Strona | 2

Autorki

Katarzyna Oleksy-Kawecka

Katarzyna Hess-Wiktor

Opracowanie graficzne

Kamil Winiarski

Drukarnia

KRIS-GRAPH Krzysztof Dzido, Bielsko-Biała

Wydawca

Fundacja "Sadyba" w Bystrej, ul. Klimczoka 80

2014

Strona | 3

Spis treści

Wstęp ...................................................................................................................................................... 5

Czym jest starość i otępienie? ................................................................................................................. 7

Krótka charakterystyka przebiegu choroby Alzheimera ......................................................................... 8

Sprawowanie opieki nad osobą dotkniętą chorobą Alzheimera w domu pomocy społecznej ............ 11

Komunikacja - wybrane zagadnienia ..................................................................................................... 13

Wybrane oddziaływania terapeutyczne i ich znaczenie ........................................................................ 17

Terapia poznawcza ............................................................................................................................ 19

Arteterapia ........................................................................................................................................ 21

Muzykoterapia................................................................................................................................... 21

Walidacja gerontologiczna ................................................................................................................ 22

Inne formy stymulacji i pobudzania: ................................................................................................. 24

Trening kołysania ........................................................................................................................... 24

Symulowana obecność .................................................................................................................. 24

Propozycje ćwiczeń z seniorami dotkniętymi otępieniem ................................................................ 24

Zakończenie ........................................................................................................................................... 30

Bibliografia ............................................................................................................................................. 31

Strona | 4

Strona | 5

Wstęp

Od 2010 roku pracuję w Domu Pomocy Społecznej dla osób starszych i przewlekle

somatycznie chorych prowadzonym przez Fundację Sadyba w Bystrej przy ul. Klimczoka 80.

Fundacja Sadyba posiada status Organizacji Pożytku Publicznego. Celem powołania

Fundacji jest utworzenie i prowadzenie Domów Pomocy Społecznej świadczących usługi

opiekuńcze i specjalistyczne na rzecz osób pozostających w trudnej sytuacji bytowej, ze

szczególnym uwzględnieniem potrzeb osób w starszym wieku oraz dotkniętych chorobą

Alzheimera. Środkiem do realizacji tego celu jest stworzenie godnych warunków

w prowadzonych przez Fundację domach, w których osoby te będą miały zapewnioną

profesjonalną opiekę i życzliwą atmosferę. Motto Fundacji Sadyba: „Jesień mojego życia…

piękna, spokojna, godna” jest realizowane poprzez poczucie misji społecznej, zapewnienie

mieszkańcom profesjonalnej opieki, życzliwej atmosfery, wymaganie wrażliwości na

drugiego człowieka oraz propagowanie idei wolontariatu w społeczeństwie.

Dostrzegając specyficzne potrzeby osób dotkniętych chorobą Alzheimera i złożoność

opieki nad osobami z demencją, dyrektor Domu, Jakub Cylc, poprosił mnie o przygotowanie

poradnika zawierającego pomocne wskazówki dla pracowników bezpośrednio zajmujących

się opieką i wsparciem osób dotkniętych chorobą Alzheimera. Do współpracy w redakcji

poradnika zaprosiłam dr Katarzynę Hess-Wiktor, psychologa i trenera z zakresu umiejętności

miękkich, specjalizującą się w poradnictwie i szkoleniach dla opiekunów rodzinnych

i profesjonalnych osób dotkniętych otępieniem, prowadzącą stronę www.alzheimer-pomoc.pl.

Opieka nad osobą dotkniętą chorobą Alzheimera jest bardzo trudna i złożona,

absorbuje całą rodzinę, często uniemożliwiając jej prawidłowe funkcjonowanie. Obciążenie

opiekunów jest tak duże, że tworzenie całodobowych placówek z profesjonalną pomocą

wydaje się konieczne, by ulżyć rodzinom w opiece.

Poradnik zawiera krótkie opisy: starości, otępienia i przebiegu choroby Alzheimera.

Podpowiada jak sprawować opiekę nad osobą dotkniętą chorobą Alzheimera, jak się z nią

komunikować. Celem poradnika jest wyposażenie opiekunów i terapeutów w narzędzia pracy

z osobami w drugiej i trzeciej fazie przebiegu choroby Alzheimera przebywających w domu

pomocy społecznej. W poradniku zawarto również konkretne propozycje: ćwiczeń

usprawniających, zajęć terapeutycznych oraz wskazówek dla opiekunów rozpoczynających

pracę z seniorami dotkniętymi otępieniem (zebranych przez pracowników działów

- opiekuńczo-pielęgnacyjnego i terapeutycznego Domu Pomocy Społecznej „Sadyba”

w Bystrej).

Strona | 6

Odpowiednio przygotowany personel domu pomocy społecznej zdaje sobie sprawę,

że dla zachowania dobrego samopoczucia i godności osób dotkniętych chorobą Alzheimera

nie wystarcza zaspokojenie potrzeb podstawowych: odżywiania, snu, przestrzeni,

bezpieczeństwa. Pracownicy wiedzą, że należy zadbać o potrzeby wyższego rzędu: wiedzy,

piękna, twórczości, rekreacji. Przyjmują perspektywę „metakliniczną”, w której nie redukuje

się chorej osoby do jej choroby, pamięta się, że chorujący mimo utraty zdolności normalnego

funkcjonowania, nadal ma swoją godność - godność osoby ludzkiej1.

Katarzyna Oleksy-Kawecka

pedagog, specjalność: psychopedagogika, pedagogika rodziny i opiekuńczo-

wychowawcza, profesjonalista przyszłości w zakresie gerontologii

1 K. Hess-Wiktor, M. Opoczyńska: Why is research involving people with Alzheimer’s disease difficult?.

„Archives of Psychiatry and Psychotherapy”, 2012, 14(2), s. 41-47.

Strona | 7

Czym jest starość i otępienie?

Zarówno w Polsce, jak w innych krajach Europy, stale wzrasta średnia długość życia

- społeczeństwa starzeją się. Proces ten wiąże się m.in. z malejącą liczbą urodzeń, większym

dostępem do opieki medycznej, lepszymi warunkami bytowymi. Starzenie się ludności

definiowane jest jako „zmiany w stanie i strukturze według wieku ludności kraju, polegające

na wzroście w ogólnej ilości ludności liczby i udziału osób starszych, czyli osób po

sześćdziesiątym (klasyfikacja WHO) lub sześćdziesiątym piątym roku życia (klasyfikacja

ONZ)”2. Starość nazywana jest późną dorosłością lub trzecim wiekiem. Jest zjawiskiem

zarówno jednostkowym, jak i społecznym. Jedną z definicji tego pojęcia, odzwierciedlającą

zwłaszcza starość patologiczną, przytacza Monika Wiktorowicz: starość „to etap w życiu

człowieka, w którym procesy psychiczne, objawiające się rezygnacją i poczuciem braku szans

oraz społeczne polegające na odrzuceniu, zgodnie z istniejącym rytuałem kulturowym,

oddziałują synergicznie z procesami biologicznymi, prowadząc do naruszenia homeostazy,

a tym samym do ograniczenia możliwości przeciwdziałania tym procesom, bez możliwości

substytucji i bez obiektywnych szans na powrót do stanu poprzedniego”3. Procesy te

wzajemnie się warunkują i dopiero sprzężone stanowią o istnieniu zjawiska starzenia się

człowieka. Starość jest ostatnią, ale bardzo zróżnicowaną fazą życia, zależną od poprzednich

okresów: dzieciństwa, młodości i wieku dojrzałego4.

W niniejszym opracowaniu zajmiemy się starością patologiczną, wynikającą

z choroby mózgu. W centrum zainteresowania będzie otępienie, czyli zespół objawów

o charakterze zazwyczaj przewlekłym lub postępującym, w którym zaburzone są funkcje

poznawcze: pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność uczenia się, funkcje

językowe, zdolność do porównywania, oceniania i dokonywania wyborów. Upośledzeniu

funkcji poznawczych towarzyszy zwykle, a czasami je poprzedza, obniżenie kontroli nad

reakcjami emocjonalnymi, społecznymi, zachowaniem i motywacją (zgodnie z klasyfikacją

chorób przyjętych przez Światową Organizację Zdrowia i ICD-10).

Najczęściej występującą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera. Lewis

2 A. Panek, Z. Szarota: Zrozumieć starość. Kraków 2000, Oficyna Wydawnicza TEXT, s. 5.

3 M. Wiktorowicz: Kulturowa rola osób starszych. Socjologiczna analiza problemu. W: A. Fabiś (red.):

Aktywność społeczna, kulturalna i oświatowa seniorów. Bielsko-Biała 2008, Wydawnictwo Wyższa Szkoła

Administracji w Bielsku-Białej, s. 24. 4A. Nowicka: Starość jako faza życia człowieka. W: A. Nowicka (red.): Wybrane problemy osób starszych.

Kraków 2006, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s.17.

Strona | 8

Thomas, amerykański uczony, nazwał chorobę Alzheimera „chorobą stulecia”5. Budzi ona lęk

przed utratą świadomości, kontroli nad sobą, większy nawet niż lęk przed nowotworem czy

chorobami serca. Narastające upośledzenie funkcji umysłowych powoduje całkowitą

zależność od drugiego człowieka. W przypadku chorobie Alzheimera u bliskiej osoby, mamy

nie tylko poczucie utraty owej osoby, ale też doświadczamy jej „zastąpienia przez kogoś

innego”. Proces chorobowy wpływa na umysł, cechy charakteru czy osobowości, co prowadzi

do niekończących się utarczek, konfrontacji, powoduje poczucie znaczącej straty. 6

W poradniku będziemy się skupiać na osobach w zaawansowanej fazie choroby

Alzheimera, czyli dotkniętych pogłębiającym się otępieniem i dlatego będziemy stosować oba

terminy zamiennie.

Krótka charakterystyka przebiegu choroby Alzheimera

Choroba Alzheimera określana jest jako postępujące schorzenie zwyrodnieniowe

tkanki nerwowej o cechach pierwotnych i wtórnych, charakteryzujące się progresją,

przebiegającą od powstania zmian patologicznych, usytuowanych w danej strukturze, do

uszkodzeń rozlanych obejmujących coraz większy zasięg obszarów mózgu7.

O specyfice opieki nad osobą dotkniętą chorobą Alzheimera w dużej mierze decydują

objawy i rozwój samego schorzenia. Wystąpienie choroby Alzheimera zazwyczaj poprzedzają

tzw. łagodne zaburzenia poznawcze (ang. mild cognitive impairment), określane niekiedy jako

jej stadium przedkliniczne. W obrazie klinicznym choroby Alzheimera wyróżnia się umownie

zazwyczaj trzy stadia rozwoju zaburzeń8,9.

W pierwszej fazie, tzw. wczesnym stadium choroby Alzheimera, osoba nią dotknięta

przejawia zaburzenia krótkotrwałej pamięci deklaratywnej, czyli nie potrafi zapamiętać

nowych faktów. W codziennym życiu przejawia się to np. zapominaniem, gdzie położyło się

jakiś przedmiot czy zapominaniem o terminach spotkań. Osoby w tej fazie mają trudności

z wykonywaniem złożonych czynności (np. gotowania, płacenia rachunków)

5 Dr W. Molloy, dr P. Caldwell: Chory na alzheimera. Poradnik dla rodzin i opiekunów. Warszawa 2004,

Wydawnictwo MUZA SA, s. 24. 6 Tamże, s. 39

7 J. J. Błeszyński: Mowa i myślenie osób z otępieniem typu Alzheimera. Alternatywne sposoby zachowania

współudziału w społeczeństwie. W: A. Nowicka, W. Baziuk (red. nauk.): Człowiek z Chorobą Alzheimera w

rodzinie i środowisku lokalnym. Zielona Góra 2011, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego,

Lubuskie Stowarzyszenie Wsparcia Opiekunów i Osób Dotkniętych Chorobą Alzheimera, s. 46. 8 G. Grochmal-Bach: Cierpienie osób z otępieniem typu Alzheimera. Podejście terapeutyczne. Kraków 2007,

WAM. 9 H. Olszewski: Otępienie czołowo-skroniowe. Ujęcie neuropsychologiczne. Kraków 2008, Impuls.

Strona | 9

i w podejmowaniu decyzji10

. Początkowo chorujący „prezentuje tzw. pustą mowę, czyli

mowę bez treści z niewielkim zasobem konkretnego słownictwa i małą liczbą pojęć”11

, choć

sama artykulacja pozostaje na niezmienionym poziomie. Wraz z postępem choroby pojawiają

się zaburzenia afatyczne, zwłaszcza trudności w nazywaniu przedmiotów, błędne używanie

wyrazów i ich przekręcanie. Chorujący w tej fazie zazwyczaj są obojętni wobec własnych

deficytów poznawczych12

. Niekiedy zauważają je natomiast bliscy, nazywając „kłopotami

z pamięcią”. Zazwyczaj deficyty przypisywane są normalnym procesom starzenia się

organizmu i nie stanowią bodźca do zainicjowania procesu diagnostycznego. Chorujący nie

potrzebują jeszcze opieki, gdyż zwykle pozostają samodzielni w wykonywaniu codziennych

czynności. Niektórzy z nich próbują maskować zmiany lub się ich wypierać, unikają sytuacji,

w których mogłoby dojść do ujawnienia objawów, niekiedy reagują lękiem, złością,

przygnębieniem i depresją13

.

W drugiej, umiarkowanej fazie choroby Alzheimera nasilają się zaburzenia pamięci,

orientacji wzrokowo-przestrzennej, parafazje (zaburzenia mowy polegające na zachowaniu

zdolności płynnego mówienia przy równoczesnym przekręcaniu wyrazów lub używaniu

niewłaściwych), pojawia się także apraksja (niemożność wykonywania celowych czynności

ruchowych przy braku niedowładu, objawów móżdżkowych i zaburzeń czucia.). Chorujący

stopniowo tracą zdolność do prowadzenia samochodu, posługiwania się sprzętami

domowymi, ubierania się i jedzenia, a także tracą orientację w otoczeniu. Zaburzone zostaje

myślenie abstrakcyjne i rozumienie mowy – rodzina i przyjaciele mogą np. zaobserwować, że

chorujący dosłownie odczytuje metafory lub nie okazuje poczucia humoru. Pojawia się

prozopagnozja, czyli brak rozpoznania własnej twarzy w lustrze. Osoba dotknięta chorobą

Alzheimera może błędnie identyfikować zarówno członków rodziny i znajomych, jak i być

przekonana, że jej lustrzane odbicie to w rzeczywistości inny człowiek. Błędy identyfikacyjne

na tym etapie są często mylone z halucynacjami14

. Zasadniczo chorujący nie są świadomi

swojego stanu (występuje anozognozja), choć zdarzają się momenty wglądu, często

powodujące przygnębienie lub panikę. Osoby dotknięte chorobą Alzheimera są na tym etapie

niespokojne, wędrują, wykonują powtarzające się czynności, zdarzają im się również epizody

werbalnej lub fizycznej agresji. Zaburzone jest postrzeganie zmysłowe, dochodzi do częstych

10

A. Pfeffer: Choroba Alzheimera- obraz kliniczny, rozpoznawanie, możliwości terapeutyczne zaburzeń

poznawczych. „Przewodnik Lekarza” 2004, nr 5, s. 70-78. 11

H. Olszewski: Otępienie…, cyt.wyd., s. 200. 12

Tamże, s. 200. 13

G. Schwarz: Choroba Alzheimera poradnik dla chorych i opiekunów. Warszawa 2006, Wydawnictwo

Lekarskie PZWL, s. 25. 14

Tamże, s. 25.

Strona | 10

i nagłych wahań nastroju, pojawia się apatia15

.

Trzecia faza (stadium zaawansowane) choroby Alzheimera charakteryzuje się

występowaniem znacznego otępienia. Pamięć początkowo ograniczona jest do prostych

faktów autobiograficznych, później i one mogą zostać zapomniane. Afazja jest bardzo

zaawansowana- chorujący posługuje się pojedynczymi frazami lub słowami, może pojawić

się echolalia (mimowolne powtarzanie wypowiedzi innych osób) lub palilalia (mimowolne

powtarzanie własnych słów). W tej fazie apraksja może być na tyle duża, że chorujący nie

będzie w stanie połykać. Pojawiają się zaburzenia zwieraczy, prymitywne odruchy (np.

ssanie), a także sztywność mięśniowa. Występują objawy somatyczne: powolny chód

w przodopochyleniu, częste upadki, napady drgawek16

. Chory nie rozpoznaje swoich

krewnych, ale pozytywnie reaguje na dotyk i znane głosy. Jego funkcje czuciowe i ruchowe

są zachowane17

. W fazie terminalnej zazwyczaj występuje mutyzm akinetyczny, tzn. zanik

mowy bez przyczyn fizjologicznych, choć chorujący są zdolni do zakomunikowania prostych

stanów emocjonalnych. Najczęściej chory przykuty jest do łóżka, w następstwie czego

wzrasta ryzyko infekcji (najczęstszą przyczyną zgonu jest zapalenie płuc).

Złożoność opieki sprawowanej wobec człowieka dotkniętego chorobą Alzheimera

wynika dodatkowo ze specyfiki problemów zdrowotnych podopiecznego. Większość chorych

to osoby w podeszłym wieku, coraz mniej sprawne fizycznie i sensorycznie (wady wzroku

i słuchu), cechuje ich wielochorobowość, a czasem w wyniku całkowitej dezintegracji

osobowości, nieprzewidywalność zachowania. W związku z tym proces leczenia,

rehabilitacji, opieki i terapii jest wyjątkowo skomplikowany. Ma on charakter inwolucyjny,

co oznacza, że w miarę nasilania się u podopiecznego symptomów chorobowych zwiększa się

zakres i stopień opieki oraz średni czas sprawowania czynności opiekuńczo-pielęgnacyjnych.

Osoba chora traci dyspozycje do samodzielnej egzystencji, staje się całkowicie zależna od

osób trzecich18

i wymaga profesjonalnej, całodobowej opieki.

15

Tamże, s. 26. 16

Tamże, s. 26. 17

K. Ober-Łopatka: Obciążenia psychospołeczne opiekunów osób chorych na Alzheimera. W: A. J. Brzezińska,

K. Ober-Łopatka, R. Stec, K. Ziółkowska (red. nauk.): Zagrożenie rozwoju w okresie późnej dorosłości. Poznań

2007, Wydawnictwo Fundacji HUMANIORA, s. 173. 18

A. Nowicka: „Zespół opiekuna” jako konsekwencja sprawowania długoterminowej opieki nad osobą z

otępieniem typu Alzheimer. W: A. Nowicka, W. Baziuk (red. nauk.): Człowiek z …, cyt. wyd., s. 164, 165.

Strona | 11

Sprawowanie opieki nad osobą dotkniętą chorobą Alzheimera

w domu pomocy społecznej

Podopiecznego dotkniętego otępieniem w przebiegu choroby Alzheimera należy

postrzegać z perspektywy gerontopsychologicznej i w ujęciu pedagogiki człowieka starego.

Demencja pogarsza funkcjonowanie organizmu, zakłóca wszystko, co wiąże się

z uczestniczeniem chorego w sieci socjalnej, prowadzeniem komunikacji interpersonalnej,

intensyfikuje lęki, obawy i niepokoje, powoduje, że jego własna egzystencja wymyka się spod

kontroli. Bezpośrednią przyczyną problemowych zachowań seniora są procesy degeneracyjne

zachodzące w mózgu. Bardzo często mieszkaniec nie potrafi zwerbalizować swoich potrzeb,

brakuje mu poczucia bezpieczeństwa i akceptacji, ma kłopoty z rozeznaniem, gdzie się

znajduje i w jakich okolicznościach. Horyzonty przeżyć zdezorientowanych seniorów są z ich

subiektywnej perspektywy całkowicie realne, dotkliwe i bolesne19

. Dlatego podczas

wykonywania czynności opiekuńczo-pielęgnacyjnych należy uwzględnić godność

mieszkańca, a nie tylko skupiać się na likwidowaniu trudności technicznych. Celowe będzie

również podejście angażujące seniora do współpracy, co spowoduje, że będzie z większą

tolerancją i akceptacją przyjmował wysiłki personelu.

W sprawowaniu opieki nad osobą z demencją należy: łączyć przygotowanie

merytoryczne z postawą człowieka pełnego empatii, wyrozumiałego, chętnego do pomocy20

,

akceptującego podeszłego wiekiem mieszkańca, prezentować prawdziwość własnej osoby

(dzielić się emocjami o dominującym charakterze w aktualnej sytuacji komunikacyjnej),

otwartość i szczerość21

, nastawienie humanistyczne (w centrum zainteresowania musi

znajdować się człowiek, który oczekuje pomocy), przenikające myślenie, czucie, wolę

i intuicję22

. Fachowo pomagający muszą posiadać wiedzę ogólną (o osobach w trzecim

wieku, przebiegu choroby Alzheimera, domu pomocy społecznej, funkcjonowania człowieka

w instytucji) i wiedzę szczegółową (dotyczącą znajomości mieszkańców, którymi się

opiekują), predyspozycje (wynikające z osobowości, cech charakteru i temperamentu),

umiejętności (pielęgnacyjne, interpersonalne ,pracy w zespole i współpracy, radzenia sobie

19

S. Kraus: Najlepszą drogą do celu. Zespołowe przepracowanie problemów w opiece i pielęgnacji seniora z

demencją. „Wspólne tematy” 2008, nr 4, s. 10. 20

J. Gielas: Wobec demencji. Praktyczne porady dla profesjonalnych opiekunów. Część I. „Wspólne tematy”

2003, nr 07-08, s. 35, 43. 21

J. Gielas: W trosce o terapeutyczny klimat. Organizacja i struktura domu spokojnej starości. Część III-

Pedagog i przyjaciel starego człowieka. „Wspólne tematy” 2007, nr 1, s. 36, 37. 22

A. Mielczarek: Obowiązki fachowo pomagających w domach pomocy społecznej dla seniorów. „Praca

Socjalna” 2009, nr 5, s. 49.

Strona | 12

w sytuacjach konfliktowych) 23

. Profesjonalista wie, że popełnia błędy. Jednak poddaje je

refleksji, potrafi wyciągać wnioski z zaistniałych sytuacji i podnosić jakość swojej pracy.

W opinii Stefana Krausa, do najczęściej powtarzanych błędów w opiece sprawowanej

nad osobą z chorobą Alzheimera, należą24

:

- infantylizacja (skutkująca nadmierną autorytarnością opiekuna i nie wykorzystaniem

samodzielności mieszkańca pojawiającej się przy okresowym złagodzeniu symptomów

choroby),

- okłamywanie (wykorzystywanie braku sprawności kognitywnej podopiecznego,

manipulowanie nim, oszukiwanie; nie ma to nic wspólnego z walidacją gerontologiczną

dopuszczającą nieprawdę ze względów ściśle terapeutycznych),

- etykietowanie (postrzeganie mieszkańca wyłącznie przez pryzmat jego deficytów,

pomijanie jego mocnych stron, kompetencji i umiejętności),

- uczenie bezradności (brak pomocy w dokończeniu czynności zainicjowanej przez

seniora powoduje, że nie może on przeżyć satysfakcji i radości płynącej z własnej

skuteczności),

- zastraszanie (uprzedmiotowienie mieszkańca; do lęku wywołanego przez demencję

dochodzi lęk wywołany zachowaniem opiekuna- werbalnymi groźbami, przemocą fizyczną),

- deprecjonowanie przeżyć (odbieranie prawa do subiektywnych przeżyć, nie branie

pod uwagę doświadczeń emocjonalnych seniora),

- narzucanie nadmiernego tempa (szybkie przekazywanie informacji, przedstawianie

alternatyw do wyboru),

- wygnanie (izolowanie przestrzenne i emocjonalne),

- ignorowanie (brak reakcji na próby nawiązania komunikacji przez seniora, mówienie

w obecności mieszkańca tak, jakby go nie było),

- oskarżanie (obciążanie seniora z demencją odpowiedzialnością za jego zachowanie

sprzeczne z normami społecznymi, konwenansami kulturowymi, czy regulaminem domu

pomocy społecznej),

- wkraczanie (burząca interwencja spokoju i odprężenia seniora w imię przestrzegania

rytmu codziennej opieki i pielęgnacji).

Świadomość błędów w sprawowaniu opieki zwiększa szansę na ich pokonanie oraz

rozwój osobowości z cechami altruistycznymi. Opieka o takim charakterze obejmuje

23

C. Jurkiewicz: Personel domu pomocy społecznej. „Praca Socjalna” 2002, nr 1, s. 88, 95-97. 24

S. Kraus: Chmury nad domem pogodnej jesieni. O niedopuszczalnych sposobach postępowania z pacjentami

cierpiącymi na chorobę Alzheimera. „Wspólne tematy” 2007, nr 7-8, s. 14-16.

Strona | 13

wszystkie ważne sfery życia człowieka: somatyczną, psychiczną, społeczną i duchową.

Opieka powinna być sprawowana przy współpracy lekarza, pielęgniarki, rehabilitanta,

pracownika socjalnego, opiekuna, duchownego, wolontariusza. Zespołowe działanie pozwala

m.in. .rozłożyć odpowiednio ciężar opieki i odpowiedzialności, umożliwia wsparcie

w sytuacjach związanych z dużym obciążeniem psychicznym.

Komunikacja - wybrane zagadnienia

Optymalną komunikację z mieszkańcem dotkniętym chorobą Alzheimera powinny

cechować: cierpliwość, dostosowanie się do tempa seniora z demencją, odpowiedni kontekst

sytuacyjny, wykluczenie niepotrzebnych bodźców (włączony telewizor, hałasy za oknem)

i utrudnień (sprawny aparat słuchowy). Senior dotknięty zaawansowanym otępieniem

zapewne nie zrozumie słów opiekuna, czy terapeuty, ale odczyta sygnały niewerbalne.

Komunikacja niewerbalna to wszelkie zamierzone i niezamierzone, pozasłowne

przekazywanie informacji, to tzw. mowa ciała. Może ona być wielkim sprzymierzeńcem lub

przeciwnikiem podczas komunikowania się. Komunikacja niewerbalna może przejawiać się

poprzez: gestykulację (ruchy rąk, dłoni, palców, nóg, stóp, głowy, korpusu ciała), odległość

w jakiej stajemy od kogoś, nasz wygląd fizyczny, sposób wokalizacji (ton głosu), dotyk

i kontakt fizyczny, kontakt wzrokowy, sposób w jaki siedzimy, chodzimy, stoimy, mimikę

(wyraz twarzy), sposób w jaki tworzymy otoczenie fizyczne, w którym pracujemy

i mieszkamy.

Rozmowa z drugim człowiekiem jest podstawowym środkiem oddziaływania

terapeutycznego. Osobom znajdującym się w wewnętrznej izolacji i samotności, nie pomoże

rozmowa o wszystkim i o niczym. Kontakt powierzchowny pogłębia poczucie samotności.

Podczas rozmowy należy: wybrać konkretny temat bazujący np. na biografii podopiecznego

czy jego zainteresowaniach oraz stworzyć odpowiedni klimat. Bardzo ważnym elementem

w dyskusji jest umiejętność słuchania i zrezygnowania z rozmowy, jeśli senior nie ma ochoty

na taką formę komunikacji. Zdaniem Celiny Jurkiewicz, można wyróżnić podstawowe zasady

rozmowy z osobą w podeszłym wieku, są to25

: odpowiedni czas i miejsce (czasu na rozmowę

musi być tyle, by nie było atmosfery pośpiechu), koncentracja na teraźniejszości i przyszłości

(motywowanie mieszkańca do planowania życia, organizowania każdego dnia), przeniesienie

25

C. Jurkiewicz: Jak komunikować się z mieszkańcami domu pomocy społecznej?”Praca socjalna” 2006, nr 3, s.

79-80.

Strona | 14

odpowiedzialność za to co się dzieje „tu” i „teraz” na mieszkańca (możliwość decydowania za

siebie w ograniczonym zakresie, np. co ubierze, czy ma ochotę na spacer, słuchanie muzyki).

Rozmowa powinna mieć charakter wspierający, a nie kierujący- o sprawach życia

codziennego powinien decydować sam mieszkaniec, opiekun ma dbać tylko o to, żeby

decyzje seniora nie szkodziły innym i jemu samemu. Duże znaczenie ma dopasowanie się do

indywidualnego stylu komunikowania się seniora, wypowiadanie krótkich, jednoznacznych

zdań, dopasowanie tonacji i modulacji głosu do nastroju partnera komunikacji, unikanie

popadania w infantylny język, korzystanie z pomocy komunikacyjnych (symboli, zdjęć,

pisania na tablicy), okazywanie podopiecznemu zdrowej ciekawości26

(nie wypytywanie, ale

rozmawianie na interesujące go tematy, posługiwanie sie kluczowymi pojęciami dotyczącymi

biografii mieszkańca, jego zawodu, hobby, życia rodzinnego).

Każdy z nas jest przyzwyczajony do angażowania się w komunikację kontynuowaną,

w której ciągłość, płynność i rozwój w oparciu o wcześniejsze etapy jest czymś oczywistym.

Z drugiej strony spotkanie z opiekunką, terapeutką czy pielęgniarką jest dla wielu seniorów

ciągle pierwszym kontaktem, gdyż nie pamiętają poprzednich spotkań z członkiem personelu

opiekuńczego. Dobry początek komunikacji uspokaja seniorów. Są ciekawi, co teraz będzie.

Obrona i sprzeciw wobec ciągle „nowej rzeczywistości” bywają rytuałem, a nie rzeczywistym

odrzuceniem opiekuna. Seniorzy bardzo chcą cokolwiek zrozumieć, nawiązać relację,

poszukują elementów umożliwiających orientację, chcą odnaleźć się w „nowych”

okolicznościach. Deficyty kognitywne seniora z demencją, wymagające od fachowo

pomagającego zawsze podobnej reakcji, stwarzają możliwość do rutynowego otwierania

każdego dialogu. Dlatego skonstruowano nieskomplikowany, ale skuteczny model

porozumiewania się IKO: Imię - Kontakt wzrokowy - Oddech27

. Rozmowę zaczynamy od

przedstawienia się seniorowi, następnie zwracamy się do niego po Imieniu lub nazwisku.

Własne imię/nazwisko jest słowem, które człowiek słyszy najczęściej przez całe swoje życie.

Komunikat ten dla seniora ma ogromne znaczenie- ktoś, kto zwraca się do mnie po imieniu,

zna mnie, a więc nie jest obcy. Posługiwanie się imieniem/nazwiskiem mieszkańca wyróżnia

go jako jednostkę, przypomina o jego własnym Ja, jest elementem odnawiającym

samoidentyfikację, czyni relację bardziej bezpośrednią (senior z demencją powinien co

najmniej kilka, a nawet kilkanaście razy w ciągu dnia usłyszeć swoje imię lub nazwisko).

Wypowiadając imię podopiecznego, sprawdzamy jego reakcję. Czy ten impuls

26

A. Smrokowska-Reichmann: Cel: optymalna komunikacja. „ Na temat” 2006, nr 4, s. 11. 27

A. Smrokowska-Reichmann: Reguła „pierwszego kontaktu”. „ Na temat” 2011, nr 1, s. 10.

Strona | 15

komunikacyjny dotarł? Czy senior zrozumiał, że mówię właśnie do niego? Potwierdzająca,

pozytywna reakcja sprowadza się zwykle do nawiązania kontaktu wzrokowego. Jak się

zachować, gdy senior w ogóle nie reaguje? Ponawiamy inicjowanie komunikacji w taki sam

sposób, wzmacniając próbę delikatnym dotykiem dłoni lub ramienia - jest to sygnał, że teraz

mówimy do seniora. Najczęściej podopieczny rozumie nasze intencje, nawiązując z nami

celowy Kontakt wzrokowy, potwierdzający gotowość do kontynuowania interakcji. Całą

uwagę skupiamy na osobie starszej. Nie ma co liczyć na powodzenie, gdy opiekun mówiąc do

seniora, równocześnie rozgląda się wkoło albo zagaduje coś do osób trzecich. Utrzymywanie

kontaktu wzrokowego jest nieustannie wysyłaną informacją: jestem tutaj dla ciebie.

Natomiast głęboki, spokojny, trwający kilka sekund Oddech rozmówcy jest potrzebny

podopiecznemu do nastawienia się na dalszy ciąg komunikacji. Celowe operowanie

oddechem normalizuje interakcję komunikacyjną. Głos opiekuna brzmi mocno, wyraźnie,

ciepło i miło dla ucha. Powstają pauzy strukturyzujące wypowiedź, oddzielające

poszczególne etapy przekazywania informacji, zapraszające partnera komunikacji do

aktywnej postawy. Spojrzenie, potakujące lub przeczące poruszenie głową, monosylabowa

wypowiedź, a czasami całe zdania są odpowiedzią seniora. Wprowadzenie modelu IKO do

komunikacji zmniejsza obciążenie podopiecznego nowością sytuacji, łagodzi wrażenie, że

wszystko jest obce i nieznane. W relatywnie krótkim czasie podopieczny zyskuje wstępną

orientację, unika niepotrzebnego stresu. W „pierwszym” kontakcie z seniorem jest ważny

początek. Jeśli opiekunowi uda się nawiązać nić porozumienia, jeśli zdezorientowany

człowiek mu zaufa i będzie się czuł zrozumiany, wtedy można mieć nadzieję na udany

przebieg dialogu.

Granice interakcji komunikacyjnej osoby z deficytami kognitywnymi zakreśla poziom

jej funkcjonowania poznawczego. Ani opiekun, ani senior nie jest w stanie przekroczyć tych

ograniczeń. Jeśli mieszkaniec żyje głównie świadomością swojej przeszłości, to trzeba się do

tego dostosować. Zamiast koncentrować się na tym, czego starszy człowiek nie potrafi,

budujemy na posiadanych kompetencjach i wykorzystujemy elementy pracy biograficznej

w codziennych aktywnościach. Rolą fachowo pomagającego jest odnalezienie i otwarcie

drzwi do „pomieszczeń przeszłości”28

, tak aby senior nie trwał w zupełnej dezorientacji, bez

zrozumiałych dla siebie punktów odniesienia. Stara fotografia, zapach, specyficzny dotyk,

odgłos i niektóre słowa mogą być takimi impulsami. Bodziec komunikacyjny powinien

dotyczyć czegoś naprawdę istotnego, utrwalonego pozytywnie w pamięci seniora, związanego

28

A. Smrokowska-Reichmann: Słowa-klucze, które otwierają seniora. „ Na temat” 2011, nr 1, s. 16.

Strona | 16

z poczuciem zadowolenia, szczęścia, przyjemności. „Kluczami” nie są dowolne impulsy.

Każde odnowione, odświeżone wspomnienie wydobywa starego człowieka z mroków

demencji, uwalnia z izolacji, staje się pomostem do prowadzenie efektywnej komunikacji

i sensownego wypełnienia nadmiaru czasu. Podstawowe znaczenie ma poznanie biografii

seniora. W historii jego życia znajdują się pozytywne doświadczenia i fakty (imiona

najważniejszych osób, nazwy miejscowości, nazwy sprzętów domowych). Stanowią one skrót

myślowy odwołujący się do wspomnień dotyczących młodości, sukcesu, siły, przebywania

z ukochaną osobą. Wtedy senior chce się komunikować. Otwiera się na bodźce angażujące

poszczególne zmysły i podejmuje współpracę z opiekunem. Stosując tę metodę zauważymy,

że reakcje seniorów są różne. To, co „obudzi” jednego seniora, na innym nie zrobi żadnego

wrażenia. Technika ta wymaga precyzyjnego uwzględnienia indywidualnych uwarunkowań

i wiarygodnych, adekwatnych informacji biograficznych (zebranych podczas: rozmowy

z członkami najbliższej rodziny, znajomymi seniora, studiowania dokumentacji dotyczącej

mieszkańca, obserwacji i uzupełniania wiedzy o nim w codziennej interakcji)29

oraz

autentycznej postawy profesjonalnego opiekuna. Na przestrzeni życia każdy człowiek nadaje

osobiste znaczenie wydarzeniom, wartościuje fakty na podstawie własnego doświadczenia,

światopoglądu, przeprowadzonego bilansu zysków i strat oraz przeżywanych emocji. Celowe

poszukiwania słów-kluczy powinny być prowadzone metodycznie. Należy wykonać

retrospekcję: od dzieciństwa, przez młodość, szkołę, pracę, małżeństwo, religię, odpoczynek,

hobby itp. Najpierw szukamy słów-kluczy u jednego podopiecznego, następnie u drugiego.

W optymalnym wariancie, możemy sprawnie dojść do celu, gdy kilku członków zespołu

opiekuńczego włączy się w poszukiwania. Słowa-klucze są często wypowiadane przez

samych podopiecznych i to od opiekuna zależy, czy wychwyci pojęcia powtarzane

najczęściej, naładowane pozytywnymi emocjami. Równowagę emocjonalną może przywrócić

kilka dobranych słów pozbawiających chorobę całkowitej władzy nad starszym człowiekiem.

Przestroga: nie wszystkie drzwi senior będzie chciał otworzyć. Niektóre są celowo

zablokowane na skutek negatywnych przeżyć i doświadczeń. Uszanujmy to i respektujmy

wolę podopiecznego.

W komunikowaniu się z osobami z zaawansowaną chorobą Alzheimera podstawową

rolę pełni dotyk, czyli celowe operowanie dłońmi. W znacznej mierze od postawy opiekuna

zależy, czy będzie to wydarzenie pozytywne, czy negatywne. W szczególnie trudnych

sytuacjach dotyk wyrazi to, czego nie da się precyzyjnie przekazać słowami (np. gdy

29

Tamże, s. 17.

Strona | 17

podopieczny się rozpłacze i na moment nie zapanuje nad swoim cierpieniem, gdy czuje się

bezradny i bezbronny, to właśnie dotykając jego ramienia opiekun zasygnalizuje swoją

solidarność, empatię i doda otuchy)30

. Sposób, w jaki opiekun dotyka seniora jest także formą

komunikacji. Komunikacja werbalna i niewerbalna powinny być zgodne, gdyż nic nie da

uśmiech na twarzy opiekuna, jego przyjazny głos, jeśli podopieczny poczuje, że opiekun

przeprowadza zabiegi pielęgnacyjne z obrzydzeniem, że jego dłonie przesuwają się

z niechęcią po skórze, że tak naprawdę z odrazą zajmuje się starym i chorym ciałem seniora.

Kontakt niewerbalny zazwyczaj przekazuje prawdziwe informacje, gdyż przebiega

w znacznym zakresie nieświadomie. Stosowanie różnych technik komunikacji, odbywającej

się bez słów, powinno być zaplanowane, celowe i świadome.

Wybrane oddziaływania terapeutyczne i ich znaczenie

W procesie aktywizacji senior jest nie tylko biorcą, ale także współautorem

i realizatorem działań, czyli podmiotem. Stosowanie różnych form aktywizacji jest

uzależnione od: indywidualnych właściwości podopiecznego, warunków, jakimi dysponuje

placówka, możliwości organizacyjnych i materialnych, kwalifikacji personelu i wzajemnych

relacji między mieszkańcami a pracownikami. Terapia zajęciowa bardzo dobrze wpływa na

aktywność seniorów. Terapia zajęciowa to celowe działania rehabilitacyjne, polisensoryczne

o charakterze zajęć ciągłych stanowiących proces terapeutyczny prowadzący do usprawniania

i kompensacji zaburzonych obszarów funkcjonowania31

. Terapia zajęciowa opiera się na

wykorzystaniu potencjału rozwojowego człowieka, pozwala wyrazić siebie, włączyć się

w normalny nurt życia domu i społeczeństwa, ułatwia proces adaptacji do nowych warunków,

działa uspokajająco, pozwala zapomnieć o chorobie i innych przykrych sprawach, przyspiesza

powrót utraconych funkcji lub pomaga wytworzyć funkcje zastępcze, buduje nowe stereotypy

ruchowe, poprawia koordynację psychoruchową niezbędną w codziennym funkcjonowaniu32

.

Tadeusz Kott do najczęściej stosowanych form terapii zajęciowej zalicza biblioterapię,

30

M. Liszewska: Kilka uwag o znanym i oczywistym. Dłonie pielęgniarki, dłonie opiekunki, dłonie terapeuty.

„Wspólne tematy” 2008, nr 6, s. 18. 31

M. Kuskowski: Terapia (?) zajęciowa. „Wspólne tematy” 2007, nr 3, s. 13. 32

J. Rottermund: Terapia zajęciowa przyczynkiem do samodzielności. W: Z. Gajdzica (red.): Między wsparciem

doraźnym a wspieraniem racjonalnym, czyli o uwarunkowaniach socjalizacji społecznej osób

niepełnosprawnych. Tom 6 serii: Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych.

Kraków 2008, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s. 47.

Strona | 18

muzykoterapię, zajęcia: plastyczne, manualne, kulinarne, spacery, wycieczki, gry i zabawy33

.

Równolegle z przedstawionymi formami powinna być prowadzona w domu pomocy

społecznej terapia pracą (ergoterapia34

), gdyż korzystnie wpływa na usamodzielnienie się

mieszkańców, likwiduje zahamowania, poczucie nieprzydatności, rozszerza zakres

umiejętności praktycznych, ułatwia kontakty z innymi i pomaga pożytecznie wypełnić dzień.

W przypadku osób z otępieniem osiągnięcie w/w celów będzie bardzo ograniczone, a czasami

nawet niemożliwe.

Duże znaczenie w terapii ma atmosfera. Placówka powinna przypominać dom, a nie

szpital. W osiągnięciu rodzinnej atmosfery pomaga35

: swobodne urządzenie pokoju przez

mieszkańca, dobór zajęć, sposobu spędzania wolnego czasu, możliwość współdecydowania

o ważnych sprawach związanych z funkcjonowaniem domu, unikanie zbytniej opieki

i nadzoru, przejawianie przez pracowników serdeczności, życzliwości, cierpliwości

w kontaktach z mieszkańcami oraz akceptacja seniorów takimi, jacy są.

Biorąc pod uwagę stopień aktywności mieszkańców terapia może mieć formę

audytoryjną lub aktywizującą. Terapeuci po uwzględnieniu wszystkich czynników

i konsultacji z lekarzem powinni opracować: roczny, miesięczny i tygodniowy plan zajęć

terapeutycznych dla danego typu domu. Wprowadza to pewien ład i porządek w rytmie dnia

i tygodnia, pozwala dostosować indywidualne plany do potrzeb konkretnego seniora, daje

mieszkańcom możliwość wyboru, poczucie komfortu psychicznego i wpływu na własne

życie.

Zdaniem Lucyny Kozaczuk, planując zajęcia terapeuta powinien znać odpowiedź na

następujące pytania36

:

− kto będzie uczestniczył w zajęciach?

− jakie są rzeczywiste potrzeby osób biorących udział w zajęciach?

− jakie są możliwości psychofizyczne uczestników zajęć?

− jakie zajęcia zaproponować i w jakiej formie?

Warto zaznaczyć, że cel terapeutyczny nie polega na tym, by wszyscy seniorzy

włączali się w te same aktywności, ale by każdy znalazł coś dla siebie, by doświadczał

33

T. Kott: Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej. Warszawa

2002, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, s. 158. 34

B. Borowska-Beszta: Echa ekspresji. Kulturoterapii w andragogice specjalnej. Kraków 2008, Oficyna

Wydawnicza „Impuls”, s. 33. 35

L. Kozaczuk: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Katowice 1999, Wydawca „Śląsk” Sp z o.o

Wydawnictwo Naukowe, s. 40, 41. 36

Tamże, s. 44.

Strona | 19

sukcesu i czuł, że sprawuje kontrolę37

. Obowiązującą zasadą jest dobrowolność uczestnictwa

w terapii i świadomość terapeuty, że senior nie wymaga nieustannego animowania. Jednakże

tolerowanie bierności u niektórych mieszkańców nie powinno zmieniać się w regułę

funkcjonowania całej placówki. Aktywizowanie się powiedzie, jeśli mieszkaniec będzie

odczuwał optymalny komfort, oferta będzie kompleksowa, adekwatna do możliwości seniora,

pozwalająca na wykroczenie poza horyzont narzucony przez starość38

i chorobę. Jednocześnie

fachowo pomagający powinien być dobrym obserwatorem, posiadającym umiejętność

elastycznego reagowania i współodczuwania oraz aranżowania sytuacji, w których senior

może wybrać, zadecydować i wskazać kierunek działań.

W odniesieniu do osób z chorobą Alzheimera, u których nasilają się zaburzenia

orientacji, pamięci, myślenia i zdolności komunikowania się, formy terapii muszą być

dostosowane do każdego mieszkańca indywidualnie. We wczesnym stadium choroby celem

ćwiczeń umysłowych jest stymulowanie i podtrzymanie sprawności procesów poznawczych.

W miarę postępowania choroby zasadniczą rolę będzie odgrywał trening społeczny

i emocjonalny- poprawa samooceny, funkcjonowania emocjonalnego oraz pielęgnowanie

bliskich relacji39

Terapia poznawcza

Wśród najczęściej stosowanych ćwiczeń usprawniających funkcje poznawcze są40

:

- dopasowanie np. imienia do bliskiej osoby, przedmiotu do zawodu (można wykorzystać

ilustracje, zdjęcia, zestawy imion)

- kategorie słów (losujemy literę alfabetu i na zmianę z mieszkańcem wymieniamy słowa

rozpoczynające się na tę literę z danej kategorii),

- ciągi słowne i liczbowe (wykorzystujemy kartkę papieru, tablicę i wypisujemy na nich

np. dni tygodnia w taki sposób, żeby w ciągu brakowało którejś pozycji),

- szukanie par (wzmacniamy sprawność spostrzegania wzrokowo-przestrzennego),

- dokończenie przysłowia, powiedzenia, rymu.

Podczas codziennego treningu orientacji w rzeczywistości wykorzystujemy wszystko,

37

J. Gielas: O braku zgody na pasywność seniora z demencją. „Wspólne tematy” 2008, nr 6, s. 31, 35. 38

A. Smrokowska-Reichmann (red.): Dom dziennego pobytu dla seniorów. Część I: Problemy, koncepcje, nowe

znaczenia sprawdzonego modelu pomocowego. Gry i zabawy. Trenowanie kompetencji. „Wspólne tematy” 2005,

nr 5, s. 10. 39

B. Malinowska, M. Dzienniak: Ćwiczenia stymulujące pamięć i funkcje językowe u chorych z otępieniem.

Wersja dla osób z umiarkowanym nasileniem otępienia. Łódź 2011, Łódzkie Towarzystwo Alzheimerowskie, s.

3. 40

M. Baumann: Choroba Alzheimera z perspektywy psychologa. Rozpoznanie choroby Alzheimera u bliskiej

osoby. W: M. Baumann, M. Buraczyk, R. Knaś, E. Przedpelska-Ober, A. Rossa: Poradnik dla opiekunów osób

dotkniętych chorobą Alzheimera. Poznań 2008, Wielkopolskie stowarzyszenie Alzheimerowskie, s. 23.

Strona | 20

co zapewnia orientację w stosunku do osoby, czasu, miejsca, sytuacji. Czerpiemy informacje

z biografii mieszkańca. Przyjmujemy osobistą perspektywę seniora z chorobą Alzheimera.

Tworzymy indywidualne zeszyty, ułatwiające w codziennych sytuacjach komunikacyjnych,

przywołanie określonych faktów. Uzupełniamy pisemne informacje ilustracjami, zdjęciami,

widokówkami czy dodatkowymi przedmiotami (zasuszony kwiat, bilet, znaczek)

pozwalającymi ukonkretnić informację werbalną, obudzić emocje, przybliżyć dany obszar

wiedzy41

. Profesjonalnie pomagający zwracają uwagę na próby aktywizacji percepcji

podejmowane przez samego seniora. W proces terapeutyczny angażujemy wszystkie zmysły

mieszkańca (stymulacja polisensoryczna). Można przygotować zestawy aktywizujące: słuch

(zestaw piosenek, szlagierów z okresu młodości seniorów, melodii tanecznych, pieśni

religijnych), zmysł dotyku (przedmioty zróżnicowane pod względem struktury powierzchni,

materiału, wrażeń), zmysł powonienia (różnego rodzaju zapachy, olejki eteryczne, dyfuzory),

wzrok (kolorowy papier, farby, ubrania, światło)42

, smak (kosztowanie potraw, przypraw).

Wielozmysłowo stymuluje seniora również przebywanie w ogrodzie (hortiterapia).

Sensoryczne oddziaływanie roślin pobudza osobę z chorobą Alzheimera w płaszczyźnie

emocjonalnej, opóźnia progresję choroby i poprawia kompetencje poznawcze43

. Zajęcia

hortiterapeutyczne mają bardzo prostą formę. Seniorom można zaproponować: spacer po

ogrodzie, wąchanie, nazywanie i zrywanie kwiatów, układanie bukietów, przeniesienie

doniczki na inne miejsce itp. Odbieranie bodźców sensorycznych to swoisty trening mózgu

dla seniora z pogłębiającą się demencją.

Kolejną propozycją jest używanie pudełek tematycznych zawierających przedmioty,

ilustracje, nagrania, wiersze przydatne do omawiania poszczególnych zagadnień czy tematów

oraz tworzenie zestawów Dekoratora Domu. Należy pozwolić seniorowi na opowiadanie,

wspominanie, samodzielne „urządzanie domu”. Takie podejście pozwala na stymulowane

przetwarzanie informacji, manipulowanie wiedzą, pobudzenie myślenia, uwalnia pozytywne

uczucia, przynosi bardzo silny rezonans wspomnień, a w efekcie wzmacnia tożsamość seniora

i szacunek do samego siebie. U osób z demencją nie chodzi o przyswajanie nowych treści czy

poszerzanie wiedzy. Celem oddziaływań jest wywołanie pozostałej wiedzy, by dać seniorowi

poczucie komfortu, bezpieczeństwa, sukcesu.

41

A. Domagała: „Teraz i dawniej”- propozycja ćwiczeń logopedycznych dla pacjentów z otępieniem

alzheimerowskim. „Logopedia. 36”, Lublin 2007, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, s. 243, 244 42

M. Liszewska: Aktywizacja percepcji u seniora z demencją z elementami stymulacji podstawowej. Część III-

Utrwalone wspomnienia. Przykłady ćwiczeń. „Wspólne tematy 2012, nr 11-12, s. 48, 52. 43

A. Smrokowska-Reichmann: Demencja i hortiterapia. „Na temat” 2013, n4 1, s. 26.

Strona | 21

Arteterapia

Dla seniorów dotkniętych otępieniem

zalecana jest terapia sztuką. Wymaga ona

podejścia indywidualnego, dotarcia do

kompetencji i zdolności uczestników zajęć,

pozwala odsunąć komunikację werbalną na

drugi plan. Podczas tworzenia wymagana

jest stała obecność terapeuty, jednoznaczne

określenie tematu zajęć, podział pracy na

etapy, modyfikowanie (jeśli rzeczywiście

jest konieczne) tylko na bazie tego, co sam

uczestnik zapoczątkował (poprawki nie

mogą być zbyt daleko idącą ingerencją

fałszującą oryginalny styl seniora)44

.

Sukcesem terapeutycznym nie jest idealne

dzieło seniora tylko każde przełamanie

pasywności i monotonii, wspomaganie

seniora w plastycznym przepracowaniu negatywnych emocji, tworzenie, które wzmacnia

poczucie własnej wartości i daje przeciwwagę do doświadczanych stale deficytów. Demencja

nie pozwala nauczyć się czegoś nowego, jednak nie zabiera przyjemności płynącej z pracy

twórczej.

Muzykoterapia Skutecznym działaniem

terapeutycznym jest również

prowadzenie muzykoterapii

sięgające do pamięci długotrwałej

seniora. Wymaga to

przygotowania oferty muzycznej

adekwatnej do czasów najlepiej

utrwalonych - dzieciństwa

i wczesnej dorosłości.

44

K. Kurkowska: Terapia sztuką dla seniorów z demencją. Rady, wskazówki i wnioski z praktyki. Część I.

„Wspólne tematy” 2009, nr 7-8, s. 74,76.

Strona | 22

Muzykoterapeuta powinien uwzględnić aktualny nastrój seniora, znajomość piosenek i pieśni,

preferencje i aktualne kompetencje osoby z demencją. Najczęściej proponowane są zajęcia

polegające na wspólnym śpiewaniu i improwizacje na instrumentach (muzykoterapia

aktywna) oraz sesje słuchania celowo dobranych utworów (muzykoterapia pasywna). Warto

podkreślić, że nie istnieje jednakowy zestaw utworów muzycznych dla wszystkich

mieszkańców z demencją oraz, że formą muzykoterapii nie jest nieustannie włączone radio

czy magnetofon45

. Zdezorientowany mieszkaniec zazwyczaj potrzebuje ciszy, gdyż przebywa

w otoczeniu, gdzie poddawany jest kakofonii bodźców akustycznych, których nie rozumie

i nie potrafi przyporządkować. Warto, by słuchanie utworów muzycznych było

przemyślanym i celowym oddziaływaniem terapeutycznym.

Walidacja gerontologiczna

Wobec seniorów znajdujących się w stanie permanentnej dezorientacji sprawdza się

walidacja gerontologiczna, która zakłada, że diagnoza medyczna tylko ogólnie przedstawia

prawdę o mieszkańcu. Opieka sprawowana nad seniorem z otępieniem musi uwzględniać jak

najszerszy kontekst jego życia, stan psychiczny, uwarunkowania socjalne, dane biograficzne

i to, co dany człowiek, chce o sobie przekazać46

. Opiekun powinien przyjąć zasadę

maksymalnego zorientowania się na świat przeżyć podopiecznego, używać jednoznacznych

słów, stawiać celowe pytania ilustrujące najtrudniejsze przeżycia mieszkańca (pytamy: kto?,

co?, gdzie?, kiedy?, jak?; nigdy nie pytamy: dlaczego?47

), werbalizować problem seniora,

podczas komunikacji bazować na preferowanym przez osobę starszą organie zmysłów (np.

doznania wizualne, słuchowe, dotykowe), próbować utrzymać płynność toku rozmowy

poprzez odwoływanie się do ogólnych stwierdzeń. Z seniorami, którzy utracili umiejętność

logicznego myślenia i ze stereotypiami ruchowymi należy posługiwać się techniką „lustra”

(naśladować ruchy, mimikę seniora, rytm jego oddechu)48

w połączeniu z intensywnym

kontaktem wzrokowym, dotykiem i łagodnym głosem, odsunąć na bok swoje własne uczucia

i całkowicie otworzyć się na emocje seniora.

45

A. Smrokowska-Reichmann: Jaka muzykoterapia dla seniorów z demencją? „Na temat” 2012, nr 1, s. 6-8. 46

J. Gielas: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część I. Uwagi ramowe. Szczególny przypadek:

senior nieszczęśliwy. „Wspólne tematy 2003, nr 2, s. 13. 47

J. Gielas: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część II. Szczególny przypadek: senior

nieszczęśliwy- dokończenie. Szczególny przypadek: senior zdezorientowany czasowo. „Wspólne tematy” 2003,

nr3, s. 14. 48

J. Gielas: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część IV i ostatnia- Senior ze stereotypiami

ruchowymi. Jeszcze o walidacji grupowej. „Wspólne tematy” 2003, nr 5, s. 26.

Strona | 23

Naomi Feil, autorka terapii walidacyjnej, opracowała „Dziesięć zasad i wartości

walidacji”49

:

1. Każdy człowiek jest jedyny w swoim rodzaju i musi być traktowany jako

indywiduum.

2. Wszyscy ludzie są wartościowi, całkowicie niezależni od tego, w jakim stopniu

dezorientacji się znajdują.

3. Zawsze istnieje jakaś przyczyna zachowania bardzo starego zdezorientowanego

człowieka.

4. Zachowanie cechujące seniora w starczym i sędziwym wieku nie jest wyłącznie

funkcją anatomicznych zmian, które zaszły w jego mózgu, lecz stanowi sumę

i kombinację zmian somatycznych, socjalnych i psychicznych, które dokonały się na

przestrzeni całego życia tego człowieka.

5. Bardzo starych osób nie da się zmusić do zmiany zachowania. Zachowanie

mieszkańca/pacjenta może się zmienić tylko wtedy, jeżeli on sam będzie tego chciał.

6. Musimy akceptować bardzo starych ludzi- akceptować bez osądzania ich.

7. Do każdego odcinka życia należą określone zadania. Jeżeli te zadania nie zostaną

zrealizowane we właściwym czasie, może to prowadzić do pojawienia się u tego

człowieka problemów psychicznych.

8. Kiedy odczuwalnemu zredukowaniu ulegnie pamięć krótkotrwała, starzy ludzie

próbują odzyskać równowagę w swoim życiu, sięgając do wczesnych wspomnień.

Jeżeli wyraźnie osłabi się wzrok, patrzą „trzecim okiem”. Gdy coraz bardziej pogarsza

się słuch, wsłuchują się w odgłosy z przeszłości.

9. Bolesne uczucia, jeżeli zostaną wyrażone przez seniora, a następnie uznane

i walidowane przez osobę, której senior ufa- ulegają zredukowaniu. Negatywne

emocje seniora, ignorowane i blokowane- nasilają się w miarę upływu czasu.

10. Wczuwanie się w sytuację podopiecznego oraz okazywanie mu współczucia- redukuje

stany lękowe i przywraca mu godność”.

Seniorzy z postępującą chorobą Alzheimera swoją postawą wyrażają jedną

z podstawowych potrzeb: bycia kochanym i zrozumianym, przydatnym i użytecznym,

uzewnętrznienia zadawnionych emocji i ich przepracowania oraz potrzebę bezpieczeństwa.

49

J. Gielas: Walidacja… Część I…, cyt. wyd., s. 14, 15.

Strona | 24

Inne formy stymulacji i pobudzania:

Trening kołysania

Do nowatorskich sposobów wspomagania i podtrzymywania percepcji seniora

z chorobą Alzheimera należy „terapia kołysania”, czyli stymulacja westybularna50

.

Przeciwdziała ona nadmiernemu pobudzeniu ruchowemu, redukuje stany lękowe i depresyjne,

zmniejsza odczuwanie bólu, zwiększa kompetencje seniora w zakresie utrzymania równowagi

ciała, zmniejsza ryzyko potykania się i upadków, prowadzi do większej samodzielności.

Skuteczność metody kołysania wiąże się z najwcześniejszymi doświadczeniami człowieka.

Ruch, bycie kołysanym, znany jest z życia płodowego, z okresu niemowlęctwa i wczesnego

dzieciństwa, a przez odwołanie do najwcześniejszych doświadczeń pomaga również osobom

z deficytami poznawczymi.

Symulowana obecność

W redukcji pobudzenia pomaga symulowana obecność. Polega ona na nagraniu

rozmów osób najbliższych seniorowi (znaczących), jakiejś opowieści, zdarzenia z przeszłości

o pozytywnym ładunku emocjonalnym i odtworzeniu w obecności mieszkańca. Podczas

słuchania senior doświadcza „przebywania” z krewnymi. Uzyskujemy obniżenie lęku,

zwiększenie poczucia bezpieczeństwa, odprężenie i zmniejszenie pobudzenia. Analogiczne

znaczenie ma oglądanie albumu rodzinnego, starych fotografii czy zdjęć najbliższych.

Aktywizacja osoby z chorobą Alzheimera nie jest łatwa. Zasadnicze znaczenie ma rola

i podejście fachowo pomagających, orientacja na osobę, a nie na chorobę. W każdej fazie

choroby należy okazywać szacunek seniorowi, traktować go z godnością i zrozumieniem.

Propozycje ćwiczeń z seniorami dotkniętymi otępieniem Poniższe aktywności mogą być zastosowane w pracy terapeutycznej z osobami

w umiarkowanym stadium choroby Alzheimera i powinny być każdorazowo dostosowane

do możliwości i preferencji uczestników.

Ćwiczenia reminiscencyjne:

• Pytanie dla każdego. Spisz różne pytania dotyczące wspomnień na małych

karteczkach i umieść każde w oddzielnej kopercie. Niech każdy członek grupy

wylosuje jedną kopertę. Uczestnicy po kolei odpowiadają na pytania (niekiedy

trzeba im pomóc w ich odczytaniu), a inni zachęcani są do dzielenia się swoimi

wspomnieniami.

50

M. Liszewska: Aktywizacja…, cyt. wyd., s. 53.

Strona | 25

Przykłady pytań:

• Kto cię nauczył prowadzić auto?

• Opowiedz nam o swojej pierwszej randce.

• Opisz dom, w którym dorastałaś.

• Jaka była twoja pierwsza praca?

• Opowiedz nam o swoim najlepszym przyjacielu z dzieciństwa.

• Co pamiętasz o swoich dziadkach?

• Pudełko wspomnień. Stare

przedmioty (np. gazety sprzed

kilkudziesięciu lat, żelazko z

duszą, stare zabawki i gry)

włóż do pudła lub kosza.

Wyjaśnij grupie, że

przyniosłeś przedmioty, które

chciałbyś im pokazać. Weź

przedmiot z pudełka i stań w centrum grupy tak, aby każdy mógł go widzieć.

Zachęcaj do rozmowy w taki sposób, by każdy z uczestników podzielił się swoimi

wspomnieniami. Puść przedmiot wkoło grupy, aby podopieczni mogli go zobaczyć i

poczuć. Powtórz ćwiczenie z każdym przedmiotem lub do momentu znużenia się

uczestników ćwiczenia.

Aktywność fizyczna:

• Balonowa siatkówka. Uczestnicy siedzą w kręgu i uderzają lub kopią balon od

jednej osoby do drugiej.

• Turlanie piłki. Uczestnicy siedzą przy długim stole, lub przy kilku zsuniętych

stolikach. Mają za zadanie utrzymanie kolorowej piłki w ciągłym ruchu, turlając ją

od jednej osoby do drugiej.

• Kręgle. W dużym pomieszczeniu lub na zewnątrz na płaskiej powierzchni,

uczestnicy mają za zadanie strącić piłką plastikowe kręgle.

• Rzut do celu. Po jednej stronie pomieszczenia ustawia się duży pojemnik,

a w odległości kilku metrów zaznacza się linię rzutu. Uczestnicy rzucają do celu

lekkimi, miękkimi przedmiotami, np. (samodzielnie wykonanymi) papierowymi

kulami.

Strona | 26

Ćwiczenia manipulacyjne:

• Śruby i nakrętki. Uczestnicy zajęć (może to być też jedna osoba) otrzymują około 10

dużych śrub z nakrętkami. Ich zadaniem jest wkręcenie nakrętki na śrubę. Zadanie

można utrudnić, dobierając śruby i nakrętki dwóch lub trzech rodzajów lub różniących

się średnicą. Celem będzie tu posegregowanie przedmiotów.

• Segregowanie wstążek. Uczestnicy mają za zadanie posegregowanie zawartości

dużego pudła z wymieszanymi wstążkami lub innymi artykułami pasmanteryjnymi

(guzikami, pomponami, włóczką itp.).

• Segregowanie kart. Uczestnik dostaje talię kart i ma za zadanie posegregowanie ich

wg koloru (pik, kier itd.).

• Rozwiązywanie supłów. Na średniej grubości linie lub sznurku należy zawiązać kilka

do kilkunastu supłów. Uczestnik ma za zadanie je rozwiązać.

• Co jest w skarpetce? Umieść po jednym przedmiocie w dużej skarpecie. Wybrane

przedmioty mogą być powiązane z porą roku, jakimś świętem lub określonym

tematem. Przykłady przedmiotów: jakaś ozdoba, taśma klejąca, szyszka sosnowa,

czekolada, itp. Gra polega na tym, że każdy uczestnik dotyka skarpety i nazywa, co

w niej jest. Wariant alternatywny: zamiast skarpet – poszewki na poduszki.

Zajęcia muzyczne:

• Taniec. Samodzielnie poruszających się podopiecznych można zachęcić do

nauczenia się kilku podstawowych kroków jakiegoś tańca, np. salsy.

Strona | 27

• Orkiestra. Każdy z uczestników otrzymuje jeden prosty instrument muzyczny (np.

trójkąt, kastaniety, marakasy, tamburyno, bęben) – kupione lub własnoręcznie

wykonane przez uczestników zajęć. Prowadzący rozpoczyna śpiewanie piosenki,

może również grać podstawową melodię na gitarze lub pianinie. Uczestnicy

włączają się śpiewając i grając na swoich instrumentach.

• Jaka to melodia? Wykorzystaj płytę CD z nagraniami różnych piosenek albo

instrument muzyczny. Zacznij od zagrania kilku fraz piosenki, a następnie zatrzymaj

się i pozwól uczestnikom przywołać dalszą melodię, jeśli potrafią. Następnie

dodawaj kolejne fragmenty i przerwij, kiedy ktoś odgadnie, jaka to piosenka.

Możesz też zagrać początek i poczekać, co uczestnicy zajęć zaśpiewają dalej.

Strona | 28

Wskazówki z niniejszego poradnika są wprowadzane w praktykę przez personel Domu

Pomocy Społecznej „Sadyba” w Bystrej. Grupa pracowników ośrodka zebrała podczas

szkolenia prowadzonego przez dr Katarzynę Hess-Wiktor poniższe rady i ostrzeżenia dla

innych opiekunów osób dotkniętych chorobą Alzheimera:

Rady:

• Niech twoje komunikaty będą krótkie, jasne i jednoznaczne

• Rozmawiając z osobą dotkniętą otępieniem zachowaj z nią kontakt wzrokowy

i wspomagaj komunikację gestami

• Używaj pytań zamkniętych, np. „Czy chcesz iść do toalety?”

• Pamiętaj, jak ważną rolę gra twoja mimika i mowa ciała

• Dbaj o łagodny ton głosu

• Zachowaj właściwą przestrzeń komunikacyjną, ułatwiającą porozumienie (usiądź

blisko podopiecznego)

• Używaj dotyku podczas komunikowania się z podopiecznym (ale nie nadużywaj go)

• Zwróć uwagę na słowa-klucze – specyficzne dla każdej osoby

• Minimalizuj ilość bodźców podczas porozumiewania się, tak, aby twój rozmówca

mógł łatwiej skupić się na rozmowie

• Skoncentruj się na osobie, a nie na jej chorobie

• Stosuj emocjonalne wzmacnianie – udzielaj pozytywnych informacji, stosuj pochwały

• Kontroluj odpowiednią podaż płynów, posiłków i leków

• Dbaj o higienę podopiecznych z otępieniem, oni sami już o niej mogą nie pamiętać

• Dbaj o odpowiedni poziom aktywności fizycznej podopiecznych

• Empatia pomoże ci w porozumiewaniu się: słuchaj osoby z otępieniem, okaż jej

zainteresowanie i serdeczność

• Szanuj podopiecznego dotkniętego otępieniem – wciąż jest osobą!

• Opisuj elementy otoczenia chorujących karteczkami z symbolami i obrazkami (np.

rysunek sztućców na drzwiach jadalni)

• Pamiętaj, że najlepsze efekty w opiece daje indywidualne podejście do

podopiecznych; poznaj swoich podopiecznych, rozmawiaj z nimi

• Zadbaj o bezpieczeństwo:

◦ Schowaj ostre i niebezpieczne przedmioty, a także leki

◦ Zabezpiecz okna i drzwi

◦ Zabezpiecz dostęp do gazu, elementów elektrycznych itp.

Strona | 29

• Pamiętaj, ze w pewnym momencie osoby z otępieniem nie powinny już same oddalać

się poza miejsce zamieszkania

Ostrzeżenia:

• Unikaj podniesionego, rozkazującego tonu głosu

• Unikaj sformułowań typu: „musisz”, „masz zrobić”

• Uważaj, by komunikaty niewerbalne nie przeczyły twoim słowom

• Nie używaj skomplikowanej terminologii

• Nie rób gwałtownych ruchów

• Unikaj krytycznej oceny, np. w sytuacjach zanieczyszczania (nie zadziała

motywująco)

• Unikaj wyręczania osób z otępieniem w czynnościach, które są w stanie wykonać

(nawet jeśli robią to wolniej, niż byś oczekiwał(a))

• Wystrzegaj się agresji, nie podnoś głosu, uważaj na słowa, jakie dobierasz

• Nie śmiej się z podopiecznych

• Unikaj zmian otoczenia, które mogłyby spowodować dezorientację

Strona | 30

Zakończenie

Opracowanie chciałybyśmy zakończyć słowami Dalajlamy, które warto odnieść do

opieki nad osobami dotkniętymi chorobą Alzheimera. Jesteśmy przekonane, że ludzie są

zdolni do okazywania empatii, współczucia i nie godzą się na cierpienie innych ludzi:

Współczucie nadaje sens naszemu życiu. Jest źródłem trwałego szczęścia, radości

i fundamentem dobrego serca- serca, które pobudza do niesienia pomocy innym. Poprzez

dobroć, czułość, szczerość, uczciwość i sprawiedliwość wobec innych przysparzamy szczęścia

sobie samym. Nie wynika to z jakiejś skomplikowanej teorii. To kwestia zdrowego rozsądku.

Nie da się zaprzeczyć, że troska o innych jest wartością samą w sobie… Możemy odrzucić

wszystko: religię, ideologię, nabytą mądrość. Nie możemy uciec przed tym co niezbędne:

miłością i współczuciem. Kiedy mówię o najważniejszym uczuciu ludzkim, nie mam na myśli

czegoś przelotnego czy nieokreślonego. Mówię o właściwej nam wszystkim zdolności empatii.

Termin ten oznacza niemożność zniesienia widoku cudzego cierpienia, ponieważ pozwala

nam do pewnego stopnia uczestniczyć w bólu innych, jest to jedna z naszych najważniejszych

cech. Oprócz naturalnej zdolności empatii jest w nas również potrzeba zaznawania dobroci,

która nie opuszcza nas przez całe życie. Dotyczy to zwłaszcza… starości.

Zdajemy sobie sprawę, że w literaturze przedmiotu można znaleźć wiele innych

fachowych porad. Wskazówki zawarte w poradniku są propozycją dla opiekunów

i terapeutów osób dotkniętych chorobą Alzheimera. Zapraszamy do skorzystania z w/w

propozycji. Jesteśmy przekonane, że przekładając teorię na praktykę, spowodujemy, że życie

osób dotkniętych chorobą Alzheimera będzie piękne, spokojne i godne.

Autorki

Strona | 31

Bibliografia

Pozycje zwarte:

1. Baumann M., Buraczyk M., Knaś R., Przedpelska-Ober E., Rossa A.: Poradnik dla

opiekunów osób dotkniętych chorobą Alzheimera. Poznań 2008, Wielkopolskie

stowarzyszenie Alzheimerowskie.

2. Błeszyński J. J.: Mowa i myślenie osób z otępieniem typu Alzheimera. Alternatywne

sposoby zachowania współudziału w społeczeństwie. W: Nowicka A., Baziuk W. (red.

nauk.): Człowiek z Chorobą Alzheimera w rodzinie i środowisku lokalnym. Zielona

Góra 2011, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Lubuskie

Stowarzyszenie Wsparcia Opiekunów i Osób Dotkniętych Chorobą Alzheimera.

3. Borowska-Beszta B.: Echa ekspresji. Kulturoterapii w andragogice specjalnej.

Kraków 2008, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

4. Dr Molloy W., dr Caldwell P.: Chory na alzheimera. Poradnik dla rodzin

i opiekunów. Warszawa 2004, Wydawnictwo MUZA SA.

5. Dzienniak M., Malinowska B.: Ćwiczenia stymulujące funkcje językowe i inne procesy

poznawcze. Część I, II. Łódź 2011, Łódzkie Towarzystwo Alzheimerowskie.

6. Grochmal-Bach G: Cierpienie osób z otępieniem typu Alzheimera. Podejście

terapeutyczne. Kraków 2007, WAM.

7. Kott T.: Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności

umysłowej. Warszawa 2002, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im.

M. Grzegorzewskiej.

8. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Katowice 1999,

Wydawca „Śląsk” Sp. z o.o. Wydawnictwo Naukowe.

9. Malinowska B., Dzienniak: Ćwiczenia stymulujące pamięć i funkcje językowe

u chorych z otępieniem. Wersja dla osób z umiarkowanym nasileniem otępienia. Łódź

2011, Łódzkie Towarzystwo Alzheimerowskie.

10. Nowicka A. (red.): Wybrane problemy osób starszych. Kraków 2006, Oficyna

Wydawnicza „Impuls”.

11. Nowicka A.: „Zespół opiekuna” jako konsekwencja sprawowania długoterminowej

opieki nad osobą z otępieniem typu Alzheimer. W: Nowicka A., Baziuk W. (red.

nauk.): Człowiek z Chorobą Alzheimera w rodzinie i środowisku lokalnym. Zielona

Góra 2011, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Lubuskie

Strona | 32

Stowarzyszenie Wsparcia Opiekunów i Osób Dotkniętych Chorobą Alzheimera.

12. Ober-Łopatka K.: Obciążenia psychospołeczne opiekunów osób chorych na

Alzheimera. W: Brzezińska A. I., Ober- Łopatka K., Stec R., Ziółkowska K.: Szanse

rozwoju w okresie późnej dorosłości. Poznań 2007, Wydawnictwo Naukowe Fundacji

HUMANIORA.

13. Olszewski H.: Otępienie czołowo-skroniowe. Ujęcie neuropsychologiczne. Kraków

2008, Impuls.

14. Panek A., Szarota Z. (red.): Zrozumieć starość. Kraków 2000, Oficyna Wydawnicza

TEXT.

15. Rottermund J.: Terapia zajęciowa przyczynkiem do samodzielności. W: Gajdzica

Z. (red.): Między wsparciem doraźnym a wspieraniem racjonalnym, czyli

o uwarunkowaniach socjalizacji społecznej osób niepełnosprawnych. Tom 6 serii:

Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych. Kraków 2008,

Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

16. Schwarz G.: Choroba Alzheimera poradnik dla chorych i opiekunów. Warszawa 2006,

Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

17. Unbescheid M.: Alzheimer. Podręcznik pierwszej pomocy. Poznań 2010,

Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”.

18. Wiktorowicz M.: Kulturowa rola osób starszych. Socjologiczna analiza problemu.

W: Fabiś A. (red.): Aktywność społeczna, kulturalna i oświatowa seniorów. Bielsko-

Biała 2008, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Administracji.

Pozycje ciągłe:

1. Biercewicz M.: Choroba Alzheimera. Powszechna choroba otępienna. „Medi. Forum

Opieki Długoterminowej” 2012, nr 2(52).

2. Domagała A.: „Teraz i dawniej”- propozycja ćwiczeń logopedycznych dla pacjentów

z otępieniem alzheimerowskim. „Logopedia.36”, Polskie Towarzystwo Logopedyczne,

Lublin 2007.

3. Gielas J.: O braku zgody na pasywność seniora z demencją. „Wspólne tematy” 2008,

nr 6.

4. Gielas J.: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część I. Uwagi ramowe.

Szczególny przypadek: senior nieszczęśliwy. „Wspólne tematy” 2003, nr 2.

5. Gielas J.: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część II. Szczególny

przypadek: senior nieszczęśliwy- dokończenie. Szczególny przypadek: senior

Strona | 33

zdezorientowany czasowo. „Wspólne tematy” 2003, nr 3.

6. Gielas J.: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część III. Praca

z grupą- lepszy wariant walidacji? „wspólne tematy” 2003, nr 4.

7. Gielas J.: Walidacja gerontologiczna według Naomi Feil. Część IV i ostatnia- Senior

ze stereotypami ruchowymi. Jeszcze o walidacji grupowej. „Wspólne tematy” 2003, nr

5.

8. Gielas J.: Wobec demencji. Praktyczne porady dla profesjonalnych opiekunów. Część

I. „Wspólne tematy” 2003, nr 07-08.

9. Gielas J.: W trosce o terapeutyczny klimat. Organizacja i struktura domu spokojnej

starości. Część III- Pedagog i przyjaciel starego człowieka. „Wspólne tematy” 2007,

nr 1.

10. Hess-Wiktor K., Opoczyńska M.: Why is research involving people with Alzheimer’s

disease difficult?. „Archives of Psychiatry and Psychotherapy”, 2012, 14(2).

11. Jurkiewicz C.: Jak komunikować się z mieszkańcem domu pomocy społecznej? „Praca

socjalna” 2006, nr 3.

12. Jurkiewicz C.: Personel domu pomocy społecznej. „Praca Socjalna” 2002, nr 1.

13. Kraus S.: Chmury nad domem pogodnej jesieni. O niedopuszczalnych sposobach

postępowania z pacjentami cierpiącymi na chorobę Alzheimera. „Wspólne tematy”

2007, nr 7-8.

14. Kraus S.: Najlepszą drogą do celu. Zespołowe przepracowanie problemów w opiece

i pielęgnacji seniora z demencją. „Wspólne tematy” 2008, nr 4.

15. Kurkowska K.: Terapia sztuką dla seniorów z demencją. Rady, wskazówki i wnioski

z praktyki. Część I i III. „Wspólne tematy” 2009, nr 7-8.

16. Kuskowski M.: Terapia (?) zajęciowa. „Wspólne tematy” 2007, nr 3.

17. Leszczyńska S., Żurawska E.: Postępowanie z pacjentem z chorobą Alzheimera

w poszczególnych stadiach choroby. „Medi. Forum Opieki Długoterminowej” 2012,

nr 2(52).

18. Liszewska M.: Aktywizacja percepcji u seniora z demencją z elementami stymulacji

podstawowej. Część III- Utrwalone wspomnienia. Przykłady ćwiczeń.”Wspólne

tematy” 2012, nr 11-12.

19. Liszewska M.: Kilka uwag o znanym i oczywistym. Dłonie pielęgniarki, dłonie

opiekunki, dłonie terapeuty. „Wspólne tematy” 2008, nr 6.

20. Łukawska B.: Podstawowe zasady komunikacji z chorym otępiennym. „Medi. Forum

Opieki Długoterminowej” 2012, nr 2(52).

Strona | 34

21. Mielczarek A.: Obowiązki fachowo pomagających w domach pomocy społecznej dla

seniorów. „Praca Socjalna” 2009.

22. Pfeffer A.: Choroba Alzheimera - obraz kliniczny, rozpoznanie, możliwości

terapeutyczne zaburzeń poznawczych. „Przewodnik Lekarza” 2004, nr 5.

23. Pruszyński J. J., Putz J.: Krajobraz po życiu. Opieka nad osobami z otępieniem.

„Niebieska linia” 2012, nr 4/81.

24. Rogozińska E.: Aktywizacja osób z chorobą Alzheimera. „Medi. Forum Opieki

Długoterminowej” 2012, nr 2(52).

25. Smrokowska-Reichmann A. (red. nacz.): Cel: optymalna komunikacja. „Na temat”

2006, nr 4.

26. Smrokowska-Reichmann A. (red.): Circle dance. Taniec w kręgu jako propozycja

terapeutyczna dla seniorów z demencją; Praktyka tanecznego ruchu dla najciężej

upośledzonych podopiecznych. „Na temat” 2008, nr 1.

27. Smrokowska-Reichmann A. (red. nacz.): Demencja i hortiterapia. „Na temat” 2013,

nr 1.

28. Smrokowska-Reichmann A. (red. nacz.): Dialog inny niż wszystkie; Reguła

„pierwszego kontaktu”; Słowa-klucze, które otwierają seniora „Na temat” 2011, nr 1.

29. Smrokowska-Reichmann A. (red.): Dom dziennego pobytu dla seniorów. Część I:

Problemy, koncepcje, nowe znaczenia sprawdzonego modelu pomocowego- Gry

i zabawy. Trenowanie kompetencji. „Wspólne tematy” 2005, nr 5

30. Smrokowska-Reichmann A. (red.nacz.): Inne dźwięki- wrogowie i sprzymierzeńcy

muzykoterapii. Jaka muzykoterapia dla seniorów z demencją? „Na temat” 2012, nr 1.

31. Smrokowska-Reichmann A. (red. nacz): O czym będziemy rozmawiać? „Na temat”

2011, nr 1.

32. Smrokowska-Reichmann A. (red.): O szerokim rozumieniu muzykoterapii w domu dla

seniorów; Muzyczna rozmowa z pacjentem detencyjnym; Muzyka przy łóżku pacjenta

terminalnie chorego i umierającego. „Na temat” 2007, nr 2.

33. Zaremba A.: Terapeutyczna rola dotyku w opiece nad pacjentami przewlekle chorymi.

„Medi. Forum Opieki Długoterminowej” 2012, nr 2(52).

Strona | 35