Landform Analysis, Vol. 19: 41–48 (2012)

Archiwalne materiały kartowania geomorfologicznego Polskiw dobie kartografii cyfrowej

Archival geomorphological mapping in the age of digital cartography

Andrzej Kijowski1, Stefan Żynda1, Wojciech Mania2

1Instytut Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza,ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań, kij@amu.edu.pl2Poznańska Lokalna Organizacja Turystyczna, Poznań, wojman@amu.edu.pl

Zarys treści: Inicjatywa wznowienia prac nad dokończeniem przerwanego w końcu lat 60. kartowania geomorfologicznegoPolski w skali 1:50 000 zainspirowała autorów do przedstawienia propozycji wykorzystania materiałów archiwalnych, po-chodzących z kartowania geomorfologicznego prowadzonego w ciągu ostatnich 60 lat w Polsce do tworzenia map cyfrowychz zastosowaniem systemów informacji geograficznej (GIS). Przedstawiono zarys historyczny oraz przypomniano metodykęprzeprowadzania kartowania geomorfologicznego w Polsce w ciągu ostatnich dekad. Następnie na podstawie doświadczeńzdobytych podczas pracy nad przekształceniem „Mapy geomorfologicznej Wysoczyzny Torzymskiej w skali 1:50 000” (1964)do postaci mapy wektorowej omówiono główne etapy pracy nad archiwalną mapą, ze wskazaniem problemów, jakie możnanapotkać przy takiej pracy. Zwieńczeniem artykułu jest dyskusja nad możliwościami i zasadnością wykorzystania materiałówarchiwalnych we współczesnej cyfrowej kartografii geomorfologicznej.

Słowa kluczowe: geomorfologia, kartowanie, archiwa, GIS, kartografia

Abstract: A valuable initiative to resume work on geomorphological mapping at 1:50 000 scale has inspired the authors topresent the potential of archival materials gathered from the geomorphological mapping carried out in the last 60 years inPoland. One of the discussed issues is the possibilities of transformation of cartographic archives into geographic informa-tion system (GIS). Historical outline of geomorphological mapping in Poland was presented. Also some methodological re-marks were pointed out. On the basis of experience gained while working on Torzym Plateau geomorphological vector mapmain stages of map transformation into GIS were identified and presented, with an indication of problems you might en-counter in such work. The conclusion of the article is the discussion of the possibilities and merits of the use of archives incontemporary digital geomorphological mapping.

Key words: geomorphology, mapping, archives, GIS, cartography

Wprowadzenie

Lata 60.–80. XX w. nie sprzyjały rozwojowi kartogra-fii ze względu na cenzurę uzasadnianą celami poli-tycznymi, gospodarczymi i militarnymi. Druk jakich-kolwiek ujęć kartograficznych, szczególnie w skalachdużych i średnich, obejmujących obszar całego krajuzostał znacząco ograniczony. Wszelkie inicjatywy wtej dziedzinie, mimo że często podejmowane, nigdy

do końca nie były realizowane. Jednakże mimo tychtrudności w ośrodkach PAN i na wyższych uczel-niach, a także w instytutach resortowych prowadzo-no na szeroką skalę badania, których wyniki przed-stawiono w ujęciach kartograficznych w skalachdużych i średnich, niestety niepublikowanych. Opra-cowania te łącznie z ujęciami kartograficznymi czę-ściowo zostały zniszczone, ale wiele z nich znajdujesię nadal w archiwach.

41

Od początku lat 90., po zmianie ustroju politycz-no-gospodarczego Polski, powstały szerokie możli-wości wydawania map, ograniczone jedynie środka-mi finansowymi i brakiem centralnej koordynacji.Dziś cieszy fakt podjęcia starań w sprawie wznowie-nia edycji szczegółowej mapy geomorfologicznej –już w postaci cyfrowej bazy danych.

Opisana powyżej sytuacja niepublikowanychopracowań, głównie kartograficznych, skłoniła auto-rów do przedstawienia propozycji wykorzystania ist-niejących archiwalnych materiałów dotyczących kar-towania geomorfologicznego przeprowadzonego naterenie Polski przez pracowników Instytutu Geogra-fii PAN i geograficznych ośrodków uniwersyteckichw latach 50. i 60. ubiegłego wieku. Jak zauważająCzerny i in. (1999), skutki transformacji gospodar-czej i przemian politycznych są dla polskiej kartogra-fii bardzo istotne. Najważniejszy wynik tych zmian toniewątpliwie udostępnienie społeczeństwu, po pięć-dziesięciu latach, map ogólnogeograficznych w róż-nych skalach do ich pełnego wykorzystania, w tym iużycia jako podkładu do opracowywania różnego ro-dzaju map tematycznych.

Zmiany technologiczne polegające na zastosowa-niu technik komputerowych zrewolucjonizowałykartografię praktyczną, przede wszystkim rysunekmap, ich opracowanie graficzne oraz przygotowaniemap do druku. Wprowadzanie technik komputero-wych to jednak nie tylko znaczne ułatwienie opraco-wania i wykonania map, lecz także rozszerzenie mo-żliwości i zakresu ich wykorzystania poprzezwłączenie do systemów informacji geograficznej, za-stosowanie techniki multimedialnej oraz eliminowa-nie takich ograniczeń przekazu kartograficznego,jak: statyczności (odpowiedzią są mapy animowane),pasywność (komunikacja interaktywna), dwuwymia-rowość (modele przestrzenne) czy abstrakcyjność(obrazy tzw. „rzeczywistości wirtualnej”) (Ostrowski,Ostrowski 1977, Kowalski 2005, por. Mania 2008).

Wymogi współczesnej gospodarki przestrzennejdeterminują konieczność zasadniczych usprawnieńw sferze projektowej, decyzyjno-proceduralnej i kon-trolnej z zastosowaniem nowoczesnych technik in-formacyjnych. Według Słońskiej, Jerczyńskiej (1996)polityka przestrzenna kraju jest zdeterminowana po-siadanymi informacjami o zasobach i stanie środowi-ska przyrodniczego, kulturowego i społeczno-gospo-darczego, przyjętymi zasadami ładu przestrzennego,możliwościami i zamierzeniami decydentów orazobowiązującymi uregulowaniami prawnymi. W sys-tem gospodarki przestrzennej wbudowana jest za-tem działalność wielu instytucji, toteż usprawnieniefunkcjonowania tego systemu wymaga przejrzystegoukładu informacyjnego, którego integralną częściąjest informacja kartograficzna.

Na uwagę zasługuje fakt, że w związku z prowa-dzonymi badaniami nie tylko kartografowie, ale iprzedstawiciele innych nauk podejmują się wykony-

wania szeregu map tematycznych, które są niezbęd-ne do zrealizowania ich celów poznawczych. Mapy testanowią integralną część prac naukowych, a szeregtych opracowań może zostać wykorzystanych bezpo-średnio do celów decyzyjno-gospodarczych. Jedno-cześnie zawarte w tych opracowaniach informacjemogą podlegać dalszemu przetwarzaniu w celu wy-konania specjalistycznych map tematycznych (Ka-miński, Żynda 2000).

Zakres wykorzystywania map jako narzędzia ba-dań naukowych szybko rozszerza się w miarę ogólne-go wzrostu tempa rozwoju wiedzy i przyrostu ilościinformacji przestrzennych. Temu rozszerzaniu sprzy-jają w szczególności osiągnięcia informatyki i teoriimodelowania. Natomiast problemem jest zdobywa-nie informacji, zwłaszcza o abiotycznych i biotycz-nych geokomponentach poszczególnych eko- czygeosystemów oraz o różnorodnych przejawachdziałalności gospodarczej. Zatem istniejące dane ar-chiwalne w zakresie geomorfologii stanowią olbrzy-mie bogactwo wiedzy do wykorzystania w nowocze-snej technologii.

Zarys historii kartografii tematycznejpo 1945 r.

Przykładem opracowań z zakresu kartografii tema-tycznej są mapy geologiczne, hydrogeologiczne, hy-drograficzne, geomorfologiczne czy też sozologicznew skali 1:50 000. Szczegółową Mapę GeologicznąPolski zaczęto wydawać w 1954 r., a ukończono wroku 2010. Idea wykonania szczegółowego zdjęciahydrogeologicznego sięga lat 60. Wydano wtedy za-ledwie kilka arkuszy. Do pomysłu powrócono w koń-cu lat 80., a podstawową edycję tej mapy zakończonow roku 2004.

Inicjatywę kartowania hydrograficznego i geo-morfologicznego podjęto na I Kongresie Nauki Pol-skiej (1951), a ich ramy organizacyjne wraz z koordy-nacją całego przedsięwzięcia wzięły na swoje barkiPAN-owskie Zakłady: Geomorfologii i HydrografiiNiżu w Toruniu oraz Geomorfologii i HydrografiiGór i Wyżyn w Krakowie. W latach 1958–1970 wyda-no kilkadziesiąt arkuszy i prace nad obu mapamiprzerwano.

Prace nad mapą hydrograficzną wznowiono w1980 r. (Kaniecki, Schwartz 1988, Siwek 2000) i trwająone do dziś, natomiast edycja szczegółowej mapy geo-morfologicznej została przerwana w 1969 r. i do dziśnie została wznowiona. Podjęto więc prace nad mapa-mi: geologiczno-gospodarczą, geośrodowiskową i li-togenetyczną Polski w skali 1:50 000 (Państwowy In-stytut Geologiczny) oraz mapą sozologiczną Polskirównież w skali 1:50 000 (Główny Urząd Geodezji iKartografii). Koncepcja kartowania sozologicznegoobszaru Polski narodziła się w środowisku naukowymUniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

42

Andrzej Kijowski, Stefan Żynda, Wojciech Mania

oraz w środowisku geodezyjno-kartograficzno-pro-dukcyjnym Poznania w oparciu o Okręgowe Przedsię-biorstwo Geodezyjno-Kartograficzne w końcu lat 80.Była to konsekwencja doświadczeń wszystkich ośrod-ków naukowych i niektórych produkcyjno-kartogra-ficznych Polski poprzedniego dwudziestolecia,będącego okresem narodzin tej dziedziny kartografii.Projekt „Wytycznych technicznych K-3.6 Mapa Sozo-logiczna Polski w skali 1:50 000” został opublikowanyw 1989 r., a skorygowane jego wersje ukazały się w la-tach 1990, 1997 i 2005. Ostatnia wersja wytycznychukazała się drukiem pt. „Wytyczne techniczne GIS-4,Mapa Sozologiczna Polski – skala 1:50 000 w formieanalogowej i numerycznej”. Do roku 2011 GłównyUrząd Geodezji i Kartografii opublikował około 640arkuszy map.

Zarys metodyki kartowaniageomorfologicznego (lata 50. i 60.)

W 1946 r. M. Klimaszewski zaproponował procedurękartowania geomorfologicznego, co doprowadziłodo opracowania sformalizowanych instrukcji karto-wania i wykonania ujęć kartograficznych (Klima-szewski 1954). Autorami pierwszych map byli m.in.:M. Klimaszewski, L. Starkel, R. Galon, W. Niewia-rowski, B. Rosa, L. Roszkówna i B. Krygowski.Wkrótce zadania te podjęły wszystkie uniwersyteckieośrodki geograficzne Polski. Do końca lat 60. Insty-tut Geografii PAN na podstawie kartowania w skali1:25 000 wydał drukiem 46 arkuszy map w skali1:50 000 (z czego ośrodek poznański opracował 6 ar-kuszy: E. Tomaszewski (3), W. Stankowski (1), S.Żynda (2), toruński – 16, warszawski – 2, a krakowski– 22 arkusze). Kartowaniem geomorfologicznym wskali 1:25 000 objęto obszar 80 tys. km2 (Gilewska,Klimkowa 1977).

W latach 50. i 60. kartowanie geomorfologicznewykonywano według instrukcji w oparciu o szcze-gółowe badania terenowe, których podstawę stano-wiły materiały kartograficzne podbudowane litera-turą dotyczącą badań prowadzonych przez autorówniemieckich i polskich (Dammer 1931, 1937, Zeu-ner, Schülz 1931, Woldstedt 1935, Klimaszewski1954, Krygowski 1955, 1961, Galon 1957, Żynda1963). Przed wyruszeniem w teren wykonywano od-rys rzeźby terenu w skali 1:25 000 (ryc. 1a), z wydzie-leniem cech morfometrycznych (np. wysokości bez-względne i względne, kształt form, górne i dolnezałomy krawędzi form, stoki, spłaszczenia, partieszczytowe wzgórz i pagórków, zagłębienia bezodpły-wowe, linie szkieletowe rzeźby terenu, nachyleniestoków). W celu określenia powierzchniowej budo-wy geologicznej oraz przeprowadzenia badań struk-turalnych i teksturalnych dokonywano obserwacji wistniejących odkrywkach i specjalnie w tym celu wy-kopanych szurfach o głębokości 2–3 m. Klasyfikację

form określano na podstawie uprzednio wykonanejmapy morfometrycznej oraz powierzchniowej budo-wy geologicznej, uwzględniając badania utworówgeologicznych, ich struktury i tekstury, pomiary bie-gu i upadu warstw, ewolucję morfologiczną, a w pew-nych wypadkach także szatę roślinną. W czasie ba-dań wszystkie obserwacje były notowane orazilustrowane rysunkami, diagramami i fotografiami.

Rozpoznane formy nanoszono na kalkę tech-niczną z użyciem podkładu hipsometrycznego w tejsamej skali (ryc. 1b). Do czystorysu mapy załączanoszereg materiałów dokumentacyjnych (ryc. 2a, b):– oleatę punktów obserwacyjnych z zaznaczeniem

kierunków upadów warstw oraz linii profilowych,– mapę hipsometryczną,– profile morfologiczno-geologiczne,– atlasik rysunków odkrywek i szurfów (ryc. 2a),– diagramy biegów i upadów warstw (ryc. 2b),– fotografie (ryc. 3a),– spis literatury.

Każda mapa miała objaśnienia tekstowe (komen-tarz) informujące o przebiegu kartowania terenowe-go, ogólną charakterystykę obszaru badań (hipsome-tria, budowa geologiczna, hydrografia, klimat igleby), opis form terenu, próbę ustalenia morfoge-nezy, spis literatury, rycin, diagramów, profili i foto-grafii, np. Żynda (1963) (ryc. 3 b).

Biorąc pod uwagę fakt, iż w latach 1950–1968 wróżnych geograficznych ośrodkach naukowych Pol-ski skartowano około 80 000 km2 (prawdopodobniewięcej), a opublikowano w postaci map w skali1:50 000 jedynie 46 arkuszy, tzn. około 12 500 km2, warchiwach Instytutu Geografii Polskiej AkademiiNauk (Kraków i Toruń) gotowe winny być do opraco-wania materiały dla około 215 arkuszy.

Autorzy wyrażają przekonanie, że materiały do-kumentacyjne z lat 60., z wyłączeniem terenów wiel-koobszarowych eksploatacji surowców mineralnychoraz innych obszarów podlegających silnej antropo-presji, nie straciły swej aktualności.

Wykorzystanie materiałów kartowaniageomorfologicznego do tworzenia mapynumerycznej

Te założenia prowadzą do pytania, czy jest możli-wość wykorzystania archiwalnych materiałów, opra-cowania ich w nowej instrukcji i przystąpienia do wy-dawania kolejnych arkuszy map? Z jednej strony,zakres treści map geologicznych czy geomorfologicz-nych dotychczas wydanych jest mało podatny na dez-aktualizację (z wyłączeniem obszarów podlegającychintensywnej antropopresji). Z drugiej zaś, każda ma-pa jest konstruktem w ujęciu autorskim, a jeśli tak, tojej dezaktualizacja może wynikać z przemian techno-logii oraz rozwoju wiedzy (Harley 1988, Monmonier

43

Archiwalne materiały kartowania geomorfologicznego Polski w dobie kartografii cyfrowej

1996, Wood 2002). Ponadto pomimo technicznejłatwości w przetwarzaniu danych przestrzennych,którą zapewniają narzędzia geoinformacyjne, możli-we jest zidentyfikowanie szeregu problemów meto-dycznych oraz, jak wyżej zasugerowano, także meto-dologicznych związanych z tym zagadnieniem.Wśród nich:

1. Dotarcie i zgromadzenie zasobu archiwalnego –dawne tematyczne opracowania kartograficzneczęsto były wykonywane w pojedynczych egzem-plarzach, przechowywanych w magazynach lubprywatnych archiwach ich autorów. Jedynym śla-dem ich istnienia w obiegu naukowym są zwyklepublikacje naukowe, gdzie owe opracowania są

44

Andrzej Kijowski, Stefan Żynda, Wojciech Mania

Ryc. 1. Przykład procesu powstawania mapy geomorfologicznej z początku lat 60. A – materiał wyjściowy – hipsometria, B –mapa geomorfologiczna w oparciu o hipsometrię i kartowanie terenowe

Fig. 1. An example of creation process of geomorphological map in the early 60. A – source material – hypsometric map, B –geomorphological map based on hypsometry and field mapping

45

Archiwalne materiały kartowania geomorfologicznego Polski w dobie kartografii cyfrowej

Ryc. 2. Przykłady załączników do objaśnień mapy geomorfologicznej (Żynda 1963)A – odkrywka i wkop, B – diagramy biegów i upadów warstw

Fig. 2. Examples of annexes to the explanations of geomorphological map (Żynda 1963)A – outcrop and pit, B – diagram of courses and incline of layers

wykazywane w źródłach lub we fragmentach re-produkowane. Pozyskanie ich wiąże się zatemz ustaleniem miejsca ich przechowywania.

2. Wybór i weryfikacja materiału – pozyskany mate-riał często zawiera szereg załączników, szkiców,wersji roboczych, spośród których należy doko-nać wyboru najbardziej wartościowego materiału,także z uwzględnieniem możliwości jego digitali-zacji.

3. Przetworzenie materiału do postaci cyfrowej –ten etap wymaga doboru odpowiednich technolo-gii, zapewniających wierne i trwałe odwzorowa-nie oryginalnego materiału, również w przyszłości(Dmowska i in. 2009). Ze względu na zły stan ar-chiwaliów jest to często etap istotny, od któregozależy nie tylko możliwość dalszej obróbki mate-riału, ale także zachowanie możliwie najbardziejwiernego obrazu oryginału. Zasadne jest zatemwykorzystywanie wysokich rozdzielczości pod-czas skanowania, użycie pełnej palety barw orazzapis w plikach gwarantujących bezstratną kom-presję. Na podstawie tak sporządzonych skanów

można przygotować materiał do dalszego prze-twarzania.

4. Transformacja do współczesnego układuwspółrzędnych geograficznych – archiwalnemapy tematyczne często powstawały na podkła-dach topograficznych w skali 1:25 000 istniejącychw polskich archiwach. Należy zatem rozwiązaćproblem transformacji obrazu archiwalnej mapydo współczesnego układu współrzędnych. Syste-my informacji geograficznej oferują zwykle przy-najmniej kilka algorytmów przetwarzania oróżnej dokładności, niemniej problemem częstojest treść omawianych map (tj. geomorfologicz-nych i pokrewnych), która znacznie utrudniajednoznaczną identyfikację dostatecznej ilościpunktów referencyjnych, będących podstawąprzetworzenia. Niejednoznaczność ich położeniamoże być źródłem błędu położenia obiektów naprzetworzonej mapie.

5. Odczytanie mapy i opracowanie nowego językakartograficznego – etap ten wymaga indywidual-nego potraktowania ze względu na złożoność

46

Andrzej Kijowski, Stefan Żynda, Wojciech Mania

Ryc. 3A. Dokumentacja fotograficzna budowy geologicznej (Żynda 1963)Fig. 3A. Photographic records of geological structure (Żynda 1963)Ryc. 3B. Strona tytułowa opublikowanych objaśnień do mapy geomorfologicznej w skali 1:10 000. Arkusz N 33-139-B Topo-

rów (Żynda 1963)Fig. 3B. Front page of published explanations of geomorphological map at a scale of 1:10 000, sheet N 33-139-B Toporów

(Żynda 1963)

treści map geomorfologicznych. Legendy takichopracowań zawierają do kilkudziesięciu katego-rii. Jak wspomniano, mapy takie nierzadko byływykonywane w pojedynczych egzemplarzach,często źle przechowywanych, co prowadzi dozniszczenia oryginału, blaknięcia kolorów farbczy zatarcia treści. Odczytanie mapy jest zatemkluczowym etapem, poprzedzającym jej wektory-zację. Na tym etapie należy również zaprojekto-wać nową legendę mapy, uwzględniającąspecyfikę konstrukcji bazy danych przestrzen-nych. Warto też na tym etapie uwzględnić możli-wość przyłączenia dodatkowych warstw,zawierających odniesienia do załączników map:fotografii, diagramów czy szkiców. Prawidłoweprzeprowadzenie tego etapu daje podstawy dowykonania najbardziej pracochłonnej części prac,czyli wektoryzacji. Wielką pomocą jest tutaj stałydostęp do konsultanta naukowego z zakresu geo-morfologii.

Zakończenie

Autorzy niniejszego artykułu postulują podejście za-kładające włączenie istniejących materiałów archi-walnych do zasobu cyfrowego. W ośrodku poznań-skim podjęto kilka takich prób. Do postacinumerycznej (wektorowej) doprowadzono „Mapęgeomorfologiczną Wysoczyzny Torzymskiej w skali1:50 000” autorstwa Żyndy (1965) (Mania 2005, Ki-jowski i in. 2006), „Mapę geomorfologiczną NizinyWielkopolsko-Kujawskiej w skali 1:300 000” autor-stwa Krygowskiego (1961), a następnie dokonano jejcyfryzacji w 2007 r. oraz „Mapę geomorfologicznąPojezierza Myśliborskiego i Niziny Szczecińskiej wskali 1:125 000” Karczewskiego (1968), zmodyfiko-waną w 2008 r. (Karczewski i in. 2008).

Systemy informacji geograficznej umożliwiają in-tegrację tak przetworzonych map z innymi źródłamidanych, m.in. ortofotomapami czy też pozyskanymiza pomocą teledetekcji szczegółowymi cyfrowymimodelami wysokościowymi (DEM), których źród-łem może być np. lotnicze skanowanie laserowe(LIDAR). Dane te nie tylko uzupełniają zasób, po-szerzając możliwości interpretacji treści geomorfolo-gicznych. Mogą one również przyczynić się douszczegółowienia, a przede wszystkim weryfikacjitreści materiałów archiwalnych. Jednak należy pod-kreślić, że proces ten nie może odbywać się bezudziału geomorfologa, najlepiej autora oryginalnejmapy. Dopiero połączenie geotechnologii z wiedzą zzakresu geomorfologii daje gwarancje prawidłowegowykonania cyfrowych map geomorfologicznych.

Autorzy uważają, że rola szczegółowych (tzn. mo-żliwych do wykorzystania na poziomie przynajmniejgminy) kartograficznych opracowań tematycznychbędzie wzrastać. Nowoczesne, wiarygodne i szcze-

gółowe mapy geomorfologiczne powinny stanowićpodstawę do tworzenia dokumentów planistycznychw zakresie ich podstaw przyrodniczych. Tematyka tajest również związana z geologią inżynierską czy eko-fizjografią urbanistyczną – dziedzinami wpływający-mi choćby na przeznaczanie terenów pod funkcjemieszkaniowe, ale też różnorodne wykorzystanieprzemysłowe, np. eksploatacja kruszyw.

Literatura

Czerny A., Kałamucki K., Ostrowski W., Żyszkow-ska W. 1999. Dorobek i stan polskiej kartografiigeograficznej w ostatnim dziesięcioleciu. PolskiPrzegląd Kartograficzny, 31(1): 3–20.

Dammer B. 1931. Geologische – morphologischeÜbersichtskarte der südlichen Neumark und an-grenzender Gebiete. 1:100 000. Preuss. Geol. Lan-desamt, Berlin.

Dammer B. 1937. Das Subglacial und Toteisgebietder Gegend von Griesel in der südlichen Neu-mark. Jahrbuch d. Preussischen GeologischenLandesamt zu Berlin, 58.

Dmowska A., Gudowicz J., Zwoliński Z. 2010. Cy-frowa adaptacja analogowych map geomorfolo-gicznych. W: T. Kalicki, J. Szmańda (red.), Meto-dy badań w geomorfologii. Landform Analysis, 12:35–47.

Galon R. 1957. Zagadnienie ostatniego zlodowace-nia w Polsce. Kosmos, seria B, Rok III, 3.

Gilewska S., Klimkowa M. 1977. Zarys treści i wybra-ne zagadnienia różnoskalowych map geomorfolo-gicznych Polski. W: Problemy map środowiskaprzyrodniczego Polski. Gdańsk 26–27.09.1977.Materiały VII Ogólnopolskiej Konferencji Karto-graficznej, t. 5. PTG IG, Uniwersytet Gdański:58–69.

Harley J.B. 1988. Maps, knowledge, and power. W:D. Cosgrove, S. Daniels (red.), The iconography oflandscape. Cambridge University Press, Cam-bridge: 272–311.

Jankowski A., Klimko R., Kozacki L., Trafas K.,Urbankowski W., Schwarz A., Żynda S. 1989. Wy-tyczne techniczne K-3.6. Mapa sozologiczna w ska-li 1:50 000. Departament Geodezji, Kartografii iGospodarki Gruntami, Ministerstwo GospodarkiPrzestrzennej i Budownictwa, Warszawa (projekt):1–74.

Kamiński Z., Żynda S. 2000. Potrzeby gospodarkiprzestrzennej w zakresie map tematycznych. W:Kartografia polska u progu XXI wieku. XXVIIOgólnopolska Konferencja Kartograficzna, War-szawa: 145–179.

Karczewski A. 1968. Mapa – geomorfologia Pojezie-rza Myśliborskiego i Niziny Szczecińskiej. Wpływrecesji lobu Odry na powstanie i rozwój sieci dolin-nej Pojezierza Myśliborskiego i Niziny Szczeciń-

47

Archiwalne materiały kartowania geomorfologicznego Polski w dobie kartografii cyfrowej

skiej. Prace Komisji Geograficzno- Geologicznej,Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 105.

Karczewski A., Dmowska A., Stach A., Gudowicz J.2008. Mapa – geomorfologia Pojezierza Myślibor-skiego i Niziny Szczecińskiej. Opracowanie nume-ryczne. Instytut Paleogeografii i Geoekologii, Uni-wersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań.

Kijowski A., Kozacki L., Mania W., Żynda S. 2006.Transformacja metodyki tworzenia mapy geomor-fologicznej na przykładzie Wysoczyzny Lubuskiej.W: A. Kostrzewski, J. Czerniawska (red.), Prze-miany środowiska geograficznego Polski północ-no-zachodniej. Bogucki Wydawnictwo Naukowe,Poznań: 93–99.

Klimaszewski M. 1954. Konferencja w sprawie mapygeomorfologicznej i hydrograficznej Polski (Kra-ków, 25–28 kwiecień 1954 r.). Przegląd Geogra-ficzny, 26: 268–288.

Kowalski P.J. 2005. Problem funkcjonalności pre-zentacji kartograficznych w internetowych serwi-sach informacyjnych. W: J. Ostrowski, J. Pasławski(red.), Społeczna i edukacyjna rola kartografii wPolsce, XXXI Ogólnopolska Konferencja Karto-graficzna Ogólnopolskich Konferencji Kartogra-ficznych, 26: 103–127.

Kozłowski S. 1997. Mapa geologiczno-gospodarczajako źródło informacji dla studium uwarunkowań ikierunków zagospodarowania gminy. W: Karto-grafia w ochronie środowiska przyrodniczego i za-gospodarowaniu przestrzennym. XXIV Ogólno-polska Konferencja Kartograficzna, Poznań,

Krygowski B. 1955. Mapa geomorfologiczna NizinyWielkopolsko-Kujawskiej. 1:100 000. Uniwersytetim. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Krygowski B. 1956. Mapa morfologiczna NizinyWielkopolsko-Kujawskiej w skali 1:100 000. Uni-wersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Krygowski B. 1961. Geografia fizyczna Niziny Wiel-kopolskiej. Cz. I. Geomorfologia. PTPN, Poznań.

Mania W. 2005. Numeryczna mapa geomorfologicz-na Wysoczyzny Torzymskiej. W: A. Kijowski, J. Ki-jowska, L. Kozacki, W. Mania (red.), Środowiskoprzyrodnicze ziemi lubuskiej – wybrane zagadnie-nia. Oficyna s.c., Poznań: 99–105.

Mania W. 2008. Mapy w Internecie: szanse i zagroże-nia cyberkartografii. W: Geopolis – ElektroniczneCzasopismo Geograficzne, 1: 39–55.

Monmonier M. 1996. How to Lie with Maps. Univer-sity of Chicago Press, Chicago.

Ostrowski J., Ostrowski W. 1977. Problematyka for-my graficznej map środowiska przyrodniczego Pol-ski. W: Problemy map środowiska przyrodniczegoPolski, Gdańsk 26–27.09.1977. Materiały VIIOgólnopolskiej Konferencji Kartograficznej, t. 5.PTG IG, Uniwersytet Gdański.

Siwek J. 2000. Polskie mapy środowiska przyrodni-czego – spojrzenie kartografa. W: Kartografia pol-ska u progu XXI wieku. XXVII OgólnopolskaKonferencja Kartograficzna, t. 22. GUGiK, Komi-tet Geodezji PAN, Stowarzyszenie KartografówPolskich: 127–143.

Słońska D., Jerczyńska E. 1996. Plany zagospodaro-wania przestrzennego a budżet gminy. Geodeta,5/96.

Woldstedt P. 1935. Erleuterungen zur Geologi-sch-morphologischen Übersichtskarte des Nord-deutschen Vereisungsgebietes in Masstab1:500 000. Berlin.

Wood D. 2002. The map as a kind of talk: Brian Har-ley and the confabulation of the inner and outervoice. Visual Communication, 1: 139–161.

Wytyczne Techniczne GIS-4. Mapa sozologicznaPolski w skali 1:50 000 2005. Główny Geodeta Kra-ju, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa.

Zeuner F., Schülz G. 1931. Die Entwicklung des En-twässerungssystems des Landrückens zwischenWarthe und Oder seit der letzten Eiszeit. NeuesJahrbuch für Mineralogie, Geologie u. Paleontolo-gie. Beilage, 65, Abtlg B.

Żynda S. 1963. Objaśnienia do mapy geomorfolo-gicznej 1:50 000. Arkusz N-33-139 Toporów. Do-kumentacja Geograficzna, 1.

Żynda S. 1964. Koncepcja mapy geomorfologicznejWysoczyzny Torzymskiej (Lubuskiej) w podziałce1:50 000. Sprawozdania PTPN za III i IV kwartał,Poznań: 356–360.

Żynda S. 1967. Geomorfologia przedpola morenyczołowej stadiału poznańskiego na obszarze Wyso-czyzny Lubuskiej. Prace Komisji Geograficz-no-Geologicznej, PTPN, Poznań, 8, 1.

48

Andrzej Kijowski, Stefan Żynda, Wojciech Mania