowie rzadko wymagają od zwykłych dziennikarzy: umiejętności syntezy i dostrzegania związków pomiędzy mało znaczącymi z pozoru faktami, ciągłego analizowania. Do tego głęboka wiedza i chęć uczenia się, łatwość pisania tekstów, odporność psychiczna i odpo-wiedzialność. Wreszcie wspomniana dyscyplina. To tylko najważniejsze cechy. Wszystko to sprawia, że dziennikarstwo śledcze jest i pozostanie zajęciem elitarnym.

dziennikarstwo śledcze w prasie

BERTOLD KITTEL – urodzony w 1975 roku, wychował

się na Podhalu. Zawsze chciał być dziennikarzem, dla-

tego dziennikarstwo śledcze było dla niego naturalnym

wyborem. Już w liceum w Rabce zasłynął cyklem

artykułów w gazetce szkolnej, opisujących praktyki

wręczania nauczycielom kosztownych prezentów, za

co został usunięty ze szkoły. Dalsze kroki na drodze

zawodowej stawiał w lokalnych oddziałach „Gazety

Wyborczej” w Nowym Sączu i Krakowie, wreszcie

w „Super Expressie” i „Życiu”, już w Warszawie. W 2000 roku dołączył do zespołu

„Rzeczpospolitej”, gazety, która ukształtowała go jako dziennikarza i dla której na-

pisał swe najważniejsze, wielokrotnie nagradzane teksty. Za cykl publikacji Czeski

układ Orlenu został przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich uhonorowany

Główną Nagrodą Wolności Słowa (2006). Dwukrotnie zdobył nagrodę w konkursie

„Tylko ryba nie bierze?” Fundacji imienia Stefana Batorego – w 2004 roku za serię

artykułów Tajne konta byłych szefów PZU oraz w 2006 za jedenaście artykułów

Prezes, któremu ufa minister, dotyczących korupcji w PZU. Ten cykl tekstów przy-

niósł mu jeszcze nagrodę Grand Press za najlepszy materiał śledczy. Obecnie Kittel

jest dziennikarzem TVN, współpracuje też z polską edycją „Newsweeka”.

bertold kittel

Cena detal. 89,90 zł

JureckiJureckiMilewiczMilewicz

Wróblewski Wróblewski ZielkeZielkeGluzaGluza

Węglarczyk Węglarczyk Lubecka Lubecka

GóralewskaGóralewskaTejchmanTejchman

Smokowski SmokowskiSusałko Susałko

Gierszewski GierszewskiZielińska Zielińska

MorawskiMorawskiErnst Ernst

B. ChacińskiB. ChacińskiMazurczyk Mazurczyk

MontgomeryMontgomeryWalewskiWalewski

OrlińskiOrlińskiWłodarskiWłodarski

WoźniakWoźniakAdamczykAdamczyk

M. Chaciński M. ChacińskiJarniewiczJarniewiczPawłowskiPawłowski

SkworzSkworzKozakKozak

StanuchStanuchKapicaKapica

SobczykSobczykKruszonaKruszona

JędrzejowskiJędrzejowski

Jak, zdaniem Jak, zdaniem Kamila DurczokaKamila Durczoka, poprowadzić dyskusję, poprowadzić dyskusję

z udziałem dwóch nienawidzących się polityków?z udziałem dwóch nienawidzących się polityków?

KiedyKiedy Mariusz SzczygiełMariusz Szczygieł zadaje rozmówcy najtrudniejsze zadaje rozmówcy najtrudniejsze

pytanie?pytanie?

Czy, wedługCzy, według Jerzego PilchaJerzego Pilcha, można się nauczyć pisania?, można się nauczyć pisania?

Biblia dziennikarstwaBiblBiblia dziennikarstwa jest największym uniwersytetemjest największym uniwersytetem

dziennikarskim w naszym kraju – na najwyższym poziomiedziennikarskim w naszyw naszym kraju – na najwyższym poziomie

i z najlepszą kadrą.i z najlepszą kadrą.(ze wstępu Andrzeja Skworza)(ze wstępu Andru Andrzeja Skworza)

Fakty oFakty o Biblii dziennikarstwa Biblii dziennikarstwa::

◊◊◊◊ gromadzi teksty gromadzi teksty 6666 autorów − najwybitniejszych polskichautorów − najwybitniejszych polskich

dzienni karzydzienni karzy

◊◊◊◊ zamyka w zamyka w 3030 kapsułkach historię polskiego dzienni karstwa kapsułkach historię polskiego dzienni karstwa

XXXX wieku wieku

◊◊◊◊ pokazuje pracę wpokazuje pracę w 44 rodzajach mediów − w prasie, radiu, rodzajach mediów − w prasie, radiu,

telewizji i internecietelewizji i internecie

◊◊◊◊ dzieli się nadzieli się na 33 główne części − opowiadające o pracy główne części − opowiadające o pracy

w terenie, przy stoliku i w redakcjiw terenie, przy stoliku i w redakcji

◊◊◊◊ opisuje gatunki dziennikarskie z praktycznego punktuopisuje gatunki dziennikarskie z praktycznego punktu

widzeniawidzenia

◊◊ ◊◊ zawiera najkrótszy słowniczek najważniejszychzawiera najkrótszy słowniczek najważniejszych

dzienni karskich pojęć dzienni karskich pojęć