1

AUTOREFERAT

1. Imię i nazwisko: Alicja Łaska-Formejster

2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe – z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania

oraz tytułu rozprawy doktorskiej.

Stopień naukowy doktora nauk humanistycznych w zakresie socjologii, nadany przez Radę Wydziału

Ekonomiczno – Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego. Rozprawa doktorska, pt.: Proces

kształtowania roli zawodowej lekarza rodzinnego, przygotowana pod kierunkiem naukowym

prof. dr hab. Danuty Walczak – Duraj. Publiczna obrona rozprawy doktorskiej, 2000 rok.

Publikacja rozprawy Łaska-Formejster A., 2002, Proces kształtowania roli zawodowej lekarza

rodzinnego, Łódź, nagrodzona indywidualną Nagrodę Rektora Uniwersytetu Łódzkiego.

1994-1997 - studia doktoranckie rozpoczęte na Wydziale Nauk o Wychowaniu, kontynuowane

i ukończone na Wydziale Ekonomiczno - Socjologicznym w Katedrze Socjologii Zawodu Instytutu

Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego.

1989-1994 - studia magisterskie na Wydziale Ekonomiczno – Socjologicznym UŁ, na kierunku –

socjologia, ukończone z ogólną oceną – bardzo dobrą. Praca magisterska, pt. Dylematy etyczne

zawodu lekarza – chirurga, przygotowana pod kierunkiem prof. dr hab. Danuty Walczak – Duraj

w Katedrze Socjologii Zawodu.

Kursy i szkolenia:

1993-1994 - Kurs Przygotowania Pedagogicznego UŁ – ukończony z wynikiem bdb.

1994-1995 - (60h) Trening Twórczości UŁ

1995 (60h) - Szkolenie „Organizacja edukacji z wykorzystaniem metod i technik psychologicznego

treningu grupowego” – Polskie Towarzystwo Psychologiczne

1995 - Trening Asertywności - Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości - Polskie Towarzystwo

Psychologiczne

3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych.

2000 - do chwili obecnej – adiunkt w Katedrze Socjologii Polityki i Moralności na Wydziale

Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego.

2005-2009 - wykładowca w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Skierniewicach.

1997-2000 – asystent - doktorant w Katedrze Socjologii Zawodu na Wydziale Ekonomiczno-

Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego.

1997-1999 - wykładowca w Policealnej Szkole Zarządzania Finansami w Łodzi. Centrum Edukacji

i Rozwoju Biznesu S.A.

2

4. Wskazanie osiagnięcia* wynikajacego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003r.

o stopniach naukowych i tytule naukowym (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.):

Książka stanowiąca podstawę postępowania habilitacyjnego

Łaska-Formejster Alicja, 2015, Pacjent w sieci zależności. Społeczny kontekst praw

i autonomii pacjenta, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego

wykorzystania.

Wprowadzenie

Rozprawa habilitacyjna mieszcząca się w obszarze nauk społecznych – socjologii medycyny

i socjologii moralności, porusza istotne zagadnienia z perspektywy odbiorcy świadczeń zdrowotnych.

Pacjent, jako podmiot społeczny, stanowi przedmiot zainteresowania przedstawicieli wielu dyscyplin

naukowych. Pozostaje punktem odniesienia w analizach dotyczących problematyki zdrowia, choroby;

w naukach medycznych, przyrodniczych, społecznych, technicznych, w naukach o zarządzaniu;

w ujęciu społecznym, etycznym, historycznym, ekonomicznym czy prawnym. Analizy mają często

charakter dyscyplinarny i podejmowane są albo w perspektywie teoretycznej bazującej na wybranych

paradygmatach, albo też perspektywie empirycznej, w której poznaje się i analizuje opinie, postawy,

oceny czy wiedzę pacjentów. Inne podejmowane są w wymiarze interdyscyplinarnym - łączą teorie

z zakresu nauk społecznych, psychologicznych, przyrodniczych, medycznych, prawnych czy

ekonomicznych, a także wymiar teoretyczny z empirycznym.

W wyniku wieloletnich prac badawczych, pragnę także zaproponować obszar analizy łączący wybrane

ujęcia teoretyczne – o tle nietypowy, bo oprócz zasadniczego kontekstu społecznego, uwzględniający

również kontekst etyczny, prawny i marketingowy. Pragnę zaprezentować sieć wybranych zależności,

w które uwikłany jest współczesny odbiorca świadczeń medycznych, scharakteryzować przejawy jego

autonomicznych decyzji i zachowań obrazujących dysfunkcjonalność systemu ochrony zdrowia.

Perspektywę teoretyczną pogłębiam o wymiar analizy empirycznej (z wykorzystaniem eksperymentu

internetowego, ankiety internetowej, socjologicznej analizy dokumentów zastanych oraz techniki

mapowania). Analiza empiryczna wzbogaciła i uwiarygodniła charakterystykę badanego fragmentu

rzeczywistości społecznej, dotyczącej specyficznej sytuacji pacjenta, zmuszonego do radzenia sobie

w skomplikowanym systemie ochrony zdrowia.

3

Choć „o pacjencie” napisano wiele, to jednak, ze względu na złożoność i rozległość problematyki,

wciąż odczuwać można niedosyt i chęć pogłębienia oraz poszerzenia ram refleksji. Szczególnie

w przypadku „analizy aktywności pacjenta” funkcjonującego we współczesnej zmedykalizowanej

rzeczywistości. W ujęciu deklaracyjnym, ideowym pacjent, świadczeniobiorca, klient, konsument

zdrowia, – jakiego byśmy nie użyli terminu do określenia odbiorcy świadczeń zdrowotnych –

wskazywany jest jako wartość najwyższa, którego dobro liczy się najbardziej. Postrzegany jest jako

autonomiczny podmiot społeczny, któremu przynależą określone atrybuty

i uprawnienia w zakresie ochrony i dbałości o zdrowie. W praktyce jednak – niezależnie od

odczuwanych potrzeb, oczekiwań i pragnień wikłany jest w sieć zależności, która pośrednio lub

bezpośrednio wpływa na podejmowane przez niego decyzje. Tym bardziej, że pomimo reformy

i restrukturyzacji, system opieki zdrowotnej jawi się wciąż jako skomplikowany i nieprzyjazny

pacjentowi, w którym procedury są ważniejsze od dobra człowieka.

Czynników, które wpływają na podejmowanie przez świadczeniobiorców działań w sferze opieki

zdrowotnej jest wiele, pragnę zatem z konieczności, skupić się na wybranych – makrospołecznych

determinantach aktywności – szczególnie o charakterze instytucjonalnym oraz mikrospołecznych

dotyczących przebiegu i kształtowania interakcji. Na działania podejmowane przez odbiorców

świadczeń medycznych wpływ ma zatem wiele niezależnych od nich czynników, takich jak:

organizacja systemu, zasady funkcjonowania placówek, ustawodawstwo czy też procedury

postępowania. Działania pacjentów warunkują także: ich kondycja zdrowotna, ich wiedza o zdrowiu

i chorobie (szeroko rozumiana), kompetencje zdrowotne, przyjęta postawa wobec zdrowia i choroby,

przyjęta perspektywa roli pacjenta, świadomość praw, świadomość własnych oczekiwań, kondycja

finansowa, źródła wiedzy na temat zdrowia i choroby, wiedza na temat organów stojących na straży

ochrony praw pacjenta, wiedza o procedurach składania skarg, społeczne i psychologiczne reguły

i zasady wywierania wpływu, doświadczenia w zakresie przebiegu interakcji, narzędzia

komunikacyjne (+ e-narzędzia) wykorzystywane przez placówki medyczne i inne. Poszczególne

elementy składające się na proces korzystania z pomocy medycznej – niezależnie czy mają

instytucjonalny charakter, czy też nie – wikłają pacjenta w sieć zależności, która często warunkuje

przyjęte przez niego strategie działania i podejmowane decyzje, gdyż wymusza określoną aktywność

(na przykład ograniczającą jego autonomię).

a) Struktura pracy

Pojęciem konstytuującym całość problematyki są prawa pacjenta. Zadecydowało o tym kilka

czynników, a szczególnie fakt, że to one warunkują w najszerszym zakresie wykładnię aktywności

w sferze zdrowia i choroby. Prawa pacjenta zyskały na popularności, są nośnikiem wartości, ale

i tematem modnym, wykorzystywanym przez środki masowej komunikacji. Perspektywa

zaprezentowana w książce (poświęciłam jej trzy z siedmiu rozdziałów) ma na celu uzupełnienie

4

i wzbogacenie dotychczasowych analiz. Zmiany w relacjach pacjent-podmioty świadczące usługi

medyczne, upowszechnianie się mechanizmów szerszego uczestnictwa w demokratycznym

podejmowaniu decyzji, pojawianie się nowych technologii i technik medycznych – rozwój wiedzy

i praktyki medycznej, oraz rozwój systemów opieki zdrowotnej i upowszechnienie dostępu do

świadczeń zdrowotnych, wpłynęły na wzrost popularności praw pacjentów. W opracowaniu

uwzględniłam wielkowymiarowość tych praw: przedstawiłam je zarówno w perspektywie prawa

podmiotowego dotyczącego ochrony osoby, jak i norm gwarantujących dostęp do świadczeń

zdrowotnych. Samo pojęcie „pacjenta” zanalizowałam w rozdziale I zarówno w kontekście

etymologicznym, jak i na gruncie prawa polskiego.

Przedstawiciele różnych dyscyplin zgadzają się co do tego, że relacja między świadczeniodawcami

a pacjentami w systemie zdrowotnym musi być zoperacjonalizowana w języku norm prawnych. I tak,

jak przebieg relacji lekarz-pacjent na przestrzeni lat podlegał modyfikacjom, tak koncepcja praw

pacjenta w polskim prawie ulegała zmianie. W rozdziale II zaprezentowałam proces ewolucji

koncepcji praw pacjenta w polskim prawie, poczynając od okresu odzyskania niepodległości (II RP)

oraz scharakteryzowałam zakres uprawnień umożliwiających dochodzenie do przynależnych praw

(aspekt roszczeniowy, aspekt odpowiedzialności).

Kolejne akty prawne uchwalane w Polsce, w swym zakresie zbliżyły się do zalecanego standardu

międzynarodowego i europejskiego. Wstąpienie do Unii Europejskiej, członkostwo Polski w wielu

organizacjach międzynarodowych „wymusiło” na ustawodawcy polskim respektowanie określonych

zobowiązań, w tym tych związanych z ochroną praw pacjenta. W rozdziale III opisałam sytuację

prawną pacjenta w ustawodawstwie międzynarodowym, zakres obowiązujących w nim praw oraz

źródła ich ochrony. Na szczególną uwagę zasługuje analiza praw pacjenta, jako wiodącej wartości

w inicjatywach bioetycznych Programów Badawczych Unii Europejskiej. W książce przedstawiłam

ten aspekt na przykładzie projektu BIONET, w którym uczestniczyłam. Wymiernym efektem

współpracy był współudział w opracowaniu taktyki umożliwiającej respektowanie praw podmiotów

uczestniczących w międzykontynentalnych projektach badawczych – szczególnie w badaniach

klinicznych. Taktyki, której zastosowanie wydaje się współcześnie niezbędne, przy zmierzeniu się

z etycznymi wyzwaniami badań medycznych, w których uczestniczą ludzie. Pragnę podkreślić,

że propozycja ta jest rozwiązaniem innowacyjnym, gdyż odchodzi od idei etyki zglobalizowanej.

Opracowanie jej było możliwe dzięki aktywnemu uczestnictwu przedstawicieli różnych dyscyplin

naukowych, szczególnie medycznych, społecznych, filozoficznych i prawnych. Dzięki zastosowaniu

techniki mapowania określiliśmy problemy, które pojawiają się, gdy zestandaryzowane zasady

i regulacje wdrażane są w konkretnych państwach z autonomicznym zapleczem prawnym,

kulturowym, społecznym, politycznym, historycznym i gospodarczym. W efekcie wyodrębniliśmy

5

cztery tzw. „sfery” lub „warstwy” etycznego zarządzania, które scharakteryzowałam w

podrozdziałach 3.3.1 – 3.3.4.

A zatem współcześnie standardy etyczne kształtowane są w wymiarze interdyscyplinarnym, modelują

je nie tylko przedstawiciele środowisk medycznych, ale i nauk społecznych, ekonomicznych,

politycznych, prawnych oraz pacjenci i aktywiści społeczni – w wymiarze krajowym

i międzynarodowym. Sądzę, że na szczególną uwagę zasługuje podkreślenie wagi

interdyscyplinarności i złożoności zagadnień wpisanych w obszar uprawnień i aktywności odbiorców

świadczeń medycznych. Pacjent, choć w dziejach cywilizacji otrzymał legislacyjną gwarancję

respektowania uprawnień mu przynależnych, wciąż pozostaje uwikłany w rożnego rodzaju zależności,

które warunkują autonomiczny charakter jego działań.

Autonomiczność – rozumiana, jako niezależność jednostki zarówno od przymusu ze strony innych,

jak i od wewnętrznych ograniczeń uniemożliwiających rzeczywisty wybór – jest silnie zakorzeniona

w moralności oraz stanowi niepodważalnie uznawaną społecznie wartość. W kolejnej części rozprawy

(w rozdziale IV) refleksji poddałam problem autonomiczności. Autonomia jest pojęciem, którego

zakres znaczeniowy zmienia się w zależności od przyjętego paradygmatu, czy konstruktu

teoretycznego. Często określana jest jako wartość, uprawnienie, zdolność lub cecha. Pojęcie autonomii

stanowi wreszcie podstawę etycznej zasady autonomii. Czyli zasady, która wymaga podtrzymywania

zdolności jednostki do dokonywania autonomicznych wyborów, przezwyciężania lęku i innych

przeszkód zagrażających autonomii. W tym kontekście szacunek dla autonomii polega na traktowaniu

innych ludzi w sposób uzdalniający ich do autonomicznego działania. Ma to szczególne znacznie

w sytuacji osoby chorej, która wymaga wsparcia, ochrony, pomocy - rodzi się tutaj jednak

wątpliwość, w jakim stopniu i zakresie powinna mieć ona możliwość skorzystania z przysługującej

jej, jako osobie ludzkiej, autonomii? W charakterystyce uwzględniłam zatem, wynikający z logiki

rozważań, aspekt paternalizmu. Ponadto opisałam racjonalistyczną i empiryczną zasadę autonomii,

odnosząc się m.in. do stanowisk R. Gillona, I. Kanta, Kartezjusza, J. Locke’a, J.S. Mill’a,

T. Beachumpa i J. F. Childress’a, M. Komrada.

Zawróciłam uwagę na „zawiłości” teoretyczne sprawiające, że autonomia utożsamiana jest

z pojęciami odnoszącymi się do wielowymiarowych płaszczyzn analizy, na przykład: ze swobodą

działania, suwerennością jednostki, wolnością woli, godnością, integralnością moralną,

indywidualnością, niezależnością, odpowiedzialnością, samowiedzą, akceptacją samego siebie,

krytyczną refleksją, wolnością od zobowiązania, nieobecnością zewnętrznych przyczyn, znajomością

własnych interesów. Przedmiotem odrębnej refleksji uczyniłam prezentację relacji pacjent-lekarz

uwzględniającą autonomiczność wskazanych podmiotów. Bogactwo teorii społecznych w obszarze, w

którym analizowany jest przebieg spotkania pacjenta z lekarzem sprawiło, że w charakterystyce

wykorzystałam te najadekwatniej wpisujące się w obszar moich zainteresowań.

6

Konieczność wyboru podyktowana była także przyjętą perspektywą analizy, w której istotne

znaczenie odgrywają czynniki kształtujące aktywność pacjentów. A przecież zmianie ulega nie tylko

przebieg relacji lekarz-pacjent, ale wszystkie elementy wpływające na tą relację, współtworzące ją.

Zmienia się język i sposób komunikacji. Zmianie ulega nomenklatura, zarezerwowana wcześniej

wyłącznie dla medycyny, inaczej do spotkania przygotowują się współcześni pacjenci i lekarze,

dysponują innym zasobem wiedzy i korzystają z nowych technologicznych rozwiązań, aby ją

pozyskać.

Zmiany te szczególnie są widoczne w postawach pacjentów. W zachodniej literaturze przedmiotu

coraz częściej nazywa się ich: empowered patients. Jest to określenie nawiązujące do wzmocnionej

postawy współczesnego pacjenta, współodpowiedzialnego za swoje zdrowie, poszukującego,

zdobywającego informacje i wiedzę na temat jednostek chorobowych, zdrowego stylu życia,

sposobów poruszania się w coraz bardziej skomplikowanej strukturze systemu opieki zdrowotnej.

Sylwetka współczesnego pacjenta, pacjenta ery empowered scharakteryzowana została w rozdziale V.

Główne założenia koncepcji wzmocnionego pacjenta dotyczą właśnie zmiany jego profilu. Jest to

pacjent, któremu nie należy niczego narzucać, samodzielnie powinien pragnąć zmiany własnej

postawy wobec zdrowia i profilaktyki, w którą powinien się sam zaangażować, by była skuteczna.

Pacjenci coraz częściej przygotowują się do wizyt lekarskich, doradzają sobie wzajemnie, informują

się i wspierają. Są coraz lepiej wyedukowani, korzystają z nowoczesnych technologii,

umożliwiających szybki dostęp do specjalistycznej wiedzy, dzięki której wstępnie dokonują

samodzielnej diagnozy. Są aktywnymi użytkownikami portali medycznych i for internetowych, coraz

częściej pragną kontrolować swoje zdrowie on-line i zarządzać nim w trybie on-line.

Wymagania dotyczące wirtualnego zarządzania zdrowiem zaczyna przed nimi stawiać systemowa

organizacja opieki medycznej. Analizę uzupełniłam zatem o charakterystykę procedur i projektów

wdrażanych w programie Informatyzacji Ochrony Zdrowia (eWUŚ, P1). Co z kolei wpłynęło na

wybór wirtualnej przestrzeni do badań społecznych, gdyż to właśnie w niej empowered patients

działają najaktywniej. Z perspektywy badacza społecznego interesującym było, na ile owa aktywność

(na portalach medycznych) ma charakter autonomiczny, a na ile modelowana jest przez inne

publikowane posty. Realizacja eksperymentu internetowego umożliwiła odpowiedź na to pytanie. Jest

to ciekawy i „nowatorski” sposób pozyskania danych, gdyż zasadniczym jego celem była analiza

określonego „typu aktywności”, modelowanego przez czynniki zewnętrzne. Aby skompilować

sylwetkę empowered patient niezbędna jest wiedza dotycząca jego świadomości na temat

przysługujących mu uprawnień. Ten aspekt zbadałam przy wykorzystaniu techniki ankiety

internetowej. Ze względu na nietypowe zastosowanie techniki eksperymentu internetowego (w

kontekście analizy aktywności pacjentów, konsumentów zdrowia), w charakterystyce uwzględniłam

uwagi i refleksje metodologiczne.

7

Coraz bardziej „samodzielny” pacjent dokonuje wyborów w oparciu o różne kryteria, jednym

z nich są kryteria rynkowe. Uzupełnieniem analizy jest włączenie do niej charakterystyki działań

marketingowych ukierunkowanych na odbiorców świadczeń medycznych, jako kolejnego czynnika

wpływającego na decyzje podejmowane przez świadczeniobiorców (rozdział VI). Specyfika tego

podejścia skutkuje potraktowaniem pacjenta jako klienta. W opisie zawierającym charakterystykę

marketingu usług medycznych, stosowanych w nim metod i narzędzi marketingowych szczególny

nacisk położyłam na wybór tych koncepcji i strategii, które w kształtowaniu postaw

świadczeniobiorców usług medycznych odgrywają istotną rolę. W koncepcji marketingowej

zarysowuje się niezwykle istotne, z perspektywy oczekiwań pacjentów, podejście do nich. Chodzi

o podejście typowe dla medycyny holistycznej, w którym lekarz stosując różne narzędzia

oddziaływania, uruchamia „wbudowane” w każdego mechanizmy samoleczenia oraz monitoruje ich

aktywność. Można uznać, odwołując się do nomenklatury marketingowej, że jest on raczej coachem –

doradcą pacjenta. Pełni także role, które raczej nie pojawiają się w socjologicznych analizach, takie

jak rola monitoringu (bieżącej kontroli i redukowania negatywnych zaburzeń), mentoringu (edukacji

klienta, dbania o komfort psychiczny klienta i jego rodziny) oraz rola counselling’owa, polegającą na

rozwiązywaniu problemów osobistych i zawodowych zgłaszających się pacjentów oraz ich rodzin

(choć w perspektywie polskich realiów założenia te wydają się raczej mieścić w sferze życzeniowej).

Analiza strategii marketingowych wzbogaciła charakterystykę czynników wpływających na

aktywność pacjentów. Nomenklatura w nich wykorzystywana unaoczniła, w jakim zakresie

znaczeniowym i pojęciowym można charakteryzować relacje zachodzące w obszarze działań

medycznych. Pacjent, klient może być traktowany jako wartość – cel wdrażanych zadań, procedur,

koncepcji, ale także jako środek do realizacji innych, komercyjnych celów. Dla pacjenta

prawdopodobnie drugoplanową kwestią są motywy strategii marketingowej (dobro pacjenta jako

element budowy marki firmy, nie wartość autoteliczna), jeśli w konsekwencji otrzymuje świadczenie

polepszające jakość jego życia (ilość skarg dotyczących ograniczenia dostępu do świadczeń

medycznych, ich jakości oraz niewłaściwego przebiegu relacji lekarza z pacjentem są tego najlepszym

dowodem). Ilość skarg pacjentów jest także dowodem na to, że zalecane strategie marketingowe w

niewielkim stopniu są wdrażane w codzienną praktykę, szczególnie w publicznych placówkach opieki

zdrowotnej.

Kontynuując tok rozważań, właśnie analizie doświadczeń, szczególnie tych negatywnych,

skłaniających do złożenia formalnej skargi, poświęcona została ostatnia część opracowania (rozdział

VII). W strukturze tej części rozprawy przyjęłam zasadę połączenia wykładni analizy teoretycznej z

empiryczną, dlatego jest najbardziej rozbudowana. Po wprowadzeniu, w którym zarysowałam w

ujęciu historycznym, założenia reformy systemu ochrony zdrowia od lat 90-tych, scharakteryzowałam

następujące organy chroniące praw pacjentów: Rzecznika Praw Pacjenta (najpóźniej powołanego,

8

ale działającego w wymiarze ogólnopolskim), Rzecznika Praw Pacjenta przy Łódzkiej Regionalnej

Kasie Chorych, Rzecznika Praw Pacjenta Łódzkiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego

Funduszu Zdrowia oraz Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej Łódzkiej Okręgowej Izby

Lekarskiej. Przedstawiłam zakres ich kompetencji, zadań, funkcji, obowiązków oraz przebieg

procedur odwoławczych. Dokonałam także charakterystyki zakresu praw pacjenta w oparciu o

podstawę ustawodawczą, opisałam procedury składania skarg, ale przede wszystkim zaprezentował

analizę udostępnionych sprawozdań, obrazujących ich problematykę. Łącznie do analizy włączyłam

dokumenty z lat 1990 - 2013. Analiza dokumentów zastanych (sprawozdań) umożliwiła:

- skategoryzowanie najczęściej łamanych praw pacjenta,

- wyodrębnienie obszarów (problemów), które zdaniem skarżących miały charakter najbardziej

dysfunkcjonalny (w ich zakresie najczęściej napotykali na trudności, bariery, nieetyczne zachowanie,

nieprzestrzeganie praw, zaniedbania ze strony personelu medycznego),

- wyodrębnienie grup świadczeniodawców, których najczęściej dotyczyły skargi,

- sklasyfikowanie przewinień, problemów najczęściej stanowiących podstawę złożenia skargi,

- oraz sklasyfikowanie specjalizacji medycznych, w obrębie których najczęściej dochodziło do

naruszeń praw pacjentów, występowania problemów wpisujących się w obszar odpowiedzialności

zawodowej.

W odniesieniu do wniosków sformułowanych w oparciu o analizę dokumentów zastanych,

zaproponowałam także rekomendacje, których wdrożenie mogłoby skutkować polepszeniem jakości

oraz organizacji opieki medycznej, i w efekcie zmniejszeniem liczby skarg.

b) Założenia badawcze

Celem wieloaspektowej analizy była charakterystyka (rekonstrukcja) sieci zależności, w którą

uwikłany jest odbiorca świadczeń zdrowotnych, uwzględniająca wymiar jego praw i autonomii, (jako

cechy i wartości - w obszarze decyzyjnym i podejmowanej aktywności). Dokonana rekonstrukcja w

efekcie ma uporządkować, wzbogacić i pogłębić ten wymiar refleksji.

Celem było zatem zbadanie zakresu i charakteru wybranych przejawów aktywności pacjentów

będących wskaźnikami autonomicznych decyzji i działań. W badaniach wykorzystałam następujące

wskaźniki autonomicznej aktywności odbiorców świadczeń medycznych: aktywność w przestrzeni

wirtualnej (wolnej od wpływu bodźców zewnętrznych) oraz złożenie formalnej skargi (jako przejaw

autonomicznej decyzji i autonomiczności działania).

Negatywna ocena polskiego systemu opieki zdrowotnej utrzymująca się na zbliżonym poziomie od

wielu lat, także przyczyniła się do zawężenia obszaru badawczego. Pragnęłam zbadać, jakich

problemów najczęściej doświadczają odbiorcy usług medycznych, w takim stopniu lub natężeniu, że

decydują się na złożenie formalnej skargi.

9

W założeniu celem tej płaszczyzny analizy było:

- poznanie praw pacjenta, które najczęściej nie są przestrzegane przez personel medyczny,

- wyodrębnienie problemów, które zdaniem skarżących mają charakter najbardziej dysfunkcjonalny

(w ich zakresie najczęściej napotykali na trudności, bariery, nieetyczne zachowanie,

nieprzestrzeganie praw, zaniedbania ze strony personelu medycznego),

- wyodrębnienie grup świadczeniodawców, których najczęściej dotyczą skargi,

- sklasyfikowanie przewinień, problemów najczęściej stanowiących podstawę złożenia skargi,

- oraz sklasyfikowanie obszaru specjalizacji medycznych, w obrębie których najczęściej dochodziło

do naruszeń praw pacjentów.

Pragnęłam także scharakteryzować złożoność działań w obszarze udzielania świadczeń medycznych

i zweryfikować konieczność analizowania ich w perspektywie interdyscyplinarnej, stąd zastosowanie

paradygmatów i koncepcji uwzględniających właśnie ten wymiar.

Realizacja badania ukierunkowana była zatem na poznanie badanej rzeczywistości (sieci zależności,

zakresu i charakteru skarg) oraz analizę i uporządkowanie czynników warunkujących, wpływających

na decyzje podejmowane przez świadczeniobiorców w obszarze analizowanych działań. Najbardziej

adekwatną metodą do analizy wyodrębnionej przestrzeni jest jakościowa metoda badań, gdyż

umożliwia zgłębienie problemów i terenu badań, koresponduje z celami badań. Przyjęta perspektywa

etnograficzna zakłada prowadzenie badań w naturalnym środowisku, co daje możliwość uzyskania

rzetelnego i uwzględniającego specyfikę problemu, oglądu danego zjawiska, a następnie interpretacji

jego społecznego kontekstu. Dowodzą tego zastosowane metody i techniki badawcze: metoda

mapowania, eksperyment internetowy, ankieta internetowa, analiza danych zastanych – dokumentów

urzędowych. Zastosowana w opracowaniu wykładnia badawcza wydaje się dobrze wpisywać

w perspektywę metodologiczną w badaniach jakościowych określaną mianem bricolage - polegającą

na stosowaniu różnych technik badawczych oraz kompilacji różnych teorii i orientacji badawczych.

Zakres aspektów włączonych do obszaru zainteresowań wymagał zastosowania różnych metod

i technik badawczych, wykorzystania różnych źródeł pozyskiwania informacji i w konsekwencji

umożliwił wygenerowanie różnego typu danych. Spełniony został więc metodologiczny wymóg

triangulacji badań jakościowych, co z kolei zwiększyło wartość zrealizowanych badań,

ich wiarygodność i rzetelność1.

Do charakterystyki wykorzystano konstrukty teoretyczne i paradygmaty socjologii; socjologii

medycyny, zdrowia i choroby, moralności, prawa medycznego i marketingu medycznego. Przyjęty

rodzaj analizy warunkował zakres zastosowanej terminologii. Pojęcia wykorzystane do opisu

podmiotu i przedmiotu zainteresowań badawczych zaczerpnięte zostały z nomenklatury dorobku

subdyscyplin, wykorzystanych do opracowania.

1 Por. F., Uwe, Projektowanie badania jakościowego, Warszawa 2011, s. 84.

10

c) Najważniejsze ustalenia i wyniki

Zaproponowane przeze mnie podejście o charakterze interdyscyplinarnym jest jedynym możliwym,

dającym szansę na uchwycenie specyfiki i charakteru analizowanych obszarów. Jest najbardziej

adekwatne do zaprezentowania złożonego charakteru czynników warunkujących decyzje

i aktywność pacjentów. Jest także jedynym umożliwiającym realizację wielopoziomowej analizy sieci

zależności, w którą uwikłany jest pacjent. Na schemacie nr 1 (dołączonym do autoreferatu)

zobrazowałam strukturę owej sieci zależności.

Wskaźnik autonomicznej aktywności pacjenta w Internecie

W wymiarze perspektywy „współczesności” wskaźnikiem autonomicznych działań pacjenta

(wpisujących się w postawę empowered) uczyniono jego aktywność internetową, co uwarunkowało

zastosowanie nietypowej dla socjologii medycyny metody i techniki badawczej – eksperymentu

internetowego, dzięki któremu można było sprawdzić wpływ bodźców zewnętrznych na opinie

publikowane przez użytkowników portali medycznych. Zastosowana zaś dodatkowo ankieta

internetowa umożliwiła poznanie ich wiedzy z zakresu praw pacjenta.

Wnioski

Jeśli autonomiczne działanie charakteryzuje się świadomym podejmowaniem decyzji - bez przymusu,

perswazji i manipulacji, ale nie bez całkowitego uzależnienia się od zewnętrznych wpływów,

to wyniki analizy stanowią podstawę wniosku, że publikowane posty były wyrazem autonomicznych

opinii i przeświadczeń użytkowników portali (nie wpływały na nie perswazyjne czynniki,

manipulacyjne bodźce zewnętrzne) i że w coraz większym stopniu aktywność pacjentów oraz

konsumentów zdrowia w Internecie odzwierciedla wzmocnioną postawę - typową dla sylwetki

empowered patients (użytkownicy Internetu poszukują wiedzy, informacji dotyczących konkretnych

jednostek chorobowych, metod diagnostycznych, terapii, zdrowia, choroby, placówek medycznych,

lekarzy; doradzają sobie nawzajem i wspierają się).

Natomiast brak wiedzy o prawach pacjentów, charakteryzujący polskich pacjentów

i konsumentów zdrowia, zdecydowanie osłabia „wzmocniony” wizerunek analizowanej sylwetki

i świadczy o tym, że percepcja tego wymiaru jeszcze nie jest obecna w procesie kształtowania

„świadomej” postawy umożliwiającej przejęcie kontroli nad własnym zdrowiem i systemem opieki

zdrowotnej.

Bogata tradycja praw pacjenta w Polsce oraz intensyfikacja regulacji uprawnień odbiorców świadczeń

medycznych w ustawodawstwie krajowym i międzynarodowym, (w którym podkreśla się znaczenie

jego podmiotowości, autonomiczności i poszanowanie godności) nie wpłynęła na znajomość praw

11

pacjenta, zakres wiedzy w tym względzie, ani potrzebę jej uzupełnienia przez polskich współczesnych

odbiorców świadczeń medycznych. W postawach tych obserwować można zatem znamienny

paradoks: choć pacjentów charakteryzuje krytycyzm wobec autorytetów, wzrost poziomu

wykształcenia, korzystanie z nowoczesnych technologii komunikacyjnych, choć coraz więcej

świadczeniobiorców czuje się kompetentnych w dyskusji z lekarzem, to jednak w niewielkim stopniu

uwierzytelnia podstawy tej aktywności i przyjmowanych postaw.

Wskaźniki autonomicznej instytucjonalnej aktywności pacjenta

Kolejny analizowany obszar autonomicznych decyzji pacjentów wpisuje się w aktywność

o charakterze instytucjonalnym i jest nim złożenie formalnej skargi. Szczegółowej analizie poddane

zostały materiały zastane (dokumenty urzędowe w postaci sprawozdań). Ze względu na brak

możliwości analizy treści samych skarg, zanalizowałam sprawozdania dotyczące skarg i wniosków

składane do Rzecznika Praw Pacjenta (przy Ministerstwie Zdrowia) w latach 2009-2013, Rzecznika

Praw Pacjenta Łódzkiej Regionalnej Kasy Chorych w latach 1999-2002, Rzecznika Praw Pacjenta

Łódzkiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w latach 2007-2011oraz

sprawozdania i materiały zebrane w Kancelarii Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej

w Okręgowej Izbie Lekarskiej w Łodzi z lat 1990-2010. Obydwa organy, choć funkcjonują w różnej

wykładni ustawodawczej, uzupełniają się w zakresie posiadanych kompetencji. Pomimo, że materiał

pochodził z różnych przedziałów czasowych (nie stanowił podstawy analizy porównawczej),

zobrazował zakres i charakter problemów doświadczanych przez odbiorców świadczeń zdrowotnych

oraz unaocznił, które z praw pacjenta łamane są od początku okresu wprowadzanych zmian

reformatorskich w polskim systemie opieki zdrowotnej. Scharakteryzowany został także zakres

obowiązków i kompetencji poszczególnych – wybranych (istotnych ze względu na zakres

problematyki) - organów chroniących prawa pacjenta.

Wnioski

Wzrasta aktywność pacjentów w zakresie dochodzenia własnych praw, chęć ich egzekwowania na

drodze wyznaczonej w ramach odpowiedzialności cywilnej, prawnej i zawodowej. Jednak brak

wiedzy na temat formalnych wymagań, jakie powinny być spełnione w przypadku składania skargi

oraz zakresu przewinień, jakich mogą dotyczyć skargi składane do organów stojących na straży praw

pacjenta, powoduje, że znaczna ich część nie jest rozpatrywana.

Współczesny pacjent pragnie uczestniczyć w procesie leczenia, nawiązać dialog z lekarzem (być

wysłuchanym i zrozumianym), zbudować „kontakt” o charakterze interaktywnym, jednak często

napotyka na bariery i boryka się z następującymi problemami organizacyjnymi, personalnymi oraz

dotyczącymi jakości udzielanych świadczeń:

12

- z odmową i ograniczeniem dostępności do świadczeń medycznych (szczególnie specjalistycznych,

diagnostycznych i ambulatoryjnych), z długim terminem oczekiwania na świadczenia,

- z nieetycznym zachowaniem personelu medycznego,

- z odmową udostępnienia dokumentacji medycznej,

- z przedmiotowym traktowaniem, niewłaściwym przebiegiem relacji pacjent-personel medyczny,

- z niewłaściwą jakością świadczonych usług,

- z niewłaściwą organizacją pracy,

- z łamaniem praw pacjenta.

Skargi dotyczyły w szczególności łamania prawa pacjenta do dokumentacji medycznej, do równego

dostępu do świadczeń medycznych, tajemnicy informacji, poszanowania intymności

i godności pacjenta, do informacji o stanie zdrowia, zastosowanej terapii, ewentualnych powikłaniach

i skutkach jej zaniechania, prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, zgłoszenia

sprzeciwu wobec opinii lub orzeczenia lekarza, wyrażenia zgody na badanie i leczenie oraz złamania

prawa do opieki duszpasterskiej.

Dopuszczali się ich najczęściej pracownicy: szpitali (publicznych i niepublicznych), podstawowej

opieki medycznej (publicznej i niepublicznej), ambulatoryjnej opieki specjalistycznej, leczenia

stomatologicznego, rehabilitacji, programów profilaktycznych, leczenia psychiatrycznego, pomocy

doraźnej, opieki długoterminowej oraz pracownicy placówek zaliczonych do kategorii „inne”: np.

Uzdrowisk, Sanatoriów, Pogotowia Ratunkowego, Centrum Krwiodawstwa oraz Indywidualnych

Praktyk Lekarskich.

Pomimo, że pacjenci korzystają z nowoczesnych technologii komunikacyjnych, to jednak

w biurze rzecznika poszukiwali bieżących informacji o: miejscach i najkrótszych terminach udzielania

konkretnych świadczeń zdrowotnych; świadczeniach przysługujących ubezpieczonym w ramach

ubezpieczenia zdrowotnego; zasadach podlegania ubezpieczeniu zdrowotnemu; zasadach leczenia

w Unii Europejskiej; zasadności wnoszenia opłat za konkretne usługi medyczne; zasadach

wystawiania zaświadczeń lekarskich; usprawnieniach dla poszczególnych grup społecznych;

procedurach kierowania na badania diagnostyczne; możliwościach sądowego dochodzenia roszczeń

przed sądami cywilnymi; prawach pacjenta, w tym możliwości uzyskania odszkodowania za błąd

lekarski; świadczeniach poza systemem ubezpieczeniowym.

W zakresie odpowiedzialności zawodowej najczęściej dochodziło do przewinień dotyczących:

uszkodzenia ciała bądź wystąpienia powikłań chorobowych; skarżący podnosili problem tych

czynności lekarza bądź ich zaniechania, które przyczyniły się do skutku śmiertelnego; w skargach

wskazywali na nieetyczne zachowania lekarzy; naruszenie praw chorych psychicznie, poświadczenie

nieprawdy oraz czerpanie korzyści materialnej.

13

Pacjenci wskazywali najczęściej na uchybienia w zakresie interwencji podejmowanej przez lekarzy

specjalizacji zabiegowych, takich jak chirurgia (osób dorosłych), ginekologia i położnictwo,

stomatologia oraz interna (dla dorosłych). Duża ilość spraw zakwalifikowanych do kategorii „inne”

oraz tych, w przypadku których rzecznik podjął decyzje o odmowie wszczęcia postępowania

wyjaśniającego, także świadczy o szerokim spektrum problemów, które zgłaszają pacjenci – nawet,

jeśli według przyjętych zasad klasyfikacji nie było podstaw do ich dalszego rozpatrzenia. Podjęcie

działania o charakterze interwencyjnym świadczy o głębokim poczuciu „niewłaściwości” zaistniałej

sytuacji, w której pacjent korzystając z przysługujących mu uprawnień (wyraz autonomii, jako

uprawnienia, wartości) postanawia zainterweniować, (co stanowi wyraz autonomii, jako zdolności),

domaga się poszanowania przysługujących mu praw

d) Zaproponowane rekomendacje

Analiza poziomu jakości świadczeń zdrowotnych w Polsce powinna mieć charakter systematyczny,

zestandaryzowany, umożliwiający wdrażanie procedur podnoszących ów poziom, dzięki np.

stosowaniu ujednoliconych mierników sprawności systemu ochrony zdrowia.

W podejmowanych analizach należy odrębnie charakteryzować dwie płaszczyzny: społeczną (opinie

i odbiór jakości świadczeń zdrowotnych), jak i medyczną (pomiar jakości konkretnych działań

wdrażanych w ramach procesów diagnostycznych, terapeutycznych i leczniczych. Pomiar sprawności

systemu i sprawności w systemie zarządzania). W obu istotny wydaje się kontekst konsumencki

(rynkowy, marketingowy w odniesieniu do opinii pacjentów, mierzalny za pomocą wskaźników –

w odniesieniu do pomiaru jakości) i aksjonoramtywny.

Praktyczne zastosowanie zestandaryzowanych wskaźników pomiaru jakości umożliwia dokonanie

analizy porównawczej, zarówno w wymiarze temporalnym, jak i w odniesieniu do różnic

występujących w poszczególnych państwach, czy w kontekście Polski – w województwach (do

najczęściej ocenianych aspektów działalności systemów (na świcie), należą: skuteczność,

bezpieczeństwo, jakość konsumencka, dostępność, równość, efektywność; a w wymiarze

konsumenckim: prawa pacjenta i informacja, dostęp (czas oczekiwania) wyniki zdrowotne (leczenia),

zakres i zasięg dostarczanych świadczeń, prewencja, farmaceutyki).

Znajomość poziomu jakości – określona w oparciu o mierzalne wskaźniki – powinna ułatwić

wdrażanie procedur zmierzających do, z jednej strony wyrównania poziomu jakości świadczeń

zdrowotnych w skali Europy, kraju, z drugiej wdrożenia bardziej efektywnych procedur generalnie

umożlwiających podnoszenie jakości usług, lepszego nimi zarządzania – co powinno się przełożyć na

zdolność do zaspokajania uniwersalnych oczekiwań pacjentów i poziom ich satysfakcji oraz

zmniejszenia ilości składanych skarg.

14

Ogólne tezy w dyskursie publicznym formułowane są często w oparciu o kazusy. Próby wdrażania

rozwiązań i zmian w oparciu o pojedyncze sytuacje mają najczęściej charakter interwencyjny i brakuje

w nich strategicznego kontekstu, należy zatem zadbać o rzetelną analizę konkretnych problemów

i uruchomienie konstruktywnych kanałów komunikacji, umożliwiających wdrożenie właściwych

zmian.

Jeśli jako pożądana współcześnie, jawi się postawa pacjenta wzmocnionego, którą charakteryzuje

możliwość podejmowania decyzji, dostęp do informacji i zbiorów, możliwość wyboru z szeregu

dostępnych opcji, postawa asertywna, poczucie, że jednostka może coś zmienić, uczucie

przynależności do grupy, poszanowanie praw człowieka, dokonywanie zmian w swoim życiu i życiu

swojej społeczności, zwiększenie pozytywnego obrazu siebie i przezwyciężeniem piętna chorego - to

należy podjąć konkretne działania – przede wszystkim na poziomie interakcji personalnej, – które

realnie umożliwią kształtowanie tej postawy.

e) Atrybuty pracy

1. Zastosowanie nietypowych dla analizowanego obszaru badawczego metod jakościowych:

eksperymentu medycznego i przywołanej metody mapowania.

Wcześniej nie były prowadzone badania z wykorzystaniem zaproponowanych metod i technik

badawczych w analizowanym obszarze analizy. Pragnę podkreślić, że nowatorskim działaniem

pozostaje użycie w przedsięwzięciu badawczym eksperymentu internetowego – zaprezentowanego

z pełnym koncepcyjnym zapleczem i uwagami metodologicznymi. Prezentacja metody mapowania,

dzięki której opracowana została taktyka zarządzania badaniami międzynarodowymi stanowi

egzemplifikację wykorzystania teoretycznych rozważań w wymiarze pragmatycznym.

2. Zastosowanie pełnej triangulacji badań.

W opisywanym projekcie badawczym, w procesie zebrania materiału empirycznego, wykorzystane

zostały różne techniki badawcze. Korzystając z różnych źródeł zbierania danych w efekcie

wygenerowany został różny typ informacji, który umożliwił szerszą i bardziej wartościową

perspektywę analizy pozyskanych danych jakościowych, analizy badań. Dzięki temu spełniony został

wymóg triangulacji badań, których celem jest właśnie zwiększenie wartości, wiarygodności

i rzetelność badań jakościowych. Triangulacja umożliwiła także sprawdzenie słuszności

formułowanych wniosków.

3. Prezentacja rozległych, ze względu na analizowany przedział czasowy, badań (1990-2013).

4. Za innowacyjne uznać należy uwzględnienie w analizie takich danych zastanych, które dotychczas

tylko incydentalnie były przedmiotem zainteresowania przedstawicieli nauk społecznych.

15

Chodzi tutaj przede wszystkim o przedmiot skarg i wniosków formułowanych przez pacjentów,

zgłaszanych do Rzecznika Praw Pacjenta i Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej (dane te

najczęściej wykorzystywane są w celach sprawozdawczych, ewidencyjnych).

5. Innowacyjność problemowego charakteru podjętej analizy: w oparciu o wyniki analiz

zrekonstruowana została sieć zależności wpływających na działania świadczeniobiorców

(schemat 1) oraz zarysowana została:

- sylwetka współczesnego polskiego pacjenta, wpisująca się w postawę określaną mianem empowered

patient,

- scharakteryzowany został obszar aktywności odbiorców świadczeń medycznych:

w przestrzenni wirtualnej (aktywności typowej dla empowered patients) oraz w wymiarze

instytucjonalnym – obszarze aktywności wpisującej się w ochronę przysługujących pacjentom praw:

złożenia skargi do organów stojących na straży obrony praw pacjentów (Rzecznika Praw Pacjenta

i Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej).

6. Możliwość sformułowania rekomendacji mających na celu podniesienie poziomu jakości

świadczeń medycznych i zminimalizowanie zachowań naruszających uprawnienia pacjentów.

Podstawę rekomendacji stanowią wyniki wieloaspektowych i wieloletnich badań.

7. Proponowane przeze mnie podejście ma interdyscyplinarny charakter, uwzględnia koncepcje

wywodzące się z socjologii w ogóle, z socjologii medycyny w szczególności, a także z etyki

(filozofii), socjologii moralności, prawa medycznego i ekonomii.

Przyjęta perspektywa wzbogaca, pogłębia i poszerza obszar refleksji z zakresu socjologii medycyny,

gdyż oprócz społecznego kontekstu analizy obejmuje zagadnienia należące do rozważań z zakresu:

- uprawnień pacjenta (omówiony został zakres praw – także w ujęciu historycznym,

scharakteryzowane zostały organy państwowe stojące na straży ochrony praw pacjenta),

- etyki, moralności (do analizy włączono refleksję dotyczącą autonomii człowieka - jako cechy

i wartości, także w perspektywie społecznej, w przebiegu relacji lekarz-pacjent, podjęta została także

kwestia deontologiczna – w kontekście etyki zawodowej, odpowiedzialności zawodowej),

- oraz ekonomizacji medycyny (szczególnie marketingu medycznego, narzędzi wykorzystywanych

w przyjmowanych strategiach).

8. W ramach mojego przedsięwzięcia badawczego daje się także wyodrębnić rezultaty, które mogą

mieć wpływ na subdyscyplinę, jaką jest socjologia medycyny.

Stanowisko, które prezentuję w swojej pracy, zakłada zmianę paradygmatu opisującego interakcje

zachodzące między świadczeniobiorcami usług medycznych a świadczeniodawcami. Dotychczas

skupiano się głównie na relacji między lekarzem a pacjentem. Proponowana przeze mnie perspektywa

16

pozwala spojrzeć na ten problem nieco szerzej, głównie dzięki temu, że uwzględniłam w niej

konteksty, w jakich omawiana relacja zachodzi. Innymi słowy, udało mi się zidentyfikować sieć

zależności, które wpływają na aktywność pacjentów i podmiotów świadczących usługi medyczne.

Zrealizowane cele badań implikują stwierdzenie, że pozyskane informacje stanowią cenny materiał

poznawczy.

Uwaga na zakończenie

Należy zaznaczyć, że choć zaprezentowana perspektywa ma charakter „analizy jednostronnej”, to

interdyscyplinarny zakres analizy zobrazował sieć społeczno-etyczno-prawno-ekonomicznych

zależności, wpływających na działania i aktywność polskich pacjentów. Wymiernym efektem analizy

jest opracowanie schematu sieci zależności, w które uwikłany jest współczesny pacjent.

17

5. Omówienie pozostałych osiagnięć naukowo - badawczych

Moje zainteresowania problematyką z zakresu socjologii medycyny zapoczątkowane zostały już

w latach 90-tych, podczas studiów magisterskich, kiedy empirycznej analizie poddałam zagadnienia

dotyczące dylematów etycznych lekarza chirurga (1994). W efekcie badań zrealizowanych

z wykorzystaniem metod jakościowych – wywiadu swobodnego ze standaryzowaną listą

poszukiwanych informacji, dokonałam analizy wskaźników dylematów percypowanych przez

chirurgów w trakcie wypełniania obowiązków zawodowych. Wyniki tych badań stanowiły podstawę

przygotowania i obrony pracy magisterskiej pt. Dylematy etyczne zawodu lekarza – chirurga, której

naukowym opiekunem była prof. zw. dr hab. Danuta Walczak-Duraj.

W kolejnych latach, realizując zarówno indywidualne analizy i badania, jak i uczestnicząc

w projektach zespołowych (w tym w międzynarodowych), koncentrowałam się na kwestiach

etycznych występujących w zawodach medycznych, czy bardziej ogólnie – na zagadnieniach, które

stanowią przedmiot zainteresowania socjologii medycyny.

a) Obszar zainteresowań i aktywności naukowej wpisujacej się w etyczny kontekst roli

zarodowej lekarza, przebiegu relacji lekarz-pacjent oraz reformowania systemu opieki

zdrowotnej w Polsce

Jeszcze w latach 90-tych, zanim uzyskałam stopień doktora, byłam autorką

i współautorką 7 artykułów, w których podjęty został m.in. problem interakcji zachodzących między

lekarzem i pacjentem. Zaprezentowałam w nich również (jako autor i współautor), wyniki analizy

badań opinii publicznej wobec protestów w służbie zdrowia oraz postaw pacjentów wobec instytucji

lekarza rodzinnego. Artykuły opublikowano w pracach zbiorowych2, przy czym 3 z nich zostały

wydane w języku angielskim.

2 Łaska-Formejster A., Walczak-Duraj D., Kopka J., 1999, Patients” attitudes towards the insitution of family

doctor, [w:] Walczak-Duraj D. (red.), Społeczne aspekty reformowania służby zdrowia, Łódź, ss. 179-192.

Łaska-Formejster A., Walczak-Duraj D., Kopka J., 1999, Instytucja lekarza rodzinnego w postawach

pacjentów, [w:] Walczak-Duraj D. (red.), Społeczne aspekty reformowania służby zdrowia, Łódź, ss. 165-178.

Łaska-Formejster A., Walczak-Duraj D., 1999, Protests in the Polish Health Service as Seen by the Public

Opinion and Doctors, [w:] Walczak-Duraj D. (red.), Społeczne aspekty reformowania służby zdrowia, Łódź, ss.

135-145.

Łaska-Formejster A., Walczak-Duraj D., 1999, Opinia publiczna i lekarze wobec protestów w polskiej służbie

zdrowia, [w:] Walczak-Duraj D. (red.), Społeczne aspekty reformowania służby zdrowia, Łódź, ss. 125-134.

Łaska-Formejster A., 1998, Doctor – patient relationship and selected etical dilemmas of the surgeon,

[w:] Walczak-Duraj D., Xu Tian Min (red.), Etyczne dylematy medycyny w Chinach i Polsce, Łódź, ss. 147-162.

Łaska-Formejster A., 1998, Relacja lekarz – pacjent w perspektywie wybranych dylematów etycznych lekarza

– chirurga (Analiza case study), [w:] Walczak-Duraj D., Xu Tian Min (red.), Etyczne dylematy medycyny

w Chinach i Polsce, Łódź, ss. 133-146.

Łaska-Formejster A., Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji UŁ, Urynkowiony Hipokrates? „Kronika”

Nr 5 (58) 1999.

18

W tym czasie zaszły pewne zmiany w sposobie realizacji świadczeń medycznych. Ministerstwo

Zdrowia zdecydowało się wprowadzić nową specjalność – lekarza rodzinnego. Ze względu na to,

że przeobrażenia te wpłynęły m.in. na przebieg relacji łączącej lekarza i pacjenta, nowa specjalizacja

miała bowiem polepszyć interakcję między lekarzem i pacjentem, ułatwić dostęp do świadczeń

medycznych, to stały się one przedmiotem mojej uwagi. Tutaj szczególnie interesujący okazał się

proces eksploracji wymiarów konstytuujących to, co możemy określić mianem roli zawodowej

lekarza rodzinnego – proces, w którym skoncentrowałam się głównie na wymiarach społecznym i

etycznym. Stanowił on punkt wyjścia dla przeprowadzonej przeze mnie wieloaspektowej analizy3,

uwzględniającej metody jakościowe i ilościowe. Celem tej analizy była rekonstrukcja procesu

kształtowania się roli zawodowej lekarza rodzinnego. Rezultaty moich rozważań, a także wyniki

przeprowadzonych przeze mnie badań, stanowiły podstawę przygotowania rozprawy doktorskiej4.

W latach 1997-1999 uczestniczyłam w dwóch konferencjach. Pierwsza o charakterze

międzynarodowym dotyczyła wyzwań moralnych XXI wieku. Mój aktywny udział polegał

na zaprezentowaniu wyników badań zrealizowanych wśród studentów Akademii Medycznej w Łodzi5

na temat etycznego wymiaru roli zawodowej lekarza. Drugą był I Kongres Medycyny Rodzinnej

w Polsce (1999) „Rodzina i jej lekarz” zorganizowany w Warszawie, podczas którego pozyskałam

materiały uzupełniające i weryfikujące realizowane przeze mnie badania, dotyczące aspektów

składających się na proces kształtowania roli zawodowej lekarza rodzinnego.

Pod koniec lat 90-tych brałam udział w międzynarodowym, polsko-chińskim projekcie badawczym.

Jego celem była identyfikacja opinii pacjentów na temat szpitali, uwzględniająca ich własne

oczekiwania i doświadczenia w tym obszarze. Ponadto, na gruncie projektu badaniem zostały objęte

dylematy etyczne związane z wykonywaniem zawodu lekarza.

W ramach współpracy odbyły się dwie konferencje: w 1997 roku w Łodzi pt. Etyczne dylematy

medycyny w Chinach i Polsce (podczas której pełniłam funkcje sekretarza); oraz w 2000 roku

w Pekinie pt. Chinese – Poland Medical Ethics Symposium. Wymiernym efektem współpracy

i mojego uczestnictwa w konferencji było wystąpienie pt. Attitudes of the Polish Society Towards

3 Wyniki której zaprezentowałam m.in. podczas obrad Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, Przewodniczącego

Rady Miejskiej, Prezydenta Łodzi, pt.: „Reforma służby zdrowia – plusy i minusy”, w Łodzi w 2001roku,

w wystapieniu: Społeczne aspekty kształtowania roli zawodowej lekarza rodzinnego. 4 Przygotowanej pod naukowym kierownictwem prof. zw. dr hab. Danuty Walczak –Duraj, obronionej w 2000

roku, opublikowanej w 2002 roku: Łaska-Formejster A., 2002, Proces kształtowania roli zawodowej lekarza

rodzinnego, Łódź, ss. 1-194; nagrodzonej Indywidualną Nagrodą Rektora Uniwersyteu Łódzkiego III stopnia

w 2003 roku. 5 Wystąpienie: Łaska-Formejster A., 1999, Etyczny wymiar roli zawodowej lekarza w opinii studentów AM,

Międzynarodowa Konferencja Naukowa w Prywatnej Wyższej Szkole Businessu i Administracji, „Wyzwania

moralne XXI wieku”, Warszawa.

Efektem uczestnictwa w konferencji była publikacja: Łaska-Formejster A., 2000, Etyczny wymiar roli

zawodowej lekarza w opinii studentów AM, [w:] Wyzwania moralne XXI wieku, Międzynarodowa Konferencja

Naukowa w Prywatnej Wyższej Szkole Businessu i Administracji, 10 – 11 września 1999 r., Warszawa.

19

the Health Service Reform, oraz następująca publikacja: Łaska-Formejster A., 2001, The Doctor's

Professional Responsibility in the Period of Reformatory Changes, [w:] Walczak Duraj D., Duraj J.,

Tianmin Xu, Fulin Xu (eds.), Social and Economic Problems of Health Service and Company Reform,

Experiences of Poland and China, University of Lodz, Lodz, ss. 23-32.

Także pod koniec lat 90-tych w zakres moich zainteresowań badawczych silnie wpisał się aspekt

wprowadzanych zmian reformatorskich, etycznych unormowań zawodowych, dysfunkcjonalności

systemu służby zdrowia, objawiającej się składaniem skarg do powołanych w tym celu organów.

Szczególnie interesowały mnie: zakres kompetencji aksjonormatywnych oraz kwestie

odpowiedzialności zawodowej lekarzy. Nawiązałam więc współpracę z pracownikami instytucji,

w których funkcjonował organ stojący na straży praw pacjenta. W 1997 roku zaczęłam

współpracować z pracownikami Kancelarii Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej Okręgowej

Izby Lekarskiej w Łodzi. Po uzyskaniu niezbędnych zezwoleń (Pani Dyrektor Okręgowej Izby

Lekarskiej, Okręgowego Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej oraz Naczelnego Rzecznika

Odpowiedzialności Zawodowej) w dwóch etapach: w 1997 i 1999 roku, zrealizowałam badania

jakościowe. Dokonałam analizy następujących danych zastanych: skarg, spraw i wniosków,

składanych do kancelarii Rzecznika. Dzięki temu udało mi się poznać zakres i charakter problemów,

z którymi borykają się pacjenci korzystający z pomocy lekarskiej. Wyodrębniłam zakres przewinień

najczęściej popełnianych przez lekarzy w zakresie odpowiedzialności zawodowej, specjalizacje,

w których najczęściej dochodzi do naruszeń praw pacjenta i nieetycznego zachowania w stosunku

do nich oraz zakres najczęściej nieprzestrzeganych uprawnień pacjentów. Wyniki analizy stanowiły

podstawę refleksji dwóch publikacji6, zaś po ich uzupełnieniu w 2011 roku (ostateczna analiza objęła

materiały z lat 1990-2010), zostały wykorzystane w publikacji stanowiącej podstawę postępowania

habilitacyjnego. Pragnę podkreślić, że jest to niezwykle rzadko eksplorowany obszar badawczy,

uwzględnia się go najczęściej w ewidencjach i sprawozdaniach.

Ze względu na fakt, że interesował mnie także szerszy kontekst problemów świadczeniobiorców

korzystających z usług placówek medycznych, nawiązałam współpracę z Rzecznikiem Praw Pacjenta

przy Łódzkiej Regionalnej Kasie Chorych. Efekty zrealizowanego badania, analizy dokumentów,

sprawozdań i materiałów składanych do Biura Skarg i Informacji (z lat 1999-2002), zaprezentowałam:

podczas Międzynarodowej Konferencji Moralne problemy współczesnej medycyny w Bukowinie

Tatrzańskiej w 2003 roku, w wystąpieniu, pt. Pacjent w sieci strukturalnych i personalnych pułapek

6 Pierwsza publikacja z tego obszaru problemowego: Łaska-Formejster A., 2001, Skargi Łodzian do Rzecznika

Lekarskiej Odpowiedzialności Zawodowej w latach 1990 – 1998, [w:] „Kronika Miasta Łodzi” Nr 2, Zarząd

Miasta Łodzi, Łódź, ss. 159-165.

Kolejna: Łaska-Formejster A., Pawlak A., 2004, Analiza porównawcza wybranych kategorii naruszenia zasad

odpowiedzialności zawodowej lekarzy. Na podstawie wniosków złożonych do Okręgowego Rzecznika

Odpowiedzialności Zawodowej w Łodzi, [w:] Walczak – Duraj D. (red.), Etyczne i finansowe dylematy

reformowania służby zdrowia a jej społeczny wizerunek, Płock – Łódź, ss. 73-94.

20

łódzkiej służby zdrowia. Analiza zakresu i charakteru problemów zgłaszanych do Biura Skarg

i Wniosków ŁRKCH. Wyniki badania opublikowałam także w monografii przygotowanej pod redakcją

W. Piątkowskiego i W. Brodniaka7, oraz w czasopiśmie z listy B

8, poddając pod refleksję wybrane

aspekty zrealizowanych badań empirycznych. Publikacje z tego obszaru problemowego cieszą się

szczególną popularnością i zainteresowaniem, gdyż należą do nielicznych podejmujących ten wątek.

Prezentując aktywność naukowo-badawczą w ujęciu temporalnym pozwolę sobie powtórzyć, że

w 2000 roku, po publicznej obronie rozprawy doktorskiej, uzyskałam stopień doktora nauk

humanistycznych w zakresie socjologii. W 2002 roku wydałam książkę pt. Proces kształtowania roli

zawodowej lekarza rodzinnego9

. Publikacja stanowiła jedno z pierwszych w Polsce,

wieloaspektowych (w kontekście społecznym) opracowań dotyczących specjalności lekarza

rodzinnego i zostało nagrodzone Indywidualną Nagrodą Rektora III stopnia.

W dobie szczególnych, niejednorodnych przemian w systemie opieki medycznej w Polsce, trwających

od lat 80-tych, naturalnie w obszar moich zainteresowań badawczych wpisał się kontekst prac

reformatorskich. Analizy dokonane w tym obszarze dotyczyły przebiegu i konsekwencji

wprowadzanej reformy w perspektywie krajowej i europejskiej. Podjęte badania miały charakter

porównawczy. W 2004 roku podczas XII Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego w Poznaniu

(pt. Polska w Europie: uwarunkowania i perspektywy), w referacie pt. Próba porównania polityki

ochrony zdrowia w Polsce i w Unii Europejskiej zaprezentowałam wyniki zrealizowanych badań

porównawczych (z wykorzystaniem technik jakościowych). Natomiast w 2005 roku wyniki analiz

opublikowałam w pracy zbiorowej, w artykule pt. Wybrane aspekty przygotowania polityki zdrowotnej

Polski do wymogów Unii Europejskiej, [w:] Walczak-Duraj D. (red.), Humanizacja pracy wobec

wyzwań transformacyjnych i cywilizacyjnych, Łódź-Płock, s. 143-152. Starałam się także

kontynuować podjętą współpracę i aktywnie uczestniczyć w krajowych i międzynarodowych

projektach badawczych.

7 Po wzbogaceniu i uzupełnieniu wcześniejszej analizy opublikowałam artykuł: Łaska-Formejster A., (2005),

Problemy odbiorców świadczeń zdrowotnych na podstawie analizy skarg skierowanych do Biura Skarg

i Wniosków Łódzkiej Regionalnej Kasy Chorych, [w:] Piątkowski W., Brodniak W. A. (red.), Zdrowie

i choroba. Perspektywa socjologiczna, Wyższa Szkoła Społeczno – Gospodarcza w Tyczynie, Tyczyn, ss. 273-

292; 8 Łaska- Formejster A., 2003, Pacjent w sieci strukturalnych i personalnych pułapek służby zdrowia. Analiza

zakresu i charakteru problemów zgłaszanych do biura skarg i wniosków ŁRKCH, „Folia Sociolgica” Nr 30,

Łódź, ss. 91-109. 9 Łaska-Formejster A., 2002, Proces kształtowania roli zawodowej lekarza rodzinnego, Łódź, ss. 1-194.

21

b) Pragmatyczny wymiar realizowanych badań; Aktywne uczestnictwo w projektach

krajowych 2006-2007

Ważne miejsce w obszarze moich zainteresowań badawczych zajmuje problem nabywania

kompetencji wpisujących się w obszar powinności i kwalifikacji zawodowych przedstawicieli

zawodów medycznych. Aktywnością badawczą, która umożliwiła mi poszerzenie i pogłębienie

wiedzy z tego obszaru, a zarazem przyczyniła się do wzbogacenia dorobku naukowego w tym

zakresie, było uczestnictwo w projekcie badawczym pt. Badania kwalifikacji i umiejętności

pracowników w zakładach ochrony zdrowia w województwie łódzkim – BIAŁY PERSONEL. Projekt

realizowany był na terenie województwa łódzkiego w ramach Priorytetu 2. Wzmocnienie Rozwoju

Zasobów Ludzkich w Regionach, Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego

2004 – 2006, Działanie 2.1 Rozwój umiejętności powiązany z potrzebami regionalnego rynku pracy

i możliwości kształcenia ustawicznego w regionie. Realizacja projektu „Biały Personel” nadzorowana

była przez Wojewódzki Urząd Pracy w Łodzi. Projekt finansowany był z Europejskiego Funduszu

Społecznego oraz ze środków budżetu państwa, realizowany zaś pod nadzorem Wojewódzkiego

Urzędu Pracy w Łodzi. Moje zadanie polegało na dokonaniu wstępnej analizy obszaru badawczego,

zebraniu materiałów, opracowaniu narzędzi badawczych, realizacji badań empirycznych – w pełnym

wymiarze, analizie uzyskanych materiałów empirycznych, opracowaniu wyników badań i wniosków

zarówno w wymiarze ilościowym, jak i jakościowym, opracowaniu, przygotowaniu raportu. Byłam

także współautorem raportu10

Analiza ofert edukacyjnych i szkoleniowych dla pracowników sektora

medycznego, (w którym swój udział szacuję na 80 proc.). Wysoko cenię sobie udział w tym projekcie,

gdyż jako autor tego obszaru (zadania) projektu, przygotowałam go zarówno w wymiarze

koncepcyjnym, jak i empirycznym.

Pragnąc być wiarygodnym i rzetelnym badaczem zjawisk wpisujących się w problematykę

społecznego wymiaru funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej w Polsce, w strefie swoich

zainteresowań nie mogłam pominąć bieżących wydarzeń społecznych. Środowisko medyczne

borykające się z permanentnym problemem dysfunkcjonalności systemu zdrowotnego, podejmowało

i podejmuje inicjatywy mające na celu zwrócenie uwagi na dotykające ich problemy. W 2007 roku,

podczas akcji protestacyjnych pracowników opieki zdrowotnej, ponownie nawiązałam współpracę

z Dyrekcją i Okręgową Radą Lekarską (Prezydium) Izby Lekarskiej w Łodzi (z inicjatywy Dyrekcji).

Jej rezultatem był mój udział w projekcie, w którym odpowiedzialna byłam za wykonanie określonych

zadań koncepcyjnych i wykonawczych, w tym: za przygotowanie narzędzia do zbadania

i charakterystyki nastrojów pacjentów w trakcie trwania akcji protestacyjnych, realizację tego badania,

następnie jakościowo - ilościową analizę wyników, za przygotowanie projektu ulotki informacyjnej

10 Raport opublikowany został na:

http://www.bialypersonel.org/raporty/raport7_analiza_systemu_edukacji_i_ksztalcenia_ustawicznego.pdf

WWW.bialypersonel.org 2006, ss. 1-186.

22

dla pacjentów oraz przygotowanie ostatecznej wersji ulotki. Zrealizowane badanie nastrojów i opinii

pacjentów na temat akcji protestacyjnej, umożliwiło mi zaprojektowanie ulotki, pełniącej przede

wszystkim funkcję edukacyjną, zmniejszającej deficyt wiedzy pacjentów na temat finansowania

i organizacji systemu opieki medycznej.

Możliwość zastosowania wyników badań w praktyce: w akcji, której celem było zwiększenie poziomu

wiedzy pacjentów, uważam za istotny i cenny element mojej pracy naukowo-badawczej.

Zainteresowania badawcze rozwijałam więc zarówno w wymiarze realizacji badań umożliwiających

wielopoziomową charakterystykę wybranego, interesującego mnie obszaru rzeczywistości społecznej,

jak i w wymiarze analiz teoretycznych, porównawczych, weryfikujących materiał empiryczny.

Szczególnie cennym ich aspektem jest wymiar pragmatyczny. Satysfakcję sprawia możliwość

proponowania zmian, kształtujących postawy społeczne w pożądanym kierunku (np. wyboru

adekwatnej ścieżki kształcenia, zmniejszenia deficytu wiedzy).

Obszar moich zainteresowań badawczych w kolejnych latach poszerzyłam o zagadnienia dotyczące

bioetyki i bioinżynierii, koncentrując się głównie na analizie porównawczej (w wymiarze

międzynarodowym), systematycznie doskonaliłam także warsztat badawczy.

c) Bioetyka, bioinżynieria - Aktywne uczestnictwo w międzynarodowym projekcie BIONET

Zainteresowania badawcze z zakresu zagadnień bioinżynierii i bioetyki szczególnie rozwijałam

uczestnicząc w projekcie unijnym, zainicjowanym w 6 Programie Ramowym: Bioethics and Society:

Chinese-European Cooperation; BIONET (2007-2009). Projekt pt. Ethical Governance of Biological

and Biomedical Research: Chinese – European Co-operation realizowany był przez BIONET –

konsorcjum 21 partnerów (nr kontraktu: 036788) i dotyczył etycznych wyznaczników

zaawansowanych technologicznie badań biologicznych i biomedycznych, w szczególności

genetycznej modyfikacji organizmów, genetycznych uwarunkowań zachorowalności, komórek

macierzystych i potencjału terapeutycznego medycyny genetycznej oraz technologii opartych

na komórkach macierzystych. Celem projektu była budowa sieci współpracy między Chinami

i Europą, stworzenie platformy dla rozwoju badań porównawczych i wzbogacenie naukowego

zrozumienia kluczowych kwestii biotycznych poprzez dialog między badaczami i praktykami z Chin

i Wspólnoty Europejskiej11

.

11 W ramach projektu analizowana była problematyka z zakresu: zagadnień biomedycznych; nowych

technologii reprodukcyjnych (etycznych i społecznych konsekwencji); komórek macierzystych, badań

genetycznych, biobanków; świadomej zgody pacjenta, własności intelektualnej, ochrony danych oraz etycznych

standardów prowadzenia i ewaluowania badań biomedycznych. Każda płaszczyzna analizy zawierała

kontekst społeczny i etyczny, które znakomicie wpisywały się w obszar moich zainteresowań.

23

Do moich zadań należał udział w konferencjach i warsztatach w Chinach, współpraca w tworzeniu

wewnętrznych i zewnętrznych narzędzi komunikacji, współpraca w rozpowszechnianiu uzyskanych

wyników, udział w zebraniach zespołu eksperckiego.

Mój aktywny udział (w tak szerokim zakresie aktywności byłam jedynym przedstawicielem z Polski)

przejawiał się szczególnie w uczestnictwie w następujących zebraniach zespołu eksperckiego,

warsztatach i konferencjach:

1) W 2007 roku uczestniczyłam w Międzynarodowych Warsztatach Roboczych (workshop two)

pt. Ethical governance of reproductive and stem cell research and stem cell banks, w grupie roboczej

prezentowałam stanowisko: Status and analysis of polish stem cell banks, Shanghai, China.

2) W 2008 roku brałam udział w Międzynarodowej Konferencji pt. Ethical Governance

of reproductive Technologies, Therapeutic Stem Cells and Stem cell Banks w Changsha w Chinach.

W grupie roboczej przedstawiłam referat pt.: Chosen ethical aspects of stem cell banks organization

Prowadziłam także pierwszą sesję popołudniową w dniu 1 kwietnia 2008r. wraz z LI Jianhua.

3) W 2008 roku uczestniczyłam w Międzynarodowych Warsztatach Roboczych / konferencji,

pt. Clinical Research and Clinical Research Organisations in EU-CN research – ethics and

governance issues w Xi’an, w Chinach. Zaprezentowałam wystąpienie pt. The power of knowledge

and the law, courage of speaking about doubts, ethical responsibility. A reflection about clinical

studies from the patient’s perspective in Poland.

4) W 2009r. - uczestniczyłam w Międzynarodowych Warsztatach Roboczych / konferencji;

4 BIONET Workshop pt. Biobanks and genomic research; Biobanking and personal Genomics:

Challenges – Futures for China – EU Collaborations w Shenzen w Chinach. Zabrałam głos

w dyskusji w grupie roboczej pt. Ethical aspects of genomic research.

5) W 2009r. - uczestniczyłam w Międzynarodowej Konferencji w Londynie podsumowującej projekt

BIONET pt. Challenges and future perspectives. Ethical governance of international biological

and biomedical research collaborations.

Efektem współpracy było moje współautorstwo artykułu: From global bioethics to ethical governance

of biomedical research collaborations, opublikowanego w czasopiśmie: “Social Science

& Medicine”12

. W artykule scharakteryzowana została propozycja taktyki, której zastosowanie

wydaje się współcześnie niezbędne przy zmierzaniu się z etycznymi wyzwaniami, pojawiającymi

się w obszarze biotechnologicznej współpracy międzykontynentalnej13

. Wkład członków projektu w

12 Wahlberg A., Rehmann-Sutter Ch., Sleeboom-Faulkner M., Guangxiu Lu, Döring O., Cong Y., Łaska-

Formejster A., He J., Chen H., Gottweis H., Rose N., 2013, From global bioethics to ethical governance of

biomedical research collaborations, "Social Science & Medicine" Nr 98, ss. 293-300; ISSN: 0277-9536, Impact

Factor: 2.733; pkt. 40 . 13

W szczególności istotną kwestią było znalezienie odpowiedź na pytanie, jak narodowe systemy etycznego

zarządzenia badaniami (w ramach nauk o życiu), mogą poradzić sobie z coraz intensywniejszą globalną

współpracą, ze szczególnym uwzględnieniem kooperacji europejsko-chińskiej.

24

rozwój nauki poprzez stworzenie nowej taktyki, której praktyczne wykorzystanie zminimalizuje

uchybienia w zakresie dbałości o poszanowanie praw uczestników medycznych projektów

badawczych, jawi się jako niezwykle istotny. Metoda mapowania zastosowana do opracowania tej

taktyki poszerzyła wykorzystywaną przeze mnie dotychczas perspektywę metodologiczną.

Udział w projekcie, ukierunkował moje zainteresowania naukowe na problematykę związaną

z dylematami etycznymi występującymi w badaniach biomedycznych, problem etosu zawodowego,

których analizy dokonywałam w oparciu o paradygmaty nauk społecznych i bioetycznych. Efekty

poczynionych refleksji przedstawiłam w następujących artykułach14

:

1) Łaska-Formejster A., 2012, Problemy i dylematy etyczne badań biomedycznych w kontekście

realizacji projektu „BIONET”, „Folia Sociologica” Nr 40, Łódź, ss. 253-273.

2) Łaska-Formejster A., 2013, Zarządzanie badaniami biomedycznymi – perspektywa współpracy

międzynarodowej, [w:] Łaska-Formejster A., Synowiec-Piłat M. (red.), Medycyna, Biopolityka,

Bioetyka w zmedykalizowanym społeczeństwie, „Folia Socilogica” Nr 45, Łódź, ss. 147-161.

3) Łaska-Formejster A., 2009, Problemy i dylematy etyczne w zarządzaniu badaniami klinicznymi w

kontekście współpracy międzynarodowej, „Humanizacja Pracy” Nr 3-4 (249-250), Płock, s. 71-88.

4) Łaska-Formejster A., 2010, Problemy i dylematy etyczne badań klinicznych w kontekście

współpracy międzynarodowej: Europa - Chiny, [w:] Kopka J., Matuszak G. (red.), Problemy

współczesnej demokracji i moralności, Łódź, ss. 263-279.

5) Łaska-Formejster A., 2012, Znaczenie etosu zawodowego w kontekście bioetycznej debaty

międzynarodowej, [w:] „Dyskursy o Kulturze. Etosy pracy” Barańska D. (red.), Zakład Socjologii

Społeczna Akademia Nauk, Łódź, ss. 168-187.

Pragnę nadmienić, że popularyzowałam w Polsce problemy omawiane w perspektywie

międzynarodowej i poszerzyłam obszar własnych zainteresowań o problematykę biobankowości,

refleksje na temat której opublikowałam w dwóch opracowaniach zbiorczych15

:

14 i następujących wystąpieniach podczas konferencji, w których uczestniczyłam:

Łaska-Formejster A., 2010, Problemy i dylematy etyczne badań biomedycznych w kontekście współpracy

chińsko-europejskiej. Czy uzasadniona jest międzynarodowa perspektywa dyskusji nad badaniami klinicznymi?

- XIV Ogólnopolski Zjazd Socjologiczny PTS, „…co dzieje się ze społeczeństwem”, Kraków.

Łaska-Formejster A., 2012, Wybrane wybory bioetyczne – czy w obronie współczesnego człowieka?,

- Ogólnopolska Konferencja Naukowa: „Religia i Kościół w Demokratycznym Społeczeństwie obywatelskim

w Polsce: Między losem a wyborem?”, Poznań.

Łaska- Formejster A., 2013, Od globalnej bioetyki do etycznego zarządzania współpracą nad badaniami

biomedycznymi. Bioetyka w wymiarze współpracy międzynarodowej,

- I Krajowa Konferencja Naukowa: „Socjologia medycyny – Promocja zdrowia – Biopolityka”, Łódź. 15

zaprezentowanych wcześniej podczas:

Międzynarodowej konferencji pt. Polityka – Etyka – Praca. Dylematy społeczne po dwóch dekadach

transformacji (1989-2010), Bukowina Tatrzańska, 2010.

25

1) Łaska-Formejster A., 2010, Etyczne, społeczne i gospodarcze aspekty funkcjonowania biobanków –

perspektywa międzynarodowa, [w:] Walczak-Duraj D., Społeczeństwo wobec wyzwań współczesności,

Łódź, ss. 189-206.

Pozycja ta została nagrodzona Zespołową Nagrodą Rektora Uniwersytetu Łódzkiego II stopnia.

2) Łaska-Formejster A., 2012, Wybrane aspekty funkcjonowania biobanków – perspektywa

międzynarodowa, [w:] Synowiec-Piłat M., Olchowska-Kotala A. (red.), Socjologia i psychologia dla

pacjenta. Wybrane zagadnienia, Wrocław, ss. 147-159.

Zaprezentowana w artykułach perspektywa problemów porusza kwestie prawne, kulturowe

a przede wszystkim etyczne.

d) Bioetyka, biopolityka – inicjatywy i popularyzowanie problematyki

Interdyscyplinarna współpraca, szczególnie w obszarze nauk o człowieku wydaje się nieoceniona.

Istotnym aspektem mojej aktywności naukowo-badawczej stanowiącej konsekwencję udziału

w przedstawionym projekcie i wpisującej się w przedsięwzięcia właśnie o charakterze

interdyscyplinarnym, jest zainicjowanie ciekawego krajowego wydarzenia naukowego. Nawiązałam

współpracę z dr M. Synowiec–Piłat z Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu i w 2013 roku

wspólnie zorganizowałyśmy I Krajową Konferencję Naukową pt. Socjologia medycyny – Promocja

zdrowia – Biopolityka w Łodzi na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym UŁ. Pełniłam na niej

funkcję współprzewodniczącej komitetu organizacyjnego. Referaty prezentowane na konferencji

zostały następnie wydane w 3 publikacjach, w tym w 2 monografiach oraz w piśmie „Folia

Sociologica” (czasopismo z lity B MNiSW). Byłam współredaktorką każdej z tych publikacji16

.

Współcześnie zainteresowanie problematyką bioetyki jest niezwykle ważne ze względu na możliwości

i zagrożenia, które niesie ze sobą rozwój biotechnologii, bioinżynierii. Nowe paradygmaty

wykorzystywane w naukach społecznych i bioetycznych ukazują inny wymiar człowieka, który także

powinien być przedmiotem szerszych analiz. Dlatego też popularyzowanie tej problematyki uważam

za ważne zadnie w podejmowanej aktywności naukowo-badawczej i dydaktycznej. Praktycznym

wymiarem owego popularyzowania jest moja aktywność publikacyjna, udział w konferencjach

międzynarodowych i krajowych.

Popularyzowanie problematyki bioetyki, bioinżynierii, etycznych kontekstów życia społecznego

(włączając w ten obszar także kwestie etyki medycyny, zawodów medycznych i szeroko ujętych

16 Łaska-Formejster A., Synowiec-Piłat M. (red.), 2013, Medycyna, Biopolityka, Bioetyka w zmedykalizowanym

społeczeństwie, „Folia Sociologica” Nr 45, Łódź, ss. 1-210.

Synowiec-Piłat M., Łaska-Formejster A. (red.), 2013, Społeczne konteksty chorób przewlekłych. Wybrane

zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, ss.: 1-223.

Synowiec-Piłat M., Łaska-Formejster A. (red.), 2013, Biologiczny wymiar życia populacji a jego socjologiczne

interpretacje, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, ss. 1-209.

26

zagadnień wpisanych w socjologię medycyny) podejmowałam w ramach prowadzonych od 2006 roku

zajęć seminaryjnych, a od 2010 roku zajęć z zakresu przygotowania i realizacji projektów

badawczych.

Popularyzowałam problematykę bioetyki i badań klinicznych w: (a) dyskusjach na specjalistycznym

portalu „Biotechnologia17

”; (b) podczas współpracy ze studentami z wymiany międzynarodowej,

przygotowującymi projekty w zakresie bioetyki; (c) podczas zajęć dydaktycznych realizowanych

na Uniwersytecie Łódzkim (np. Bioetyka, bioinżynieria - współczesne wyzwania medycyny; Bioethical

Problems and Human Genetic Biobanks in Asia and Europe).

e) Problemy bioetyczne w dyskursie publicznym

Jako systematyczny obserwator zjawisk zachodzących w coraz bardziej stechnicyzowanej medycynie

nie mogłam pominąć zagadnień należących do szczególnie kontrowersyjnych, bo nawiązujących

do najważniejszych wartości - wartości związanych z samym życiem. Stąd, w analizach o charakterze

jakościowym pojawiły się wątki wprost nawiązujące do polityki. Specyfika dyskursu publicznego

zainspirowała mnie do analizy ważnych problemów bioetycznych w przestrzeni medialnej. Wyniki

analizy i teoretyczne rozważania zaprezentowałam podczas Międzynarodowej Konferencja Naukowej

pt. Culture, Communication and Cognition. Explaining Cognitive-Cultural Components of Media and

Communication w Lublinie w 2012 roku, w wystąpieniu: Problemy bioetyczne na łamach “Polityki”:

od aborcji do klonowania w perspektywie publicystycznej.

Natomiast wyodrębnione wymiary dyskursu politycznego zaprezentowałam podczas Ogólnopolskiej

Konferencji Naukowej pt. Media a Polityka. Między informacją i kreacją w Krakowie w 2012 roku, w

wystąpieniu Polityczna gra o ustawę bioetyczną – wybrane, medialne aspekty zjawiska18

.

Systematycznie analizowałam wyniki badań społecznych i diagnoz dotyczących kondycji polskiej

opieki medycznej. Wybrane wątki publikowałam, po uzupełnieniu o wyniki własnych badań

empirycznych19

.

17 Łaska-Formejster A., 2013, Etyczne oblicze międzynarodowych badań klinicznych,

http://biotechnologia.pl/biotechnologia-

portal/info/bioetyka/30_aktualnosci/536968,etyczne_oblicze_miedzynarodowych_badan_klinicznych.html; (data

publikacji 07.06.2013).

Łaska-Formejster A., 2013, III Forum Bioetyczne: Czy badania na komórkach macierzystych to (nadal)

problem etyczny?

http://biotechnologia.pl/biotechnologia-

portal/info/bioetyka/69_forum/488386,iii_forum_bioetyczne__czy_badania_na_komorkach_macierzystych_to__

nadal__problem_etyczny_.html; data publikacji 10.05.2013

Dyskusja na Forum: Dr Alicja Łaska- Formejster z Uniwersytetu Łódzkiego oraz Dr Małgorzata Karbarz

z Uniwersytetu Rzeszowskiego 18

Analiza została takze opublikowana w czasopiśmie z Listy „B“., Łaska-Formejster A., 2013, Polityczna gra

o prawną regulację procedury in vitro – analiza wybranych aspektów debaty w przestrzeni medialnej,

[w:] „Politeja” Nr 3 (25), Kraków, ss. 263-285.

27

f) Nowoczesne technologie i „współczesny pacjent” ery „empowered”

Pacjenci funkcjonują w określonej przestrzeni uwarunkowań społecznych, prawnych

i gospodarczych, systemowych, organizacyjnych i rynkowych. Rozwój technologii i narzędzi

komunikacyjnych także wpływa na podejmowane działania odbiorców świadczeń zdrowotnych

oraz strategie i narzędzia wykorzystywane przez świadczeniodawców - stąd kolejny obszar

zainteresowania i jego analiza. Badanie zagadnień wpisujących się w analizę problematyki dotyczącej

pacjenta charakteryzowanego jako empowered patient, częściowo zrealizowałam koordynując

podzespół badawczy (w latach 2013-2014), w projekcie Badania eksperymentalne prowadzone

za pośrednictwem Internetu, zainicjowanym przez zespół badawczy: e-metodologia oraz Koło

Naukowe Alternatywa. Realizacja eksperymentu internetowego, nietypowego w badaniach postaw

i opinii pacjentów, nakreśliła nowe możliwości badacze i umożliwiła analizę specyficznej aktywności

użytkowników portali medycznych, weryfikując ich podatność (wpływowość) na bodźce zewnętrzne.

Wyniki analizy20

opublikowane zostały w następującym anglojęzycznym artykule: Alicja Łaska-

Formejster, Ewelina Sudra, Ewelina Dzikowska, 2014, Patiens on Web. Analysis of the activity

of medical internet portal users. Methodological reflections after an online experiment,

[w:] Jakubowska L. (red.), E-methodology international scientific journal, Uniwersytet Wrocławski,

Wrocław, ss. 73-90.

Rezultaty badań nad nowoczesnymi technologiami komunikacyjnymi (jest to kolejny interesujący

mnie obszar badawczy) wykorzystywanymi w systemie opieki medycznej zaprezentowałam podczas

ogólnopolskiej konferencji zorganizowanej w Łodzi w 2013 roku, pt. Humanizacja pracy

w społeczeństwach nowoczesnych technologii i elastycznych form pracy, w wystąpieniu,

pt. Nowoczesne technologie komunikacyjne a profesjonalizacja zawodów medycznych. E-narzędzia

i pacjent doby „empowered” a etos zawodu lekarza, oraz opublikowałam w czasopiśmie

„Humanizacja Pracy”21

.

Inny wymiar analizy, z perspektywy „współczesnego, wzmocnionego o wiedzę” pacjenta

zaprezentowałam w artykule: Łaska-Formejster A., 2014, Pacjenci ery Empowered wyzwaniem

dla nowych form zarządzania i strategii marketingowych w ochronie zdrowia, [w:] Depta A. (red.),

Zarządzanie zdrowiem a problemy społeczeństwa obywatelskiego, Monografie Politechniki Łódzkiej,

19 Łaska-Formejster A., 2012, „Im więcej masz pieniędzy, tym łatwiej uzyskasz pomoc” – prawda, czy fałsz

w opinii pacjentów publicznych i niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej, [w:] Synowiec-Piłat M.,

Olchowska-Kotala A. (red.), Socjologia i psychologia dla pacjenta. Wybrane zagadnienia, Wrocław, ss. 37-52 20

Wyniki analizy zaprezentowane zostały także podczas ogólnopolskiej konferencji: „Badania eksperymentalne

prowadzone za pośrednictwem Internetu”, w Legnicy, w 2013 roku, wystąpienie: Łaska-Formejster A., Sudra

E., Dzikowska E., 2013, Pacjenci w sieci. Analiza aktywności użytkowników portali medycznych. Refleksje

metodologiczne po zastosowaniu eksperymentu internetowego. 21

Łaska-Formejster A., 2014, Nowoczesne technologie komunikacyjne w systemie opieki zdrowotnej. E-

narzędzia i pacjent doby „empowered” a etos zawodu lekarza, „Humanizacja Pracy” Nr 2 (276), Płock (XLVII),

ss. 187-202.

28

Łódź, ss. 19-29. Z kolei, opracowanie przygotowane na XV Ogólnopolski Zjazd Polskiego

Towarzystwa Socjologicznego (Co po kryzysie?) w Szczecinie w 2013 roku łączy wskazywane

wcześniej wątki22

i dotyczy problemu dysfunkcjonalności systemu opieki zdrowotnej percypowanej

przez odbiorców świadczeni zdrowotnych, problemów stanowiących podstawę do złożenia formalnej

skargi.

g) Współpraca międzynarodowa w latach 2012-2015

Szczególnie cenię sobie współpracę międzynarodową, wyznaczającą nowe obszary analiz

badawczych. Specyfika kulturowa, polityczna, ekonomiczna zmusza do ostrożności i refleksji

uwzględniającej nowe wymiary badań, szczególnie gdy dokonujemy porównań w perspektywie

kultury europejskiej i azjatyckiej. Od 1997 roku współpracuję z przedstawicielami różnych ośrodków

naukowo-badawczych w Chinach. Współpraca ta zacieśniła się w ostatnich latach. Na imienne

zaproszenia do udziału w kongresach i zjazdach, wygłoszenia referatu (często w sesji plenarnej) –

łącznie pozytywnie odpowiedziałam 9 razy.

Oprócz konferencji i warsztatów, które składały się na projekt badawczy BIONET, uczestniczyłam

także w następujących wydarzeniach naukowych, mających zawsze interdyscyplinarny charakter:

1) Łaska-Formejster A., 2014, Ethical Challenges in Regenerative Medicine - Hopes and Fears -

in the Opinion of Polish Society,

- Światowy Kongres: “BIT’7th Annual World Congress of Regenerative Medicine & Stem Cell-2014”;

Topic: Translation from Concepts to Market; Haikou, China.

2) Łaska-Formejster A., 2013, Social consequences of a stillbirth: Parental rights, institutional

and informal forms of support,

- ISA Conference 2013 Annual Conference of the International Stillbirth Alliance, Hanoi, Vietnam.

3) Łaska-Formejster A., 2012, The Debate on Stem Cell Research Regulations in Poland: the Ethical

and Social Context. 'Why is There Still no Bioethics Law in Poland?',

- Międzynarodowy Kongres: BIT’ 5th Annual Congress of Regenerative Medicine & Stem Cell-2012.

Grupa tematyczna: A New Round of Medical Revolution, Guangzhou, Chiny.

4) Obecnie zostałam poproszona o przygotowanie wystąpienia w sesji plenarnej podczas The 2nd

Gene & Immunotherapy Conference in Vietnam. Innovations in Cancer Research & Regenerative

Medicine - sesja: Ethic, Safety Issues and societal and regulatory challenges. PUBLIC & SOCIAL

ASPECTS OF BIO-MEDICAL DEVELOPMENT - 2015.

22 Łaska-Formejster A., 2013, Wciąż niespełnione oczekiwania? Dysfunkcjonalność opieki zdrowotnej z

perspektywy analizy skarg złożonych do Biura Rzecznika Praw Pacjenta i Łódzkiego Oddziału Wojewódzkiego

NFZ. "Empowered patient" w sieci złożonych relacji.

29

5) Otrzymałam także zaproszenie na BIT’s 9-th World Congress of Regenerative Medicine & Stem

Cekk- South Korea (RMSC – 2016 Korea), gdzie wezmę udział w forum: Global Stem Cell Market,

Business, Policy, Strategy, Legal and Ethic Issues .

Utrzymuję stały kontakt z uczestnikami projektów i kongresów, z którymi wcześniej już

współpracowałam, np. z Peterem o’Neill’em, Chih Wei Teng’em z Department of Management

(Business & Economics Faculty - Melbourne Australia); prof. Cong Yali z Peking University Health

Science Center; Margaret Sleeboom-Faulkner, Professor of Social and Medical Anthropology

University of Sussex, Department of Anthropology.

Aktywność na forum międzynarodowym umożliwiła mi nawiązanie współpracy (w charakterze

recenzenta) z czasopismami: BMRAT – ‘The Jurnal of Biomedical Research & Therapy’ oraz

‘Jurnal of US-China Medical Science’.

Zostałam także włączona do grupy ekspertów przez firmę szkoleniowa Nova Skills

Sp. z o.o., Warszawa.

Jestem członkiem Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, Centre for Bionetworking

i ISA (International Stillbirth Alliance).

h) Inna aktywność zawodowa. Pełnione funkcje

Pragnę także zaznaczyć, że moja aktywność zawodowa obejmowała pełnienie następujących funkcji:

od 01.10.2008 r. do 30.09.2010 r. – pełniłam funkcję zastępcy dyrektora Instytutu Socjologii

na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym UŁ,

od 01.10.2008 r. do 30.09.2010 r. byłam członkiem Wydziałowej Komisji ds. Nauczania.

Pełniłam funkcję koordynator ECTS – dla kierunków Socjologia, Praca Socjalna

od 01.10.2008 r. do 30.09.2010 r. – byłam przewodniczącą Rady kierunku Socjologia.

Jestem redaktorem tematycznym, członkiem redakcji "Władzy Sądzenia", (2013-2014)

ISSN 2300-1690. Czasopismo to jest indeksowane w bazie Index Copernicus (ICV 2013: 4,62),

i) Osiagnięcia w działalności dydaktyczno-wychowawczej

W swojej pracy dydaktycznej realizuję zajęcia na poziomie studiów pierwszego i drugiego stopnia.

Zróżnicowana oferta dydaktyczna pozwoliła mi poszerzyć perspektywę teoretycznych rozważań

i uzupełnić wiedzę z zakresu realizowanych zagadnień. Uzyskuję wysokie oceny ewaluacyjne

realizowanych zajęć dydaktycznych: Etyka społeczna; Seminarium licencjackie; Etyka; Etyka w

biznesie; Etyka zawodu; Bioetyka, bioinżynieria, współczesne wyzwania medycyny; Przygotowanie

projektu badawczego; Problemy etyczne w pracy socjalnej; Socjologia polityki; Przygotowanie i

30

realizacja projektu badawczego; Społeczny wymiar dylematów etycznych; Nieuchronność dylematów

moralnych; Społeczne reguły wywierania wpływu. Zakazane techniki perswazji. Jestem opiekunem

naukowym prac licencjackich, recenzentem prac licencjackich i magisterskich. W latach 2005 – 2006

pełniłam funkcję opiekuna naukowego.

Stale współpracuję ze studentami z wymiany międzynarodowej oraz z Koła Naukowego FOJBE

(Studenckiego Socjologicznego Koła Naukowego) (2013-2015). Jestem opiekunem naukowym

„chętnych” studentów Koła FOJBE, przygotowujących referaty na sesje studenckie podczas

Konferencji Naukowych i Sesji Studenckich. W latach 2005-2006 pełniłam funkcję opiekuna

naukowego dwóch studentek.

Podsumowujac, w latach 2000-2015 byłam uczestnikiem łącznie czterdziestu jeden krajowych

i międzynarodowych konferencji, w tym ośmiu zorganizowanych w krajach azjatyckich (Chinach

i Wietnamie) i jednej w Londynie. Opublikowałam dwadzieścia osiem artykułów, w tym jeden w

czasopiśmie z listy „A” MNiSW (40 pkt.) – jako współautor, siedem z listy „B”. Jestem autorką

nagrodzonej książki, współredaktorką trzech pozycji: dwóch monografii oraz czasopisma („Folia

Sociologica”). Przed uzyskaniem stopnia doktora byłam autorką i współautorką siedmiu artykułów.

Aktywnie uczestniczyłam w krajowych i międzynarodowych projektach badawczych, jeden – krajowy

koordynowałam. Za działalność naukową uzyskam dwie Nagrody Rektora Uniwersytetu Łódzkiego

(indywidualną i zbiorową). O zainteresowaniu popularyzowaną przeze mnie problematyką świadczy

liczba cytowań – 13 (Google Scholar) zaś na Web of Science - 623

oraz Indeks Hirscha – 224

. Stale

współpracuję z przedstawicielami zagranicznych ośrodków naukowo-badawczych, (przez których

jestem zapraszana do udziału w międzynarodowych konferencjach i światowych kongresach).

Współpracuję ze studentami, firmą szkoleniową oraz portalem biotechnologicznym, popularyzując i

promując eksplorowane przeze mnie obszary badawcze. Systematycznie poszerzam zakres

zainteresowań i obszar zgłębianych problemów. Uczestnicząc w seminariach, realizując projekty

badawcze podnoszę poziom umiejętności metodologicznych i badawczych. Pozostałe osiągnięcia o

charakterze naukowo-badawczym, dydaktycznym i innym zostały przedstawione w „Wykazie

opublikowanych prac naukowych lub twórczych prac zawodowych oraz informacji o osiągnięciach

dydaktycznych, współpracy naukowej i popularyzacji nauki”, stanowiącym treść załącznika nr 3 do

wniosku o przeprowadzenie postępowania habilitacyjnego.

23http://scholar.google.pl/citations?hl=pl&user=fdJhdhkAAAAJ

http://han3.lib.uni.lodz.pl/han/WebofScience/apps.webofknowledge.com/CitingArticles.do?product=UA&SID=

T1fPgKyXi6C6SSgNqXc&search_mode=CitingArticles&parentProduct=UA&parentQid=12&parentDoc=1&R

EFID=464542603&betterCount=6&excludeEventConfig=ExcludeIfFromNonInterProduct (stan na19.09.2015) 24

http://han3.lib.uni.lodz.pl/han/WebofScience/apps.webofknowledge.com/CitationReport.do?product=UA&sear

ch_mode=CitationReport&SID=P2ksvjbPO99aa75s631&page=1&cr_pqid=2&viewType=summary

(stan na 19.09.2015)