Author: Andrzej J. Noras Noras Andrzej J. (2012). Historia ... · 3 W. Tatarkiewicz:Historia...

Title: Historia neokantyzmu

Author: Andrzej J. Noras

Citation style: Noras Andrzej J. (2012). Historia neokantyzmu. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego.

Cz pierwsza: ??2

NR 2965

Redaktor serii: Filozofia

Andrzej Kiepas

Recenzent

Mirosaw elazny

Publikacja bdzie dostpna po wyczerpaniu nakadu w wersji internetowej:

lska Biblioteka Cyfrowawww.sbc.org.pl

Redaktor Magorzata Pogdek

Projektant okadki Paulina Dubiel

Redaktor techniczny Barbara Arenhvel

Korektor Luiza Przeony

Skad i amanie Edward Wilk

Copyright 2012 byWydawnictwo Uniwersytetu lskiego

Wszelkie prawa zastrzeone

ISSN 0208-6336ISBN 978-83-226-2081-6

WydawcaWydawnictwo Uniwersytetu lskiego

ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowicewww.wydawnictwo.us.edu.ple-mail: [email protected]

Wydanie I. Ark. druk. 45,0. Ark. wyd. 60,0.Papier offset. kl. III, 90 g Cena 78 z (+ VAT)

Druk i oprawa: PPHU TOTEM s.c.M. Rejnowski, J. Zamiara

ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocaw

Cz pierwsza: ??4

Spis treci

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

C z p i e r w s z a

Geneza

1. Charakterystyka neokantyzmu . . . . . . . . . . . . 19

1.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . 191.2. Co to jest neokantyzm? . . . . . . . . . . . . . . 211.3. Podziay w ramach neokantyzmu . . . . . . . . . . . 281.4. Ramy czasowe neokantyzmu . . . . . . . . . . . . 37

2. Przeciwnicy Hegla . . . . . . . . . . . . . . . . 39

2.1. Artur Schopenhauer . . . . . . . . . . . . . . . 472.2. Jacob Friedrich Fries . . . . . . . . . . . . . . 512.3. Johann Friedrich Herbart . . . . . . . . . . . . . 592.4. Friedrich Eduard Beneke . . . . . . . . . . . . . 652.5. Bernard Bolzano . . . . . . . . . . . . . . . . 69

3. Sytuacja filozofii niemieckiej w poowie dziewitnastego wieku . 75

3.1. Friedrich Adolf Trendelenburg . . . . . . . . . . . 763.2. Spekulatywny teizm . . . . . . . . . . . . . . . 843.3. Rudolph Hermann Lotze . . . . . . . . . . . . . 933.4. Johann Eduard Erdmann . . . . . . . . . . . . . 103

4. Spory o rozumienie filozofii . . . . . . . . . . . . . 109

4.1. Spr o materializm . . . . . . . . . . . . . . . 1104.2. Debata Trendelenburg Fischer . . . . . . . . . . . 124

4.2.1. Przebieg debaty . . . . . . . . . . . . . . 1334.2.1.1. Trendelenburg ber eine Lcke . . . . . 141

1. tyty I stopnia......?? 5

4.2.1.2. Fischer Immanuel Kant . . . . . . . . 1454.2.1.3. Trendelenburg Kuno Fischer und sein Kant . 1494.2.1.4. Fischer Anti-Trendelenburg . . . . . . 151

4.3. Jrgen Bona Meyer versus Ernst Freiherr von Feuchtersleben . 154

5. Zanim powsta neokantyzm . . . . . . . . . . . . . 161

5.1. Beneke jako prekursor neokantyzmu . . . . . . . . . 1655.2. Rudolf Haym a neokantyzm . . . . . . . . . . . . 168

6. Powstanie neokantyzmu . . . . . . . . . . . . . . 176

6.1. Rok 1855? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1816.2. Rok 1860? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1846.3. Rok 1862? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1936.4. Rok 1865? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2006.5. Rok 1866? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

7. Podsumowanie czci pierwszej . . . . . . . . . . . . 211

C z d r u g a

Rozwj

8. Perspektywa historyczna . . . . . . . . . . . . . . 217

9. Wczesny neokantyzm . . . . . . . . . . . . . . . 221

9.1. Kierunek fizjologiczny . . . . . . . . . . . . . . 2229.1.1. Hermann von Helmholtz . . . . . . . . . . . 2229.1.2. Friedrich Albert Lange . . . . . . . . . . . . 2299.1.3. Hans Vaihinger . . . . . . . . . . . . . . 248

9.2. Kierunek metafizyczny . . . . . . . . . . . . . . 2589.2.1. Otto Liebmann . . . . . . . . . . . . . . 2609.2.2. Johannes Volkelt . . . . . . . . . . . . . . 2719.2.3. Friedrich Paulsen . . . . . . . . . . . . . 2899.2.4. Inni reprezentanci neokantyzmu metafizycznego . . . 300

9.2.4.1. Erich Adickes . . . . . . . . . . . . 3019.2.4.2. Traugott Konstantin sterreich . . . . . . 3049.2.4.3. Max Wundt . . . . . . . . . . . . . 311

9.3. Krytycyzm relatywistyczny . . . . . . . . . . . . . 3139.3.1. Georg Simmel . . . . . . . . . . . . . . 3149.3.2. Gustav Radbruch . . . . . . . . . . . . . 330

9.4. Kierunek psychologiczny . . . . . . . . . . . . . 3449.4.1. Jakob Friedrich Fries . . . . . . . . . . . . 3459.4.2. Jrgen Bona Meyer . . . . . . . . . . . . . 361

Spis treci6

9.4.3. Leonard Nelson . . . . . . . . . . . . . . 3779.4.4. Hans Cornelius . . . . . . . . . . . . . . 392

10. Neokantyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399

11. Kierunek realistyczny . . . . . . . . . . . . . . . 405

11.1. Alois Riehl . . . . . . . . . . . . . . . . . 40511.2. Oswald Klpe . . . . . . . . . . . . . . . . 42711.3. Richard Hnigswald . . . . . . . . . . . . . . 437

12. Szkoa badeska . . . . . . . . . . . . . . . . . 453

12.1. Wilhelm Windelband . . . . . . . . . . . . . . 46212.2. Heinrich Rickert . . . . . . . . . . . . . . . 47912.3. Emil Lask . . . . . . . . . . . . . . . . . 50212.4. Bruno Bauch . . . . . . . . . . . . . . . . 51712.5. Inni reprezentanci szkoy . . . . . . . . . . . . 52912.5.1. Jonas Cohn . . . . . . . . . . . . . . . . 52912.5.2. Hugo Mnsterberg . . . . . . . . . . . . . . 53612.5.3. Richard Kroner . . . . . . . . . . . . . . . 539

13. Szkoa marburska . . . . . . . . . . . . . . . . 543

13.1. Hermann Cohen . . . . . . . . . . . . . . . 54713.2. Paul Natorp . . . . . . . . . . . . . . . . . 57813.3. Ernst Cassirer . . . . . . . . . . . . . . . . 59613.4. Nicolai Hartmann . . . . . . . . . . . . . . . 60813.5. Inni reprezentanci szkoy . . . . . . . . . . . . 616

14. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . 621

Aneks: Chronologia wydarze roku 1862 . . . . . . . . . . 626

Wykaz literatury cytowanej . . . . . . . . . . . . . . 629

Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717

Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719

Spis treci 7

Wstp

Jose Ortega y Gasset, wybitny hiszpaski filozof, swego czasu zwi-zany z neokantowsk szko marbursk, dokonujc oceny filozofii dzie-witnastego wieku, stwierdzi: Ot szedziesit ostatnich lat XIX wie-ku byo jednym z najmniej sprzyjajcych dla filozofii okresw. By tow istocie wiek antyfilozoficzny1. Jeliby zaoy, e pocztek dziewitna-stego wieku wie si z dominacj filozofii Hegla, ktra trwa jeszcze okoodziesi lat po jego mierci2, to okazaoby si, e wiek dziewitnasty bynie tyle wiekiem antyfilozoficznym, ile wiekiem spekulacji oraz sprzeciwuwobec teje spekulacji, utosamianej z systemem filozoficznym Hegla.Teza ta, jak kade uoglnienie, jest te pewnym uproszczeniem wizji dzie-witnastowiecznej filozofii. Problem w tym, e wikszo trudnoci, z ja-kimi styka si badacz dziejw filozofii, wie si z okrelonymi uproszcze-niami, nieporozumieniami czy wreszcie przekamaniami. Nikt nie mietwierdzi, e owe bdy maj charakter zamierzony, jak czyn Herostra-tesa. Niemniej jednak skutkuj niejednokrotnie upraszczaniem wizji bdto caej filozofii, bd to jakiego jej wycinka. Tak sprawa ma si rwniez neokantyzmem, bdcym ruchem filozoficznym zoonym do tego stop-nia, e zoono owa stanowi de facto jego istot. Stanowisko Ortegiy Gasseta potwierdza polski przedstawiciel neokantowskiej szkoy mar-burskiej Wadysaw Tatarkiewicz, ktry na pocztku trzeciego tomu swejHistorii filozofii pisze: Ot trzeba stwierdzi, e w okresie 18301860filozofia w rozkwicie nie bya. Przeciwnie, po zawodzie sprawionymw pocztku stulecia przez systemy metafizyczne zainteresowanie ni

Wstp 9

1 J . O r t e g a y G a s s e t: Po co wracamy do filozofii?. Tum. E. B u r s k ai in. Warszawa 1992, s. 143.

2 Zob. M. P a s c h e r: Einfhrung in den Neukantianismus. Kontext Grundpo-sitionen praktische Philosophie. Mnchen 1997, s. 29.

zmalao, uczeni i szeroki og w innym kierunku zwrcili umysy. Ale jed-nak wydaa wanie wtedy wiele talentw i zapocztkowaa wiele funda-mentalnych myli3. Podobnie kwesti widzi wielu badaczy filozofii dzie-witnastego wieku, wrd nich Alois Riehl (18441924), ktry akcentujefakt braku szacunku do filozofii ze wzgldu na naukowy charakter rozwa-a. Zgodnie pisze on na pocztku swego wprowadzenia do filozofiiwspczesnej z powszechnie panujcym przekonaniem nauki tamtychczasw filozofia si przeya4.

Wieloletni przyjaciel Paula Tillicha, urodzony w Goleniowie (niem.Gollnow), Kurt Leese (18871965) na pocztku swej dedykowanej wanieTillichowi ksiki, powiconej spekulatywnemu teizmowi, pisze: W now-szych rozprawach dotyczcych istoty i znaczenia idealistycznego ruchuumysowego dba si o to, aby w dominujcym centrum stawia wiat my-lowy Fichtego, Schellinga i Hegla. Do tego dochodzi Kant jako krytycznyprekursor, realistyczna klasyka Herdera i Goethego, estetyka Schillera,teolog Schleiermacher i ewentualnie jeszcze Hlderlin, ktry ustanowibraterski i w romantyzmie tak pielgnowany zwizek sztuki i religii. Ko-niec ruchu wyznaczaj lata mierci Hegla, Goethego i Schleiermachera,przypada on wic, powiedzmy, okoo roku 1830. A co przychodzi potem?Potem przychodzi czas ciemnego obszaru, do ktrego nikt nie udaje size zbytni nadziej i radoci5. Ten ciemny obszar (das dunkleGebiet) dotyczy ma czasw od mierci wymienionych mylicieli dopocztkw neokantyzmu. Rzeczywicie, znajomo filozofii dziewitnasto-wiecznej nie jest mocn stron badaczy. Po pierwsze dlatego, e postrze-ga si j przez pryzmat filozofii Hegla, a po drugie dlatego, e sami filozo-fowie prbujcy si uwolni od Hegla bardzo czsto czyni to nieudolnie.Doda zatem naley, e opinia Kurta Leesego wcale nie jest przesadzona.W podobny, bynajmniej nienapawajcy optymizmem, sposb wypowiadasi Herbert Schndelbach. Wypowied Schndelbacha jest pniejsza,a zatem potwierdza, e wiek dwudziesty nie sprzyja badaniom nad filo-zofi wieku dziewitnastego. Kto pisze autor Filozofii w Niemczech18311933 prbuje uprzytomni sobie histori niemieckojzycznej filo-zofii w okresie midzy niemieckim idealizmem i pocztkami naszej filozo-ficznej wspczesnoci, wchodzi na teren prawie nieznany. W nauczaniuakademickim czas ten uchodzi za epok schyku, a nawet upadku wiel-

Wstp10

3 W. T a t a r k i e w i c z: Historia filozofii. T. 3: Filozofia XIX wieku i wspczes-na. Wyd. 19. Warszawa 2005, s. 18.

4 A. R i e h l: Zur Einfhrung in die Philosophie der Gegenwart. Acht Vortrge.Leipzig 1903, s. 1.

5 K. L e e s e: Philosophie und Theologie im Sptidealismus. Forschungen zurAuseinandersetzung von Christentum und idealistischer Philosophie im 19. Jahrhun-dert. Berlin 1929, s. 3.

kiej filozofii, przy czym jej ponowne podwignicie si przesuwane bywazazwyczaj na lata dwudzieste naszego stulecia6.

Stwierdzenie Schndelbacha jest wane z tego powodu, e w gruncierzeczy pokazuje, i granice czasowe epoki nam nieznanej obejmuj nie-mal dziewidziesit lat, to znaczy okres od mierci Hegla do czasu pozakoczeniu pierwszej wojny wiatowej. Prawda dotyczca filozofii tegookresu jest niestety niepomylna to czas dotknity ogromn niewiedz,co dotyczy nie tylko dziewitnastego wieku, ale take pocztkw wiekudwudziestego. Brak znajomoci neokantyzmu skutkuje bowiem brakiemznajomoci filozofii pocztkw wieku dwudziestego. Mona wszak stwier-dzi, e kluczem do zrozumienia filozofii pocztkowych trzydziestu latdwudziestego wieku jest neokantyzm. Kto nie zna neokantyzmu, nie tylkonie zdoa zrozumie wysikw intelektualnych pnego Husserla, ale niezdoa take zrozumie, na czym polega oryginalno filozoficznych ujtakich mylicieli jak Martin Heidegger, Nicolai Hartmann czy HeinzHeimsoeth. Kto nie zna neokantyzmu, nie jest w stanie pozna filozofiiKarla Jaspersa w caej jej krasie, nie wspominajc ju o filozofii ErnstaCassirera. Krtko, kto nie zna neokantyzmu nie zna filozofii pocztkuwieku dwudziestego.

Zwyczajowe zaoenie, e filozofia dwudziestego wieku rozpoczynasi w roku 1900, w ktrym Edmund Husserl opublikowa pierwszy tomLogische Untersuchungen, nie do koca odpowiada prawdzie, gdy przyj-muje si je z perspektywy czasw obecnych. Kiedy Husserl wyda swedzieo, przy niemaej przecie pomocy Wilhelma Diltheya, by nieznanymPrivatdozentem, zwizanym z Uniwersytetem w Halle. I mimo i Husserlprzenis si do Getyngi (1901), a pniej do Fryburga Bryzgowijskiego(1916), a wic stawa si coraz bardziej znany, to przez cae swe ycie mu-sia si zmaga z dominacj neokantyzmu. Ju przypadek Husserla poka-zuje, e filozofia pocztku dwudziestego wieku jest tak samo nieznana,jak filozofia drugiej poowy dziewitnastego wieku.

Z takiej potrzeby zrodzia si idea ksiki, ktra ma na celu jedynieprzyblienie Czytelnikowi filozofii neokantyzmu. Aby jednak sprostatemu zadaniu, musi ukaza genez neokantyzmu, co stanowi zadaniepierwszej czci. Geneza jest wana dlatego, e dziki jej znajomoci sta-je si zrozumiaych wiele pniejszych kwestii. Jednake ju pierwszacz ukazuje liczne trudnoci, jakich przysparzao zrozumienie filozofiineokantowskiej; trudnoci majcych swe rdo w wieloznacznoci termi-nu neokantyzm, w kopotach z ustaleniem daty pocztku neokantyzmu.Czytelnik moe odnie wraenie, e autor nie wie, o czym mwi, skoro

Wstp 11

6 H. S c h n d e l b a c h: Filozofia w Niemczech 18311933. Tum. K. K r z e -m i e n i o w a. Warszawa 1992, s. 13.

nie moe ani ustali daty pocztku neokantyzmu, ani te poda jego defi-nicji. Ale paradoks, z jakim mamy tu do czynienia, polega na tym, e otowanie pojawia si filozofia, ktra dominuje w Europie okoo szedzie-sit lat, a mimo to pozostaje niemal nieznana. Wszystkie kopoty chrono-logiczne i terminologiczne maj swe rdo w tej wanie zoonoci neo-kantyzmu. Nie wolno jednak zarazem zapomina, e neokantyzm, bdcfilozofi drugiej poowy dziewitnastego wieku, jest zoony dlatego, eskomplikowana jest sytuacja filozofii i nauki w czasie, kiedy powstawa.Neokantyzm jest z jednej strony rezultatem, z drugiej za stanowi wy-zwanie dla badaczy, gdy bez jego znajomoci nie mona pozna filozofiipierwszych dziesitkw lat wieku dwudziestego.

Aby przybliy tak skomplikowan filozofi jak neokantyzm, trzeba bynapisa wicej ni jedn ksik. Z tego powodu zrodzi si pomys po-dziau prezentowanej pracy na czci, spord ktrych pierwsza dotyczygenezy neokantyzmu, druga przedstawi ma jego rozwj. W zamierzeniuksika miaa mie rwnie cz trzeci, ktra przedstawiaaby sytuacjfilozofii w czasie, w ktrym neokantyzm ju si skoczy. Ale pomys nat ostatni cz odsunito w czasie. Taka struktura wynika z przekona-nia, e adna filozofia nie powstaje w prni. Zatem rwnie neokantyzmnie zrodzi si nagle, lecz stanowi efekt procesu rozwoju filozofii dziewit-nastego wieku. Filozofia kadej doby stwierdza polska badaczka neo-kantyzmu jest wytworem zagadnie yciowych swego czasu [...] orazfilozofii poprzedniej doby. Kada nowa idea wie si z poprzedni i z niejwypywa7. Tylko wic wiadomo dokonujcej si ewolucji mylenia po-zwala zrozumie dany kierunek filozoficzny8. W podobnym duchu wypo-wiada si profesor Uniwersytetu w Greifswald Willy Moog (18881935)w swej ksice powiconej filozofii dwudziestego wieku. Analizujc me-tod bada historyczno-filozoficznych, podkrela, e chce przedstawi ta-kie kierunki filozoficzne, ktre s ywotne. Zaznacza jednoczenie: Abyjednak je zrozumie, wymagane jest take niejednokrotnie cofnicie sido czasw wczeniejszych9. Nie mona wszake popada w drug skraj-no, twierdzc, e neokantyzm istnia zawsze, poniewa zawsze byli filo-zofowie nawizujcy do Kanta. Czytajc autorw kontynuuje MariaSzyszkowska omawiajcych powrt do Kanta, powrt, ktry mia miej-sce w Niemczech w latach 18601870, bardzo czsto odnosi si wrae-

Wstp12

7 M. S z y s z k o w s k a: Neokantyzm. Filozofia spoeczna wraz z filozofi prawanatury o zmiennej treci. Warszawa 1970, s. 7.

8 W odniesieniu do Kanta o ewolucji tej mwi Harald Hffding; zob. H. H f f -d i n g: Die Kontinuitt im philosophischen Entwicklungsgange Kants. Archiv frGeschichte der Philosophie 1894, Bd. 7, s. 173192.

9 W. M o o g: Die deutsche Philosophie des 20. Jahrhunderts in ihren Hauptrich-tungen und ihren Grundproblemen. Stuttgart 1922, s. 7.

nie, e chodzi o n a g e ponowne odkrycie Kanta. Takie stanowiskozakada niecigo historyczn i jeli trzeba by wybra za wszelk cenjak f o r m u s u r o w i u p r o s z c z o n , lepiej byoby powie-dzie, e nie byo nigdy powrotu do Kanta w sensie, jaki si zwykle przyj-muje. Bowiem od chwili, kiedy filozof ten zosta poznany przez caeNiemcy, posiada on z a w s z e zwolennikw zajmujcych postaw kry-tyczn i posiada ich w dalszym cigu10. Std konkluzja, e trudno wska-za pocztek neokantyzmu, gdy nieustannie nawizuje si do Kanta.

Wydaje si zatem, e waciw w tej sytuacji postaw badacza jestpostawa umiarkowana, oparta na zaoeniu, e punktem zwrotnymw dziejach filozofii dziewitnastego wieku jest mier Hegla, e wpraw-dzie filozofia heglowska dominuje jeszcze jaki czas po jego mierci,a dopiero potem w rezultacie rozwoju filozofii wyksztaca si neo-kantyzm. Postawa umiarkowana, kierujca si ku zajmowaniu pozycji po-redniej midzy twierdzeniem, e kantyzm trwa nieustannie, a twierdze-niem, e neokantyzm narodzi si nagle, znajduje swe uzasadnienie.W 1852 roku Carl Fortlage (18061881) opublikowa jedn z waniejszychhistorii filozofii pokantowskich; waniejszych dlatego, e przyniosa onaw tytule pojcie genetyczna historia filozofii. Ksika zaczyna si na-stpujcym zdaniem, wyraajcym ow postaw poredni: Czasywspczesne s epok przejcia i poowicznoci, nie tylko pod wzgldempolitycznym i religijnym, lecz take naukowym11. Wanie z owegoprzejcia i z owej poowicznoci narodzi si neokantyzm, bdcy zja-wiskiem nowym w stosunku do filozofii poprzednich. Ale jednoczeniez tyme przejciem i akcentowan przez Fortlagego poowicznoci wiesi cile caa zoono filozofii neokantowskiej. Dlatego te niniejszarozprawa ma bardzo prosty cel: pokazanie, jak doszo do powstania neo-kantyzmu, a nastpnie podjcie prby jego przedstawienia. Zadanieniewtpliwie jest ambitne, ale wydaje si, e trzeba siga daleko, abyw ogle co osign.

Ksika, ktra w zamierzeniu autora ma zawiera wykad historii filo-zofii, podlega ograniczeniom, jakim musi podlega kada prba przedsta-wienia historii filozofii. Czym bowiem jest historia filozofii? Odpowied natak postawione pytanie nie jest i by nie moe jednoznaczna. Pisanie hi-storii filozofii przypomina prb owietlenia areny minionych zdarze zapomoc jednego, punktowego reflektora. Jego punktowy charakter wyni-ka z przyjtej przez autora postawy badawczej (Hartmann mwi w tymkontekcie o stanowiskowoci), ktrej wpyw trzeba oczywicie minimali-

Wstp 13

10 M. S z y s z k o w s k a: Neokantyzm..., s. 12.11 C. F o r t l a g e: Genetische Geschichte der Philosophie seit Kant. Leipzig 1852,

s. V.

zowa, ale ktrej w aden sposb nie da si unikn. Tymczasem arenabdzie widoczna dopiero wtedy, kiedy analogicznie jak na arenie spor-towej zapali si odpowiedni liczb reflektorw. Poniewa nie moetego dokona jeden czowiek, przeto kada historia filozofii jest niedosko-naa. I cho nie brak autorw, ktrzy uwaaj swoje historie filozofii zadoskonae, reprezentuj oni chyba inn postaw, cechujc si czstoogromn wiar w swoje zdolnoci i jeszcze paroma innymi przymiotami,ktre nie s dane piszcemu te sowa. Jeli wic Czytelnik uzna, e niniej-sza praca jest mu pomocna jako wprowadzenie do ogromu problematykiporuszanej przez neokantystw, to autor uzna, e speni sw funkcj.

Ksika, ktra stawia sobie tak ambitne cele, musi si z koniecznociwiza z pewnymi ograniczeniami dotyczcymi zarwno ujcia problema-tyki, jak i jej rozumienia. Po pierwsze, nie jest to publikacja przeznaczonadla szerszego krgu odbiorcw, co wie si zawsze z dylematem towa-rzyszcym tego rodzaju opracowaniom: albo dana rozprawa jest roz-praw naukow, albo popularnonaukow. Przekonanie, e popularyzacjazawsze sprowadza si do uproszczenia, kae si skania ku pierwszejwersji. W tym sensie ksika jest przeznaczona dla czytelnika zaintereso-wanego filozofi dziewitnastego i dwudziestego wieku, ale bdcego jed-noczenie takim czytelnikiem, ktry ma ju fundamentaln wiedz z tegozakresu.

Po drugie, praca ta nie uwzgldnia caej literatury pomocniczej, leczodwouje si tylko do niektrych opracowa. Tych, ktrych przywoana li-teratura nie zawiera, nie zawsze zabrako z tego powodu, e autor niezgadza si z proponowan w nich wizj filozofii. Czasem powd jest bar-dziej prozaiczny. Wystarczy jednak porwna rozpraw z najnowszymopracowaniem neokantyzmu w Polsce, by si przekona, e zostao ononapisane z zupenie innej perspektywy ni ta, ktr przyjto w niniejszymopracowaniu12. Zaznaczy bowiem naley, e neokantyzm jest tu trakto-wany raczej jako rezultat pewnego procesu, ktry rozpocz si ju wte-dy, kiedy zaczto ocenia Krytyk czystego rozumu Kanta, ni jako filo-zofia pocztku dwudziestego wieku.

Po trzecie, powanym ograniczeniem jest to, e ksika nie uwzgld-nia wielu innych opracowa z zakresu literatury wiatowej, chocia niezawsze jest tak, e opracowania te nie s znane. Zoono filozofii po-kantowskiej (w najszerszym rozumieniu tego sowa) skutkuje ogranicze-niem si do opracowa klasycznych, a nie tych, ktre uchodz dzi zanajnowsze. Stanowi to z pewnoci powany czynnik ograniczajcy szcze-

Wstp14

12 Zob.: T. G a d a c z: Historia filozofii XX wieku. Nurty. T. 2: Neokantyzm filo-zofia egzystencji filozofia dialogu. Krakw 2009; J. W o l e s k i: O Historii filozo-fii Tadeusza Gadacza. Diametros 2010, nr 23, s. 190249.

gowo pracy, cho uwzgldnienie wszystkich opracowa doprowa-dzioby do tego, e ksika rozrosaby si do niebotycznych rozmiarw.Warto jednak wskaza najwaniejsze nowsze opracowania problematykiidealizmu niemieckiego, takie jak ksika Fredericka C. Beisera (ur.1949)13 czy te praca Paula W. Franksa (ur. 1964)14.

Po czwarte, bardzo powanym brakiem ksiki z ktrego trzebazda sobie spraw ju na pocztku jest nieuwzgldnienie w wy-starczajcym stopniu wszystkich tak zwanych socjologicznych aspektwneokantyzmu. Z jednej strony jest to zgodne z prb analizy systematycz-no-problemowej, z drugiej za skdind susznie na te aspekty socjo-logiczne zwrci uwag Jan Woleski, ktry by pierwszym czytelnikiemrkopisu. Najwaniejsz kwesti, jaka wysuwa si tu na plan pierwszy,jest reforma szkolnictwa dokonana przez Wilhelma von Humboldta(17671835), co wizao si z zaoeniem 16 sierpnia 1809 roku Uniwer-sytetu Berliskiego (dzi Humboldt Universitt). Zagadnieniu nauczaniaw Niemczech Friedrich Paulsen powici obszerne studium, ktre uka-zao si po raz pierwszy w roku 1885, po raz drugi w dwch tomach w latach 18961897, i po raz trzeci w latach 19191921, w redakcji Ru-dolfa Lehmanna15, a w roku 1902 wyda ksik Niemieckie uniwersytetyi studium uniwersyteckie16. Krtkie wprowadzenie do problematyki na-uczania uniwersyteckiego w Niemczech daje Herbert Schndelbach17.Niemieckie uniwersytety miay si, zgodnie z zamysem Humboldta, kie-rowa ideami wolnoci akademickiej oraz jednoci bada naukowych i dy-daktyki. Impuls do rozwoju neokantyzmu stanowio rwnie owiecenieydowskie (Haskala), ktre doprowadzio do opuszczenia przez ydwgett i akcentowania znaczenia edukacji. Teza ta znajduje wyraz w etycz-nym socjalizmie, ktry stanowi bardzo istotny element neokantyzmu,chocia nie jest on przedmiotem opracowania. Z tej perspektywy widabardzo wyranie, e naleaoby napisa etyk neokantowsk. Teza ta znaj-duje rwnie potwierdzenie w fakcie, e wrd neokantystw bardzo wie-lu byo mylicieli pochodzenia ydowskiego. Oczywicie, na plan pierwszywysuwa si tu twrca neokantyzmu marburskiego Hermann Cohen, kt-

Wstp 15

13 F.C. B e i s e r: German idealism. The struggle against subjectivism 17811801.Cambridge 2002.

14 P.W. F r a n k s: All or nothing. Systematicity, transcendental arguments, andskepticism in german idealism. Cambridge, Mass., 2005.

15 F. P a u l s e n: Geschichte des gelehrten Unterrichts auf den deutschen Schulenund Universitten vom Ausgang des Mittelalters bis zur Gegenwart. Mit besondererRcksicht auf den klassischen Unterricht. Leipzig 1885.

16 F. P a u l s e n: Die deutschen Universitten und das Universittsstudium. Berlin1902.

17 Zob. H. S c h n d e l b a c h: Filozofia w Niemczech 18311933..., s. 4259.

rego dziaalno na rzecz berliskiej gminy ydowskiej po przejciu naemerytur bya odpowiedzi na rosncy antysemityzm.

Wydaje si, e mimo wszelkich brakw ksika zasuguje na uwag.Lista tych, ktrym chciabym podzikowa, jest bardzo duga, ale naszczegln uwag zasuguj cztery osoby, ktre chciabym wymieni z na-zwiska. Najpierw Profesor Jan Woleski, ktry od pocztku wspiera du-chowo to przedsiwzicie i jako pierwszy czytelnik przysuy si doznacznego ulepszenia ksiki. Profesor uwiadomi mi, jak wiele zagad-nie jeszcze naleaoby tu uwzgldni. Nastpnie Doktor Tomasz Kubali-ca, ktry na kadym kroku dzielnie mi kibicowa i pomaga w rozwizywa-niu pojawiajcych si kwestii organizacyjnych. Rwnie Profesor ChristianKrijnen z Vrije Universiteit Amsterdam, ktry przedyskutowa ze mnstruktur ksiki. Wreszcie Profesor Mirosaw elazny, ktry jako pierw-szy przeczyta ostateczn wersj ksiki i podzieli si swymi spostrzee-niami. Wszystkie za uchybienia s wycznie win autora.

Wstp16

1. Charakterystyka neokantyzmu

1.1. Wprowadzenie

Problem genezy neokantyzmu to nie tylko kwestia wskazania filozofw,ktrych powszechnie uwaa si za reprezentantw neokantyzmu, czyli my-licieli bdcych autorami powrotu do Kanta. To take, a moe przedewszystkim problem ukazania atmosfery intelektualnej tamtych czasw, za-lenoci midzy poszczeglnymi filozofami, wyzwalania si neokantyzmuz dominacji filozofii Hegla. Ale przecie kady, kto zna filozofi, wie, e pomierci Hegla jej rozwj przebiega w rnych kierunkach1. Problem jed-nak w tym, e rwnie te kierunki, ktre zdawa by si mogo nienawizuj bezporednio do Hegla, pozostaj w okrelonym stosunku dojego myli. Krtko wic rzecz ujmujc, geneza neokantyzmu siga pierw-szej poowy dziewitnastego wieku. Gwoli sprawiedliwoci doda jednaktrzeba, e genez neokantyzmu naley w szczeglnoci przedstawi w cza-sie od mierci Hegla do wykrystalizowania si neokantyzmu.

Sprawa nie jest jednak prosta przynajmniej z dwch powodw. Popierwsze dlatego, e dziaaj wwczas filozofowie, ktrzy tworz w jawnejopozycji do Hegla i nawizuj do Kanta, mimo i pozostaj w mniejszoci.Ale wanie dlatego uznajemy ich dokonania, chocia za ycia czstospotkaa ich nagana. Dotyczy to szczeglnie Jakoba Friedricha Friesa, kt-rego Hegel zaatakowa za antropologizm, kiedy w przypisie do pierwszegowydania Nauki logiki napisa: Najnowsze opracowanie tej nauki, ktreukazao si wanie teraz, System logiki Friesa [Heidelberg 1811 AJN]znowu powraca do podstaw antropologicznych. Wyobraenia i mniemania,na ktrych opiera si to dzieo, s tak pytkie zarwno same w sobie orazdla siebie, jak i w sposobie ich wyoenia, e zwalnia mnie to cakowiciez trudu ustosunkowania si do tego bezwartociowego wydawnictwa2.

1. Charakterystyka neokantyzmu 19

1 A.J. N o r a s: Kant i Hegel w sporach filozoficznych osiemnastego i dziewit-nastego wieku. Katowice 2007, s. 128176.

2 G.W.F. H e g e l: Nauka logiki. Tum. A. L a n d m a n. T. 1. Warszawa 1967,s. 47, przypis.

Zaatakowa Friesa ponadto w Przedmowie do Zasad filozofii prawa3. Mo-tywem ataku by fakt, e Fries popar korporacje studenckie. Sprawa niejest prosta, po drugie, dlatego e wraz ze mierci Hegla w coraz wik-szym stopniu ujawnia si oddziaywanie Kanta i jego zwolennikw. JuSchelling pisze Gerhard Lehmann w roku 1809, a wic przed logikHegla, powoywa si na Kantowsk nauk o wolnoci, Weisse w 1847roku, w swej (2.) mowie inauguracyjnej w Lipsku pyta, w jakim sensie fi-lozofia niemiecka musi si znowu skierowa do Kanta, Lotze i inni pniidealici (Sptidealisten) przynajmniej czciowo nawizywali do Kanta4.

Gdy wic mowa o dziejach filozofii obejmujcych czas od mierciHegla do momentu uksztatowania si neokantyzmu, trzeba niewtpliwiezwrci uwag na fakt, e z jednej strony mamy filozofw, ktrzy yjcw czasach Hegla, nie podzielaj jego wiary w filozofi, z drugiej za cho dzieje si to ju nieco pniej pojawiaj si filozofowie na-wizujcy do Kanta, przygotowujcy grunt pod neokantyzm. Tych, ktrzynie podzielaj Heglowskiej wiary w filozofi systemow, nazwa monajego przeciwnikami. Nie sposb tu wymieni i dokona analizy pogldwwszystkich przeciwnikw Hegla, dlatego trzeba si odwoa do najwaniej-szych postaci, ktrymi s: Artur Schopenhauer, Jacob Friedrich Fries, Jo-hann Friedrich Herbart, Friedrich Eduard Beneke oraz Bernard Bolzano.Inna rola przypada Trendelenburgowi, reprezentantom spekulatywnegoteizmu czy te [Rudolphowi] Hermanowi Lotzemu5. Stanowi oni bowiemju stacj poredni midzy idealizmem niemieckim a neokantyzmem.Dlatego wraz z ich dojciem do gosu rozpoczynaj si spory o rozumie-nie filozofii w tamtym czasie, ktre skutkuj sformuowaniem programufilozofii neokantowskiej. Problem polega wszak na tym, e skoro nie majednej filozofii neokantowskiej nie ma te jednego programu. Potwier-dza to ju prba scharakteryzowania neokantyzmu. Zarazem ujawnia situ jeszcze jeden problem, a mianowicie ustalenie jednorodnej daty, ktrmona by uzna za pocztek neokantyzmu. Kad z wymienionych datopatrzono znakiem pytajnym, co ma nie tyle pokaza istniejce trudno-ci, ile wskaza, e w zasadzie kada data z osobna moe by uznana zadat inicjujc neokantyzm. Oczywicie, czytelnik ma prawo zaoy, e

Cz pierwsza: Geneza20

3 Zob. H. S c h n d e l b a c h: Hegel. Wprowadzenie. Tum. A.J. N o r a s. War-szawa 2006, s. 124.

4 G. L e h m a n n: Kant im Sptidealismus und die Anfnge der neukantischenBewegung. In: Materialien zur Neukantianismus-Diskussion. Hrsg. von H.-L. O l l i g.Darmstadt 1987, s. 51. (Pierwodruk: Zeitschrift fr philosophische Forschung 1963,Bd. 17, s. 438456).

5 [Rudolph] Hermann Lotze uywa tylko drugiego imienia, a poniewa nie by jedy-nym, to nawias prostoktny suy bdzie wskazaniu imion, ktrych nie uywano, chybae uycie pierwszego imienia uzasadnione bdzie cytatem.

dat t jest rok 1865, kiedy Otto Liebmann opublikowa najgoniejszksik zawierajc neokantowski program. Problem w tym, e bya onanajgoniejsza, co nie jest rwnoznaczne z faktem, e bya najlepsza;moga wszak by tylko najlepiej znana. W gruncie rzeczy ksika Lieb-manna nie speniaa te tego drugiego warunku. Gono byo bowiem tak-e o innych tekstach powstaych u pocztkw neokantyzmu. Jeli chodzio Liebmanna, to Roman Ingarden, zaliczajc go zreszt do szkoy marbur-skiej, pisze o nim tak: Georg Simmel powiedzia kiedy o nim artobli-wie: Otto Liebmann by tak nadzwyczajny, e mg by tylko nadzwy-czajnym profesorem6.

1.2. Co to jest neokantyzm?

Najprostsz charakterystyk neokantyzmu gdyby taka istniaa byoby podanie jego definicji. Fakt, e nie ma tylko jednej definicji neo-kantyzmu, wynika przede wszystkim z charakteryzowania neokantyzmuna rne sposoby i z prb oddania na rne sposoby jego istoty. Problem,jaki si wyania, kiedy prbuje si uchwyci istot neokantyzmu, mazwizek z jego podziaem. Najprostsze zatem bdzie przytoczenie jaknajwikszej liczby definicji. Trzeba przy tym unika nieporozumiei uproszcze. Czsto zarzut ten dotyczy referowania neokantyzmu przezBocheskiego, ktry w swoim krtkim przedstawieniu7 dopuci si przy-najmniej dwch uchybie. Po pierwsze, wskazuje Bocheski siedem kie-runkw i twierdzi, e tylko dwa ostatnie (szkoa marburska i szkoa ba-deska) byy wierne Kantowi8. Po drugie za mwi: [...] ruchneokantowski jest, e si tak wyra, wycznie niemiecki9.

Gerhard Lehmann pisze: Neokantyzm naley odrni od ruchu kan-towskiego dziewitnastego wieku. Naturalnie, naley on do niego. Ale wy-mg nawizywania do Kanta w okrelony sposb, podnoszono ju duowczeniej10. W przytoczonym cytacie kryj si dwie kwestie, na ktre


6 R. I n g a r d e n: Wstp do fenomenologii Husserla. Wykady wygoszone naUniwersytecie w Oslo (15 wrzesie17 listopad 1967). Tum. A. P t a w s k i. Warsza-wa 1974, s. 46.

7 I.M. B o c h e s k i: Europische Philosophie der Gegenwart. 2. Aufl. BernMnchen 1951, s. 101111.

8 Zob. ibidem, s. 102.9 Ibidem.

10 G. L e h m a n n: Geschichte der Philosophie. Bd. 9: Die Philosophie des neun-zehnten Jahrhunderts II. Berlin 1953, s. 52.

warto zwrci uwag. Pierwsza sprowadza si do tego, e naley neokan-tyzm rozpatrywa w szerszym kontekcie historycznym, uwzgldnia-jcym nie tylko filozofi drugiej poowy dziewitnastego wieku, ale zarw-no czasy wczeniejsze, jak i pniejsze choby tylko fenomenologi,ktra rozwijaa si w dyskusji z neokantyzmem. Druga kwestia, rwnieistotna, sprowadza si do stwierdzenia, e renesansu Kanta nie naleywiza wycznie z neokantyzmem; krytyki Hegla bowiem stanowicejponiekd punkt wyjcia, naley si ju doszukiwa wczeniej. A to po-twierdza jedynie, e neokantyzmu inaczej ni si to powszechnie wyda-je nie mona traktowa w sposb analogiczny do tego, w jaki niejedno-krotnie podchodzi si do filozofii idealizmu niemieckiego. Tak traktujefilozofi idealizmu niemieckiego Frederick Copleston, ktry stwierdza:W pierwszym okresie dziewitnastego wieku w niemieckim wiecie filo-zoficznym spotykamy si z najbardziej niezwykym rozkwitem metafi-zycznej spekulacji, jaki kiedykolwiek mia miejsce w dugiej historii filozo-fii Zachodu11. Nie naley zatem w ten sposb traktowa neokantyzmu.Neokantyzm bowiem nie pojawi si w sposb nieoczekiwany i trudnomwi, e tak samo si skoczy. Filozofia niemiecka dojrzewaa powolido tego, by miejsce Hegla zaj powtrnie Kant. I tak jak powoli roz-pocz si neokantyzm, tak te stopniowo ustpowa on pola najpierw fe-nomenologii, a pniej mylicielom, ktrzy z fenomenologi mieli wielewsplnego, cho co trzeba wyjtkowo mocno zaakcentowa wywo-dzili si z neokantyzmu. Mam tu na myli przede wszystkim takich myli-cieli, jak Nicolai Hartmann i Martin Heidegger. Ale jednak to rwnietrzeba wyranie podkreli neokantyzm skoczy si dlatego, e wspo-mniani myliciele zwrcili si ku ontologii. Nie bya to jednak ontologiaw rozumieniu fenomenologii, cho elementy fenomenologiczne zawieraa.Pisze o tym take Lehmann w swej kontrowersyjnej, bo naszpikowanejnacjonalistyczn ideologi, ksice, kiedy zaznacza: A take filozofiawspczesna znajduje si pod znakiem odnowienia Kanta znowu w in-nym sensie, ni miao to miejsce w neokantyzmie ubiegego stulecia12.Gerhard Lehmann w przedmowie do swego dziea przywouje jeszczebardziej kontrowersyjn prac, a mianowicie wykad ideologii nazizmu,ksik Alfreda Rosenberga (18931946) zatytuowan Der Mythus des20. Jahrhunderts13.

W podobnym duchu jak Lehmann charakteryzuje neokantyzm Man-fred Pascher, ktry pisze: Neokantyzm by szko filozoficzn, a zarazemczym wicej. By on filozoficznym ruchem, ktry po mudnych po-


11 F. C o p l e s t o n: Historia filozofii. T. 7: Od Fichtego do Nietzschego. Tum.J. o z i s k i. Warszawa 1995, s. 7.

12 G. L e h m a n n: Die deutsche Philosophie der Gegenwart. Stuttgart 1943, s. 29.13 Zob. ibidem, s. IX.

cztkach w latach pidziesitych ostatniego stulecia rozwin si byska-wicznie okoo roku 1870 i od tego momentu a do czasu pierwszej wojnywiatowej opanowa przestrze akademick w Niemczech14. HelmutHolzhey natomiast, charakteryzujc neokantyzm, podkrela fakt, e ter-minu neokantyzm uy Friedrich berweg (18261871) w swym syn-nym Grundriss der Geschichte der Philosophie... (Zarys historii filozo-fii...) dopiero w roku 1888, i pisze: Autorzy, ktrzy w sposb istotny dlaswych filozofii nawizywali do Kanta, w nowych wydaniach Grundrissder Geschichte der Philosophie berwega dopiero od 7. wydania z 1888byli rozpatrywani jako neokantyci. Termin neokantyzm by jednak tak jak w ten sposb nazwany kierunek filozofii w tym znaczeniu uy-wany ju od okoo 1875 roku, ale nie tylko w celu neutralnej, historiogra-ficznej klasyfikacji szeregu filozofw, ktrzy powoywali si na Kanta, lecztake dla zdyskredytowania bdcej w zwyczaju kantomanii, jako nowejformy profesorskiego podporzdkowania si autorytetom historycznym(E. von Hartmann, E. Dhring, E. Zeller)15. Znajduje to potwierdzeniew trudnociach, jakie wi si z rozumieniem terminu neokantyzm16.Uzupeniajc wypowied Holzheya, podkreli naley fakt, e za klasycz-ne uznaje si dzi opracowanie neokantyzmu dokonane przez TraugottaKonstantina sterreicha (18801949), ktre po raz pierwszy ukazao siw roku 1916, zostao zmodyfikowane w roku 1923, a w roku 1951 opubli-kowano je w postaci niezmienionej w porwnaniu z wydaniem z 1923roku17. Christian Thiel podkrela, e tym, co sterreich zasta, byy wyda-nia dziewite (z roku 1902) i dziesite (z roku 1906) opracowane przezMaxa Heinzego18. Analizujc przedstawienie neokantyzmu, zwracaHolzhey uwag na Klausa Christiana Khnkego podkrelajcego znacze-nie, jakie spr Micheleta z Zellerem mia dla pojawienia si terminu neo-kantyzm, chocia sam Khnke akcentuje fakt, e to Joachim Butzlaff


14 M. P a s c h e r: Einfhrung in den Neukantianismus. Kontext Grundpositio-nen Praktische Philosophie. Mnchen 1997, s. 7.

15 Geschichte der Philosophie. Hrsg. von W. R d. Bd. 12: H. H o l z h e y,W. R d: Die Philosophie des ausgehenden 19. und des 20. Jahrhunderts. 2: Neukan-tianismus, Idealismus, Realismus, Phnomenologie. Mnchen 2004, s. 30.

16 Zob. A.J. N o r a s: Kant a neokantyzm badeski i marburski. Wyd. 2. Katowi-ce 2005, s. 134.

17 Zob. F. b e r w e g: Grundriss der Geschichte der Philosophie. Teil 4: Dasneunzehnte Jahrhundert und die Gegenwart. Hrsg. von T.K. s t e r r e i c h. 11. Aufl.Berlin 1916, s. 363404; I d e m: Grundriss der Geschichte der Philosophie. Teil 4: Diedeutsche Philosophie des XIX. Jahrhunderts und der Gegenwart. Hrsg. von T.K. s -t e r r e i c h. 12. Aufl. Berlin 1923, s. 416477; I d e m: Grundriss der Geschichte derPhilosophie. Teil 4: Die deutsche Philosophie des XIX. Jahrhunderts und der Gegen-wart. Hrsg. von T.K. s t e r r e i c h. 13. Aufl. Basel 1951, s. 416477.

18 Zob. Ch. T h i e l: Oesterreich als Historiker der Philosophie. Psychologie undGeschichte 2002, Bd. 10, Heft 12, s. 23.

wskaza mu wykad Ferdinanda Lassallea (18251864), w ktrym logikaRosenkranza miaa by okrelona jako neokantyzm19. Rzeczywicie,29 stycznia 1859 roku urodzony we Wrocawiu Lassalle wygosi wykadzatytuowany Die Hegelsche und die Rosenkranzische Logik und dieGrundlage der Hegelschen Geschichtsphilosophie im Hegelschen Sys-tem20. I faktycznie, w wydawanym przez Micheleta czasopimie Der Ge-danke na stronie 147 czytamy: Dlatego logika Rosenkranza, moi pano-wie, nie moe zosta okrelona trafniej, jak sowem n e o - k a n t y z m(Neo-kantianismus), dokadnie tak jak rwnie neoplatonicy, w gruncierzeczy cofajc si do Platona, niektrzy przejli od Arystotelesa szczegl-nie jego entelechi, podobnie jak Rosenkranz immanencj kategorii odHegla21. Okazuje si wic, e kolejne fakty raczej komplikuj analizo-wan rzeczywisto, ni j wyjaniaj. W tym sensie zdaje si mie racjPascher, ktrego zdaniem neokantyzm by filozofi swoich czasw22.

Ernst von Aster, charakteryzujc filozofi w drugim trzydziestoleciudziewitnastego wieku, a wic w trzydziestoleciu nastpujcym bezpo-rednio po mierci Hegla, podkrela, e w caej Europie by to czasupadku filozoficznych zainteresowa, bacznoci przed filozofi, filozofamii wpywem filozofii. Miejsce ideau filozoficznego rozumienia caoci wia-ta zaj idea czystej nauki o faktach, idea nauki opartej na laborato-riach i archiwach23. W tej sytuacji neokantyzm jawi si von Asterowijako reakcja na okazywan filozofii pogard, ktra zaznacza si w latachszedziesitych i siedemdziesitych dziewitnastego wieku. Problem po-lega jednak na tym, e negatywna ocena towarzyszya filozofii ju odmierci Hegla. wiadczy o tym wieloraka reakcja na jego filozofi, bdcaw duej mierze krytyk jego myli24. Ale z takiego wanie rozumienianeokantyzmu przez von Astera wynika jego bardzo radykalna charaktery-styka, sprowadzajca si przede wszystkim do tego, e neokantyzm iden-tyfikuje on jedynie z filozofi obydwu szk: szkoy marburskiej i szkoybadeskiej25. Uzna jednak naley, e wanie takie ograniczenie neokan-tyzmu jest nie do koca uzasadnione. Mona najwyej zaoy, e po


19 K.Ch. K h n k e: Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus. Die deutscheUniversittsphilosophie zwischen Idealismus und Positivismus. Frankfurt am Main1993, s. 478.

20 F. L a s s a l l e: Die Hegelsche und die Rosenkranzische Logik und die Grund-lage der Hegelschen Geschichtsphilosophie im Hegelschen System. Der Gedanke1861, Bd. 2, s. 123150.

21 Ibidem, s. 147.22 M. P a s c h e r: Einfhrung in den Neukantianismus..., s. 7.23 E. von A s t e r: Die Philosophie der Gegenwart. Leiden 1935, s. 4.24 Zob. np. A.J. N o r a s: Kant i Hegel w sporach filozoficznych osiemnastego

i dziewitnastego wieku...25 Zob. E. von A s t e r: Die Philosophie der Gegenwart..., s. 9.

pierwsze, chodzi w nim o neokantyzm w najwszym tego sowa rozu-mieniu, oraz po drugie, e stanowi on istot tego, co odpowiadaoby okre-leniu neokantyzm waciwy. Nie jest to jednak takie proste, gdy ogra-niczenie neokantyzmu do szkoy badeskiej i marburskiej wie siz nieuwzgldnieniem dokona Aloisa Riehla. To za jest bezpodstawne.W tym kontekcie doda naley, e von Aster nie jest odosobnionyw sdzie ograniczajcym neokantyzm do szk badeskiej i marburskiej,gdy podobnie czyni o czym bya ju mowa Bocheski, ale tak tepostpuje take uznawany przez niektrych interpretatorw za marbur-czyka Hermann Noack (18951977)26 oraz Hermann Glockner(18961979)27. Ten ostatni mwi o trzech gwnych kierunkach neokan-tyzmu, ktrymi miayby by: krytyczny pozytywizm (Otto Liebmanni Alois Riehl), transcendentalizm szkoy marburskiej oraz idealizm teleolo-giczny Wilhelma Windelbanda, jego uczniw i przyjaci28.

Herbert Schndelbach swoj analiz filozofii dziewitnastego wiekurozpoczyna od ustalenia faktw zwizanych z datami pocztku i koca da-nego nurtu filozoficznego. W odniesieniu do daty rozpoczynajcej neokan-tyzm stwierdza, e rok 1831, rok mierci Hegla, cigle czono z tym, conieco teatralnie zwyko si nazywa zaamaniem idealizmu29. Schndel-bach podkrela, e dla wspczesnych fakt ten mia ogromne znaczenie,gdy wywoa walk o dziedzictwo Heglowskie30. Niemniej jednak zwracauwag na krytyk tego sposobu mylenia, z jak wystpi Lehmann. Wartotu przytoczy zdanie z jego ksiki, ktre brzmi: Haso zaamanie hegli-zmu udzi co do stanu rzeczy, ktry w historii filozofii nie istnieje. Rozpadszkoy heglowskiej (prawica heglowska i lewica albo modoheglici), szcze-glnie radykalizacja i przewartociowanie Heglowskiej filozofii w myleniuczasu przed rewolucj marcow 1848 roku, nie jest adnym zaamaniem,lecz dalszym rozwijaniem okrelonych tendencji obecnych w filozofii He-gla31. To akcentowanie przez Lehmanna ewolucyjnego charakteru filozofiipoheglowskiej, niewykluczajce radykalizacji pewnych stanowisk, wanejest dlatego, e uzmysawia take konieczno szerszego spojrzenia na po-dejmowan problematyk. Istotne jest na co zwraca uwag rwnieSchndelbach e od czasw Langego koniec idealizmu w Niemczech


26 Zob. H. N o a c k: Die Philosophie Westeuropas. Darmstadt 1962, s. 143173.27 H. G l o c k n e r: Die europische Philosophie von den Anfngen bis zur Gegen-

wart. Stuttgart 1958, s. 981997.28 Zob. ibidem, s. 984.29 H. S c h n d e l b a c h: Filozofia w Niemczech 18311933. Tum. K. K r z e -

m i e n i o w a. Warszawa 1992, s. 16.30 Ibidem, s. 359.31 G. L e h m a n n: Geschichte der Philosophie. Bd. 9: Die Philosophie des neun-

zehnten Jahrhunderts I. Berlin 1953, s. 1112.

wie si z francusk rewolucj lipcow 1830 roku32. Wracajc jeszcze doLehmanna, podkreli naley fakt, e kiedy w czasach panowania nazizmuopublikowa dzieo powicone filozofii niemieckiej, brako w nim miejscadla wielu neokantystw i neokantyzmu jako takiego, tak jak nie znalazw nim nalenego miejsca Edmund Husserl. O ile jednak dla Husserla zna-lazo si nieco miejsca w ksice, o tyle nie dostpi tego zaszczytu Her-mann Cohen. Wprawdzie przy okazji analiz powiconych Natorpowi Leh-mann pisze, e otrzyma on ordynariat obok H. Cohena33, ale zapomniaumieci jego nazwisko w indeksie osb.

Przywoywany ju w kontekcie dyskusji na temat rozumienia neokan-tyzmu Khnke zwraca uwag na trudnoci z terminem neokantyzm i ro-zumieniem caego nurtu. Jest to zrozumiae, jeli przyj, e wszystkietrudnoci ujawniaj si wanie w trakcie prb okrelenia definicji i granicneokantyzmu. rda samego terminu neokantyzm Khnke upatrujew Vaihingerowskiej recenzji ksiki, ktrej autorem by zwizany ze Stutt-gartem matematyk Carl Reuschle (18471909)34. Recenzja ta ukazaa siw dziesitym tomie Philosophische Monatshefte35. Vaihinger podkrelaw niej, e neokantystami s przede wszystkim Cohen, Lange i Jrgen BonaMeyer. Dokonujc natomiast charakterystyki neokantyzmu, Khnke akcen-tuje ca jego zoono. Od pocztku pojcie neokantyzm oznaczao zreszt w skrajnie topornej i wprowadzajcej w bd formie historycz-no-filozoficzny fenomen, ktry co najwyej w tak zwanym powrocie doKanta mia wsplny mianownik, nigdy jednak nie przedstawia wasnego,moliwego do wyodrbnienia kierunku filozoficznego36.

Trudnoci w zrozumieniu neokantyzmu ujawniaj si rwnie w trak-cie lektury jeszcze innych, nowszych opracowa tego tematu. LewisWhite Beck (19131997) w artykule powiconym neokantyzmowi roz-szerza list neokantystw i wymienia oprcz wskazanych przezsterreicha kierunkw kierunek ontologiczno-metafizyczny. Za jegoprzedstawicieli uznaje takich mylicieli, jak: Max Wundt, Heinz Heim-soeth, Martin Heidegger czy Gottfried Martin37. Co ciekawe, to wanieBeck dokonuje takiego podziau neokantyzmu, ktry w zestawieniu z po-


32 Zob. H. S c h n d e l b a c h: Filozofia w Niemczech 18311933..., s. 359.33 G. L e h m a n n: Die deutsche Philosophie der Gegenwart..., s. 73. Zob. take

ibidem, s. 36.34 C. R e u s c h l e: Philosophie und Naturwissenschaft. Zur Erinnerung an D.F.

Strauss. Bonn 1874.35 H. V a i h i n g e r: Rezension von Reuschle, Philosophie und Naturwissenschaft.

Zur Erinnerung an D.F. Strauss. Bonn 1874. Philosophische Monatshefte 1874, Bd. 10,s. 424431.

36 K.Ch. K h n k e: Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus..., s. 214.37 L.W. B e c k: Neo-Kantianism. In: Encyclopedia of Philosophy. Ed. by

P. E d w a r d s. Vol. 5. New YorkLondon 1967, s. 468473.

dziaem, jakiego dokona sterreich, wydaje si dziwny. Beck wyrniabowiem nastpujce kierunki: neokantyzm metafizyczny (Liebmann,Riehl, Adickes, Volkelt, Paulsen, Max Wundt, Heimsoeth, Gottfried Martini Heidegger) oraz neokantyzm marburski (Cohen, Natorp, Cassirer,Stammler, Vorlnder, Buchenau, Grland i Liebert) by wymieni te,ktrych odrbno jest zauwaalna. Nastpnie jednak wymienia takiekierunki neokantyzmu, ktrych istnienie trudno uzna, a mianowicie:neokantyzm getyski (Leonard Nelson), neokantyzm heidelberski (Win-delband, Rickert, Mnsterberg, Cohn i Kroner) oraz neokantyzm socjolo-giczny (Dilthey i Simmel), przy czym autor bdnie podaje rok 1912 jakodat mierci Diltheya, poniewa ta nastpia w 1911 roku38. Beck stwier-dza rwnie, e stanowisko porednie midzy neokantyzmem heidelber-skim a neokantyzmem socjologicznym zajmuj Max Weber, EduardSpranger (18821963) oraz Max Adler (18731937). Powanym uchybie-niem jest wymienienie neokantyzmu heidelberskiego, co potem wykorzy-stuj filozofowie prawa do scharakteryzowania stanowiska Gustava Rad-brucha. Tymczasem chodzi wanie o neokantyzm badeski.

Hans-Dieter Huer akcentuje, e Georgi Schischkoff (19121991),niemiecki filozof i matematyk pochodzenia bugarskiego, wydawca Philo-sophisches Wrterbuch Heinricha Schmidta (18741935), wrd przed-stawicieli kierunku metafizycznego wymienia Nicolaia Hartmanna, Johan-nesa Volkelta i Maxa Wundta, natomiast Hermanna von Helmholtza,Ernsta Macha i Aloisa Riehla zalicza do reprezentantw kierunku sen-sualistycznego39. Schischkoff z kolei wskazuje nowe kierunki w ramachneokantyzmu. I tak, Dilthey miaby by reprezentantem kierunku pozyty-wistycznego, Vaihinger za fikcjonalistycznego. Ernst Cassirer autorhasa Neo-Kantianism w Encyclopaedia Britannica ogranicza neokan-tyzm w porwnaniu z klasyfikacj sterreicha, a mianowicie szkoy neo-friesowskiej i Georga Simmela nie zalicza do neokantyzmu40. GerhardFunke (19142006) za uznaje Simmela za przedstawiciela neokanty-zmu filozofii ycia (lebensphilosophischen Neukantianismus)41, chocia


38 Ibidem, s. 473.39 Zob. H.-D. H u e r: Transzendentale Reflexion und Erkenntnisgegenstand.

Zur transzendentalphilosophischen Erkenntnisbegrndung unter besonderer Berck-sichtigung objektivistischer Transformation des Kritizismus. Ein Beitrag zur systemati-schen und historischen Genese des Neukantianismus. Bonn 1989, s. 155.

40 E. C a s s i r e r: Neo-Kantianism. In: Encyclopaedia Britannica. A new surveyof universal knowledge. Vol. 16: Mushroom to Ozonides. ChicagoLondonToronto1946, s. 215216.

41 G. F u n k e: Die Wendung zur Metaphysik im Neukantianismus des 20. Jahr-hunderts. In: I d e m: Von der Aktualitt Kants. Bonn 1979, s. 201. Zob. take I d e m:Die Disskusion um die metaphysische Kantinterpretation. Kant-Studien 1976, Bd. 67,Nr. 14, s. 409424.

Willy Moog w ogle nie wcza go do grona neokantystw, lecz obokDiltheya i Rudolfa Euckena (18461926) do reprezentantw kierunkuhumanistycznego (die geisteswissenschaftliche Richtung)42.

Najdobitniejszym wszake dowodem trudnoci ze zdefiniowaniemneokantyzmu jest nagroda Kantgesellschaft przyznana za rozpraw podtytuem Kritische Geschichte des Neukantianismus von seiner Entste-hung bis zur Gegenwart, ktrej termin wyznaczony w roku 1918 dwarazy przeduano, ale konkurs zamknito ostatecznie w roku 1923, gdynie wpyna adna rozprawa, wobec czego nagroda nie zostaa przyzna-na43. Przy okazji akcentuje Huer kuriozalny charakter podziau zapro-wadzonego przez Petera Wusta (18841940), ktry na co zwraca uwa-g Hans-Dieter Huer44 w swej ksice powiconej odrodzeniumetafizyki wyrnia trzy szkoy w ramach neokantyzmu, a mianowicieszko marbursk, szko badesk (Wust mwi o szkole fryburskiej)i szko getysk, do ktrej jako gwnego reprezentanta zalicza Ed-munda Husserla45. Jest to istotne dlatego, e ujawnia brak wiadomocinieprzezwycialnych rnic metodologicznych midzy reprezentantamifenomenologii a neokantystami.

1.3. Podziay w ramach neokantyzmu

Pierwszy znaczcy podzia neokantyzmu zosta dokonany, jak juwspomniano, w opracowaniu Traugotta Konstantina sterreicha46, zna-nego przede wszystkim jako wydawca czwartej czci Grundriss derGeschichte der Philosophie... berwega. berweg, profesor Uniwersytetu


42 Zob. W. M o o g: Die deutsche Philosophie des 20. Jahrhunderts in ihren Haupt-richtungen und ihren Grundproblemen. Stuttgart 1922, s. VII.

43 Zob. H.-D. H u e r: Transzendentale Reflexion und Erkenntnisgegenstand...,s. 155.

44 Zob. ibidem, s. 156.45 Die Spaltung der logischen Neukantianer in die drei Hauptschulen der Marbur-

ger, Freiburger und Gttinger beruht bereits auf der Unzulnglichkeit ihrer rein logischenBlickeinstellung. P. W u s t: Die Auferstehung der Metaphysik. 2. Aufl. Hamburg 1963,s. 13.

46 Traugott Konstantin sterreich urodzi si 15 wrzenia 1880 roku w Szczecinie(Stettin), a zmar 28 czerwca 1949 roku w Tbingen. Doktoryzowa si w roku 1905u Friedricha Paulsena i Carla Stumpfa na podstawie pracy Kant und die Metaphysik(Berlin 1906). W roku 1910 habilitowa si w Tybindze (Die Phnomenologie des Ich inihren Grundproblemen. Leipzig 1910), ale dopiero w 1922 roku zosta powoany natamtejsz katedr filozofii i psychologii. Po dojciu Hitlera do wadzy zmuszono go doprzejcia na emerytur.

w Krlewcu, wyda swj podrcznik po raz pierwszy w trzech czciach,w latach 1862, 1864 oraz 1866, a pniej zabiega take o wydanie drugiei trzecie. Redaktorem czwartego wydania (18711875) by Rudolf Reicke(18251905), bibliotekarz Uniwersytetu w Krlewcu. W roku 1875 nawniosek Wydawnictwa Theodor Toeche-Mittler funkcj redaktora przejprofesor Uniwersytetu w Lipsku Max Heinze (18351909), ktry przygo-towa wydania od pitego do dziewitego (18761906). Czwarta cz zo-staa po raz pierwszy przygotowana do druku z kocem 1901 roku jakwynika z informacji zawartych w przedmowie47 i opublikowana w rokunastpnym. Od roku 1907 kad cz opracowywa inny redaktor.Cz pierwsz Das Altertum przygotowa profesor Uniwersytetuw Halle Karl Prchter (18581933), ktry opracowa wydania dziesite(1909), jedenaste (1919) oraz dwunaste (1926). Cz drug Die mittle-re oder die patristische und scholastische Zeit Matthias Baumgartner(18651933), profesor Uniwersytetu we Wrocawiu, ktry zredagowawydanie dziesite, opublikowane w roku 1914. Cz trzeci Die Neu-zeit bis zum Ende des achtzehnten Jahrhunderts przygotowali MaxFrischeisen-Khler (18781923), profesor Uniwersytetu w Halle, orazWilly Moog. Byo to wydanie dwunaste, ktre ukazao si w roku 1924.Wreszcie cz czwart Das neunzehnte Jahrhundert und die Gegen-wart Traugott Konstantin sterreich, profesor Uniwersytetu w Tybin-dze. Zredagowane przez niego wydania jedenaste i dwunaste ukazay siw 1916 oraz 1923 roku48.

Dzi sterreich znany jest gwnie jako wydawca dziaa berwega,a przecie niewtpliwie sam naley rwnie do interpretatorw Kanta(bdzie jeszcze o tym mowa). sterreich dokona dwch klasyfikacji neo-kantyzmu. Pierwsza powstaa w roku 1916 i na co zwraca uwag NinaDmitreva49 zawieraa tylko sze kierunkw; dopiero w wydaniu dwu-nastym dodany zosta sidmy kierunek, a mianowicie kierunek psycholo-giczny. W wydaniu z roku 1916 sterreich podkrela: Naley wyrniw neokrytycyzmie sze kierunkw: 1. kierunek f i z j o l o g i c z n y(H e l m h o l t z, L a n g e); 2. kierunek m e t a f i z y c z n y (L i e b -m a n n, V o l k e l t); 3. kierunek r e a l i s t y c z n y (R i e h l, K l p e);


47 F. b e r w e g: Grundriss der Geschichte der Philosophie. Teil 4: Das neun-zehnte Jahrhundert. Hrsg. von M. H e i n z e. 9. Aufl. Berlin 1902, s. V.

48 Zob. F. b e r w e g: Grundriss der Geschichte der Philosophie. Teil 1: Die Phi-losophie des Altertums. Hrsg. von K. P r c h t e r. 12. Aufl. Berlin 1926, s. VVI. Cho-dzi o F. b e r w e g: Grundriss..., Teil 4, 11. Aufl., oraz I d e m: Grundriss..., Teil 4,12. Aufl.

49 N. D m i t r e v a: Russkoe neokantianstvo: Marburg v Rossii. Istoriko-filo-zofskie oerki. Moskva 2007, s. 58. Por. F. b e r w e g: Grundriss..., Teil 4, 11. Aufl.,s. 364.

4. kierunek l o g i c y s t y c z n y (C o h e n, N a t o r p, C a s s i r e r szkoa marburska); 5. krytycyzm t e o r e t y c z n o - a k s j o l o g i c z n y(W i n d e l b a n d, R i c k e r t, M n s t e r b e r g); 6. r e l a t y w i -s t y c z n e przeksztacenie krytycyzmu (S i m m e l). Natychmiastwczamy tu 7. uwarunkowan przez Kanta systematyk teologiczn(A. R i t s c h l)50. W wydaniu z roku 1923 sterreich pisze: Naley wy-rni w neokrytycyzmie siedem kierunkw: 1. kierunek f i z j o l o -g i c z n y (H e l m h o l t z, L a n g e); 2. kierunek m e t a f i z y c z n y(L i e b m a n n, V o l k e l t); 3. kierunek r e a l i s t y c z n y (R i e h l);4. kierunek l o g i c y s t y c z n y (C o h e n, N a t o r p, C a s s i r e r szkoa marburska); 5. krytycyzm t e o r e t y c z n o - a k s j o l o g i c z n y(W i n d e l b a n d, R i c k e r t, M n s t e r b e r g szkoa poudnio-wo-zachodnioniemiecka albo badeska, z ktr w cisym zwizku pozo-staje take B a u c h); 6. r e l a t y w i s t y c z n e przeksztacenie kryty-cyzmu (S i m m e l); 7. kierunek p s y c h o l o g i c z n y, ktry nawizujedo F r i e s a (szkoa neofriesowska, N e l s o n)51. Mimo wszystko tedwie klasyfikacje, ktre dzieli siedem lat, rni si od siebie i trzeba owernice zaakcentowa. Po pierwsze, podzia z roku 1916 wylicza w zasa-dzie sze kierunkw, sidmym za jest teologia Albrechta Ritschla. Podrugie, w ramach kierunku realistycznego wymieniono Oswalda Klpego,chocia w wydaniu z roku 1923 go brakuje jest tylko Alois Riehl. Potrzecie, w punkcie pitym brak dopisku, wystpujcego w wydaniuz roku 1923, ktry brzmi: [...] szkoa poudniowo-zachodnioniemieckaalbo badeska, z ktr w cisym zwizku pozostaje take Bauch. Poczwarte, nie ma sidmego kierunku, ktry wie si z postaci Friesaoraz Nelsona.

Warto te wskaza kilka zastrzee, ktre pod adresem dokonanegoprzez sterreicha podziau zgasza Ernst Wolfgang Orth52. Uwaa on mia-nowicie, e problemem jest ju to, w jaki sposb cao t tworzy takarnorodno kierunkw, ktra zawiera si midzy Hermannem Cohe-nem a Georgiem Simmelem. Ponadto twierdzi Orth, e trudnoci inter-pretacyjne mona sprowadzi do pyta, dlaczego obok Simmela nie matu Wilhelma Diltheya, dlaczego brakuje Hansa Vaihingera oraz EdmundaHusserla. Wilhelm Dilthey, jak podkrela Orth, ju w swojej mowie inau-guracyjnej, wygoszonej na Uniwersytecie w Bazylei w roku 1867, akcen-tuje konieczno odwoania si do Kanta. Najpierw podkrela: Wydaje


50 F. b e r w e g: Grundriss..., Teil 4, 11. Aufl., s. 364.51 F. b e r w e g: Grundriss..., Teil 4, 12. Aufl., s. 417. Pojcie szkoa neofre-

zjaska nie jest najszczliwsze, dlatego lepiej posugiwa si terminem Nowa SzkoaFriesa.

52 Zob. E.W. O r t h: Die Einheit des Neukantianismus. In: Neukantianismus. Per-spektiven und Probleme. Hrsg. von E.W. O r t h, H. H o l z h e y. Wrzburg 1994, s. 15.

mi si bowiem, e Kant po wszystkie czasy ustali problem filozofii53,a nieco dalej stwierdza: Ponad Heglem, Schellingiem i Fichtem filozofiapowinna znale drog do Kanta54. Jeli idzie o Vaihingera, to zarzutOrtha sprowadza si do tego, e w podrczniku berwega nie jest on roz-waany jako neokantysta, lecz tylko w paragrafie zatytuowanym Ideali-styczno-pragmatystyczny pozytywizm: Vaihinger55, bezporednio po-przedzajcym paragrafy 3643, ktre s powicone omwieniukierunkw neokantowskich. Wreszcie Husserl powinien si tu znale,zdaniem Ortha, gdy w roku 1929 opublikowa po raz pierwszy Formaleund transzendentale Logik, ktre w podtytule podkrelao, e jest toprba krytyki rozumu historycznego56.

W Polsce jako pierwsza problem klasyfikacji podejmowaa JaninaKiersnowska-Suchorzewska, ktra niezwykle trafnie charakteryzowaa sy-tuacj, w jakiej narodzi si neokantyzm57. W dziejach filozofii pisaapolska badaczka neokantyzmu wielkie zestroje myli ulegaj z koniecz-noci rozwojowej wtrnemu rozpadowi. Ulega mu np. orientacyjna dlaSokratesa konstelacja nierozerwalnych w jego przekonaniu ideaw: wie-dzy, cnoty i szczcia, gdy trychotomicznie rozbita zostaa przez pso-kratyczne szkoy, z ktrych kada jednym tylko z tych ideaw si zado-wolnia; ulega takieje fragmentaryzacji wielka synteza Kanta. Scheda ponim, dostawszy si jego licznym spadkobiercom zostaa ponownie roz-drobniona: kady otrzyma, a waciwie wzi sobie czstk i traktujepars pro toto. Std rozbieno interpretacyjna u neokantystw. Zalenieod tego, gdzie upatrywa punktu cikoci w systemie Kanta i jegoproblematyce, moemy u neokantystw rozrnia minimalnie, jak wie-my, 7 kierunkw: 1) Kierunek fizjologiczny (Helmholtz, Lange), 2) Kryty-cyzm psychologiczny (Fries, Nelson), 3) Kierunek metafizyczny (Lieb-


53 W. D i l t h e y: Die Philosophie des Lebens. Eine Auswahl aus seinen Schriften18671910. Hrsg. von H. N o h l. Frankfurt am Main 1946, s. 5.

54 Ibidem, s. 6.55 Zob. F. b e r w e g: Grundriss der Geschichte der Philosophie. Teil 4: Das

neunzehnte Jahrhundert und die Gegenwart. Hrsg. von T.K. s t e r r e i c h. 12.Aufl. ..., s. 410416 ( 35).

56 E. H u s s e r l: Formale und transzendentale Logik. Versuch einer Kritik der lo-gischen Vernunft. Halle 1929. (Tumaczenie polskie: I d e m: Logika formalna i logikatranscendentalna. Prba krytyki rozumu logicznego. Tum. G. S o w i n s k i. Warszawa2011).

57 J. K i e r s n o w s k a - S u c h o r z e w s k a: Metafizyka Kanta w wietle polemi-ki neokantystw. Przegld Filozoficzny 1937, nr 40, s. 367398. Pierwsz rozpraw na-pisan przez Polaka, jednak nie w jzyku polskim, a dodatkowo powicon jedynie szkolemarburskiej, bya rozprawa doktorska ks. Piotra C h o j n a c k i e g o pod tytuem DieEthik Kants und die Ethik des Sozialismus. FreiburgPaderbornParis 1924. Tumacze-nie polskie (Etyka Kanta i etyka socjalizmu) ukazao si w: P. C h o j n a c k i: Wybrpism. Tum. M. S z y s z k o w s k a, C. T a r n o g r s k i. Warszawa 1987, s. 230321.

mann, Paulsen, Volkelt, M. Wundt), 4) Krytycyzm relatywistyczny(Simmel), 5) Kierunek realistyczny (krytyczny realizm) (Riehl,Hnigswald, Klpe), 6) Kierunek logistyczny szkoa marburska (Cohen,Natorp, Cassirer, N. Hartmann, Grland, Buchenau itd.), 7) Krytycyzmteoretyczno-aksjologiczny szkoa badeska (Windelband, Rickert, Mn-sterberg, Bauch)58.

Przedstawiony przez Kiersnowsk-Suchorzewsk podzia w kilku miej-scach rni si od tego, ktry wystpuje w trzynastym wydaniu ber-wega z roku 1951, czyli w wydaniu bdcym niezmienionym przedrukiemwydania dwunastego z 1923 roku. Po pierwsze, autorka uznaje Friesa zaneokantyst, gdy tymczasem sterreich mwi jedynie o nawizaniuszkoy do jego pogldw. Po drugie, kierunek metafizyczny zosta uzu-peniony zaliczono do bowiem Friedricha Paulsena i Maxa Wundta, cosprawia trudnoci ze wzgldu na Maxa Wundta. Po trzecie, Kiersnowska--Suchorzewska zalicza do przedstawicieli kierunku realistycznego takeRicharda Hnigswalda i Oswalda Klpego. Po czwarte, reprezentacjszkoy marburskiej autorka wzmacnia, wczajc w ni Nicolaia Hart-manna, Alberta Grlanda oraz Arthura Buchenaua i wreszcie, po pite,Kiersnowska-Suchorzewska nie ma adnych wtpliwoci odnonie do zali-czenia Baucha do szkoy badeskiej. Natomiast z perspektywy wspczes-nej oceny neokantyzmu brak w klasyfikacji podanej przez Kiersnow-sk-Suchorzewsk jednego z najwybitniejszych reprezentantw szkoybadeskiej, a mianowicie Emila Laska (18751915).

Warto wskaza ponadto inne podziay neokantyzmu, na jakie moenatrafi czytelnik w literaturze polskojzycznej. Beata Trochimska-Kubac-ka potwierdza, e klasyfikacja, ktr podaa Kiersnowska-Suchorzewska,jest najtrafniejsza. Czyni jednak pewn modyfikacj i do przedstawicielikrytycyzmu relatywistycznego dodaje Gustava Radbrucha (18781949).Jednoczenie podkrela, i od tego podziau odbiega klasyfikacja dokona-na przez Szyszkowsk59, ktra nie wyodrbnia nurtu metafizycznego,a Friedricha Paulsena (18461908), Ottona Liebmanna oraz JohannesaVolkelta (18481930) zalicza do nurtu realistycznego, natomiast jakododatkowy wyrnia nurt eklektyczny i zalicza do niego Brunona Bau-cha (18771942)60. Maria Szyszkowska pisze wprost: O tym, e przed-


58 W przypisie autorka podaje rdo F. b e r w e g: Geschichte der Philo-sophie. Bd. 4, s. 364 i dodaje: Ta klasyfikacja sterreicha nie jest wyczerpujc.J. K i e r s n o w s k a - S u c h o r z e w s k a: Metafizyka Kanta w wietle polemiki neo-kantystw..., s. 367.

59 Zob.: M. S z y s z k o w s k a: Neokantyzm. Filozofia spoeczna wraz z filozofiprawa natury o zmiennej treci. Warszawa 1970, s. 2228; E a d e m: Filozofia w Eu-ropie. Biaystok 1998, s. 167171.

60 B. T r o c h i m s k a - K u b a c k a: Neokantyzm. Wrocaw 1997, s. 1011.

siwzicie [chodzi o powrt do Kanta AJN] nie byo atwe, wiadczyfakt, e w okresie tym powstao co naleaoby ustali mimo rozbie-nych ocen nie mniej ni sze typw interpretacji61. I wymienia nast-pujce kierunki: logiczno-metodyczny (szkoa marburska), psychologiczno-fizjologiczny (H. Helmholtz, F.A. Lange, H. Vaihinger), realistyczny (Liebmann, Volkelt, Paulsen), psychologiczny (H. Cornelius, L. Nelson), aksjologiczny (szkoa badeska), relatywistyczny (G. Simmel i G. Radbruch).

Niezalenie od nich wyrnia Szyszkowska jeszcze nurt eklektyczny,do ktrego zalicza Brunona Baucha, ktry usiowa dokona syntezyszkoy marburskiej i szkoy badeskiej62. Sprawa nie jest jednak tak pro-sta, gdy mylenie eklektyczne cechuje obie szkoy, a mianowicie bade-sk i marbursk, tak i mona tu mwi o licznych zalenociach.Przykadem myliciela, w ktrego filozofii przenikaj si wtki obydwuszk neokantowskich, jest Heidegger. Po pierwsze, jest uczniem bade-czykw i w duchu szkoy badeskiej powstaj jego pierwsze dziea, chow pniejszym okresie dziaalnoci wyranie si od nich dystansuje. Podrugie, spotyka na swojej drodze yciowej Husserla i w rezultacie przej-muje pewne elementy filozofii fenomenologicznej. Po trzecie wreszcie,w latach 19231929 pracuje w Marburgu, gdzie dwa lata pozostajew cisym kontakcie z Hartmannem, a ponadto pozostaje pod wpywempnej filozofii tego myliciela, ktrego nastpc w Marburgu zosta Paula Natorpa63. Hartmann z kolei w swej koncepcji filozofii systematycz-nej w duej mierze uzaleniony jest od Windelbanda. Trzeba jednak do-da, e w podziale, jakiego dokonuje Szyszkowska, nie ma miejsca dlaAloisa Riehla, ktrego Kiersnowska-Suchorzewska, za sterreichem, zali-cza do kierunku realistycznego. Szyszkowska charakteryzuje stan wczes-nej filozofii w sposb nastpujcy: Przez dugie lata dominoway szkoybadeska i marburska. Natomiast w pierwszym dziesitku lat XX wiekuwzroso znaczenie tendencji realistycznych. Mona uzna prac RiehlaDer philosophische Kritizismus za dzieo inicjujce wanie ten zwrot64.Gwoli sprawiedliwoci doda jednak naley, e sprzeciwia si zaliczeniuprzez Tatarkiewicza Riehla do pozytywistw65. Z kolei wyrnienie nurtu


61 M. S z y s z k o w s k a: Neokantyzm..., s. 23.62 Ibidem, s. 28.63 Zob. J. S t o l z e n b e r g: Ursprung und System. Probleme der Begrndung

systematischer Philosophie im Werk Hermann Cohens, Paul Natorps und beim frhemMartin Heidegger. Gttingen 1995, s. 259294.

64 M. S z y s z k o w s k a: Neokantyzm..., s. 28.65 Ibidem, s. 19.

eklektycznego i zaliczenie do niego Baucha uznaje za pozbawione racjiWodzimierz Gromiec66, ktry zdaje si, susznie nie moe si pogo-dzi z faktem, e prba wielostronnej interpretacji kantyzmu ma byokrelona mianem eklektyzmu. Doda ponadto naley, e Szyszkowskaw swej klasyfikacji wymienia nazwiska Hansa Vaihingera i [JohannesaWilhelma] Hansa Corneliusa (18631947).

Andrzej Przybski potwierdza, e klasyfikacja autorstwa Marii Szysz-kowskiej jest najobszerniejsza w tym sensie, e obejmuje prawdopodob-nie wszystkie te odmiany neokantyzmu, ktre pojawiy si w okresie18601915, a wic w czasie, gdy zdominowa on ycie akademickie67.Sam jednake twierdzi, e mona przyjwszy za kryterium rozwj szero-ko rozumianego neokantyzmu wyrni trzy jego okresy. Pierwszy tookres zastosowania odkrytych przez fizjologw twierdze do opracowaniateorii poznania (neokantyzm fizjologiczny). Drugi przypada, jego zdaniem,na lata 18701890 i wie si z zainteresowaniem caym dorobkiem Kan-ta, a nie fragmentami jego teorii. Trzeci za wie si z budowaniem syste-mw filozoficznych, przy penej wiadomoci rnic dzielcych neokanty-stw. Przybski twierdzi, e w trzecim okresie wyodrbnia si szkoamarburska, szkoa badeska i nurt realistyczny Aloisa Riehla68. Ale dookresu drugiego zalicza Hermanna Cohena, w gruncie rzeczy twrcszkoy marburskiej. Jest to jednak usprawiedliwione pod warunkiem, euwzgldni si ewolucj pogldw samego Cohena. W pniejszej bowiemfazie buduje on system filozofii oparty na niektrych wtkach myli Kanta.

Ogrom kierunkw, moliwych interpretacji myli Kanta, jakim charak-teryzuje si neokantyzm, sprawia trudnoci z ustaleniem tego, co wspl-ne, i tego, co dzieli wszystkich, ktrzy w jakim stopniu nawizywali domyliciela z Krlewca69. Zatem samo wyrnienie neokantyzmu ewene-mentem nie jest. Wymaga precyzacji. Historia dowioda, e spordwszystkich nurtw, ktre mona wyrni w neokantyzmie, na szcze-gln uwag zasuguj dwa: szkoa badeska i szkoa marburska. Tak tepisze o neokantyzmie Jan Legowicz: [...] rozpoczto szeroko zakrojonestudia nad filozofi Kanta, prowadzone w rnych orodkach. Najwaniej-sze z nich s dwa, znane pod nazw szkoy marburskiej i szkoy bade-


66 Zob. W. G r o m i e c: Immanuel Kant: Historiozofia i myl polityczna a sche-maty interpretacyjne. W: Dziedzictwo Kanta. Materiay z sesji Kantowskiej. Red.J. G a r e w i c z. Warszawa 1976, s. 90, przypis.

67 A. P r z y b s k i: Emila Laska logika filozofii. Pozna 1990, s. 9. Problem, czyrzeczywicie ramy czasowe neokantyzmu s takie, bdzie przedmiotem dyskusji.

68 Por. ibidem, s. 910.69 Zwraca na to uwag Wolfgang Stegmller, ktry w filozofii wspczesnej upatruje

trojakiej reakcji na Kanta. Zob. W. S t e g m l l e r: Hauptstrmungen der Gegenwarts-philosophie. Eine kritische Einfhrung. Bd. 1. Stuttgart 1978, s. XXVIIIXXIX.

skiej70. W podobnym duchu wypowiada si Konstanty Bakradze71, ktrypodkrelajc moliwo rnych interpretacji neokantyzmu, redukuje godo czterech kierunkw (spord nich za najwaniejsze i godne szcze-gowego omwienia uznaje dwa ostatnie): fizjologiczny, realistyczny, transcendentalno-logiczny (szkoa marburska), transcendentalno-psychologiczny (szkoa badeska)72.

Podziay w ramach neokantyzmu charakteryzuj si rwnie pewny-mi ograniczeniami. Z perspektywy historii neokantyzmu wane jest naprzykad to, e nie uwzgldniaj one dwch filozofw, ktrych mimo eprzyczynili si do rozwoju tego kierunku filozofii, uznaje si za heglistw.S nimi Kuno Fischer (18241907) oraz Eduard Zeller (18141908).[Ernst] Kuno [Berthold] Fischer znany jako Kuno Fischer urodzi si23 lipca 1824 roku w miejscowoci Sandewalde in Schlesien (obecnieSdowel, stanowicy integraln cz wsi Lechitw w powiecie Gra),a zmar 5 lipca 1907 roku w Heidelbergu. Od 1844 roku studiowaw Lipsku i Halle. Doktoryzowa si w 1847 roku i pracowa jako prywat-ny docent w Heidelbergu. W 1856 roku zosta powoany do Jeny, w 1872roku natomiast z powrotem do Heidelbergu. Z kolei Zeller urodzi si22 stycznia 1814 roku w Kleinbottwar koo Marbach, a zmar 19 marca1908 roku w Stuttgarcie. W 1862 roku zosta powoany do Heidelbergu,a w dziesi lat pniej do Berlina, jako nastpca Trendelenburga(z kolei nastpc Zellera w Heidelbergu zosta wanie Kuno Fischer)73.

Hans-Ludwig Ollig mwi jedynie o wczesnym neokantyzmie i klasycz-nym neokantyzmie. Do reprezentantw pierwszego zalicza Ottona Lieb-manna oraz Friedricha Alberta Langego74. W tej sytuacji wydawa by simogo, e jest to najmniej rozbudowany podzia neokantyzmu, tymcza-sem ksika Olliga przynosi termin niezwykle wany dla zrozumieniazmian dokonujcych si w filozofii neokantyzmu. Ot autor uznaje, eod neokantyzmu (klasycznego) naley odrni neoneokantyzm, i zali-


70 J. L e g o w i c z: Zarys historii filozofii. Elementy doksografii. Wyd. 4. Warsza-wa 1980, s. 397.

71 Zob. K. B a k r a d z e: Z dziejw filozofii wspczesnej. Tum. H. Z e l n i k o -w a. Warszawa 1964, s. 151.

72 Na marginesie doda naley, e nazwanie przez Bakradzego szkoy badeskiej kie-runkiem psychologicznym jest cakowitym nieporozumieniem. Andrzej Przybski suszniebowiem zauwaa, e Rickert czy si z Husserlem, marburczykami, Fregem w stanow-czym antypsychologizmie [...]. A. P r z y b s k i: Emila Laska logika filozofii..., s. 19.

73 Friedrich berweg postrzega obydwu obok Johanna Eduarda Erdmanna(18051892) jako najwaniejszych przedstawicieli szkoy heglowskiej w historii filozofii.Zob. F. b e r w e g: Grundriss..., Teil 4, 12. Aufl., s. 201.

74 H.-L. O l l i g: Der Neukantianismus. Stuttgart 1979, s. 9.

cza do niego takich mylicieli, jak: Rudolf Zocher (18871976), WolfgangCramer (19011974) oraz Hans Wagner (19172000)75. Tym samymneokantyzm okazuje si rwnie filozofi aktualn w wieku dwudziestym,cho z pewnoci nieodgrywajc tak znaczcej roli, jak klasyczny neo-kantyzm na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku, a do roku1924, ktry Kurt Walter Zeidler susznie okrela za Hansem Wagnerem jako das Epochenjahr 192476. Problem polega jednak na tym, jakieznaczenie dla neokantyzmu ma rok 1924, rok dwusetnej rocznicy urodzinImmanuela Kanta. Na pocztku neokantyzmu trudno ocenia rok 1924,do ktrego pozostao jeszcze duo czasu, bo niemal p wieku. Natomiastz innej perspektywy, a mianowicie pocztkw dominacji filozofii fenome-nologicznej, z perspektywy zwizkw neokantyzmu z fenomenologi,sprawa roku 1924 wyglda ju zupenie inaczej. Trzeba to jednak chciedostrzec, a nie powiela stare bdy i powtarza utarte schematy inter-pretacyjne.

Niezwykle ciekaw w pewnym sensie nawizujc do sformuowa-nej przez Janin Kiersnowsk-Suchorzewsk zasady pars pro toto in-terpretacj wieloci kierunkw w ramach neokantyzmu podaje SiegfriedMarck. Urodzony 9 marca 1889 roku we Wrocawiu, studiowa w swymrodzinnym miecie, pniej w Berlinie i we Freiburgu. Od 1924 roku byprofesorem nadzwyczajnym we Wrocawiu, a od roku 1930 profesoremzwyczajnym, jako nastpca Richarda Hnigswalda77. W roku 1933 Marckemigrowa do Francji (Dijon), gdzie od padziernika 1938 roku do30 wrzenia 1939 roku by profesorem filozofii (University of Dijon),a w roku 1939 do USA, gdzie od 1940 roku by profesorem filozofiiw Chicago. Zmar 16 lutego 1957 roku. Rnorodne kolumny neokan-tyzmu pisze Marck w artykule powiconym pocztkom tego ruchu in-telektualnego uderzay wsplnie i maszeroway oddzielnie. Czste byywrd nich jakie rywalizacje i spory szk. Pewnego razu podczas frybur-skiego seminarium H. Rickert zacytowa zwrot, ktrego uy w licie doP. Natorpa: My, krytyczni idealici, w gruncie rzeczy wszyscy mylimytak samo; dlatego musimy si zwalcza na noe78. Przy okazji wartopodkreli, e we wspomnianym tekcie Marck dokonuje podziau neo-


75 Zob. ibidem, s. 94110.76 K.W. Z e i d l e r: Kritische Dialektik und Transzendentalontologie. Der Aus-

gang des Neukantianismus und die post-neukantianische Systematik R. Hnigswalds,W. Cramers, B. Bauchs, H. Wagners, R. Reiningers und E. Heintels. Bonn 1995,s. 2231.

77 Richard Hnigswald (18751947) by profesorem Uniwersytetu we Wrocawiuw latach 19161930, kiedy zosta powoany do Monachium.

78 S. M a r c k: Am Ausgang des jngeren Neukantianismus. Ein Gedenkblatt frRichard Hnigswald und Jonas Cohn. In: Materialien zur Neukantianismus-Diskus-sion. Hrsg. von H.-L. O l l i g. Darmstadt 1987, s. 20.

kantystw na starszych i modszych. Za protoplastw uwaa Lotzego,Langego i Liebmanna, za neokantystw starszych Cohena, Natorpa,Windelbanda, Rickerta i Riehla oraz Emila Laska, o ktrym powiada, ejest zjawiskiem samym w sobie. Za modszych neokantystw uznaje zaCassirera, Baucha, Arthura Lieberta, Richarda Hnigswalda i JonasaCohna79. Tym samym okazuje si, e dokonany przez Marcka podzianeokantyzmu jest bardzo osobliwy, cho ma on istotne znaczenie dlatego, co mona nazwa waciwym neokantyzmem. Filozofowie wymie-nieni jako starsi neokantyci to najwaniejsi reprezentanci neokantyzmuresp. waciwego neokantyzmu. Brakuje tu przede wszystkim wczesnegoneokantyzmu, ktry zosta zredukowany do Langego i Liebmanna. Niemona bowiem powiedzie o Lotzem, e jest neokantyst, gdy jestwanie jak susznie zauwaa Marck protoplast, a cilej: jednymz poprzednikw neokantyzmu, filozofem, ktry bardzo mocno przyczynisi do powstania neokantyzmu i w bardzo silny sposb oddziaywaw neokantyzmie. Rwnie wyliczenie modszych neokantystw nie jestpene.

1.4. Ramy czasowe neokantyzmu

Trudnoci ze zdefiniowaniem neokantyzmu i z okreleniem liczby wy-stpujcych w nim kierunkw rzutuj na trudnoci z wyznaczeniem jegoram czasowych. Wie si to z problemem, jak nurt ten klasyfikowa.Trzeba mie na uwadze konieczno uwzgldnienia innych podziaw, i tow ramach szeroko rozumianego ruchu Kantowskiego. Christian Baertschiodwouje si do Gottfrieda Martina wskazujcego trzy okresy interpretacjiKanta, a mianowicie: idealizm niemiecki, neokantyzm oraz ontologiczninterpretacj Kanta w teraniejszoci80. Problem w tym, e cho podziaten jest niezwykle interesujcy, zwaszcza w kontekcie metafizycznychinterpretacji Kanta, ktre dokonuj si w latach dwudziestych dziewitna-stego wieku81, to jednak okazuje si niewystarczajcy. Nie uwzgldnia bo-wiem tego, co z perspektywy niniejszego opracowania jest najistotniejsze,


79 Zob. ibidem, s. 19.80 Zob. Ch. B a e r t s c h i: Die deutsche metaphysische Kantinterpretation der

1920er Jahre. Zrich 2004, s. 11.81 Zob. G. M a r t i n: Die deutsche ontologische Kantinterpretation. In: I d e m:

Gesammelte Abhandlungen I. Kln 1961, s. 105109. Por. A.J. N o r a s: Recepcja filo-zofii Kanta. W: Filozofia Kanta i jej recepcja. Red. D. B b e n i A.J. N o r a s. Katowi-ce 2011, s. 11.

a mianowicie podziaw w ramach samego neokantyzmu. Skoro za trud-no uchwyci podziay w obrbie neokantyzmu, to tym bardziej zoonejest ustalenie ram czasowych tego kierunku filozofii. Neokantyzm naleybowiem ujmowa w sposb zdecydowanie szeroki, zwaszcza w opraco-waniu stanowicym prb przedstawienia jego historii.

W strukturze analiz podejmujcych problem neokantyzmu naley za-tem uwzgldni to, co neokantyzm poprzedza. Spenienie tego wymoguokazuje si jednak trudne, gdy w tym wypadku cezur nie moe bydata mierci Hegla. Trzeba wszak uwzgldni tych wszystkich, ktrzy po-lemizowali z Heglem, i to ju za jego ycia. Z takiej wiadomoci wyrastaruch kantowski (Kantbewegung), chocia i ten termin jak wikszoterminw, ktrymi si posugujemy nie jest jednoznaczny. W ten spo-sb okreli mona przeciwnikw Hegla, filozofw nawizujcych do Kan-ta, co oczywicie nie znaczy, e od razu s oni zwolennikami mylicielaz Krlewca. Spord mylicieli, ktrych warto uwzgldni, dotyczy tow duej mierze Bolzana, ktrego postrzegano jako najwikszego przeciw-nika Kanta, co nie przeszkadza w przyznaniu, e schemat mylenia Bolza-na jest kantowski.


2. Przeciwnicy Hegla

Gdy w jubileuszowym roku 1981 pisze Herbert Schndelbach odbywa si stuttgarcki Kongres Heglowski powicony zagadnieniuKant czy Hegel?, wwczas dla niektrych pytanie to mogo brzmie jakpseudoalternatywa. Niestety, nie skorzystano wtedy z okazji przeprowa-dzenia ankiety dotyczcej tego pytania, ale moemy by pewni, e po-nad dziewidziesit procent zajmujcych si obecnie filozofi, posta-wionych przed takim wyborem, odpowiedziaoby: Naturalnie, Kant!.Kto jeszcze dzisiaj chce by heglist?1. Przytoczone zdanie HerbertaSchndelbacha uwiadamia historykom filozofii zmian, jaka dokonaasi w ocenie miejsca i znaczenia dla filozofii dwch wybitnych postaci:Kanta i Hegla. Dzisiejsza ocena filozofii Hegla jest odmienna od tej, jakamiaa miejsce po jego mierci. Czas uleczy rany i jak zauwaaSchndelbach zdaje si, przyzna racj Kantowi. Tak wyglda sytuacjaprzynajmniej wwczas, gdy uwzgldni si ogromny ruch filozoficzny dru-giej poowy dziewitnastego wieku i pocztku dwudziestego wieku,a mianowicie neokantyzm. Sytuacja nie bya jednak tak klarowna od sa-mego pocztku. Okazuje si bowiem, e po mierci Hegla filozofwnawizujcych do niego byo o wiele wicej ni tych, ktrzy gosili ko-nieczno powrotu do Kanta. Pomijajc oczywicie spory wrd zwolen-nikw Hegla, podkrela si zazwyczaj znaczenie Srena Kierkegaarda,zwaszcza ze wzgldu na pniejsze oddziaywanie egzystencjalizmu. Niezapomina si przy tej okazji o filozofii Artura Schopenhauera, uznajcgo za pierwszego krytyka idealizmu niemieckiego. Bardzo czsto jednaknie pamita si o tym, e przecie niektrzy myliciele pozostawaliw krgu oddziaywania myli Kanta i nie ulegli czarowi Hegla. Niemniejjednak zarysowuje si tu istotny problem zwizany z filozofi Kanta. Czywie si on tylko z filozofi idealizmu niemieckiego, czy te naley szu-ka ju wczeniej?

2. Przeciwnicy Hegla 39

1 H. S c h n d e l b a c h: Nasz nowy neokantyzm. Tum. A.J. N o r a s. W: FoliaPhilosophica. Red. P. a c i a k. T. 24. Katowice 2006, s. 15.

Kopotw przysparza przede wszystkim wieloznaczno terminu filo-zofia pokantowska. Stwierdzenie takie moe si wyda dziwne w odnie-sieniu do sytuacji filozofii po mierci Hegla. Problem jednak polega natym, e o ile szeroko rozumiana filozofia pokantowska odnosi si do tego,co wydarzyo si w filozofii po mierci Kanta a wic rwnie po mier-ci Hegla o tyle to, co okrela si mianem filozofia pokantowska, za-czyna si o wiele wczeniej, a mianowicie po opublikowaniu pierwszegowydania Krytyki czystego rozumu, to znaczy po roku 1781, i koczy siwwczas, gdy Fichte publikuje pierwszy zarys teorii wiedzy, czyli w roku1794, a nawet wwczas, gdy publikuje Versuch einer Kritik aller Offen-barung (1792)2. Paradoksalno sytuacji sprowadza si do tego, e takrozumiana filozofia pokantowska koczy si jeszcze wiele lat przed mier-ci filozofa z Krlewca. Wystarczy zajrze do sztandarowych dzie opi-sujcych te czasy, a mianowicie do dzie Ernsta Cassirera3, Nicolaia Hart-manna4, Richarda Kronera5, czy te Gerharda Lehmanna6. Wszystkie oneuwiadamiaj czytelnikowi dwie prawdy. Po pierwsze, e filozofia ideali-zmu niemieckiego nie wyrasta wprost z Kanta, lecz z tego, co wydarzyosi w reakcji na pierwsze wydanie Krytyki czystego rozumu. Po drugie,e idealizm niemiecki w swym zasadniczym programie odbiega od Kan-towskiego krytycyzmu, a tym samym zdaje si stanowi impuls do po-wrotw do Kanta. Niemniej jednak trzeba jeszcze podkreli, e filozofiaJohanna Gottlieba Fichtego w aden sposb nie wyrasta bezporednioz filozofii Kanta, lecz stanowi jej przeformuowanie dokonujce si podwpywem uwag, jakie do filozofii transcendentalnej Kanta (a cilej doKrytyki czystego rozumu) poczynili Karl Leonhard Reinhold (17581823)oraz Salomon Maimon (wac. Salomon Ben Jehoszua, 17531800). Beztych dwch mylicieli nie byoby ani Fichtego, ani idealizmu niemieckie-go, co podkrela znaczenie interpretacji Maimona. Rnica bowiem mi-


2 Szerzej zob. A.J. N o r a s: Kant i Hegel w sporach filozoficznych osiemnastegoi dziewitnastego wieku. Katowice 2007, s. 4153.

3 E. C a s s i r e r: Das Erkenntnisproblem in der Philosophie und Wissenschaftder neueren Zeit. Bd. 3: Die nachkantischen Systeme. Berlin 1920.

4 N. H a r t m a n n: Die Philosophie des deutschen Idealismus. 3. Aufl. Ber-linNew York 1974. Ksika skada si z dwch czci. Pierwsza z nich (Fichte, Schellingund Romantik) ukazaa si po raz pierwszy w roku 1923, natomiast druga (Hegel) w roku 1929.

5 R. K r o n e r: Von Kant bis Hegel. Bd. 1: Von der Vernunftkritik zur Naturphilo-sophie. Tbingen 1921; Bd. 2: Von der Naturphilosophie zur Philosophie des Geistes.Tbingen 1924.

6 G. L e h m a n n: Geschichte der nachkantischen Philosophie. Kritizismus undkritisches Motiv in den philosophischen Systemen des 19. und 20. Jahrhunderts. Berlin1931.

dzy Reinholdem a Maimonem sprowadza si do tego, e pierwszy inter-pretowa filozofi Kanta realistycznie7, drugi za idealistycznie8.

Ernst Cassirer rozwaaniom zawartym w trzecim tomie swego funda-mentalnego dziea Das Erkenntnisproblem in der Philosophie undWissenschaft neueren Zeit, nadaje tytu: Systemy pokantowskie,a przedmiotem zawartych tam analiz czyni filozofi Friedricha HeinrichaJacobiego, Karla Leonharda Reinholda, Gottloba Ernesta Schulzego9,Jacoba Sigismunda Becka i Salomona Maimona. W nastpnej kolejnocianalizuje Cassirer jeszcze w tym tomie Fichtego, Schellinga, Hegla,Herbarta, Schopenhauera i Friesa. Kiedy natomiast Kroner charakteryzu-je filozofi stanowic przejcie od Kanta do Fichtego, rozwaaniom tymnadaje tytu Od krytyki rozumu do teorii wiedzy10. Ju sam tak sfor-muowany tytu pokazuje odmienno stanowisk Kanta i Fichtego. Niecoinny ukad treci ma praca berwega, ktry w rozdziale powiconymsystemom spekulatywnym (do roku 1831) umieci zarwno idealistwniemieckich, jak i tych, ktrych do idealizmu si nie zalicza11. Tym sa-mym w ujciu berwega zacieraj si rnice pomidzy systemow ten-dencj filozofii pokantowskej oraz idealizmu niemieckiego a tymi filozo-fami, ktrzy przynajmniej prbowali si odwoa do Kanta. To zreszt niejest rwnoznaczne z faktem, e zrozumieli istot filozofii myliciela z Kr-lewca. Jeden wszake element uzna mona za wyrnik tej filozofii wo-bec idealizmu niemieckiego. Czynnik ten to prba zrozumienia Kanta i fi-

2. Przeciwnicy Hegla 41

7 K.L. R e i n h o l d: Briefe ber die Kantische Philosophie. Pierwotnie opubli-kowane w Deutsche Merkur 17861787, natomiast w formie ksikowej w dwchtomach (Leipzig 17901792). Zob. take: I d e m: Versuch einer neuen Theorie desmenschlichen Vorstellungsvermgens. PragJena 1789, 1795.

8 Zob. S. M a i m o n: Versuch ber die Transscendentalphilosophie mit einemAnhang ber die symbolische Erkenntnis und Anmerkungen. Berlin 1790. (Nachdruck Darmstadt 1963).

9 Gottlob Ernst Schulze (17611833), profesor filozofii w Helmstdt i Getyndze,w dwojaki sposb wpyn na dalsze losy filozofii. Jako pierwszy dostrzeg niespjno po-midzy krytyk Kanta a jej wykadem dokonanym przez Reinholda, czemu da wyrazw synnej rozprawie Aenesidemus oder ber die Fundamente der von dem Herrn Pro-fessor Reinhold in Jena gelieferten Elementarphilosophie. Nebst einer Verteidigungdes Skeptizismus gegen die Anmaungen der Vernunftkritik (Helmstdt 1792 chociapierwotnie wydana anonimowo i bez podania miejsca wydania). Problem jednak w tym,e na tej podstawie wielu twierdzi, jakoby Schulze by antykantyst, gdy tymczasem, zda-niem Hartmanna, w wietle interpretacji Reinholda filozofia Kanta wydaa mu si nowform dogmatyzmu (zob. N. H a r t m a n n: Die Philosophie des deutschen Ideali-smus..., s. 15). Z tego te wynika druga zasuga Schulzego, a mianowicie fakt, e w Getyn-dze jego studentem by Artur Schopenhauer.

10 Zob. R. K r o n e r: Von Kant bis Hegel. Bd. 1..., s. 303 i nast.11 Zob. F. b e r w e g: Grundriss der Geschichte der Philosophie. Teil 4: Die deut-

sche Philosophie des XIX. Jahrhunderts und der Gegenwart. Hrsg. von T.K. s t e r -r e i c h. 13. Aufl. Basel 1951, s. 4197.

lozofowania w jego duchu. Inn spraw jest, czy takie filozofowanieznajduje kontynuatorw. Istotna bowiem dla neokantyzmu cho z pew-noci z dzisiejszej, historycznej perspektywy, nie najistotniejsza jestodpowied na pytanie, ktra z owych prb si powioda.

Tytu, jaki Kroner nadaje rozwaaniom powiconym przejciu od Kantado Fichtego, mona zatem uzna za kwintesencj tego, co wydarzyo sijeszcze za ycia autora Krytyki czystego rozumu. Uzna jednak trzeba, espr o rozumienie Kanta, w ramach nawizujcych do niego filozofii, trwado dzi. Warto w zwizku z tym przytoczy dwa fragmenty, obydwa z dzieopublikowanych w roku 2005. Herbert Schndelbach charakteryzuje filozo-fi pokantowsk mieszczc si w obszarze wskiego jej rozumienia i stwierdza: Jeliby patrze historycznofilozoficznie, epoka pokantowskarozpocza si ju za ycia Kanta. O ile ukazanie si pierwszego wydaniaKrytyki czystego rozumu pozostao niemal cakowicie bez echa, o tyleProlegomena do wszelkiej przyszej metafizyki... jako przeomowe dzieorozpoczy szerok recepcj, ktra zaowocowaa szeregiem zgodnych ko-mentarzy, wrd ktrych by nawet szeciotomowy Enzyklopdisches Wr-terbuch der kritischen Philosophie12. Opinia Schndelbacha jakkolwiekwypada zaznaczy, e pierwsze wydanie Krytyki czystego rozumu przy-nioso midzy innymi synn recenzj Christiana Garvego (17421798)13 oddaje sens tego, co mona nazwa filozofi pokantowsk w wskim sen-sie. Ale Steffen Dietzsch, autor biografii Kanta, idzie jeszcze dalej i akcentujetrudnoci, jakie myl ta wywoywaa nie tylko wrd wspczesnych Kanto-wi, lecz take o wiele pniej. Pisze: Spord przyjaci i kolegw Kanta je-dynie Jacob Sigismund Beck rozumia, e krytyka Kantowska we wasnymmniemaniu owym schematyzmem ukoronowaa swoje dedukcyjne przed-siwzicie. Sam Kant nie pozostawia adnych wtpliwoci co do zasadni-czej funkcji wanie tej czci teorii w obrbie swej nowej krytycznej koncep-cji poznania: Schematyzm jest jednym z najtrudniejszych punktw nawetpan Beck nie moe si w tym rozezna. Uwaam ten rozdzia za jeden z naj-waniejszych. Postrzeganie tej czci teorii Krytyki czystego rozumu oka-zuje si potem w historii recepcji kantyzmu niemale znakiem schizmy, poktrym mona rozpozna zrozumienie jednej z najpikniejszych stron filo-zofii Kantowskiej, czcej czyst zmysowo i czysty intelekt, albo tebrak zrozumienia dla Kantowskiego dokonania (od Herdera poprzez Scho-penhauera po Richarda Kronera)14.


12 H. S c h n d e l b a c h: Kant. Leipzig 2005, s. 130.13 Na ten temat zob. Spr wok Krytyki czystego rozumu Immanuela Kanta.

W: Ch. G a r v e: Rozprawy popularnofilozoficzne. Tum. i oprac. R. K u l i n i a ki T. M a y s z e k. Wrocaw 2002, s. 165227.

14 S. D i e t z s c h: Immanuel Kant. Biografia. Tum. K. K r z e m i e n i o w a. War-szawa 2005, s. 95.

Prba uchwycenia sytuacji filozofii po Kancie, a cilej: zrozumieniasytuacji, w jakiej znalaza si filozofia Kanta po mierci Hegla, jest nie-zwykle zoona. Zdaje si bowiem, e wanie filozofia po Heglu, a jestona najoglniej mwic nieciekawa, zaczyna wykazywa symptomyneokantyzmu. Na taki stan rzeczy wpywa kilka czynnikw, spord kt-rych za najwaniejszy naley uzna idealizm niemiecki. Zwyczajowe zali-czenie Kanta do idealizmu niemieckiego wypacza waciwy sens neokan-tyzmu. Kant nie jest idealist niemieckim. rde takiego pogldu naleyupatrywa w oglnej tendencji filozofii tamtego czasu, a mianowicie w jejdnoci do zbudowania systemu. Dla Kanta natomiast system filozoficz-ny mia znaczenie drugorzdne. Z tej perspektywy problem okazuje sibardziej zoony, gdy nie wystarczy, aby wrd tych, ktrzy do Kantanawizuj, wskaza jego obrocw oraz oponentw. Zwyczajowy podziana kantystw i antykantystw niewiele wyjania, albowiem sugeruje,e kantyci uchwycili istot filozofii krytycznej Kanta w wietle jego nie-chci do zbudowania systemu. Tymczasem, jeli zaoy, e naley siposugiwa terminem filozofia pokantowska w cisym sensie, okazujesi, i tendencja do zbudowania systemu stanowi wsplny mianownikczcy kantystw i antykantystw. Kwestia jest zoona take wwczas,gdy jedni interpretatorzy zaliczaj danego myliciela do kantystw, inniza do antykantystw (za przykad moe posuy przypadekG.E. Schulzego). Ani kantyci: Karl Leonhard Reinhold, Gottlob ErnstSchulze, Salomon Maimon i Jakob Sigismund Beck (17611840), aniantykantyci: pochodzcy z Krlewca Johann Georg Hamann(17301788), Johann Gottfried von Herder (17441803), Friedrich Hein-rich Jacobi (17431819) oraz Christoph Gottfried Bardili (17611808),nie uchwycili istoty transcendentalizmu Kanta15.

Nie zdoa jej te uchwyci idealizm niemiecki, chocia oczywicieteza ta rwnie stanowi przedmiot wielu sporw16. Jest zatem zrozu-miae, e w takiej sytuacji wskaza naley tych filozofw, ktrzy odcinajsi od idealizmu i w powrocie do Kanta szukaj moliwoci obrony filozo-fii przed idealistami, a wic w gruncie rzeczy take przed Heglem.Mona by wymieni sporo nazwisk, ale warto zwrci

Author: Andrzej J. Noras Noras Andrzej J. (2012). Historia ... · 3 W. Tatarkiewicz:Historia...

Documents

Transcript of Author: Andrzej J. Noras Noras Andrzej J. (2012). Historia ... · 3 W. Tatarkiewicz:Historia...