1

ĆWICZENIE NR 1

BADANIE PODSTAWOWYCH ZABEZPIECZEŃ INSTALACJI

NISKIEGO NAPIĘCIA

1. Podstawy teoretyczne

Ochrona przed dotykiem pośrednim przez zastosowanie samoczynnego wyłączenia

zasilania to najbardziej rozpowszechniony sposób ochrony. Ochrona ta polega na

spowodowaniu w określonym czasie samoczynnego wyłączenia chronionego obwodu lub

urządzenia w przypadku uszkodzeń – zwarć miedzy częścią czynna i częścią przewodzącą

dostępną lub przewodem ochronnym tego obwodu albo urządzenia – wywołujących napięcie

dotykowe na częściach przewodzących dostępnych o wartościach niebezpiecznych dla

zdrowia i życia.

Graniczne dopuszczalne długotrwale napięcia dotykowe są równe 50 V dla prądu

przemiennego i 120 V dla prądu stałego nietętniącego, a w warunkach zwiększonego

zagrożenia wynoszą one odpowiednio 25 oraz 60 V.

Samoczynne wyłączenie zasilania jest wymagane wtedy, gdy ze względu na wartość i

czas utrzymywania się napięcia dotykowego w wyniku uszkodzenia izolacji podstawowej,

mogą wystąpić niebezpieczne dla ludzi skutki patofizjologiczne.

W przypadku powstania zwarcia pomiędzy przewodem liniowym a częścią przewodzącą

dostępną lub przewodem ochronnym w obwodzie, urządzenie ochronne powinno

samoczynnie przerwać zasilanie przewodu liniowego lub urządzenia, w wymaganym czasie.

Samoczynne wyłączenie zasilania według PN-HD 60364-4-41 jest środkiem ochrony, w

którym:

ochrona podstawowa jest zapewniona przez podstawową izolację części czynnych

lub przez przegrody lub obudowy oraz

ochrona przy uszkodzeniu jest zapewniona przez ochronne połączenia

wyrównawcze i samoczynne wyłączenie w przypadku uszkodzenia.

Samoczynne wyłączenie jest najczęściej stosowanym środkiem ochrony przy

uszkodzeniu w układach TN, TT i IT. Dla każdego z tych układów obwód prądu

zwarciowego jest inny, dlatego stawiane są inne wymagania dotyczące czasu samoczynnego

wyłączenia zasilania i uziemień przewodów ochronnych.

2

Maksymalny czas wyłączenia w przypadku pojedynczego uszkodzenia w układzie TN i

TT mają różne wartości dla:

a) końcowych obwodów odbiorczych w układach TN i TT, w których prądy nie mogą

przekraczać 32 A,

b) obwodów odbiorczych w układach TN i TT nie wymienionych w p. a,

c) obwodów rozdzielczych w układach TN i TT.

Maksymalne czasy wyłączenia podane w tablicy powinny być stosowane do obwodów

końcowych w układach TN i TT o prądzie nieprzekraczającym 32 A.

Maksymalne czasy wyłączenia

W przypadku gdy samoczynne wyłączenie nie może być uzyskane w czasie

wymaganym, to należy zastosować ochronę uzupełniającą przez zastosowanie dodatkowego

połączenia wyrównawczego lub wyłącznik różnicowoprądowy (RCD) jako urządzenie

wyłączające.

Ochrona przez samoczynne wyłączenie zasilania polega na utworzeniu pętli zwarciowych

poprzez przewody ochronne łączące dostępne części przewodzące z punktem neutralnym

sieci lub z ziemią (w zależności od układu sieci) oraz zastosowaniu urządzeń ochronnych

zapewniających wyłączenie przewodu liniowego w wymaganym czasie. Takie połączenie, w

3

przypadku uszkodzenia izolacji podstawowej, tworzy metaliczną pętlę zwarciową (oznaczoną

na rysunku linią przerywaną).

Rys.1. Obwód jednofazowego zwarcia w układzie TN-C-S

Parametry urządzeń ochronnych i impedancja obwodu powinna spełniać następujący

warunek:

Zs x Ia ≤ Uo

gdzie:

Zs– impedancja pętli zwarciowej, w Ω, obejmującej źródło zasilania, przewód liniowy aż do

punktu zwarcia i przewody ochronne między punktem zwarcia a źródłem,

Ia– prąd wyłączający, powodujący samoczynne zadziałanie urządzenia zabezpieczającego w

wymaganym czasie,

Uo- napięcie znamionowe instalacji a.c. lub d.c. przewodu liniowego względem ziemi, w V.

Prąd Ia zapewniający samoczynne zadziałanie urządzenia zabezpieczającego powinien być

wyznaczony na podstawie charakterystyk czasowo-prądowych. Jeżeli jest stosowane

urządzenie ochronne różnicowoprądowe (RCD), prąd Ia jest różnicowym prądem

zadziałania zapewniającym wyłączenie w czasie określonym w PN-HD 60364. Jeżeli

urządzeniem ochronnym jest wyłącznik różnicowoprądowy, to czasy wyłączenia odnoszą się

do przewidywanych różnicowych prądów zwarcia większych niż znamionowy prąd

różnicowy RCD (zwykle 5 IΔn ).

4

2. Wyłączniki instalacyjne i bezpieczniki

Jednym z elementów ochrony przeciwporażeniowej a jednocześnie zabezpieczeń sieci i

urządzeń niskiego napięcia przed przeciążeniami i zwarciami są bezpieczniki topikowe.

Przerwanie obwodu elektrycznego bezpiecznika realizowane jest przez przetopienie się

jednego z jego elementów (wkładki topikowej). Przetopienie elementu topikowego powoduje

zapłon łuku, który jest dalej podtrzymany płynącym prądem awaryjnym. Aby łuk zgasł, a tym

samym nastąpiło przerwanie obwodu, natężenie prądu musi spaść poniżej wartości progowej.

Aby przyspieszyć proces gaszenia łuku, topik zasypany jest piaskiem kwarcowym, piasek

rozprasza i chłodzi łuk. Do gaszenia łuku stosuje się też układy wydmuchiwania łuku oraz

wypełnianie bezpieczników płynem. Główne zastosowanie bezpieczników to:

instalacje domowe (obwody oświetleniowe, gniazda wtykowe). Chronią przewody,

mienie i życie ludzkie przed niebezpiecznymi skutkami działania prądu elektrycznego

– rys. 2a,

zabezpieczenie kabli i przewodów przed prądami przeciążeniowymi i zwarciowymi.

Dzięki charakterystyce pozwalającej na przepływ prądów rozruchowych silników

mogą służyć również do zabezpieczeń obwodów silnikowych, a także jako

zabezpieczenie zwarciowe innych urządzeń w instalacji elektrycznej – rys.2b,

zabezpieczenie przemysłowych instalacji elektroenergetycznych przed skutkami

zwarć i przeciążeń. Wkładki topikowe przemysłowe są mocowane w podstawach

bezpiecznikowych przy pomocy izolacyjnego uchwytu – rys.2c.

a) b) c)

Rys.2. Widok bezpieczników n.n.

5

Kategorie pracy bezpieczników oznacza się dwiema literami. Pierwsza z nich oznacza

klasę działania, a druga chroniony obiekt. Klasy działania określają jednoznacznie, jaki zakres

prądowy może być wyłączony przez zabezpieczenie:

Kategoria pracy g: zabezpieczenie pełnozakresowe. Wkładki bezpiecznikowe,

które przenoszą prądy ciągłe co najmniej do wartości prądu nominalnego obwodu, a

prądy o mniejszej wartości zadziałania mogą wyłączyć do wartości nominalnego

prądu wyłączania (zabezpieczenie przeciw przeciążeniu i zwarciu).

Kategoria działania a: zabezpieczenia niepełno-zakresowe. Wkładki

bezpiecznikowe, które przenoszą ciągle prądy do wartości prądu nominalnego

obwodu, a prądy powyżej pewnej określonej krotności prądu nominalnego obwodu

mogą wyłączyć do nominalnego prądu wyłączenia.

Określone obiekty chronione:

G - zabezpieczenie urządzenia ogólnego przeznaczenia,

L - zabezpieczenie przewodów i kabli,

M - zabezpieczenie silników,

Tr - zabezpieczenie transformatorów,

B - zabezpieczenie urządzeń elektroenergetycznych górniczych,

R - zabezpieczenie elementów energoelektronicznych (tyrystorów, diod).

Podstawową charakterystyką bezpieczników jest charakterystyka czasowo-prądowa

wykreślona w formie logarytmicznej (rys.3). Przy projektowaniu zabezpieczeń instalacji

elektrycznej należy posługiwać się charakterystykami pasmowymi czasowo-prądowymi (t-I)

bezpieczników topikowych, odczytując wartości prądów zadziałania z górnej krzywej,

czyli maksymalne czasy wyłączania (rys.4).

6

Rys.3. Przykładowe (pasmowe) charakterystyki czasowo-prądowe bezpieczników

Rys.4. Sposób odczytywania czasów zadziałania z charakterystyk pasmowych bezpieczników

Wyłączniki instalacyjne (rys.5) są przeznaczone do zasilania i zabezpieczania obwodów

w instalacjach odbiorczych w budynkach. Są konstruowane jako 1, 2, 3 i 4-ro biegunowe.

Powszechnie stosowany zakres ich prądów znamionowych to (6 ÷ 32) A, choć produkowane

7

są również wyłączniki instalacyjne o prądach znamionowych spoza tego przedziału: na

wyższe prądy do 125 A, oraz wyłączniki na bardzo niskie prądy rzędu (0,5 ÷ 2) A.

Rys.5. Widok wyłącznika instalacyjnego

Wyłącznik instalacyjny jest przedstawicielem wyłącznika o tzw. budowie modułowej,

czyli wyposażonego w wyzwalacze przetężeniowe o charakterystykach nienastawialnych.

Wyłącznik ma dwa wyzwalacze:

zwarciowy (elektromagnetyczny lub elektroniczny),

przeciążeniowy (termobimetaliczny lub elektroniczny).

Wyłączniki instalacyjne przystosowane są do wielokrotnego zadziałania, a czułość ich

zadziałania jest większa niż powszechnie stosowanych wkładek topikowych. W zależności od

bezzwłocznego zakresu zadziałania wyzwalacza elektromagnesowego, czasowo-prądowe

charakterystyki wyłącznika dzieli się na 3 typy: B, C oraz D (rys.6).

8

Rys.6. Charakterystyka czasowo-prądowa wyłączników instalacyjnych typu B, C i D

3. Wyłączniki różnicowo-prądowe

Wyłącznik różnicowo-prądowy oznaczany powszechnie ogólnym symbolem RCD (ang.

Residual Current protective Device) to urządzenie, które rozłącza obwód, gdy wykryje, że

prąd elektryczny wypływający z obwodu nie jest równy prądowi wpływającemu. Służące do

ochrony ludzi przed porażeniem prądem elektrycznym przy dotyku pośrednim, jak i

bezpośrednim, ogranicza także skutki uszkodzenia urządzeń, w tym wywołanie pożaru.

Obecnie na świecie istnieje wiele rozwiązań wyłączników różnicowoprądowych. Z uwagi na

zasadę działania wyłączników różnicowoprądowych można je podzielić na:

• wyłączniki o działaniu bezpośrednim,

• wyłączniki o działaniu pośrednim.

Wyłączniki o działaniu bezpośrednim są stosowane powszechnie w Europie, natomiast o

działaniu pośrednim w USA i w Kanadzie. Zasadę budowy wyłącznika różnicowoprądowego

i sposób jego przyłączania do sieci przedstawia rys. 7. Podstawowym elementem wyłącznika

różnicowoprądowego jest przekładnik sumujący Ferrantiego 1, przez którego rdzeń

9

magnetyczny (okno Ferrantiego) przeprowadzone są przewody fazowe L i neutralny N. Na

rdzeniu przekładnika Ferrantiego nawinięte jest uzwojenie wtórne zasilające przekaźnik

różnicowoprądowy 2. Układ pomiarowy reaguje na równicę pomiędzy strumieniami

magnetycznymi wywołanymi przepływającymi prądami w przewodach fazowych i

neutralnych. W warunkach normalnej pracy suma geometryczna prądów płynących

przewodami fazowymi i neutralnym wynosi zero:

𝑖𝐿1 + 𝑖𝐿2 + 𝑖𝐿3 + 𝑖𝑁 = 0

W takim przypadku wypadkowy strumień magnetyczny płynący w rdzeniu przekładnika

Ferrantiego wynosi zero. W przypadku wystąpienia w chronionym obwodzie uszkodzenia

izolacji przewodów fazowych lub neutralnego nastąpi przepływ prądu i w przewodzie

ochronnym PE lub do ziemi. Prowadzi to do zakłócenia stanu równowagi strumieni

magnetycznych i pojawienia się w rdzeniu przekładnika Ferrantiego niezerowego strumienia,

który indukuje napięcie w uzwojeniu przekaźnika różnicowoprądowego. Jeżeli prąd

różnicowy przekroczy wartość progową pobudzenia przekaźnika, to nastąpi jego zadziałanie,

prowadzące do odblokowania zamka 3 i otwarcia wyłącznika.

Rys.7. Wyłącznik różnicowoprądowy; a) widok, b) sposób przyłączania do sieci

10

Do sprawdzenia technicznej sprawności członu wyzwalającego wyłącznika służy układ

modelujący uszkodzenie obwodu składający się z przycisku kontrolnego PK i rezystora

ograniczającego wartość zamodelowanego prądu upływnościowego do wartości nieznacznie

przekraczających wartość prądu pobudzenia przekaźnika różnicowoprądowego.

W wyłącznikach różnicowoprądowych o działaniu bezpośrednim wyzwalacz wyłącznika

jest pobudzany jedynie prądem różnicowym, bez konieczności obecności napięcia w sieci.

Współczesne konstrukcje wyłączników o działaniu bezpośrednim oparte są praktycznie

wyłącznie o wykorzystanie przekaźników (wyzwalaczy) różnicowoprądowych

spolaryzowanych.

Z uwagi na możliwości wyłączania prądów zwarciowych można podzielić konstrukcje

wyłączników różnicowoprądowych na dwie grupy:

• RCCB – wyłączniki różnicowoprądowe bez wyzwalaczy nadprądowych (ang.

Residual Current operated Circuit Breaker without integral overcurrent protection),

• RCBO – wyłączniki różnicowoprądowe z wyzwalaczami nadprądowymi (ang.

Residual Current operated Circuit Breaker with integral Overcurrent protection), w Polsce

przyjęła się nazwa „wyłącznik zintegrowany”.

Wyłączniki typu RCCB wymagają z reguły dobezpieczenia bezpiecznikiem, co jest

zaznaczone na obudowie wyłącznika symbolem bezpiecznika. Wyłączniki typu RCBO są

wyposażone, podobnie jak wyłączniki instalacyjne, w wyzwalacze nadprądowe

(przeciążeniowe i zwarciowe) o charakterystykach typu B,C. Charakteryzują się one w

porównaniu do wyłączników typu RCCB dłuższymi czasami zadziałania oraz bardziej

złożoną, a wiec tym samym bardziej zawodną konstrukcją.

Z uwagi na kształt przebiegu prądu upływnościowego, na który reagują wyłączniki

różnicowoprądowe, można podzielić ich konstrukcje na 3 rodzaje:

• wyłącznik typu AC działający pod wpływem prądu różnicowego sinusoidalnego,

• wyłącznik typu A działający przy prądzie sinusoidalnie zmiennym i przy prądzie

stałym pulsującym ze składową stałą nie przekraczającą 6 mA,

• wyłącznik typu B działający przy prądzie przemiennym, stałym pulsującym i stałym.

Ze względu na czas działania rozróżnia się generalnie:

• wyłączniki różnicowoprądowe bezzwłoczne,

• wyłączniki zwłoczne (selektywne) typu S do układów wymagających selektywności.

Typ wyłącznika jest oznaczony na jego obudowie odpowiednim symbolem (patrz tabela

poniżej). Wyłączniki różnicowoprądowe produkowane są na różne wartości prądu

znamionowego ciągłego oraz prądu znamionowego różnicowego. Zalecane wartości prądu

11

znamionowego In wynoszą: 6-8-10-13-16-20-25-32-40-50-63-80-100-125 A . Produkowane

są także wyłączniki na prądy 160-200 i 250 A. Wartości znormalizowane prądu

znamionowego różnicowego wynoszą: 6-10-30-100-300-500-1000 mA.

Tabela. Oznaczenia na wyłącznikach różnicowoprądowych

12

4. Przebieg ćwiczenia

wykonać pomiar rezystancji izolacji wskazanego obwodu elektrycznego. Wyniki

porównać z wartościami minimalnymi zawartymi w normie (patrz tabela poniżej)

wykonać pomiar ciągłości przewodu PE.

wykonać badanie impedancji pętli zwarcia i na tej podstawie dobrać najmniejszy

możliwy bezpiecznik i wyłącznik instalacyjny o charakterystyce wskazanej przez

prowadzącego,

wykonać badania wyłącznika różnicowo-prądowego.

Sprawdzenie wartości prądu zadziałania wyłącznika. Odbywa się najczęściej za

pomocą specjalnego miernika (testera) wyłączników różnicowoprądowych.

Większość dostępnych mierników ma możliwość pomiaru przy przebiegu

sinusoidalnym i dlatego nadaje się do badania wyłączników typu AC lub A.

Wartość różnicowego prądu zadziałania o przebiegu sinusoidalnym wyłącznika

różnicowoprądowego powinna się zawierać w przedziale (0,50÷1,0) In. Pomiar

prądu zadziałania wyłączników typu B wymaga zastosowania specjalnych testerów

umożliwiających wymuszenie stałego prądu różnicowego.

Pomiar czasu wyłączenia wyłącznika. Odbywa się za pomocą miernika (testera)

wyłączników różnicowoprądowych. W poniższej tablicy zestawiono

znormalizowane wartości czasów zadziałania wyłączników różnicowoprądowych

13

przy prądach różnicowych równych odpowiednio: In, 2x In, 5x In dla

wyłączników typu AC.