ArchitekturA górnego ŚląskA w okresie...

nieznany modernizmArchitekturA górnego ŚląskA w okresie MiędzywojennyM

gliwice – rAcibórz, 2012

zAchodni górny Śląsk / górny Śląsk w grAnicAch republiki czeskiej

wydAwcA:AWR Edytor, www.edytor.pl

reAlizAcjA wydAwniczA:AWR Edytor

skłAd:Marta Matysik-Śpiechowicz

ISBN: 978-83-932453-4-5

Autorzy:AleksAndrA sieklickA, Zbigniew sąsiAdek /PL/

Tadeáš Goryczka, Pavel šoPák /CZ/

Autorzy tekstów: /PL/ PrzeMysław Czernek, PrzeMysław nadoLski, ryszard nakonieCzny,

zbigniew sąsiadek, aLeksandra siekLiCka, ToMasz wagner, JusTyna woJTas

/Cz/ HeLga kozeLská benCúrová, andrea ČePLá, naďa goryCzková, v. HáJek,

ToMáš niTra, H. PaveLková, MiCHaeLa PfLegrová, MarTin sTrakoš,

Prof. JindřiCH vybíraL

projekt wystAwy i redAkcjA kAtAlogu: Zbigniew sąsiAdek

zdjęciA współczesne:uCzniowie soswnis - raCibórz: JessicA Tofil, sAndrA Tofil, ŻAneTA siecińskA, adrIaN Gajda oraz zbigniew sąsiadek

zdJęCia arCHiwaLne ze zbiorów arCHiwuM PańsTwowego - oddział w gLiwiCaCH,

zbiorów własnyCH P. nadoLskiego i z. sąsiadka oraz źródeł inTerneTowyCH

oprAcowAnie grAficzne: zBIGNIew BaNaSzkIewIcz

plAkAt i MApA: IzaBela MarkIewIcz

05

dobrodzień / guttentAGwillA _____________________________________________________________ 6

głubczyce / leobschÜtzzAkłAd roeslerA ________________________________________________ 8

głuchołAzy / ziegenhAlshotel i kąpielisko leŚne _______________________________________ 10

głuchołAzy / ziegenhAlsszpitAl Św. józefA _____________________________________________ 12

gogolin / gogoliNrAtusz _________________________________________________________ 14

kędzierzyn-koŹle / kAndrzin-coselbudynek zArządu gMinnego __________________________________ 16

kietrz / kAtscheRgiMnAzjuM ______________________________________________________ 18

krApkowice / krAppitzfAbrykA obuwiA bAtA __________________________________________ 20

leŚnicA / leschnitzdoM pielgrzyMA ________________________________________________ 24

nysA / neissEbiurowiec zAkłAdu sieci elektrycznych _____________________ 26

nysA / neissEzAbudowA MieszkAniowA ______________________________________ 28

otMuchów / ottMAchAUzAporA i elektrowniA wodnA _________________________________ 31

pAczków / pAtschkAUzAkłAd leczniczy dlA Alkoholików ___________________________ 34

pludry / pludeRdoM stAlowy ___________________________________________________ 36

pokój / kArlsruhEewAngelicki doM pArAfiAlny __________________________________ 38

prudnik / neustAdTszkołA rolniczA _______________________________________________ 40

rAcibórz / rAtiboRgórnoŚląskie krAjowe nAukowe obserwAtoriuM zieMi _____ 42

rAcibórz / rAtiboRzAbudowA MieszkAniowA ______________________________________ 44

strzelce opolskie / gross strehlitzszpitAl iM. j. glowAtzkiego ____________________________________ 46

zdzieszowice / deschowitzkoŚciół pw. Św. Antoniego ____________________________________ 48

bruntál / freudenthAldoM czynszowy oskArA i wAndy Mildner ____________________ 50

Český těšín / czeski cieszyNwillA dr. otto koMárkA _______________________________________ 52

Český těšín / czeski cieszyNdoM dr. dušAnA e. pArMy ______________________________________ 54

frýdek / friedekobywAtelskA kAsA oszczędnoŚci ____________________________ 56

hluČín / hultschiNdoMy MieszkAlne ______________________________________________ 58

jAblunkov / jAblunkAUwillA dr. eMilA fischgrundA __________________________________ 60

jistebník / stiebniGszkołA podstAwowA iM. t. g. MAsArykA _______________________ 62

kArlovA studánkA / bAd kArlsbrunNhotel zdrojowy _______________________________________________ 64

krnov-ježník / jAgerndorf-MosniGletni doM hAnny lArisch _____________________________________ 68

krnov / jAgerndorfteAtr Miejski i kino ____________________________________________ 70

Město Albrechtice / olbersdorfdzwonnicA nA cMentArzu koMunAlnyM ______________________ 72

opAvA / troppAUkąpielisko Miejskie ____________________________________________ 74

orlová / orlAUMiejskA kAsA oszczędnoŚciowo-kredytowA _________________ 77

ostrAvA / ostrAUwillA kArlA urbánkA __________________________________________ 80

rýMAřov / rÖMerstAdTwillA dr. juliusA spitzerA _____________________________________ 82

skrochovice / skrochowitzkoŚciół Św. jAnA chrzcicielA _________________________________ 84

třAnovice / trzAnowitzkoŚciół ewAngelicki __________________________________________ 86

vítkov / wigstAdtlkiNo _____________________________________________________________ 88

vrbno / wÜrbenthAlwillA lothArA grohMAnnA ____________________________________ 90

vřesinA / wrzessiNkoŚciół Św. wilhelMA AkwitAńskiego _________________________ 92

06

dobrodzień / guttentAg

willAprzy ul. piAstowskiej

Podział Górnego Śląska w 1922 r. oznaczał nieoczekiwany awans miasta Dobrodzień w hie-rarchii miast górnośląskich. Większość obszaru powiatu lublinieckiego wraz z Lublińcem zo-stała przyłączona do Polski, jednak władze centralne postanowiły zachować samodzielność administracyjną szczątkowej zachodniej części powiatu i utworzyć z niego powiat dobro-dzieński (Landkreis Guttentag) w ramach Rzeszy Niemieckiej. Senne dotąd miasteczko funk-cjonowało już jako lokalne centrum administracyjne aż do 1939 r. To z kolei stało się impulsem do budowy nowych urzędów, które miały obsługiwać teren tego małego powiatu. W latach dwudziestych i trzydziestych powstały obiekty starostwa powiatowego (Landratsamt), sądu rejonowego (Amtsgericht), powiatowej kasy oszczędności (Kreissparkasse), poczty, szkół i inne, np. wieża ciśnień. Dla zatrudnionych w tych instytucjach urzędników wznoszono liczne budynki mieszkalne, zarówno prywatne, jak i budowane w systemie spółdzielczym (osiedle domków jednorodzinnych). Jednym z nich jest willa przy ówczesnej Bahnhofstrasse (ul. Piastowska) powstała około 1930 r. w bezpośrednim sąsiedztwie starostwa i sądu.

07

1

Willa w Dobrodzieniu stanowi typowy przykład modernizmu, reprezentujący tzw. styl mię-dzynarodowy, który narodził się jeszcze w latach 20. XX wieku, ale rozwinął się dopiero w następnej dekadzie. Pod koniec XIX wieku w związku z rewolucją urbanistyczną przedmie-ścia większych ośrodków miejskich zostały zajęte przez dzielnice zabudowane niskim bu-downictwem jednorodzinnym typu cottage. Duże zasługi na polu promowania tego rodzaju zabudowy mieli Ebenezer Howard i Tony Garnier. W związku z szybkim postępem technolo-gicznym, związanym z wprowadzeniem nowych technologii budowlanych, jak żelazobeton czy szkielet stalowy, domy powoli zamieniały się w maszyny do mieszkania. Architektura została prawie całkowicie podporządkowana funkcji. Fasada willi w Dobrodzieniu została pozbawiona „zbędnego” detalu. Akcentem ozdobnym jest flagowy maszt, który nawiązu-je do stylu okrętowego. Architektura w tym okresie nierzadko szukała inspiracji estetycz-nej w nowoczesnych maszynach, a za takie uchodziły transatlantyki. Ich aerodynamiczna linia oraz wystrój wnętrz, projektowany przez największych designerów epoki, budziły jak najlepsze konotacje. Willa, będąca bohaterem niniejszego opisu, posiada „rozbitą” bryłę, która została skomponowana z trzech prostopadłościanów. Całość była nakryta płaskim dachem, zgodnie z postulatami architektury z kręgu Neues Bauen (1 – P. Behrens, 1926). Rozwiązanie dachu było również symbolem reformy postulowanej przez największych teo-retyków modernizmu, jak Le Corbusier czy też Pieter Oud. Obramienia pasowo skompono-wanych okien zostały dodatkowo podkreślone za pomocą ekspresjonistycznych gzymsów. Mieszkańcy mogli wykorzystywać w celach rekreacyjnych powierzchnie płaskich dachów i balkonu. Podobne funkcje mógł pełnić obszerny ogród. Na uwagę zasługuje również mu-rowane ogrodzenie uzupełnione o elementy metaloplastyki.

08

głubczyce / leobschÜtz

zAkłAd roeslerAprzy ul. niepodległoŚci

Zakład dla ubogich imienia Hermanna i Anny Roeslerów powstał w Głubczycach z fundacji wdowy po tajnym radcy sprawiedliwości, Anny Roesler, która na ten cel przeznaczyła środ-ki odziedziczone po zmarłym mężu. Od 1923 r. zarząd nad fundacją spoczywał w rękach magistratu miasta. Dom opieki otwarto w 1890 r. w tymczasowych pomieszczeniach, zastą-pionych w 1904 r. nowym gmachem. Fundacja miała się opiekować nieposiadającymi środ-ków utrzymania starcami wyznania katolickiego obojga płci. Zakład był pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny. Opiekę nad pensjonariuszami sprawowały siostry elżbietanki. Z czasem stary obiekt przestał mieścić chętnych do zamieszkania w zakładzie. W latach 1932–1933 w miejscu rozebranego zachodniego skrzydła gmachu fundacji (od strony ulicy Doktorgang – ul. Niepodległości) powstał nowy budynek, większy kubaturowo od starej części. Zakład funkcjonował do roku 1945, a po wojnie w budynku umieszczono internat szkół rolniczych.

09

2

1

Korpus budynku byłego zakładu dla ubogich, zbudowany na początku XX wieku, reprezentuje styl nazywany niemieckim neorenesansem. Natomiast skrzydło dobudowane w latach 1932–1933 łączy dwa przeciwstawne nurty mo-dernistycznej architektury Republiki Weimarskiej. Prosta, funkcjonalna bryła bu-dynku wpisuje się już w tendencje tzw. Neues Bauen, natomiast detal elewacji jest jeszcze ekspresjonistyczny. Zdumiewające są proporcje obiektu z niepro-porcjonalnie wysokim, przytłaczającym piętrem poddasza, które najpewniej zo-stało po wojnie przebudowane. W miejsce małych płaskich okienek wstawiono wysokie pionowe okna. Te niezwykłe proporcje były charakterystyczne w nie-mieckiej architekturze mieszkaniowej w okresie, kiedy racjonalny funkcjonalizm stopniowo wypierał emocjonalny ekspresjonizm (1, 2 – Magdeburg 1926–1929). Tradycyjne wysokie dachy zastępowano płaskimi. Wytworzone w ten sposób wysokie niemieszkalne poddasza wentylowały, perforując rytmicznie elewację, typowe niewielkie okienka. Tak zmodernizowaną bryłę często zdobił ekspresjo-nistyczny detal – pocięte na drobne poziome kwatery okna, podłużne, ciągnące się wzdłuż elewacji gzymsy, artykułowane pionowymi ryzalitami klatki schodo-we. Ciekawą formę miał ryzalit, podkreślający wejście i ekspresyjne zadasze-nie drzwi, otwierających się w geście powitania. Barwa detalu pozwala przy-puszczać, że budynek miał typową dla architektury mieszkaniowej tego okresu czerwono-szarą kolorystykę.

10

głuchołAzy / ziegenhAls

hotel i kąpielisko leŚne

Kompleks hotelowo-rekreacyjny na stoku góry Holzberg (Góra Parkowa) zbudowano w celu przyciągnięcia większej ilości kuracjuszy i turystów do Głuchołaz. Miejscowe uzdrowisko przeżyło okres świetności pod koniec XIX wieku i z tego czasu pochodziła większość hoteli i pensjonatów. W latach trzydziestych magistrat miasta postanowił, że w miejscu istniejące-go stawu ze stylową restauracją wybuduje nowoczesny hotel, zwany Domem Zdrojowym (Kurhaus), połączony z zespołem basenów z podgrzewaną wodą, zwanym Kąpieliskiem Leśnym (Waldbadanlage). Woda do basenu pochodziła z górskiego Sarniego Potoku (Rehbach). Obok zbudowano muszlę koncertową (Musikpavillon) i amfiteatr, w którym od-bywały się koncerty orkiestr i przedstawienia teatralne. Całość była architektonicznie wkom-ponowana w zbocze góry. Prace rozpoczęto w roku 1936 r., jako pierwszy oddano do użytku hotel w 1937 r., a po nim kąpielisko. Całość przetrwała okres wojny bez zniszczeń.

11

21

Po zakończeniu I wojny światowej na Górnym Śląsku powstały liczne kąpieliska i baseny na wszelkich ciekach wodnych, szczególnie w sąsiedztwie kompleksów leśnych. Lokalizacja Kąpielisk Leśnych, a przy nich Hoteli Leśnych, odpowiadała bez mała gęstości sieci osadni-czej – rozmieszczone są średnio co 15 km po obu stronach dzisiejszej granicy państwowej. Kompleks w Głuchołazach, podobnie jak ten w Raciborzu (1), zaliczyć można do najwięk-szych. Posadowienie tarasowych mis basenów na drewnianych palisadach powodowało liczne przebudowy, a dziś jest przyczyną ich upadku. Przyległy do kąpieliska kompleks hotelowy to rozległe założenie pawilonowe, złożone z trzech wyróżnionych kubicznie brył, nadających mu pomimo jego wielkości lekkość i modernistyczną dynamikę. Wzniesienie obiektu jako konstrukcji szkieletowej, żelbetowej pozwala tu na swobodne kształtowanie rzu-tu budynku, dowolne formowanie zlokalizowanych tu funkcji i przenikanie z krajobrazem, co ważne jest dla jego plenerowego programu. Dzięki takiej konstrukcji obiekt wyposażyć moż-na było w duże przeszklenia, podcienia i wielki taras, pozwalający delektować się otocze-niem. Rozwiązanie to do dziś pozostaje standardem ich projektowania. Obecnie na Górnym Śląsku pozostały jedynie 4 czynne obiekty o podobnym charakterze (2 – Gliwice).

12

głuchołAzy / ziegenhAls

szpitAl Św. józefA

Inicjatorem budowy był miejscowy proboszcz ks. dziekan Bruno Glasneck. Inwestorem zo-stało Zgromadzenie Sióstr Boromeuszek z Trzebnicy. Gmach zaprojektował miejski starszy radca budowlany (Oberstadtbaurat) Josef Meyers z Nysy, a głównym wykonawcą był mistrz murarski Johann Hoy z Głuchołaz. Fundamenty i stropy były żelbetowe, a ściany z cegły, z żelbetowymi elementami konstrukcji. Wykopy pod fundamenty rozpoczęto we wrześniu 1925 r.Koszt budowy wyniósł prawie 1 milion marek. Obiekt poświęcił 30 października 1927 r. bp Valentin Wojciech. Szpitalowi nadano imię św. Józefa (St. Josefs-Krankenhaus). Parter mieścił salę wykładową i operacyjną oraz gabinety lekarskie i zabiegowe. W piwnicy funkcjo-nowała łaźnia. Pierwsze i drugie piętro mieściły sale dla pacjentów z 80 łóżkami. Centralnym punktem całego założenia uczyniono kaplicę szpitalną, zajmującą dwie kondygnacje, ozdo-bioną witrażami firmy Derix z Kevelaer oraz rzeźbami prof. dell ’Antonia z Cieplic. Pierwszym lekarzem naczelnym szpitala został dr Mehling.

13

2

3

1

Dawny Dom św. Józefa, dość niezwykły w planie, jest przykładem kolejnej edycji „stylu około 1800 roku”, gloryfikującej historyczne wzorce, barokowo-klasycyzującej architektury z przełomu XVIII i XIX wieku. Była to popularna konwencja estetyczna nie tylko na początku XX wieku, ale także w okresie międzywojennym (1), kiedy to architektura germańska poszu-kiwała własnej tożsamości. Paul Mebes rozpowszechnił ją w twórczości architektonicznej (2) i edytorskiej. Jest on autorem rozprawy: „Um 1800. Architektur und Handwerk im letzten Jahrhundert ihrer traditionellen Eentwicklung”, wydanej w Monachium w 1908 roku. Peter Behrens, czołowy architekt niemiecki początku XX wieku, także był jej wierny (3). Piętno tej konwencji widać także w szpitalu św. Józefa w Głuchołazach. Symboliczne treści chrysto-logiczne zapewne wpłynęły na funkcjonalny program i strukturę budynku. Gmach jest ukła-dem centralnym, niby-gwiaździstym, którego skrzydła kryte stromymi dachami spadzistymi stykają się w jednym miejscu z kulminacją w postaci pionowego akcentu kompozycyjnego belwederu z masztem flagowym. Skrzydła przy wejściu głównym, zamknięte wielobocznie, wskazują jasno na najistotniejsze aspekty leczenia: ducha (lewe skrzydło – kaplica) i ciała (prawe skrzydło – blok operacyjny). Skrzydła te rozchylają się niby ramiona cyrkla, od skrzy-dła w kształcie litery „L”, czyli węgielnicy. Cyrkiel, symbol mądrości, wiedzy i rozumu, oraz węgielnica, symbol równowagi i szczerości, to atrybuty św. Józefa, patrona rzemieślników i architektów. Wystarczy spojrzeć na obiekt z góry, a symbolika staje się jasna. Dodatkowo oba przyrządy tworzą odwrócony chrystogram – popularny symbol chrześcijaństwa. Nie bez znaczenia jest także imię nadane obiektowi. Józef to nie tylko imię świętego, opieku-na Chrystusa. Józef Chauvenel był założycielem pierwszej siedziby Zgromadzenia Sióstr Boromeuszek w Nancy. Tradycja więc i symbolika zostały wprzęgnięte w ideę „centralne-go” rzutu szpitala, który z racjonalnego punktu widzenia ułatwia sprawne funkcjonowanie obiektu, szybką komunikację między pacjentem i lekarzem, ale także umożliwia stałą kon-trolę stanu zdrowia pacjenta (idea panoptikum). Ten ważny aspekt zadecydował, iż w XX wieku architekci odeszli od pawilonowego projektowania szpitali na rzecz raczej zwartych układów centralnych.

14

gogolin / gogolin

rAtusz

Nową siedzibę władz gminy Gogolin zbudowano w centrum miejscowości, za torami kolejo-wymi, przy Krappitzerstrasse (ul. Krapkowicka), obok istniejącej już remizy strażackiej i pa-rowozowni. Jej budowa była spowodowana ciasnotą pomieszczeń starego urzędu. Obiekt zaprojektował nyski architekt Theodor Beyer. Na parterze umieszczono kasę gminną i salę posiedzeń rady gminy, na piętrze były mieszkania służbowe urzędników, a w piwnicy kotłow-nia, pralnia i składnica akt. Fundamenty wykonano z żelbetonu, ściany z kamienia wapienne-go i cegły, a dach przykryła dachówka z Gozdnicy. Wieżyczka zegarowa na dachu pokryta została miedzią. Fasadę ozdobił herb gminy nad wejściem. Budowę rozpoczęto w czerwcu 1929 r. Wykonawcą była miejscowa firma A. Rzehulka, a obiekt oddano do użytkowania latem 1930 r. Po 1933 r. wieżyczkę zwieńczono dodatkowo swastyką, która przetrwała do roku 1945, a przed budynkiem stanął pomnik mieszkańców Gogolina poległych w I wojnie światowej. Obecnie jest on zastąpiony pomnikiem Powstańców Śląskich.

15

2 31

Ratusz w Gogolinie można zaliczyć do tzw. Heimatschutzstil („styl ojczyź-niany”) propagowanego w Niemczech od początku XX wieku do lat 40. Po zjednoczeniu kraju w 1871 r. gwałtownie wzrosło uprzemysłowienie, które przyczyniło się do wypierania tradycyjnej kultury. By temu przeciwdziałać, w 1904 r. powstało w Dreźnie stowarzyszenie mające na celu komplekso-wą ochronę niemieckiej kultury i natury (Deutsche Bund für Heimatschutz). Jedną z form działalności było promowanie stylu architektury nawiązującego do lokalnej tradycji. Heimatschutzstil wykorzystuje nie tylko motywy regional-ne, ale także elementy architektury klasycznej w bardzo uproszczonej formie, przez co czasem jest niesłusznie mylony z historyzmem. W okresie Trzeciej Rzeszy, pod nazwą Heimatstil, był szczególnie promowany. W latach mię-dzywojennych architektura sięgająca do lokalnych korzeni i form klasycznych była dość popularna także w innych krajach Europy. Chociaż styl ten chętnie stosowany był w budynkach użyteczności publicznej, to wśród śląskich mia-steczek ratusz w Gogolinie jest wyjątkowy. Do podobnych należą niemieckie ratusze, np. (2) w Wiehl (1939 r.) oraz dużo późniejszy (1, 3) w Wipperfürth (arch. Bernhard Rotterdam z Bensbergu, 1949–1950 r.).

16

kędzierzyn-koŹle / kAndrzin-cosel

budynek zArządu gMinnegow kłodnicy

Inwestycja w Kłodnicy zlokalizowana została poza zwartą zabudową wsi, przy nowo wy-tyczonym placu, który miał pełnić funkcję rynku i skweru. Inicjatorem był ówczesny na-czelnik gminy Johannes Niepalla. Projekt obiektu wykonał rejencyjny mistrz budowlany (Regierungsbaumeister) Ferdinand Garben z Opola. Na budowę zaciągnięto kredyty w wy-sokości 80 000 marek w wydziale powiatowym w Koźlu i zakładowej kasie chorych fabryki celulozy w Koźlu. Inwestycję nowej siedziby urzędu gminnego (Gemeindehaus) rozpoczęto w październiku 1929 r. Po przerwie zimowej roboty wznowiono w styczniu 1930 r. Latem tego roku trwały prace wykończeniowe, a pierwsze posiedzenie rady gminy w nowej siedzibie odbyło się 8 października 1930 r. Oprócz biur gminnych umieszczono tu mieszkania służbo-we urzędników. Gmach ozdobiono herbem gminy na fasadzie. Przed budynkiem w 1933 r. stanął pomnik mieszkańców Kłodnicy poległych w I wojnie światowej. Budynek pełnił swoje funkcje do momentu włączenia Kłodnicy do miasta Kędzierzyn-Koźle w roku 1975.

17

21

Prostota dawnego ratusza w Kłodnicy jest niezwykle wyrazista na tle otaczającej go niskiej i tradycyjnej zabudowy obecnej dzielnicy Kędzierzyna-Koźla. Symetryczną cztero-kondygnacyjną fasadę tworzyło dziesięć osi okiennych. Okna te były w skrajnych osiach szersze, dawniej czteropolowe, pozostałe zaś zbliżone do kwadratu. Na parterze znala-zła się szeroka na dwie osie nisza portalowa z głównym wejściem. Na osi w najwyższej kondygnacji umieszczono prostokątny kartusz herbowy gminy. Pierwotny układ otworów okiennych najwyższej kondygnacji został zmieniony, przez co brak dzisiaj budynkowi cha-rakterystycznej dla wielu obiektów Neue Sachlichkeit (nowa rzeczowość) ciężaru zwieńcze-nia bryły. Tylna elewacja była bardziej rozczłonkowana poprzez umieszczenie podłużnych pasm balkonowych po bokach budynku. Obiekty użyteczności publicznej, w duchu nowej rzeczowości w tym okresie, przybierały coraz bardziej purystyczną formę, często ograni-czając dekorację elewacji do „gry” rytmiką okien na tle gładkich płaszczyzn tynku lub ce-gły. Przykładem tego może być surowa bryła miejskiego zakładu kąpielowego w Chemnitz (Stadtbad) z 1929–1935 r., autorstwa Freda Otta (1) czy budynek muzeum sztuki w Zurychu Adolfa Stegera i Karla Egendera z 1933 r. Wzniesiony w analogii do budynku ratusza w Kłodnicy może być urząd pocztowy na Tegernseer Landstrasse w Monachium (2), autor-stwa Roberta Vorhoelzera, powstały w latach 1928–1929.

18

kietrz / kAtscher

giMnAzjuMprzy ul. tAdeuszA koŚciuszki

Gmach miejskiej szkoły realnej (Staedtische Realschule) zbudowano w południowej części miasta obok cmentarza. Projekt i wykonanie były dziełem miejskiego urzędu budowlanego w Kietrzu (staedt. Bauamt), inwestorem był magistrat miasta. Fronton gmachu ozdobiono rzeźbami, a od tyłu zaprojektowano ryzalitową klatkę schodową. Prace budowlane rozpo-częto w roku 1929. Inwestycja była możliwa dzięki dotacji rejencji opolskiej w wysokości 125 000 marek (ogólny koszt budowy wyniósł 225 000 marek). Budynek oddano do użytku 1 września 1930 r. Na parterze umieszczono gabinet dyrektora i salę konferencyjną oraz sześć klas, na pierwszym piętrze – pracownie chemiczną, fizyczną i rysunku oraz dwie klasy, a na drugim piętrze – aulę, bibliotekę, magazyny pomocy naukowych i trzy klasy. W suterenie znalazło się mieszkanie dozorcy, warsztaty zajęć praktycznych oraz kuchnia. Dnia 26 listo-pada 1937 r. szkole nadano imię poety górnośląskiego Josepha von Eichendorffa. Gmach do dzisiaj służy celom oświatowym.

19

2

1

Gimnazjum w Kietrzu ma charakter edukacyjnej architektury niemieckiego ekspresjonizmu. Budynek cechuje się dynamiczną formą, funkcjonalizmem oraz symboliką obrazującą przeznaczenie. Symetrię bryły podkreślają podwyższona w środkowej części elewacji attyka oraz usytuowane w osi drzwi wejściowe, które flankują spoczywające na wspornikach figury chłopca i dziewczyny z pomoca-mi naukowymi w rękach. Ten sposób demonstrowania funkcji budynku określany jest jako architecture parlante (architektura mówiąca). Po raz pierwszy określenia tego użył francuski architekt oświecenia Claude Nicolas Ledoux, uznając, że ar-chitektura w funkcji i formie powinna zawierać edukacyjne treści. Nad wejściem do gimnazjum, od strony boiska, piętrzył się charakterystyczny dla niemieckie-go ekspresjonizmu trójkątny ryzalit z pionowymi pasami okien. Bodaj najbardziej spektakularną, dynamiczną formę ma narożnik wyjątkowego biurowca Chilehaus (1) w Hamburgu (F. Höger, 1922–1924 r.). Bliżej znany jest ekspresjonistyczny bu-dynek Politechniki Śląskiej w Gliwicach (2), dawniej Wyższe Liceum Josefa von Eichendorffa (K. Schabik, ok. 1930 r.). Wewnątrz budynku znajdują się charaktery-styczne dla ówczesnych szkół studzienki z wodą pitną. Ponadto duże funkcjonalne okna zapewniają jasność pomieszczeń. Współczesne zmiany w obiekcie popra-wiły komfort cieplny budynku, jednakże sprawiły, że utracił pierwotną szczerość materiałów i czystość ekspresjonistycznej formy.

20

krApkowice / krAppitz

fAbrykA obuwiA bAtAw otMęcie

W 1930 r. czeski producent obuwia Tomasz Bata nabył majątek ziemski w Otmęcie. Latem 1931 r. rozpoczęto na tym terenie, nad Odrą, budowę fabryki obuwia należącej do spółki Deutsche Schuh AG. Autorem ogólnego planu całego założenia był prawdopodobnie pro-jektant kompleksu fabryczno-mieszkalnego Baty w Zlinie, Frantisek Lydie Gahura, a szcze-gółowe projekty budynków sporządził Antonin Vitek. Jako pierwszy powstał czterokondygna-cyjny budynek wytwórni obuwia gumowego, oddany do użytku w grudniu 1931 r. Budowę drugiego pięciokondygnacyjnego obiektu (wysokość 20 m), przeznaczonego do produkcji butów skórzanych, rozpoczęto w październiku 1932 r. i ukończono w sierpniu 1933 r. Mieściły się tam świetlice i biura, dział zakupów, magazyn surowców oraz magazyn wysyłkowy.

22

1

2

Inwestycja była finansowana wyłącznie z zysków spół-ki, bez zaciągania kredytów bankowych. W 1938 r. Bata zrezygnował z udziałów w spółce, która stała się przedsię-biorstwem czysto niemieckim pod nazwą OTA Schlesische Schuh-Werke Ottmuth AG. Imperium obuwnicze Tomasa Baty w latach 30. XX wieku obejmowało ponad 50 fabryk na całym świecie wraz z towarzyszącymi im zespołami mieszkaniowymi i usługowymi. Jego kariera zaczęła się w Zlinie, na południo-wych Morawach, gdzie od 1910 roku miała miejsce budowa modelowego miasta przemysłowego (1–6). Historia Tomasa Baty kończy się również tam jego śmiercią w wypadku lotni-czym w 1932 roku.

23

4

5 6

7

3

Miasto przemysłowe obejmowało 30 obiektów, w tym szkoły, szpital wraz z zespo-łem domów pracowniczych zbudowanych jeszcze w 1910 roku. Natomiast w 1931 r. miasto liczyło już ponad 500 obiektów i wzbudzało wiele emocji oraz powszechnego zainteresowania. Miejsce to zwiedziły gwiazdy architektury modernistycznej, m.in. Le Corbusier. Kompleks fabryczny w Otmęcie był mniejszy. Budynki produkcyjne oparto na szczególnym schemacie – jest to konstrukcja wielokondygnacyjnego szkieletu żel-betowego z tradycyjnym wypełnieniem ceglanym. Taki sposób konstruowania pozwalał na dowolną aranżację wnętrz, standaryzował estetykę elewacji – powtarzalny rytm słu-pów i rygli stropów poprzez kolejne kondygnacje, powtarzalność okien, raster pozio-mów i pionów z betonu i cegły. Pierwszym wzorem tej estetyki była fabryka Fagus (7), również z branży obuwniczej, projektu Waltera Gropiusa, założyciela Bauhausu, zbudo-wana w latach 1911–1914 w Alfeld w Dolnej Saksonii.

24

leŚnicA / leschnitz

doM pielgrzyMAnA górze Św. Anny

Obiekt (Pilgerheim) powstał w celu zapewnienia noclegu pielgrzymom licznie przybywają-cym do sanktuarium stanowiącego duchową stolicę Górnego Śląska. Budowę rozpoczęto 31 lipca 1927 r. Inicjatorem był gwardian klasztoru o. Feliks Koss, który też 5 sierpnia 1929 r. wmurował kamień węgielny. Projektantem budynku był Dominikus Boehm. Stan surowy osiągnięto w roku 1930; pierwsi pielgrzymi zamieszkali w nim w roku 1931. Obiekt mógł jed-norazowo pomieścić 2500 osób. Całość była pośrodku przedzielona na dwie części – dla mężczyzn i kobiet. Na parterze znajdowała się centralna kuchnia, jadalnia, 2 łazienki po 50 umywalek i ubikacje, świetlica oraz pokoje noclegowe po 8–10 łóżek. Na piętrze były dwie duże sale, mieszczące po 200–300 osób oraz duża kaplica i czytelnia. W skrzydle zachod-nim umieszczono schronisko młodzieżowe, korzystające ze wspólnej kuchni, mieszczące ok. 100 osób. Całkowite ukończenie budowy nastąpiło dopiero w 1938 r., a już rok później budynek zajęły władze wojskowe, przeznaczając go na szpital. Franciszkanie odzyskali go dopiero w roku 1945.

25

3

2

1

Koncepcja całości Góry św. Anny obejmowała budowę nowej centralnej świątyni, w formie zbliżonej do obiektów projektowanych w tym okresie, cen-tralnych i centralno-podłużnych, np. świątynia Chrystusa Króla w Gliwicach, św. Wolfganga w Regensburgu (1) czy św. Engelberta w Köln Riehl. Wokół kościoła na centrycznych tarasach rozmieszczone były zabudowania klasztorne, pątnicze i podcienia arkadowe. Te ostatnie służyły odpoczynkowi pielgrzymów podczas wędrówki i tworzyły na zboczach Góry św. Anny rozległe tarasy wypoczynkowe (poniżej domu pielgrzyma widać nasypy pozostałe po rozpoczętych pracach bu-dowlanych). Koncepcja Góry św. Anny była całkowicie odmienna od projektów pozostałych obiektów klasztornych stworzonych przez Böhma, co szczególnie widoczne jest w porównaniu z historyzującą (1921–1923 r.) koncepcją klaszto-ru benedyktyńskiego w Vaals (2). W szkicach wyraźnie widać, że zabudowa-nia mieszkalne miały znaleźć się na południowym stoku góry, zapewniając tym samym dobre doświetlenie pomieszczeń mieszkalnych. Dom pielgrzyma jest fragmentem pełnej realizacji circumstatio (niem. Circumstantes) – mistycznej wspólnoty wiernych, skupionej wokół ołtarza. Szkice przedstawiają kilka wer-sji, w tym założenie w formie zbliżonej do fragmentu kompleksu ograniczonego do budowy domu noclegowego i pomieszczeń obsługi ruchu pątniczego (3). Rozwiązanie to w sferze symbolicznej rozwijało ideę wspólnoty otaczającej sank-tuarium. Najbardziej wysunięte na zachód poprzeczne skrzydło zostało zrealizo-wane w części parterowej, środkowej – jest to najwyższa część budynku w ca-łości. Pomieszczenie sali spotkań posiada układ halowy, trójnawowy i łączy się za pomocą przesuwnych drzwi wejściowych w jeden ciąg przestrzenny z holem, jadalnią i tarasem otwartym na otaczający wzgórze krajobraz. Sala zawiera mo-tywy pojawiające się w ówczesnych realizacjach Böhma. Prawą nawę doświetla światło wpadające przez podłużne okiennice. Lewą stronę w niewielkim stopniu doświetlają okulusy umieszczone wysoko pod stropem pomieszczenia. Filarom, podpierającym gęstożebrowy strop pod górną kaplicą, nadano niezwykłą smu-kłość ze względu na potrzebę dobrej widoczności.

26

nysA / neisse

biurowiec zAkłAdu sieci elektrycznych

Spółka dystrybucyjna energii elektrycznej pod nazwą Ueberlandwerk Oberschlesien AG z siedzibą w Nysie powstała w 1923 r. Obsługiwała zachodnią część obszaru prowincji gór-nośląskiej. Pierwsza, tymczasowa jej siedziba mieściła się w dawnym szpitalu garnizono-wym twierdzy nyskiej na Radoszynie (Friedrichstadt). Wobec stałego wzrostu liczby obsłu-giwanych odbiorców oraz wypowiedzenia najmu dotychczasowych pomieszczeń konieczna stała się budowa nowego gmachu. Powstał on w miejscu rozebranych fortyfikacji za rzeką Nysą, na terenie tzw. Bramy Grodkowskiej (Grottkauer Tor). Budowę rozpoczęto w 1934 r., a ukończono w roku 1935. Obok biurowca powstał kompleks garaży. Kilka lat po oddaniu do użytku nowego gmachu ozdobiono go na wszystkich trzech kondygnacjach zespołem 15 witraży, których projektantem był m.in. Ludwig Peter Kowalski. Jest to do dzisiaj najcie-kawszy zachowany zespół witrażowy o tematyce świeckiej na Górnym Śląsku, z motywami z historii Niemiec, apoteozą rzemiosł i pracy ludzkiej oraz herbami miast górnośląskich.

27

Jest to budynek o trójdzielnej ceglanej fasadzie, z zaakcentowaniem głównej osi wej-ściowej, z charakterystycznym modernistycznym kolumnowym wykuszem i podcieniem z kwadratowymi słupami. Symetrię frontu załamuje odmienność skrzydeł potraktowanych tradycyjnie, z lokalizacją zegara w jego prawej części. Druga elewacja, wewnętrzna, dzie-dzińca artykułowana jest odmiennie – wyraźnie trójdzielna i symetryczna, z mocno bruz-dowanymi ryzalitami i wielkimi pionowymi oknami. Uwagę zwracają szlachetne materiały elewacyjne: cegła ze śladami wypalania, specjalnie wybierana dla podkreślenia plastyki płaszczyzn ścian, i okładziny ścienne z trawertynu. Taka skwapliwość formowania elewacji była typowa dla budynków biurowych i publicznych tego okresu. Nie mniej ciekawe są tu wnętrza, starannie zaprojektowane włącznie z meblami i stolarką drzwiową, zachowane do dziś. W obiekcie znajduje się największy zbiór witraży o niesakralnym edukacyjnym cha-rakterze na Śląsku – w trzech poziomach klatki schodowej, każdy o innych konotacjach historycznych i estetyce: historyzujący, z dobrze nakreślonymi postaciami twórców siły państwowości i nowożytny, współczesny – rolnicy, robotnicy, w tym elektrycy, to symbole etosu pracy i nowego człowieka.

28

nysA / neisse

zAbudowA MieszkAniowAul. MAriAckA, plAc stAroMiejski

Powstanie osiedla wiąże się z szeroko zakrojonym programem budownictwa mieszkaniowe-go dla uchodźców napływających po I wojnie światowej z przyznanej Polsce części Górnego Śląska. Prace rozpoczęto wiosną 1920 r. w południowej części miasta przy Marienstrasse (ul. Mariacka) i Neustdterstrasse (ul. Prudnicka), na terenach dawnych fortyfikacji twier-dzy nyskiej rozebranych po jej likwidacji. Był to teren dawnego średniowiecznego Starego Miasta, zniszczonego w XVIII wieku podczas oblężeń i budowy twierdzy. Architekt postarał się o dopasowanie budynków do zabytkowego centrum miasta. Miejski urząd budowlany (głównym projektantem był Josef Meyers) zaprojektował wieniec 10 bloków zabudowy, zło-żonych z trzypiętrowych szeregowych domów, z ponad 300 mieszkaniami.

29

W latach 1920–1922 powstała tzw. Brama Prudnicka, której bliźniacze budynki flankowały wjazd do miasta. Budowę całego założenia ukończono w roku 1925. Na fasadach domów umieszczono w 1927 r. wykonane w Ostdeutsche Werkstaetten ceramiczne wizerunki św. Mikołaja i Matki Bożej Różanej, nawiązujące do istniejących tu przed wiekami kościołów.

30

21

Nawiązanie do kontekstu miasta i malowniczość kompozycji sugerują, że projekt ny-skiego osiedla powstał w myśl idei z końca XIX w., których prekursorem był wiedeński architekt i malarz Camillo Sitte. Uznał on, że miasto należy modelować jak dzieło sztuki, by „dawało mieszkańcom bezpieczeństwo i czyniło ich szczęśliwymi” (1889 r.). Tę ideę rozwinęli angielscy reformatorzy: Ebenezer Howard w koncepcji „miasta ogrodu” (1902 r.) i Raymond Unwin, którego londyńskie osiedle Hampstead (1906 r.) stało się katalogiem planów, a pisma wpłynęły na kształt osiedli do II wojny światowej. Poza Anglią, zasada łączenia piękna z racjonalnością była popularna w Niemczech, gdzie w 1906 r. powoła-no Stowarzyszenie Architektów i Inżynierów dbające o estetykę projektowanych osiedli – Berlin Spandau 1914–17 (1), Essen 1906–12 (2). Malowniczość ustąpiła racjonalnej estetyce Neues Bauen w późniejszych latach dwudziestych XX wieku. W planie nyskiego osiedla, między ul. Mariacką a Żwirki i Wigury, czytelne są elementy Unwinowskiej kompozycji: różnorodność planu, podkreślanie osi kompozycji, grupowanie domów wokół placów, bu-dynki bramne, granice w postaci niskich murków. Architektura osiedla nie jest monotonna. Podłużne bryły domów wieńczą dwuspadowe dachy z mansardami, oknami typu wole oko. Tynkowane elewacje rzeźbią ryzality, wykusze i loggie; zdobią kamienne cokoły, wąskie gzymsy, płaskorzeźby i dekoracyjne panneau. Wśród różnorodnych detali architektonicz-nych widać renesansowe woluty i ekspresjonistyczne zygzaki. Sklepienia łuków przejazdo-wych zdobią kasetony lub malowidła. Reasumując, osiedle to znakomicie wpisuje się w nurt urbanistyki europejskiej początku XX wieku.

31

otMuchów / ottMAchAu

zAporA i elektrowniA wodnA

Sztuczne jezioro na Nysie Kłodzkiej powyżej Otmuchowa wybudowano w celu poprawy warunków żeglugi na Odrze i zapobiegania powodziom oraz dla potrzeb produkcji energii elektrycznej. Prace budowlane rozpoczęto w połowie 1929 r. Pośrodku wału zapory (wyso-kiego na 20 m ponad rzeką Nysą) wzniesiono żelbetową konstrukcję z 3 przepustami po obu stronach, a na skarpie odwodnej – halę maszyn elektrowni. Jesienią 1930 r. wykonano już 2/3 zakresu robót i skierowano rzekę Nysę nowym korytem przez przyszłą elektrownię. Całość kosztowała 50 mln marek.

32

Głównym wykonawcą prac budowlanych była firma Polensky & Zoellner, konstrukcję stalową przeszklonej hali turbin elektrowni wykonał koncern Vereinigte Oberschlesische Huettenwerke z Gliwic. Dwa hydroze-społy składały się z turbin Kaplana (firmy J. M. Voith z Heidenheim) oraz generatorów (firmy Siemens Schuckert Werke) o łącznej mocy zainstalowanej 4,8 MW. Całość odda-no uroczyście do użytku 17 czerwca 1933 r. w obecności gauleitera i nadprezydenta pro-wincji Helmutha Bruecknera. Przed budyn-kiem stanął pomnik mieszkańców Gogolina poległych w I wojnie światowej. Obecnie jest on zastąpiony pomnikiem Powstańców Śląskich.

33

21

Na początku XX wieku powstaje wiele obiektów inżynieryjnych, energetycznych i hydro-technicznych, takich jak budynek elektrowni wodnej w Otmuchowie. To wynik gwałtowne-go rozwoju przemysłu i stosowania najnowszych technologii. Obiekt ten to wyodrębniona stalowa nitowana konstrukcja w układzie nawowym powtarzalnych przęseł, osadzona na żelbetowym cokole zapory wodnej, determinującej jego wygląd. Zrytmizowanie takie po-zwoliło na nałożenie nań struktury szklanych powłok elewacji. To nowy standard budyn-ku przemysłowego, doświetlonego, o halowym swobodnym rzucie wnętrza. Jednocześnie jest to doskonały przykład jedności formy, funkcji i konstrukcji. Standard taki stworzył dla korporacyjnego wizerunku energetycznego koncernu AEG Peter Behrens, pionier nowych form przemysłowych i użytkowych, światowej sławy mentor modernistycznej architektury. W berlińskim kompleksie elektrowni w Wedding (1) z lat 1911–1913 szkieletowa konstruk-cja i zrytmizowanie elewacji z jej ścianą osłonową w przełomowy sposób zmieniły nie tylko wizerunek budynku przemysłowego, ale i jego warunki użytkowania. Dziś określilibyśmy tę estetykę jako klasycyzm industrialny, podporządkowany całkowicie technologii. Jest ponad-czasowym popisem konstrukcji, omalże jak w słynnej paryskiej wieży inż. Eiffela (2). Zaczął się wiek betonu i stali.

34

pAczków / pAtschkAu

zAkłAd leczniczy dlA Alkoholików

Zakład zbudowano na wschodnim krańcu miasta przy szosie do Nysy. Okazały obiekt miał służyć leczeniu z choroby alkoholowej katolickich pacjentów z całej diecezji wrocławskiej. Był pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty, patrona miasta (St. Johannes-Heim). Inwestorem została diecezjalna organizacja Caritas. Zbudowano go w latach 1928–1930, a poświęcenia dokonał kardynał Adolf Bertram na początku roku 1930. Budynek miał zastąpić dotychczas funkcjonujący analogiczny zakład w Tarnowskich Górach, które przypadły Polsce. Do obiek-tu przylegał ogród i pole uprawne obrabiane przez pensjonariuszy w ramach terapii – zaj-mowali się oni również produkcją zabawek. Wewnątrz centralnym punktem założenia była duża jadalnia, służąca również jako sala teatralna i kinowa. Gmach mieścił 80, a później 120 pokojów dla pacjentów. W 1934 r. opiekę nad pacjentami przejęli bracia z Kongregacji św. Aleksego w Neuss, a w 1937 r. siostry augustianki. Rok później nadzór nad zakładem przejęły władze świeckie. Po wojnie urządzono tam prewentorium dla dzieci.

3521

Prewentorium w Paczkowie jest przykładem tego, jaki wpływ na nowoczesną architek-turę miał teoria o uzdrawiającej mocy światła, powietrza i słońca. Obiekt ten łączy tradycję z awangardą. W końcu XIX w. gruźlica przybierała w kraju rozmiary epidemii, stąd koniecz-nością stała się budowa sanatoriów. Modelowym rozwiązaniem było sanatorium królowej Aleksandry (1) w szwajcarskim Davos (1907 r., inż. R. Maillart). Zaskakująco nowoczesny, otwarty na słońce i powietrze, budynek zawierał pionierskie dla funkcjonalizmu elementy, jak: żelbetowa konstrukcja, słoneczna ekspozycja, zadaszone tarasy, płaski dach – ogród, duże okna, minimalistyczna estetyka. Wybitnym tego przykładem jest sanatorium przeciw-gruźlicze w fińskim Paimio (2), funkcjonalnie rozplanowane i organicznie wpisane w teren (1928–1933 r., arch. A. Aalto). Prewentorium w Paczkowie łączy estetykę tradycjonalistyczne-go modernizmu z funkcjonalizmem. To obiekt tradycyjny, o dwuspadowym dachu, a główny korpus budynku ma rzut „E”. Elewację artykułuje wąski gzyms i rytm okien ujętych w proste opaski. Oś symetrii podkreśla ryzalit i główne wejście w schodkowym, ryflowanym portalu. Funkcjonalną estetykę ma południowe skrzydło budynku, wyłamujące się z prostokątnego układu całości tak, by uzyskać południowo-zachodnią ekspozycję. Płaski dach z tarasem, niczym mostek kapitański, duże okna, podłużne balkony z białą balustradą wpisują się w nurt międzywojennej awangardy.

36

pludry / pluder

doM stAlowyprzy nAsycAlni podkłAdów

Budynek powstał przy nowo uruchomionej nasycalni podkładów kolejowych, położonej obok tartaku na południe od stacji kolejowej (na linii z Opola do Lublińca i Częstochowy). Inwestorem była spółka Gelaendebaugesellschaft Reichsbahn z Wrocławia, która wykupiła na ten cel tereny leśne. Parterowy obiekt z poddaszem zbudowano z płyt stalowych za-montowanych na murowanej z cegły i nakrytej stropem kondygnacji piwnic. Dach pokryty został dachówką ceramiczną. Była to budowla eksperymentalna, której główną zaletą był krótki czas budowy. Podobne obiekty powstały na Górnym Śląsku tylko w Zabrzu i Rokitnicy. Budynek wzniesiono równocześnie z całym zakładem i oddano do użytku pod koniec roku 1928. Obiekt pełnił funkcję domu mieszkalnego dyrektora zakładu. Jako pierwszy zamiesz-kał tam Schintzel przybyły z Kolonowskiego. Po roku 1945 r. w budynku umieszczono przy-chodnię lekarską dla pracowników zakładu, a obecnie należy on do prywatnej spółki.

37

21

Dom stalowy w Pludrach zalicza się do grupy budynków eksperymentalnych, powstałych na fali poszukiwań nowych technologii budowlanych w latach dwudziestych. O ile stoso-wanie konstrukcji stalowej jako szkieletu konstrukcyjnego było powszechne, to stosowanie stali także jako materiału elewacyjnego pojawia się rzadko. Domy tego typu miały zarów-no formę tradycyjną – przykładami zabudowy tego typu są wielorodzinny „dom stalowy” przy ul. Cmentarnej w Zabrzu (1) oraz domy na terenie kolonii Ballestrema w Rokitnicy – jak i nowoczesną. W Pludrach zbudowano tą metodą parterowy dom jednorodzinny, podpiw-niczony, z wysokim dachem kopertowym. Elewacja frontowa symetryczna, pięcioosiowa, z wejściem głównym poprzedzonym schodami na osi. Po bokach znajdują się dwie pary okien zróżnicowane szerokością. Tylną, także symetryczną elewację tworzą 3 wąskie okna. Elewacje boczne ślepe. Ponad silnie wysuniętym okapem na osiach elewacji frontowej i tyl-nej znajdują się wydatne prostokątne facjaty z dwoma niewielkimi oknami każda. Tradycyjna forma budynku, gdyby nie podziały arkuszy blach łączonych płaskownikami, nie zdradza-łaby wyjątkowości tego obiektu. Przykładem podobnych eksperymentów w budownictwie jest stalowy dom w Dessau Georga Muche i Richarda Paulicka, skonstruowany w latach 1926–1927. Zbudowany jako model prototypowy w poszukiwaniu alternatywy dla budownic-twa z tradycyjnych materiałów służy obecnie jako pawilon ekspozycyjny Bauhaus Dessau Foundation. Nieco późniejszy, pochodzący z 1931 r., dom stalowy firmy Junkers (2) powstał również jako prototyp i pomimo że parę lat po domu z Dessau ma bardziej zachowawczą formę (obecnie to ekspozycja muzeum firmy Bosch).

38

pokój / kArlsruhe

ewAngelicki doM pArAfiAlny

Parafia ewangelicka w Pokoju koło Opola jako jedna z nielicznych na Górnym Śląsku istnieje od XVIII wieku. Oprócz kościoła, plebanii i cmentarza do jej funkcjonowania niezbędne było miejsce zgromadzeń dla licznie działających przy niej organizacji religijnych. Obiekt taki udało się wybudować dopiero w okresie międzywojennym. Inicjatorem tej inwestycji był ówczesny proboszcz ks. Arthur Opale. Budynek zaprojektowali na planie podkowy otwartej od strony sąsiadującego kościoła dwaj znani wrocławscy architekci międzywojnia Erwin Klein i Georg Wolff. Ewangelicki dom parafialny (Evangelisches Gemeindehaus) zlokalizowany został na-przeciw świątyni tego wyznania, symetrycznie na jej osi, od strony północno-zachodniej. Wybudowano go w latach 1929–1930 r. Główną częścią obiektu jest duża sala zgromadzeń, do której przylegają mniejsze pomieszczenia. Po 1945 r. budynek został odebrany parafii przez władze komunistyczne i przekształcony w dom kultury, w którym mieściło się m.in. stałe kino Gwiazda. W ostatnich latach parafii ewangelicko-augsburskiej udało się odzyskać obiekt, ale na razie nie jest on w pełni wykorzystany.

39

2

1

Budynek dawnego Kina Gwiazda – domu ewangelickiego – jest obiektem osadzo-nym w nurcie zachowawczym, łączącym elementy awangardy z tradycjonalizmem. Fasada symetryczna, flankowana dwoma piętrowymi ryzalitami z parami niewielkich okien na piętrze i silnie zaznaczonymi portalami wejściowymi. Korpus poprzedza nieco wycofana parterowa galeria wejściowa, nad którą znajdują się trójkątnie zwień-czone okna sali głównej, znajdujące się w głębi budynku. Wrażenie rozczłonkowania frontu potęgują pilastry w formie ceglanego boniowania o masywnych proporcjach. Od strony parku odmienna, ciężka bryła obiektu przywołuje skojarzenia z tzw. sty-lem około 1800, wczesnym klasycyzmem niemieckim. Elewacja posiada tu boniowa-ny cokół z drzwiami na osi, korpus z trzema parami prostokątnych smukłych okien skupionych blisko osi, wydatny gzyms i wysoki kopertowy dach. Zgrupowanie okien w środkowej części skutkuje powstaniem wrażenia ciężkości i monumentalizmu, co przywołuje skojarzenia z obiektami odwołującymi się do form klasycznych, jakie za parę lat miały wrócić na fali architektury narodowo-socjalistycznej. Przykładem może być Bürozentrum przy parku Hohenzollern w Berlinie Rudolfa Klara z lat 1936–1937 (1) czy SBahnhof (2) w Berlinie-Zehlendorf (1927–1928, R. Brademann). W tym jednak przypadku historyzująca formuła obiektu mieściła się w konwencji zabudowy otacza-jącej nieistniejący już osiemnastowieczny zespół pałacowy w centrum miasteczka Karlsruhe O/S, czyli w obecnej wsi Pokój, zniszczony w 1945 roku.

40

prudnik / neustAdt

szkołA rolniczA

Szkołę rolniczą (Landwirtschaftsschule) otwarto w roku 1922 w tymczasowym starym bu-dynku, który szybko okazał się zbyt ciasny. Organem prowadzącym był powiat prudnicki. Zakład służył kształceniu młodzieży z okolicznych wsi, która miała w przyszłości przejąć gospodarstwa swych rodziców. Były tu klasy męskie i żeńskie. W roku 1928 przystąpiono do budowy nowego obiektu szkolnego na zachodnim krańcu miasta przy Hindenburgstrasse (ul. Kościuszki). Parcelę podarował magistrat. Projektantem budynku był Oskar Goltz z Opola. Nową szkołę otwarto 3 listopada 1928 r. Oprócz trzech pomieszczeń klasowych, jadalni, kuchni, pralni i pracowni chemicznej były tu dwa mieszkania nauczycielskie i do-zorcy. Szkoła posiadała własną fermę drobiu służącą szkoleniu młodzieży i dokształcaniu dorosłych rolników. Ze względu na specyfikę zawodu rolnika nauka w szkole trwała głównie w okresie zimowym. Dziewczęta uczyły się przede wszystkim prowadzenia gospodarstwa domowego. Oprócz tego organizowano kursy i doradztwo dla dorosłych.

41

21

Podobną do prudnickiej szkoły kompozycję ceglanych brył tworzy Karl-Lehr-Realschule (1) w Duisburgu (Wanheimerort). Wiele analogii łączy budynek ze znacznie większym, ale wzorcowym w tym okresie kompleksem szkół (gimnazjum, liceum i zawo-dowa) zrealizowanym w latach 1927–1931 przez Maxa Tauta na Nöldnerplatz w Berlinie (2). Bryłę szkoły w Prudniku tworzą podłużny, horyzontalny korpus z dwoma prostopadłymi skrzydłami i wieżowym akcentem wejścia głównego, z klatką schodową pośrodku. Rzut jest niesymetryczny. W prawym skrzydle mieszczącym m.in. mieszkanie, widzimy pod-cienia z detalem ceglanych kolumn, jakie spotkać możemy w innych budynkach Tauta (Bristolstrasse w Berlinie). Ceglany detal charakterystyczny dla Backsteinexpressionismus (ekspresjonizmu ceglanego) zastosowano w parterze elewacji frontowej, portalu i filarach podcieni. O ile front budynku zachowuje uporządkowany rytm okien, to elewacja tylna kształtowana jest wynikowo, co jest charakterystyczne dla bezkompromisowego funkcjo-nalizmu. Bezpośrednim nawiązaniem do estetyki Bauhausu w prudnickiej szkole są witraże klatki schodowej, z charakterystyczną kompozycją różnobarwnych prostokątów. Pierwszy tego typu projekt zrealizowano w gabinecie Waltera Gropiusa w budynku Bauhausu w Weimarze, według planu Josefa Albersa w 1922 roku.

42

rAcibórz / rAtibor

górnoŚląskie krAjowe nAukowe obserwAtoriuM zieMi

Założycielem Górnośląskiego Krajowego Naukowego Obserwatorium Ziemi był zna-ny niemiecki naukowiec prof. Carl Mainka. Wybrał on na projektanta raciborskiej stacji Konrada Wachsmanna, który w latach 1926–1929 zajmował stanowisko głównego ar-chitekta w Fabryce Budowli Drewnianych Christoph & Unmack A.G. w Niesky. Budowa obserwatorium Carla Mainki została ukończona w 1927 r. Dwa lata później, w 1929 r., Wachsmann zaprojektował letniskowy dom dla Alberta i Elsy Einstein w wiosce Caputh przy Waldstrasse 7. Pochodzący z żydowskiej rodziny architekt wyemigrował w 1941 r. do Stanów Zjednoczonych, gdzie współpracując z Walterem Gropiusem, rozwijał system do-mów prefabrykowanych z drewna (Packaged House System).

432 31

Raciborskie obserwatorium jest znakomitym przykładem architektury z kręgu Neues Bauen. Jego powściągliwa prosta i asymetrycznie uformowana bryła została nieco zdekom-pletowana przez demontaż pełnych balustrad wraz z tarasami nad parterowymi elementami bocznymi. Usunięto także niskie skrzydło tarasowe, znajdujące się dawniej po lewej stronie wejścia. Miało ono identyczne balustrady, które ukrywając spadki dachu-tarasu, nadawały całości wygląd zwartej stereometrycznej bryły. Mimo braku tych elementów obiekt utrzy-mał swój charakter i jest jednym z nielicznych przykładów drewnianej awangardy okresu międzywojennego na Górnym Śląsku. Ten sam architekt, choć w bardziej konwencjonal-ny sposób, zaprojektował dom w Caputh dla znanego fizyka Alberta Einsteina. Brakuje mu, niestety, szlifu nowoczesności, która choć dziś okaleczona, ale jest ciągle widoczna w Raciborzu. Lekkie prefabrykowane konstrukcje drewniane miały obok stalowych stano-wić konkurencję dla tradycyjnej technologii murowanej. Były tańsze i szybsze w montażu, stąd duże zainteresowanie państwa w ich propagowaniu. Potwierdzeniem są liczne wy-stawy budownictwa drewnianego jak np. Niemiecka Wystawa Ogrodnictwa i Rzemiosła Śląskiego w Legnicy w 1927 r. (GUGALI-Deutsche Gartenbau und Schlesiche Gewerbe – Ausstellung Liegnitz), na której zaprezentowano wzorcowy dom drewniany projektu Hansa Scharouna (1). Domy z płaskimi dachami, jak znany „Am Rupenhorn” (2) koło Berlina, w sys-temie Christoph & Unmack (Fritz Marcus, ok. 1925 r.) po 1933 roku stały się ideologicznie nie do zaakceptowania. Upowszechniano wówczas spadziste dachy – narodowe w formie i treści. Wystawa „Deutsches Holz” Kochenhof (3) w 1933 r. w Stuttgarcie podkreśliła to naj-dobitniej w ideologicznej opozycji do pobliskiego „Weißenhofsiedlung” z 1927 r.

44

rAcibórz / rAtibor

zAbudowA MieszkAniowAul. MArii skłodowskiej-curie, MiechowskA, słonecznA

Prezentowana zabudowa mieszkaniowa została zaprojektowana i wybudowana przez spół-dzielnię budownictwa Oberschlesische Kleinwohungsbau G.m.b.H w latach 1928–1929. Mieszkania typu „Laubenhaustyp”, o płaskim dachu, znacznie obniżały koszty budowy i utrzymania budynku. Ten charakterystyczny zespół mieszkaniowy składał się z 2 poje-dynczych wolno stojących budynków 3 linearnych sekcji, oddzielonych pasmami we-wnętrznej zieleni, o charakterze rekreacyjnym. Zewnętrzne sekcje rozmieszczono wzdłuż ul. Skłodowskiej-Curie i ul. Słonecznej. Złożone są z 4 połączonych budynków, z czego we-wnętrzne wycofano w głąb kwartału. Środkowa sekcja składa się z 3 budynków i stanowi oś kompozycyjną, oraz kręgosłup całego układu. Całość reprezentuje styl Neues Bauen pod względem rozwiązania urbanistycznego, lapidarnej formy zewnętrznej budynków, a także struktury mieszkań.

45

Podstawę systemu stanowi budynek galeriowy z 4 mieszkaniami na jednym poziomie, dostępnymi ze wspólnej zamkniętej klatki schodowej. Autorami tego przedsięwzięcia są znani wrocławscy architekci Hugo Leipziger i Albrecht Jaeger, uczniowie Adolfa Radinga i Hansa Scharouna. Swoje osiedla zrealizowali także w Namysłowie, Wrocławiu, Opolu, Legnicy, Gliwicach i Zabrzu. Można zauważyć, że w każdym miejscu inaczej, ale w zbli-żonej konwencji. Zawsze jednak dostrzega się pietyzm w kreowaniu otwartej przestrzeni publicznej dla mieszkańców. W Raciborzu przejawiało się to w ukształtowaniu reprezenta-cyjnego placu osiedlowego, zlokalizowanego w środku zespołu, między pojedynczymi blo-kami i wewnętrzną linearną sekcją. Plac miał wyraz quasi, był symetryczny z nieistniejącym już dziś pomnikiem, którego tło stanowiła ściana obecnie pozbawiona dawnej dedykacji i napisu Ebert Hof. Hugo Leipziger był czynny na Śląsku do 1933 roku. Później wyjechał do Australii, gdzie pracował w znanym biurze architektonicznym Stephenson & Turner, dla którego projektował min. Pawilon Australii na EXPO w Nowym Jorku w 1939 r. Swoją karierę kontynuował także w USA.

46

strzelce opolskie / gross strehlitz

szpitAl iM. j. glowAtzkiego

Nowy szpital w Strzelcach wybudowany został przez Zgromadzenie Sióstr Służebniczek NMP z Poręby koło Góry Świętej Anny. Miał on zastąpić dotychczasowy stary i ciasny obiekt. Siostry inwestycję sfinansowały ze środków własnych, dotacji i pożyczki z Holandii. Koszt budowy wyniósł 1,5 mln marek. Obiekt zaprojektował i budową kierował Jodokus Kehrer. Szpitalowi nadano imię kuratora sióstr, ks. prałata Josepha Glowatzkiego. Zlokalizowano go na zachodnim krańcu miasta w sosnowym lasku. Gmach mieścił ok. 100 łóżek oraz dodatkowe 30 łóżek na oddziale zakaźnym. Pacjenci leżeli w małych pokojach, liczących maksymalnie po 3 łóżka. Na parterze zlokalizowano pokoje zabiegowe i kuchnię, na I piętrze chirurgię i salę operacyjną, na II piętrze oddział wewnętrzny i kaplicę, a na IV zamieszkały siostry pracujące w placówce. Oprócz leczenia pacjentów szkolono tu też siostry pielęgniar-ki. Obiekt uroczyście poświęcono 7 grudnia 1930 r. Pierwszymi kierownikami placówki byli doktorzy Backhaus i Blumberg, sprowadzeni z Wrocławia.

47

2

3

1

Nowy budynek powstał na obrzeżach miasta jako założenie osiowe z honoro-wym dziedzińcem i owalnym podjazdem. Gmach ma plan łuku jakby otwierającego się ramionami w kierunku południowym na przybywających pacjentów. Ten obiekt to wielki wygięty 4-kondygnacyjny leżący prostopadłościan z wysokim czterospa-dowym dachem. Układ wnętrz ma charakter 3-traktowy. Od strony północnej znaj-duje się prostopadłościenny ryzalit, w którym na 3 kondygnacjach umieszczono 2-piętrową kaplicę z 6 wielkimi pionowymi oknami zakończonymi półokrągło. Tylna część została rozbudowana w 1979 r. oraz w 1995 r., i całkowicie wchłonęła dawny ryzalit. Wszystkie fasady wykończone zostały cegłą klinkierową o zróżnicowanej ko-lorystyce, która tworzy migotliwą strukturę barwną. Horyzontalna elewacja główna o 46 osiach w trzech kondygnacjach dolnych i 51 w ostatniej, została urozmaicona na parterze wielkim zadaszeniem – balkonem wspartym na 2 filarach i żelbetowej płycie. Wyższe kondygnacje posiadają półcylindryczne mocno wysunięte ku przodowi bal-kony o szerokości jednego okna, grupowane po 4 w osi głównej nad wejściem i co czwartą oś po prawej i lewej stronie. W narożnikach towarzyszą im podłużne tarasy o ćwierćcylindrycznych zakończeniach. Wszystkie balustrady są pełne i wsparte na szarej żelbetowej płycie. Posiadają poziome linearne bruzdy i stalowe pochwyty, któ-re zostały spięte kompozycyjnie przez dwa wielkie szare gzymsy płytowe 3 i 4 kon-dygnacji, wykonane z żelbetu. Ekwiwalentem balkonów w fasadzie północnej są dwa symetryczne opływowe ryzality mieszczące klatki schodowe. Całość robi wrażenie wyrafinowanej gry przestrzennej rozpisanej na czerwoną cegłę, szary żelbet, stalowe balustrady, prostokątne otwory okien i drzwi oraz różnorodne łuki balkonów, tara-sów i ryzalitów. Architekt umiejętnie połączył w jedno sprzeczne elementy: tradycji (spadziste dachy, osiowa kompozycja), ekspresji (ceramiczne opracowanie elewacji) i awangardy (kształty balkonów, tarasów, podcieni, żelbet, stal, racjonalna dyspo-zycja wnętrz). Podobne tendencje zauważyć można w innych szpitalach na całym obszarze nie tylko niemieckiego Górnego Śląska, Republiki Weimarskiej (Frankfurt nad Menem, 1, 2) ale i Polski (Otwock, 3). Być może inspiracją łukowej formy stało się znane berlińskie osiedle o kształcie podkowy autorstwa Brunona Tauta.

48

zdzieszowice / deschowitz

koŚciół pw. Św. Antoniego

Inicjatorem budowy nowego kościoła w tej miejscowości był miejscowy proboszcz ks. Friedrich Czernik. Gmach zaprojektował architekt Felix Hinssen z Nysy. Budowę rozpoczę-to 1 września 1936 r. – w listopadzie doprowadzono mury do połowy wysokości obiektu. W kwietniu 1937 r. gotowe były mury do wysokości dachu, konstrukcję dachu położono w maju, wieże ukończono w czerwcu, a kamień węgielny wmurowano 15 czerwca 1937 r. Kościół został konsekrowany 22 listopada 1937 r. przez kardynała Bertrama. Konstrukcja budowli to szkielet żelbetowy wypełniony w środku cegłą, od zewnątrz mury obłożono ka-mieniem wapiennym – rodzimym materiałem budowlanym tej okolicy. Nawę nakryto stro-pem drewnianym, a dach konstrukcji drewnianej pokryto dachówką. Obraz ołtarzowy, Drogę Krzyżową i malowidła ścienne wykonał Fritz Bernitzky z Nysy na podstawie szkiców Hinssena. Wystrój rzeźbiarski pochodził z Ostdeutsche Werkstaetten z Nysy. Podczas II woj-ny światowej, 14 września 1944 r., nalot aliancki doprowadził do uszkodzeń budynku, które naprawiono dopiero po wojnie.

49

2

3

1

Kościół św. Antoniego w Zdzieszowicach reprezentuje zachowawczy nurt bu-downictwa sakralnego, oparty na uproszczonej reedycji popularnego schematu świątyni chrześcijańskiej, stosowanej w okresie międzywojennym przez wielu architektów niemieckich, takich jak Jan Hubert Pinand (1.) czy Dominikus Böhm (2, 3). Jednoprzestrzenny korpus kryty dachem dwuspadowym ograniczony zo-stał tu do pojedynczej nawy-sali przekrytej stropem belkowym, którą zamyka od strony południowo-wschodniej prezbiterium w formie cylindrycznej apsydy. Wokół niej rozlokowano niską prostokątną zakrystię. Po przeciwnej stronie znaj-duje się masyw dwóch wież zespolonych w jeden monumentalny westwerk z głę-bokim rozglifionym portalem na osi. Obie wieże kryte są dachami namiotowymi. Zewnętrzne kamienne ściany korpusu architekt wyposażył w charakterystyczne dla swojej twórczości motywy wnęki arkadowej powtórzonej 8 razy w każdym boku, wewnątrz których znajdują się okulusy doświetlające wnętrze. Arkadom odpowiadają wewnętrzne nisze na stacje drogi krzyżowej, za wyjątkiem dwóch od strony chóru muzycznego. Projekt sporządził znany nyski (a później berliński) architekt Felix Hinssen, autor wielu świątyń z motywem arkady i okulusa, który przewija się zarówno w przedwojennej jak i powojennej twórczości architekta. Ten motyw znajdziemy w kościołach np. św. Józefa w Raciborzu-Ocicach (1937 r.), św. Laurentiusa w Berlinie (1950–1952 r.), św. Eucharystii w Teltow (1954–1957 r.) czy w dzwonnicy kościoła Wszystkich Świętych w Borsigwalde. Hinssen często zaopatruje go dodatkowo w figury patronów, umieszczane między okulusami a prostokątnymi portalami. W Zdzieszowicach było to niemożliwe ze względów funkcjonalnych i ekonomicznych. Architekt zaprojektował również wiele berlińskich obiektów świeckich, jak: osiedle mieszkaniowe Ernst-Reuter-Siedlung (1955 r.) czy apartamentowiec przy Hubertusallee 6–8 z lat 1956–1958. Felix Hinssen współ-pracował także z Le Corbusierem przy wznoszeniu słynnego bloku mieszkalnego Unité d’Habitation z lat 1956–1958 na terenie Hansaviertel. W jego wszechstron-nym dorobku twórczym widać umiejętność posługiwania się zawsze aktualnymi tendencjami: od radykalnego modernizmu lat 20. (gmach Ubezpieczalni AOK w Erfurcie – współpraca z Theo Kellnerem) przez skromne uproszczenia motywów świątyni chrześcijańskich w latach 30., do późnomodernistycznych rozwiązań rzeźbiarskich okresu powojennego.

50

bruntál / freudenthAl

doM czynszowy oskArA i wAndy Mildner

Jest to dom handlowo-mieszkalny, piętrowy, o rzucie w kształcie litery U, z purystycznie za-projektowaną elewacją, dachem pulpitowym za attyką pokrytą blachą. Rytmicznie podzielo-ne elewacje są otynkowane gładkim białym tynkiem. Dom jest dostępny w dwóch przeciwle-głych częściach – od strony dwuramiennych schodów, które zbudowane są ze sztucznego kamienia i posiadają metalową balustradę lub od strony dziedzińca wewnętrznego. Do wież na klatkach schodowych przywierają balkony mieszkań, również z metalową balustradą. Pierwotne wejście główne do obiektu było usytuowane od strony zamku, ale w latach pięć-dziesiątych XX wieku zostało ono zastąpione witryną. Wejście wskazuje stojak na sztandar i daszek. Parter domu od strony ulicy jest przełamany ciągłym pasmem wydzielonych witryn z lukarnami. Okna domu są w większości oryginalne, drewniane, podzielone kasetonowo. Otaczają je proste ościeżnice. Proste ramy mają również małe okrągłe okienka na trzecim piętrze attyki, zakończone niewielkim gzymsem koronującym. Południowo-wschodnia ele-wacja jest zaokrąglona po obu stronach i nieco niższa niż pozostałe prostokątne fasady, ale elewacja zachodnia jest skośna i jednoosiowa. Narożnik południowy jest zaokrąglony, a na poziomie pierwszego piętra mieszkalnego jest nisza z figurą Trójcy Świętej. Od południowej strony niezabudowaną część działki zamyka gładko otynkowany wysoki mur. Budynek jest podpiwniczony, parter służy do celów komercyjnych od samego początku jego powstania i do tego celu dostosowano swobodną dyspozycję, unoszoną przez szkielet nośny ze słu-pów żelbetowych. Kolejne piętra mieszkalne są dwu- i trójtraktowe. Na czwartej kondygnacji usytuowane były mieszkania małometrażowe i pomieszczenia na pralnię i suszarnię.

51

2

1

Dom położony jest w samym centrum miasta, w pobliżu zamku. Prezentuje wysoki poziom architektoniczny, całkowicie różny od pozostałej zabudowy miej-skiej, ukształtowany w duchu tradycjonalizmu i późnego romantyzmu. Obiekt, wówczas z numerem 185, zbudowany został w maju 1932 roku na terenie powstałym w wyniku wyburzenia trzech starszych domów. Właścicielami byli Oskar i Wanda Mildnerowie (2 – willa Mildnera, Bruntal), którzy posiadali obiekt aż do 1945 roku, kiedy to skonfiskowano im dom na mocy dekretu prezydenta nr 108/1945 Dz.U. Wtedy stał się majątkiem miasta, które jest jego właścicie-lem do dzisiaj. Budynek jest przykładem radykalnie modernistycznej konstruk-cji, odpowiadającej purystyczno-funkcjonalistycznym zasadom. Projekt zdradza rękę zdolnego architekta, aż trudno przypuszczać, że był nim ktoś z lokalnych budowniczych. Obiekt wykonywała firma Roberta Mildnera, będąca największą bruntalską firmą budowlaną od końca XIX wieku, aż do pierwszej połowy XX wieku. Pierwotnej dokumentacji projektowej nie udało się odnaleźć, a na temat Oskara Mildnera wiemy tylko tyle, że pracował w firmie budowlanej Roberta Mildnera i w latach 1924–1926 kierował budową Arcybiskupiego Seminarium dla Chłopców, tzw. Petrina w Bruntalu (1). Czy ci dwaj mężczyźni byli spokrewnieni? Tego nie wiemy.

52

Český těšín / czeski cieszyn

willA dr. otto koMárkA

Willa dra Komárka znajduje się w Czeskim Cieszynie, w dawnej podmiejskiej dzielnicy pol-skiego Cieszyna, w mieście, które stało się samodzielne dopiero po rozpadzie Austro-Węgier, na podstawie decyzji przedstawicieli państw ententy na konferencji w Spa w lipcu 1920 roku. W dzielnicy Kamenec w 1928 roku w zabudowie szeregowej na ul. Dr. Hinterstoissera (dzisiej-sza ul. Božkova) została zbudowana synagoga według projektu architekta Edwarda Davida, znanego budowniczego w tamtych czasach w Cieszynie (2). W 1936 roku najprawdopodob-niej temu samemu architektowi zlecił dr Otto Komárek, sędzia rejonowy, wybudowanie domu rodzinnego w zabudowie willowej, naprzeciwko synagogi, z 2 mieszkaniami i podwójnym ga-rażem. Dr Komárek był później przewodniczącym Sądu Rejonowego w Czeskim Cieszynie. Pochodził z miejscowości Dolní Žukov i wraz z małżonką Marią zamieszkiwali willę do 1951 roku. Od tego czasu willa kilkakrotnie zmieniała właścicieli. Ów dom dra Otto Komárka zo-stał wybudowany przez firmę V. Nekvasil, Budowlaną Spółkę Akcyjną Czeski Cieszyn, na podstawie zweryfikowanych planów, zatwierdzonych przez Miejski Urząd Budowlany w lipcu 1936 roku. Została zatwierdzona przez inspekcję budowlaną zgodnie z przepisami śląskiego prawa budowlanego w rekordowo krótkim czasie, w listopadzie 1936 roku.

53

2

1

Willa dr Komárka z niskim czterospadowym dachem i purystycz-nie zaprojektowaną fasadą zaciekawia czystością formy i akcentem bryły podwyższonej oraz wysuniętej do przodu klatki schodowej. Oczarowuje również zastosowaniem obłych kształtów przy balkonie wystającym ponad naroże czy detalami przy wejściu do domu – za-okrąglonym rzutem klatki schodowej i kształtem markizy. Widoczny jest też większy nacisk na wartość tego miejsca, otwarty widok przez ogród na wieże kościelne i budynki polskiego Cieszyna za rzeką. Na działce są widoczne resztki dawnego sadu, np. na terenie przed willą – fontanna z figurą chłopca z rybą umieszczona na osi balkonu lub miejsce wypoczynkowe zakryte balkonem wznoszącym się na dwóch kolumnach. Dom jest częściowo podpiwniczony, ma dwie kondygnacje i poddasze, w którym podczas późniejszych remontów powstało dodatkowe mieszkanie. Zabudowa poddasza i wymiana oryginalnych okien na plastikowe w fasadzie, zbyt masywne do sze-rokich ram okiennych, obniżyły jakość jego ukształtowania archi-tektonicznego. Kto jest autorem willi, nie można dokładnie określić. W dokumentacji planowej znajduje się wyłącznie odcisk pieczątki firmy V. Nekvasil. W porównaniu z innymi budynkami w Czeskim Cieszynie widoczna jest analogia z obiektami projektowanymi w tym czasie przez cieszyńskiego architekta Edwarda Davida, a mianowi-cie domem Oskara i Pavly Michejdów nr 260 przy ul. Na Nivách (1) czy willą Śląskiej Diakonii przy ul. Park A. Sikory nr 4.

54

Český těšín / czeski cieszyn

doM dr. dušAnA e. pArMy

Dom handlowo-mieszkalny przy ul. Čapka w Czeskim Cieszynie zlecił wybudować dr Dušan Eduard Parma pochodzący z miasta Frenštát pod Radhoštěm, syn tamtejszego adwoka-ta Eduarda Parmy. Eduard Parma był współzałożycielem i prezesem Związku Górskiego Radhošť (czes. Pohorská jednota Radhošť), w latach 1891–1896 burmistrzem Frenštátu, a w latach 1896–1921 działał jako poseł Sejmu Krajowego Moraw. Przygotowanie projek-towe domu nr 10 zostało powierzone architektowi Karlowi Valouškowi, który należał do „na-dwornych” architektów firmy V. Nekvasil, Budowlana Spółka Akcyjna Czeski Cieszyn i ta wła-śnie firma wybudowała dom w czasie jednego roku. W okresie polskiej aneksji w 1938 roku i po wypędzeniu czeskiej ludności z zajmowanego terytorium, rodzina dra Parmy wróciła do Frenštátu, a sam architekt działał później we Frýdku-Místku. Pod koniec 1938 roku do domu wprowadzili się mieszkańcy polskiej narodowości i ten stan trwał również w czasie okupa-cji niemieckiej w 1939 roku. Rodzina Parmy wróciła do Czeskiego Cieszyna po wojnie, ale w 1947 roku ponownie musiała go opuścić. Powrót był możliwy dopiero w 1949 roku, kiedy to córka dra Parmy mogła w tym domu zamieszkać w jednym mieszkaniu. W 1980 i 1986 roku do domu wprowadziły się wnuki dra Parmy i od 1989 roku jego spadkobiercy w peł-ni go wykorzystują, prowadząc tam również swoją działalność. Dr prawa Dušan E. Parma wyemigrował z kraju po lutym 1948 roku. Mieszkał w bawarskim mieście Murnau, a potem w Waszyngtonie. Oprócz praktyki adwokackiej zajmował się badaniem rozwoju słowiańskie-go w Europie i był członkiem Towarzystwa Krzewienia Nauki i Sztuki. Architekt i budowniczy Karel Valoušek (1891–1959) mieszkał w Czeskim Cieszynie przy ul. Třanovskiego nr 350 do II wojny światowej. Później prowadził firmę budowlaną w Brnie i jako inwalida wojenny w mar-cu 1946 roku wrócił do rodzinnego Cieszyna.

55

21

Dom handlowo-mieszkalny pod kątem ukształtowania bryły i fasad jest budowlą funkcjo-nalistyczną, natomiast pod kątem rozwiązania poszczególnych kondygnacji i formowania przestrzeni stanowi przykład rozwiązań tradycyjnych. Trzypiętrowy budynek z zaokrąglony-mi narożnikami koncypowany na osi wykorzystuje w kompozycji efekt odwrotnej gradacji brył i swoją koncepcją, akcentem przejawiającym się w obniżeniu środkowej części bryły, sprawia wrażenie niebanalne, plastyczne, zabawne. U architekta Karla Valouška i w jego późniejszych realizacjach prac na terenie Czeskiego Cieszyna (1, 2), dominuje tworzenie domów o położeniu narożnym, ale w przeciwieństwie do budynku na ul. Čapka, chodzi głównie o tradycyjnie zaprojektowane budynki, z zaakcentowaniem rogów poprzez narożne podwyższenie bryły. W układzie domu zakładano na parterze przejście do dziedzińca. Na jednej z kondygnacji, początkowo z jednym mieszkaniem na każdym piętrze, zaciekawia duży owalny reprezentacyjny hol z wyjściem na długi obły balkon w elewacji od strony ulicy. Budynek zachował swoją wewnętrzną i zewnętrzną autentyczność. Interwencje były jedynie minimalne, a na wygląd elewacji negatywnie wpłynęły tylko nowe tynki.

56

frýdek / friedek

obywAtelskA kAsA oszczędnoŚci

Budynek Obywatelskiej Kasy Oszczędności (CSOB) we Frýdku zajmuje spektakular-ną narożną lokalizację przy zbiegu ulic T.G. Masaryka i Jiraskovej, naprzeciwko Parku Miejskiego, w sąsiedztwie ważnych obiektów publicznych miasta. Jego reprezentacyjny charakter zawdzięczamy półokrągłemu dominującemu narożnikowi z pionową artykulacją okien i wyeksponowanych ceglanych pilastrów z wieńczącym całość bębnem świetlika na dachu. Boczne skrzydła wyposażono w łamane dachy z ceglanymi tarczami mansard i duże kwadratowe okna, całość opierając na mocnym eksponowanym gzymsie nad par-terem. W ten sposób podkreślono ich poziomą strukturę i podziały. Takie ekspresjoni-styczne podejście zaprezentował Erich Mendelsohn, przebudowując w latach 1921–1923 berliński Mossehaus – budynek siedziby wydawnictwa Berliner Tageblatt przy zbiegu Jerusalemerstr. i Schutzenstr. (1) – stał się on od tej chwili wzorem do naśladowania i syno-nimem nowoczesności. Nowoczesność tę demonstruje również budynek CSOB w swojej funkcji i formie: jego opływowe formy i „nautyczny” charakter stają się oznaką sprawności i Corbusierowskiego „umaszynowienia” budynku – wzorem najlepszych technicznie i naj-doskonalszych funkcjonalnie maszyn epoki: transatlantyków.

57

21

Półokrągłe nadwieszenie wejścia z podświetlonymi kasetonami i elementy ślusarskie bram i elewacji odwołują się wprost do estetyki art déco, jej śladem jest również lśniąca chromem zachowana ślusarka głównych wejść do obiektu i sposób mocowania kamien-nych okładzin ścian w kondygnacji parteru. Technik takich użyto w innym słynnym pionier-skim obiekcie tej estetyki: wiedeńskim budynku Postsparkasse (2) zlokalizowanym przy placu imienia założyciela tej instytucji Georga Cocha, wzorcowym obiekcie ery Jugendstil, wiedeńskiej odmiany secesji, zrealizowanym w latach 1904–1912 przez Otto Wagnera, które-go projekt zwyciężył wśród 37 konkurentów w zorganizowanym w 1903 roku pełnym kontro-wersji konkursie – zderzeniu światopoglądów i epok, historyzmu i modernizmu.

58

hluČín / hultschin

doMy MieszkAlneprzy ul. dr. e. beneszA

Hulczyn był w przeszłości jedynym miastem tzw. południowej ziemi raciborskiej, a pojęcie ziemia hulczyńska pojawiło się dopiero od 1920 roku, kiedy to po ponownym włączeniu do Czechosłowacji Hulczyn stał się siedzibą powiatu. Miało to pozytywny wpływ na jego późniejszą zabudowę, ponieważ w mieście powstało wiele nowych instytucji i miejsc pra-cy. Większość nowych budynków zlokalizowana była przede wszystkim na wolnej prze-strzeni pomiędzy centrum miasta a dworcem kolejowym. Najważniejszą realizacją tego okresu była budowa domów mieszkalnych dla pracowników państwowych, stojących przy ulicy Dra E. Beneše 24 nr 587 a ulicą Tyrša 1, nr 587 i ulicą Tyrša 3 nr 589, wzniesionych w latach 1922–1925 przez Johanna (Hansa) Kalitta (1876–1930). Pochodził on z Opawy i przeżył w niej większość życia. Ukończył tutaj gimnazjum realne, a potem wyjechał do Wiednia, gdzie na politechnice studiował architekturę. W 1900 roku wstąpił do państwowej służby technicznej Krajowego Rządu Śląskiego, gdzie pozostał aż do 1925 roku. Do jego najważniejszych realizacji należy budowa domów urzędniczych na Kopcu Kylešowskim w Opawie, szkoła przemysłowa w Bielsku, dom urzędniczy szpitala w Krnowie, sanato-rium w Kunowie, pawilon dziecięcy szpitala w Mieście Albrechtice, letnia kawiarnia Philips w Opawie, własna willa, tzw. Trautsheim (1). Dzieła Kalitty charakteryzuje dekoracyjność i inspiracja stylami historycznymi.

59

1

Chodzi o kompleks trzech murowanych domów mieszkalnych. Najpierw zostały zbudowane dwa domy, nawzajem się dotykające, tworzące w ten sposób jak gdy-by jedną całość. Trochę później został zbudowany trzeci dom, w bezpośrednim sąsiedztwie, ale nieco skromniejszy. Budynki te są na planie prostokąta, dwukon-dygnacyjne, zadaszone przez dachy mansardowe. Głównym elementem architek-tonicznym jest wejście zakończone łukiem i zaakcentowane za pomocą sztukate-ryjnej ramy przez dwa piętra. Łuków i rzeźbionych kartuszy użyto tu kilkakrotnie, dzięki czemu został osiągnięty jednorodny wygląd. Pierwotnie jednorodnie rozwią-zana była również kolorystyka elewacji, gdzie przeważające szare powierzchnie uformowane w plastikowym gipsie zostały złagodzone gładkim tynkiem w kolorze jasnej ochry, z którego wykonano elementy dekoracyjne i architektoniczne. Dzięki wykorzystaniu piętrowych gzymsów został podtrzymany poziomy układ obiek-tów, a dzięki zmianom formatów okien i segmentowo wykończonych powierzchni, osiągnięto rozdrobnienie bryły i pewną figlarność, tak typową właśnie dla realiza-cji Kalitty. Kolejnym jednoczącym elementem jest z przepychem zaprojektowane ogrodzenie i kamienna klatka schodowa. Domy są podpiwniczone, pomieszczenia mają płaskie stropy, poszczególne mieszkania dostępne są ze wspólnej terrazy-towej klatki schodowej. Pierwotnym pokryciem dachowym były płyty eternitowe. Pomimo licznych zmian i uproszczeń kompleks ten zachował swój pierwotny cha-rakter – był to jeden z powodów ogłoszenia tego dobrze zachowanego obiektu nr 587 zabytkiem kultury.

60

jAblunkov / jAblunkAu

willA dr. eMilA fischgrundA

Dr Emil Fischgrund, właściciel willi nr 474 w Jabłonkowie, pochodził z miejscowości Střítěž u Oldřišovic. W Jabłonkowie osiadł w wieku trzydziestu lat w 1908 roku, aby otworzyć tutaj swoją praktykę adwokacką. W latach trzydziestych XX wieku należał już do najbogatszych obywateli miasta, a willa, którą planował wybudować, miała być nowoczesna, zaprojekto-wana w stylu Bauhaus. Na ulicy Školní (Szkolnej) wybudowano w latach 1927–1928 według projektu architekta Edwarda Davida z Czeskiego Cieszyna polską szkołę miejską (1) i to był prawdopodobnie powód, dla którego dr Fischgrund powierzył opracowanie projektu właśnie E. Davidowi. Do wybudowania willi wybrano przedsiębiorstwo budowlane – firmę V. Nekvasil. Dom miał być w stylu konstruktywizmu, z pomieszczeniami zaprojektowanymi na wielką skalę na potrzeby kancelarii adwokackiej i reprezentacyjnego mieszkania wyposażonego w atypowe meble. Budowniczym obiektu został Otto Šlapeta, kuzyn architektów Čestmíra i Lubomíra Šlapetów. Późniejsze losy rodziny Fischgrundów naznaczyły wydarzenia z 1938 roku. Z powodu żydowskiego pochodzenia zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Auschwitz, przeżyła tylko małżonka Olga. W czasie wojny w willi znajdowała się siedziba niemieckiego urzędu, tzw. Amstkomisariat, wydającego między innymi kartki żywnościowe. Po 1945 roku willa stała się majątkiem MNV (Miejskiej Rady Narodowej). W latach 1950–1990 w części z kancelarią adwokacką umieszczono polskie przedszkole. Po 1945 roku w sutere-nie i w górnej części willi zostały przeprowadzone adaptacje na mieszkania. Obecnie w sute-renie znajduje się apteka, a na parterze gabinety lekarskie. Mieszkanie na 1. piętrze zostało przebudowane na biura, pomieszczenia gospodarcze na 2. piętrze zostały wyremontowane na mieszkanie. W ramach restytucji po prawo własności domu zgłosili się spadkobiercy, którzy w 1999 roku willę sprzedali. Budynek jest zabytkiem kultury Republiki Czeskiej z nu-merem rejestrowym 12083/8-3205.

61

1

Willa nr 474 przy ul. Školní (Szkolnej) to członowana trójkondygnacyjna budowla funkcjonalistyczna, z elewacją od strony ulicy skierowaną na ratusz z przeszkloną, ry-zalitowo wystającą bryłą kancelarii adwokackiej, z podwyższeniem osi ryzalitu przypo-minającym wieżę. Architekturę w rzutach uzupełniają dwa rozległe tarasy na 1. i 3. pię-trze oraz okna pasmowe na 2. piętrze. Bryła willi jest zaprojektowana na osi, po bokach z ramionami klatek schodowych i wejściami do podwyższonego parteru. Symetrię w każdym z rzutów naruszają inaczej rozmieszczone tarasy i różnie osadzone bryły, w fasadzie południowej – kancelaria adwokacka, we wschodniej i zachodniej – miesz-kanie, w północnej – alkierz. Pod kątem formowania brył i rozwiązania konstrukcyjnego willa stoi na pograniczu modernizmu, pod względem dyspozycyjności wraca do roz-wiązań tradycyjnych z piętrową halą klatki schodowej, drewnianą klatką schodową, boazerią, ozdobnymi sufitami i marmurowym kominkiem w holu. Budynkiem architek-tonicznie podobnym, rozwiązanym jak willa dr Fischgrunda w Jabłonkowie, jest dom w Trzyńcu przy ul. Lesní (Leśnej) nr 524.

62

jistebník / stiebnig

szkołA podstAwowA iM. t. g. MAsArykA

W gminie Jistebník do 1923 roku uczono się wyłącznie w szkole niemieckiej. Z inicjatywy małżeństwa Adamców, którzy dla celów szkolnych wynajęli pomieszczenia swojego domu rodzinnego, w dniu 26 listopada 1923 roku mogła rozpocząć się nauka w jednoklasowej czeskiej państwowej szkole podstawowej. Z powodu rosnącej liczby uczniów pojawi-ła się konieczność zbudowania nowego gmachu szkoły. Projekt opracował na polecenie Ministerstwa Pracy praski architekt František Vahala. Działkę dla szkoły odkupił oddział Macierzy Opawskiej 23 lutego 1928 roku. Budowa rozpoczęła się 23 marca 1929 roku, jako kierownik budowy wymieniony jest Petr Mach, później budową kierowali Arnošt Kolář i Matouš Novák. Zrealizowany projekt został zatwierdzony przez urząd powiatowy w Bílowcu 28 stycznia 1930 roku. Uroczystość otwarcia odbyła się 15 czerwca 1930 roku, następnie szkoła otrzymała honorową nazwę Szkoła Gminna i Miejska im. T. G. Masaryka w Jistebníku. Na Morawach Północnych budynki administracyjne i szkolne projektowane przez Františka Vahalę były bardzo pozytywnie oceniane pod względem ich użytecznego, klasyczne-go układu budynku, dlatego Ministerstwo Pracy wybrało jako projektanta właśnie ucznia Kotěra. Dzieła Vahaly odznaczają się naciskiem na dostojność form, efektywność rozwią-zań, uproszczeniem szczegółów dekoracyjnych i aplikacją ciętego muru (1 – Praga).

63

1

František Vahala zaplanował budynek jako kompozycję dwóch przeciwległych brył, a mianowicie dominującą szkolną budowlę trójkondygnacyjną w południowej części parceli i mniejszą dwukondygnacyjną budowlę w północno-zachodniej czę-ści działki, która została zaprojektowana na potrzeby przedszkola, z mieszkaniem stróża szkoły na pierwszym piętrze oraz z pokojami dla nieżonatych nauczycieli na poddaszu. Budynek główny jest zaprojektowany w kształcie litery U. Z nim łą-czy się korytarzyk parterowego niepodpiwniczonego traktu z salą gimnastyczną rozświetloną oknami termicznymi. Budynek przedszkola jest w kształcie sześcia-nu z zaokrąglonym ryzalitem wychodzącym w osi. W jego bryłę wkomponowano kręcone schody oświetlone podłużnym, pionowym oknem. Fasadę frontową bu-dynku głównego dzielą poziomo pasy sześcioskrzydłowych okien, między którymi w formie prasowanych pasów znajdują się piony wyłożone z ceglanych pasków. Pozostałe powierzchnie wyłożono gruboziarnistym tynkiem. Ta kombinacja cegieł i tynku stanowi główny motyw dekoracyjny tej surowej elewacji. Budynek szkoły i przedszkola pokrywa czterospadowy dach wykonany pierwotnie z dachówki gli-nianej, a obecnie z blachy falistej. We wnętrzu zachowało się wiele oryginalnych szczegółów, takich jak płytki podłogowe i przeszklone drzwi dwuskrzydłowe ze świetlikiem w korytarzach, włącznie z klamkami i okuciami. Obiekt szkoły pod-stawowej w Jistebníku jest typowym przykładem dzieła Vahaly w stylu ceglane-go puryzmu drugiej połowy lat dwudziestych XX wieku, którego przykładami są również dwie nieduże wille dla urzędników fabrykanta Slavíka przy ulicy Nádražní (Dworcowej) w miejscowości Hrochov Týnec.

64

kArlovA studánkA / bAd kArlsbrunn

hotel zdrojowy

Budynek Hotelu Zdrojowego przedstawia w historii uzdrowiska już trzecią falę tutejszej zabudowy. Etap początkowy rozwoju budownictwa wiąże się z działalnością Zakonu Rycerzy Niemieckich od końca XVIII do połowy XIX wieku, kiedy to powstało wiele budowli w stylu empire o ciekawej urbanistycznie i intuicyjnej koncepcji. Kolejną fazą budowania uzdrowiska był okres historyzmu romantyzującego w drugiej połowie XIX wieku i początku wieku XX. Zaprojektowany kształt budynku Libuše z jednej strony odnosi się do starszej, przeważnie drewnianej zabudowy uzdrowiska, z drugiej strony prezentuje późny oddźwięk wiedeńskiego neoklasycyzmu.

65

Członowany obiekt nawiązuje do „ge-nius loci” poprzez wyrażanie charaktery-stycznych motywów lokalnych – wieżyczek z Domu Wież czy półkolumn między dużymi oknami sali w Domu Kolumnowym. Został więc zaplanowany w odrębnym pojęciu historyzującym, chociaż w wyposażeniu wnętrz przeważał modny styl art déco.

66

Pierwotnie Hotel Zdrojowy z lat 1929–1931, dzisiaj dom uzdrowiskowy Libuše, jest w dużej mierze wybudowanym z drewna monumentalnym obiektem kompleksu uzdro-wiskowego Karlova Studánka. Stworzony został jako widoczne zamknięcie rynku uzdro-wiska i jednocześnie dominanta urbanistyczna tej jego części. Za budynkiem głównym umieszczono obiekt gospodarczy, a przed hotelem pawilonik muzyczny na planie wie-lobocznym. Główny budynek został zaprojektowany jako lekko wypukły, krzywoliniowy, zadaszony dachami czterospadowymi, pokrytymi gontem, z małą wieżyczką pośrodku. Centralna część, wewnątrz z dawną salą teatralną oraz galerią, wyznaczyła dwa podłuż-ne skrzydła mieszkalne. Elewacja centralnej części jest podkreślona wysokim szeregiem stylizowanych na doryckie półkolumn, między którymi przełamano wysokie na dwa piętra przeszklone okna ze ściętymi klinami.

672 1

Przed fasadę środkowej części z salą wychodzi kamienny taras niesiony na półkolistych arkadach. Postument budynku i pierwsze piętro, podobnie jak arkady, tworzą masywne mury kamienne, do których na wyższych piętrach nawiązuje drewniana boazeria, której de-seczki ułożono w skromne wzory ornamentalne. Główne wejście prowadzi do holu wiodące-go do centralnej dwuramiennej klatki schodowej z drewnianą boazerią i poręczami. W stylu art déco umeblowano pomieszczenia dzisiejszych jadalni – interesujące są przede wszyst-kim piętrowe żyrandole w sali głównej (2). Autor projektu Anton Köstler (ur. 1886) studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Pradze w specjalnej szkole Friedricha Ohmanna. Kolegą Köstlera ze studiów był Eugen Koch, z którym w latach dwudziestych współpracował w fir-mie budowlanej realizującej wiele projektów w Jeseníkach i w austriackiej części Śląska. Samodzielnym dziełem Köstlera jest na przykład bardzo udana sala obrzędów i pożegnań na cmentarzu w miejscowości Kraslice z lat trzydziestych XX wieku (1).

68

krnov-ježník / jAgerndorf-Mosnig

letni doM hAnny lArisch

Siedziba wiejska Hanny (Johanny) Larisch (1903–1949) była ostatnim zadaniem, które znany architekt, uczeń wiedeńskiego O. Wagnera, Leopold Bauer wykonał dla rodziny przedsię-biorców tekstylnych z Karniowa. Projekt nie był zainspirowany górską architekturą ludową, jak wydaje się na pierwszy rzut oka, ale raczej domem wiejskim z Ameryki Północnej, którym architekt interesował się od dawna. Przednia fasada z portykiem na kamiennych kolum-nach i okrągłym oknem w tympanonie pasowałyby do świątyni klasycystycznej, ale szerokie szklane drzwi, prowadzące z zadaszonego tarasu bezpośrednio do przytulnego wnętrza, zdradzają świeckie przeznaczenie. Willa przypomina postmodernistyczne gierki Roberta Venturiego (1). „Domeczek musi być jak cenna roślina w ogrodzie, prawie jak kwiat”, sko-mentował Bauer swoje dzieło. „Jest to dom do oczyszczenia duszy”. Projektem zajmował się od wiosny 1933 roku, a zwłaszcza jego studium z lutego 1934 roku, które było znacznie bardziej gwałtowne w wyrazie niż ostateczny projekt. Jego główną cechą był płaski dach i przestrzeń mieszkalna otoczona z trzech stron przez szklane, subtelne obudowy. Historia domu wiejskiego w Jeżniku jest jednak znacznie dłuższa. U jej początku stoi projekt domu mieszkalnego Rudolfa Larischa, który Bauer opublikował w 1906 roku (2). Głównym wkła-dem Bauera w ten projekt było rozprowadzenie dyspozycji krzyżowej, która zaskakująco współgra z mniej więcej współczesnymi mu projektami F. L. Wrighta (3).

69

2 31

Chodzi o drewniany budynek parterowy na niskim murowanym cokole, który jest pokry-ty dwuspadowym dachem z płytek ceramicznych. Główna fasada została zdominowana wychodzącym portykiem na czterech kamiennych filarach, niosących trójkątny tympanon z okrągłym, ciekawie podzielonym oknem. Bezpośrednie wejście z zadaszonego tarasu do wewnątrz umożliwiają szerokie szklane drzwi. Wnętrze budynku oświetlają dwuskrzydłowe tradycyjnie dzielone okna z okiennicami, w głównych pomieszczeniach mieszkalnych na parterze ułożone w pary. Architekt podzielił prostokątny rzut na dwa trakty, z których przedni zajmuje pokój dzienny i sypialnię pani domu i jej córek, natomiast w tylnym trakcie umieścił kuchnię i pomieszczenia gospodarcze. Kolejny pokój mieszkalny, przeznaczony dla męża właścicielki, umieszczony był na poddaszu. W środku przestrzeni mieszkalnej na parterze był kominek, a na piętrze piec kaflowy. Skromne wyposażenie pokoju mieszkalnego składa-ło się z zabudowanej szafy, składanego łóżka, ławy narożnikowej ze stołkiem, biurka i stołu. Mała sypialnia była wyposażona wyłącznie w dwa łóżka i toaletkę. Willa jest położona w roz-ległym, starannie zaplanowanym ogrodzie, wykorzystującym nachylenie terenu. Jego osią główną jest aleja lipowa prowadząca do willi od strony bramy. Na tarasie przed willą umiesz-czony jest basen na planie kwadrywium (miejsca zetknięcia czterech dróg). Częścią ogrodu był sad owocowy oraz staw z liliami wodnymi, skałki i liczne rododendrony.

70

krnov / jAgerndorf

teAtr Miejski i kino W Karniowie brakowało teatru i dlatego na przełomie lat 1926 i 1927 rajcowie miejscy zwró-cili się do architekta Leo Kammela (1885–1948), żeby stworzył projekt takiego budynku. Kammel studiował architekturę w Wyższej Szkole Rzemiosł Artystycznych w Pradze w latach 1905–1908 u profesora Jana Kotěry. W Czechach był twórcą budynku teatru w rodzinnym mieście Kamenický Šenov (1928) i kina (1) w Nowym Jiczynie (1930). Po rozbiórce starych budynków jesienią 1927 roku karniowska firma budowlana Koch & Kindermann rozpo-częła budowę teatru na działce niedaleko zabytkowego centrum miasta. Prace przygoto-wawcze zakończyła na początku kwietnia 1928 roku, odbiór budynku nastąpił 2 listopada 1928, a uroczyste otwarcie miało miejsce 11 listopada. W trakcie uroczystości wystąpiła znana pianistka Poldi Mildner i orkiestra miejska, wyświetlono też film pt. „Der Meister von Nürnberg”. Do zakończenia II wojny światowej używano dla budynku oficjalnej nazwy nie-mieckiej „LichtspielundStadttheater”, w okresie międzywojennym również jej czeskiej wersji, która stała się oficjalną nazwą po wyzwoleniu. Po lutym 1948 roku nazwa została zmieniona na „Kino Narodowe i Teatr im. Juliusza Fučíka”. Od 1990 roku używana jest nazwa: „Teatr Miejski”, natomiast kino nie działa od 1991 roku. Budynek, uznany za zabytek w 2005 roku, reprezentuje ekspresjonistyczną linię architektury nowoczesnej.

71

1

Architekt Leo Kammel usytuował teatr na prostokątnym planie w narożu ulic, co odpowiadało dynamice architektury ekspresjo-nistycznej. Jest to teatr o zreformowanym typie widowni wertykal-nej, z lekko spadzistą widownią o owalnym kształcie, początkowo z 1009 miejscami. Wejście główne otwiera się przez przedsionek na korytarze z szatniami na parterze. Na piętro prowadzą boczne trójramienne schody, połączone korytarzami z balkonem widowni. To tworzy centralną część teatru. Pod balkonem znajduje się seg-mentowy łuk dwunastu lóż, rozdzielonych przejściem na środku. W połowie każdej ze ścian bocznych widowni autor umieścił dwie oddzielne loże, przeznaczone dla burmistrza i ważnych gości, pier-wotnie ozdobione ekspresjonistycznymi baldachimami. Portal sce-niczny zdobił kartusz z herbem miasta Karniowa. Remont w drugiej połowie XX wieku, przede wszystkim na widowni, zniszczył pierwot-ny wygląd wnętrz. W tym czasie dodano dzieła sztuki – malowidło naścienne przedstawiające arlekina autorstwa Zdeňka Máčela czy metalową płaskorzeźbę figuralną Svatoslawa Böhma. Widownia ma obecnie 809 miejsc.

72

Město Albrechtice / olbersdorf

dzwonnicA nA cMentArzu koMunAlnyM

Niestety, nie zachowały się żadne projekty budowlane dzwonnicy w Mieście Albrechtice, jedynie na liście nowych budowli, które były realizowane w mieście w 1935 roku, znaj-dziemy zapis, że w 1935 roku tutejszy ewangelicki punkt kaznodziejski zlecił wybudować dzwonnicę. W kronice gminnej następnie napisano, że w 1935 roku projekt zrealizował budowniczy Hermann Proksch. W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku architekt z Albrechtic, Hermann Proksch, należał do czołowych lokalnych przedsiębiorców w tej dziedzinie. W Mieście Albrechtice Proksch wybudował m.in. dom samotnej matki, kana-lizację miejską i, co najważniejsze, szpital (1, 2). Jako przedsiębiorca Hermann Proksch prowadził też tartak i to aż do czerwca 1945 roku, kiedy to dla jego firmy ustanowiono zarząd państwowy, a następnie upaństwowiono ją całkowicie. Kto zaprojektował dzwon-nicę na albrechtickim cmentarzu, czy może był to sam Hermann Proksch? Nie wiadomo. W Mieście Albrechtice żyło w 1900 roku 2376 mieszkańców, z czego 2179 było katolika-mi, 166 ewangelikami, a 31 żydami. W 1930 roku liczba mieszkańców wzrosła do 2643, przy czym katolików było 2371, ewangelików 226, a mieszkańców innych wyznań 45. Czy lokalny ewangelicki punkt kaznodziejski miał tutaj swój dom modlitwy czy ewentualnie wynajmował jakieś pomieszczenia, nie można dziś jednoznacznie stwierdzić z powodu braku dokumentów archiwalnych. Można przypuszczać, że część cmentarza komunalne-go przeznaczono dla ewangelików, niemniej jednak nie można wykluczyć, że dzwonnica służyła na potrzeby samego punktu kaznodziejskiego.

73

21

Dzwonnica jest umieszczona w sąsiedztwie cmentarza komunalnego, przy drodze głów-nej w kierunku miasta Třemešná na Śląsku. Jest to prosta kampanila z cylindryczną bryłą i otwartym piętrem. Obiekt ma surową fasadę z widoczną strukturą tynku drapanego, połą-czoną z tynkiem gładkim na piętrze dzwonnicy. Jedynym elementem dekoracyjnym fasady jest napis z datą „1935”. Mur płaszcza obwodowego jest przełamany sześcioma prostokąt-nymi otworami okiennymi, początkowo przeszklonymi, dziś w kilku przypadkach już tylko z drucianym wypełnieniem, oraz otworem wejściowym z prostymi drzwiami kasetonowymi. Wewnątrz znajdują się wrzecionowate schody z betonu, prowadzące na piętro dzwonnicy. Budynek jest obecnie, z powodu braku nadzoru, łatwo dostępny, co ma wpływ na jego ogól-ny stan techniczny. Na balustradzie częściowo zachowały się zaczepy kurantów, brakuje jednak korpusów dzwonów. Wzdłuż balustrady zachowały się oryginalne siatkowe poręcze. Nad całością obiektu góruje ozdobny krzyż łaciński połączony z piorunochronem. Dach po-kryty jest blachą. W okolicy dzwonnicy zachowało się, w stosunkowo dobrym stanie, orygi-nalne siatkowe ogrodzenie z betonowymi kolumnami i dwuskrzydłową furtką. Za wyjątkiem cmentarza komunalnego w pobliżu obiektu nie ma żadnej zabudowy, która wskazywałaby na jakikolwiek związek z budowlą.

74

opAvA / troppAu

kąpielisko Miejskie

W 1929 roku miasto Opawa ogłosiło międzynarodowy konkurs architektoniczny na sporzą-dzenie projektu odkrytych basenów miejskich mogących pomieścić 3000 osób przy młynie wodnym, ponieważ dotychczasowe kąpielisko przestało spełniać wymagania zdrowotne i estetyczne. Na konkurs zgłoszono 87 projektów. Pierwszą nagrodę zdobył opawski archi-tekt Otto Reichner. Pokonał takich twórców jak m.in. Hans Vassak z Drezna, Jacques Grog z Wiednia czy Paul Engelmann. Uroczyste otwarcie kąpieliska służącego do rekreacji, jak również do zawodów pływackich, odbyło się w niedzielę 28 czerwca 1931 roku. Cały teren jest pod ochroną jako zabytek.

75

21

Otto Reichner (1888–1961) należał do czołowych architektów opawskich (1, 2 – wille Opava). W latach 1927–1928 kierował budową domu handlowego Breda według projektu Leopolda Bauera. Kąpielisko miejskie należy do jego największych realizacji w Opawie. Nawiązał później do niego w bardziej tradycyjnym projekcie kąpieliska w pobliskim Jeseniku z lat 1931–1932. W czasie II wojny światowej pracował w Żylinie, gdzie według jego projektu, zainspirowanego włoską architekturą faszystowską, powstawał w latach 1940–1942 Dom Reprezentacyjny, którego budowę połączono z zagospodarowaniem okolic miejskiego kościoła.

76

W obiektach kąpieliska elementy ekspresywne i dekoracyjne łączą się z elementami zgodnymi z zasadami Nowej Rzeczowości. W budynku wejściowym z wymurowanego żel-betonowego szkieletu zasady te przejawiają się w zastosowaniu powierzchni bez ozdób, z oknami pasmowymi i wystającymi tarasami balkonowymi. Motywy ekspresjonizmu wyra-żają ciąg dekoracyjnych filarów z ciosanego muru ceglanego, profilowane gzymsy koronu-jące i ogólna kompozycja. Motywy okrętowe zastosowano w poziomych liniach balkonów, rurowych poręczach i żelbetonowych ramach. W głównym obiekcie znajdowały się prze-bieralnie z zamykanymi szafkami, pomieszczenia handlowe, kawiarnia i miejsce na dachu do kąpieli słonecznych dla nudystów oraz pomieszczenia do wynajęcia. Zwieńczeniem bu-dynku wejściowego jest prostokątny basen długości 100 metrów i szerokości 25 metrów ze słupkami do skoków. Na uwagę zasługuje również brodzik dla dzieci z ekspresywną figu-rą wodnika dłuta śląskiego rzeźbiarza Josefa Obetha. Niedawna zabytkowa rekonstrukcja odnowiła budynek główny od wewnątrz i z zewnątrz. Udało się odbudować zlikwidowany pawilon muzyczny, natomiast blok słupków do skoków nie służy już do tego celu, ale został zachowany ze względu na swoje walory kompozycyjne.

77

orlová / orlAu

MiejskA kAsA oszczędnoŚciowo-kredytowA

Obiekt dawnej Miejskiej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej jest dziełem architekta Otakara Schmidta. Pochodził on z Pragi (ur. 1895), gdzie był uczniem J. Fanty i A. Balšánka, w latach czterdziestych XX wieku pracował jako profesor konstrukcji budowlanych w Wyższej Szkole Rzemiosł Artystycznych w Pradze. Był aktywnym uczestnikiem konkursów, odnoszącym sukcesy, zdobywającym znaczące nagrody – II i III miejsca przy silnej konkurencji. Na pew-no jego projektem, oprócz kasy orłowskiej, jest budynek Państwowej Szkoły Obróbki Metalu w Bańskiej Bystrzycy z lat 1932–1934. W konkursie architektonicznym (1926) na projekt kasy oszczędnościowej wzięło udział dziewięć projektów. Nie przyznano dwóch pierwszych miejsc, trzecią zdobył właśnie Schmidt i zaproszono go do realizacji projektu.

78

21

Budowę prowadziła firma R. Milenovský z Orłowej. Mamy tu do czynienia z architek-turą porównywalną z doskonałymi realizacjami kas oszczędnościowych tego okresu, np. J. Freiwalda (1 – Sobotka, 2 – Kolin) czy A. Mezery. Budynki kas w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku należały do najczęstszych prac czechosłowackich architektów. Wartością budynku orłowskiego w architekturze jest dominujący modernistyczny duch pu-ryzmu w tworzeniu brył, dochowaniu architektonicznych członów fasady. Obiekt jest również cenny ze względu na swoje usytuowanie – urbanistyczne osadzenie w przestrzeni rynku i kompozycję, wyrażoną w stopniowaniu brył. W regionie i mieście Orłowa to przykład wyjąt-kowej architektury tego okresu, zasługujący na uwagę i ochronę.

79

Dawna Miejska Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa na Starym Rynku w Orłowej to pury-styczna architektura twórczo przekształcająca bryły. Budynek jest murowany, otynkowany, funkcjonalnie podzielony na trzy części. Pierwsza to niska zachodnia część, początkowo stanowiąca reprezentacyjne wejście z klatką schodową oświetloną zwykłym świetlikiem i wyjściem na dach. Ta część, dawniej prowadząca do przedpokoju i dużej sali, była wyło-żona granitem. Na północ od wejściowych schodów, powyżej klatki schodowej, znajduje się sala konferencyjna, znów z płaskim stropem, oświetlona podłużnym oknem. Kolejną częścią obiektu jest podwyższona wieża wewnętrznej klatki schodowej, umożliwiająca również wej-ście do mieszkań. Na wieży klatki schodowej dominuje pas pionowych okien na fasadzie południowej i okrągłe okna na fasadzie zachodniej. Właściwy budynek czteropiętrowy le-żący na wschód od wieży klatki schodowej jest zadaszony dachem czterospadowym, znaj-duje się w nim kasa oszczędnościowa, a na wyższych piętrach mieszkania. Główna fasada południowa zwrócona jest na rynek oknami kwadratowymi, dalszy podział jest ograniczony przez gzymsy nad 2. i 4. piętrem. Obiekt, dzięki swojej lokalizacji i ekspresji, nadaje rynkowi zwarty charakter i jednocześnie tworzy kontrapunkt wobec dominującej budowli kościoła Narodzenia Marii Panny. Przeważające czyste, otynkowane powierzchnie fasad budynku zostały uzupełnione murem ciosanym między oknami wieży klatki schodowej i napisami fir-mowymi – nad wejściem głównym i na ścianie wieży klatki schodowej.

80

ostrAvA / ostrAu

willA kArlA urbánkA Dom jednorodzinny K. Urbánka należy do budowli z lapidarną kompozycją brył na planie prostokąta. Jego koncepcja opiera się na wykorzystaniu stalowej, wymurowanej konstrukcji szkieletowej. W stronę ulicy dom zwrócony jest skromną elewacją z poziomymi liniami okien pasmowych i z wejściem głównym, przykrytym subtelną markizą. Elewację południową dy-namicznie rozwija skośny ogród zimowy, do którego nawiązują okna pasmowe, otwierające wnętrze w kierunku południowym na całej długości fasady. Układ domu na parterze jest rozdzielony według przeznaczenia pomieszczeń na północną część, gospodarczą, z holem wejściowym, jednoramienną klatką schodową, na piętro z kuchnią, łazienką i gabinetem. Część południowa składa się z dwóch pokojów – jadalni i salonu – połączonych ścianą przesuwną w jedną całość. Na piętrze w części północnej znajduje się hol, z którego można dostać się do pokoi dzieci, sypialni rodziców i łazienki. Dom charakteryzował się subtelnym ukształtowaniem – okna zostały włączone poprzez zaakcentowanie graficzne do powierzch-ni fasad, a metalowa konstrukcja ogrodu zimowego odznaczała się delikatnymi profilami. Jednakże zbyt daleko idące interwencje zniszczyły oryginalny wyraz, dlatego budynek nie został wpisany do rejestru zabytków, ale mimo to mamy do czynienia z wybitnym dziełem architektury funkcjonalistycznej lat trzydziestych XX wieku.

81

2

1

Zachodnie zbocze kopca Hladnov w Śląskiej Ostrawie nad rzeką Ostrawicą, z widokiem na wielkie przemysłowe miasto, stało się w la-tach dwudziestych i trzydziestych XX wieku miejscem budowy domów jednorodzinnych i willi dla klasy średniej oraz wyższej. Właśnie tutaj kupił parcelę hurtownik kawy Karel Urbánek wraz z małżonką. W tym czasie zainteresował się wykładem na temat architektury nowoczesnej wygło-szonym w dniu 22 marca 1933 roku w radiu ostrawskim przez Lubomíra Šlapetę. Dlatego też odwiedził młodego architekta wtedy współpracują-cego z bratem Čestmírem w ich praskim atelier i zamówił u nich projekt domu jednorodzinnego. Lubomír Šlapeta (1908–1983) i jego brat Čestmír Šlapeta (1908–1999), pochodzący z Místka, należeli do czołowych twór-ców architektury funkcjonalistycznej na Morawach i Śląsku. Studiowali ar-chitekturę na wrocławskiej akademii u Hansa Scharouna i Adolfa Radinga. W 1931 roku otworzyli biura projektowe w Pradze i w Ostrawie. W swojej twórczości rozwijali funkcjonalizm w formie lapidarnie pojętych i niedro-gich domów, jak również bardziej wymagającą organiczną koncepcję funkcjonalizmu, wyrażoną najlepiej przez willę Eduarda Liski usytuowaną także w Śląskiej Ostrawie (1, 2).

82

rýMAřov / rÖMerstAdt

willA dr. juliusA spitzerA

Architekt willi Julius Spitzer (1871–1956), syn Leopolda Spitzera, producenta wódki, likierów i miodów, należał do proniemieckiej społeczności żydowskiej z okolic Rymarzowa. Inaczej niż ojciec zajął się kowalstwem. Ukończył wiedeńską politechnikę i w czerwcu 1894 roz-począł pracę jako technik w hucie w Janowicach. Pod koniec roku zmienił pracę i został inżynierem-asystentem w odlewni huty Witkowice. Tu czekała go szybka kariera. W 1912 roku przeszedł do działu sprzedaży w centrali firmy w Wiedniu, a w styczniu 1917 roku został dyrektorem handlowym, którym był aż do przejścia na emeryturę. Po powstaniu Czechosłowacji wrócił do Witkowic. Pod koniec lat dwudziestych Spitzer postanowił wybu-dować dla swojej rodziny nowy dom w swym rodzinnym mieście. Kupił więc od hrabiego Františka Harracha działkę blisko zamku janovickiego. W lipcu 1929 roku prace budowla-ne rozpoczął Rudolf Schubert z Rymarzowa. W okresie od stycznia do marca 1930 roku sztukator Simon Novák wykonał zdobienia poszczególnych pokojów. W domu tym Julius Spitzer żył aż do swojej śmierci. Następnie willa została skonfiskowana rodzinie i służyła jako obiekt rekreacyjny. Obecnie jest w posiadaniu prywatnego właściciela. Obszar wokół domu składa się z ogrodu, szklarni i malowniczego domku szofera z garażem. Willa i teren przyległy są od 1958 roku zabytkiem chronionym.

83

Gustav Schöler zaprojektował w tym miejscu dom w postaci zrostu trzech skrzydeł w kształcie litery Y, otwierający się na południe do ogrodu szeroką fasadą skrzydeł miesz-kalnych. Nowoczesny sposób dyspozycyjnego układu miał odzwierciedlenie w elementach technicznych konstrukcji, takich jak stalowa kratownica dachu wykonana w hucie Witkowice. Nowoczesne wnętrza Schöler ukrył w noworomantycznym objęciu w postaci swoistego uło-żenia brył z wysokimi naczółkowymi dachami, narożnymi wieżami z kopułami wrzecionowy-mi i z tarasem w kształcie owalnego ronda. Parter mieszkalny obejmuje dwa apartamenty, umieszczone w bocznych skrzydłach. W środkowym skrzydle znajduje się hala z jadalnią. Pomieszczenia mają luksusowe wyposażenie w stylu art déco. Podstawowa inspiracja ar-chitekta związana była z falą regionalizmu w architekturze austriackiej. Częściowo opierał się na architekturze tyrolskiej XVI wieku, zwłaszcza na koncepcjach renesansowych twierdz i zamków. Ta iluzja pewności w niepewnym wieku została włączona do ogrodu parkowego zaprojektowanego przez słynnego profesora szkoły ogrodnictwa prof. Friedricha Henna.

84

skrochovice / skrochowitz

koŚciół Św. jAnA chrzcicielA

Temat budowy kościoła w miejscowości Skrochovice rozważano już około 1880 roku za czasów ówczesnego burmistrza Johana Jaskuli, który nawet udostępnił w tym celu bezpłat-nie wolną parcelę budowlaną. Jego niespodziewana śmierć w 1891 roku jednak wstrzy-mała prace przygotowawcze na długi czas. Dopiero w 1922 roku zamysł budowy kościoła odżył na nowo. W 1924 roku został powołany komitet przygotowujący budowę kościoła, którego zadaniem była analiza pierwotnego projektu, opracowanego już w 1890 roku przez architekta Adolfa Riegera (1856–1919), pochodzącego z miasta Horní Benešov. Rieger, który miał w tym regionie liczne doświadczenia w projektowaniu i wznoszeniu podobnych budowli, pod koniec XIX wieku wydawał się optymalnym kandydatem. W latach dwudzie-stych XX wieku jednak prawdopodobnie jego projekt z końca XIX wieku już nie był odpo-wiedni, więc po konsultacjach prace projektowe zostały powierzone znanemu architekto-wi opawskiemu Karlowi Gottwaldowi (1884–?). Do projektu architektonicznego Gottwald dołączył nawet model gipsowy. W 1930 roku projekt został zatwierdzony, a w paździer-niku 1932 roku budowa została zlecona budowniczemu Aloisemu Sedlaczkowi z Miasta Albrechtice. Dzwony dostarczyła firma Herold z Chomutova. Malowidła ścienne z moty-wem „Ukrzyżowania Chrystusa” nad fasadą wejściową do kościoła wykonał opawski ma-larz Adolf Zdrazila (1868–1942). Drewniane wykończenia wnętrz, w tym ołtarza głównego i dwóch ołtarzy bocznych, wykonała opawska firma Schenk. Autorem obrazu ołtarzowego św. Jana Chrzciciela był również Adolf Zdrazila, który sporządził też napis nad ołtarzem „Nawróćcie się, bo bliskie jest Królestwo Niebieskie”. Budowę kościoła zakończyło jego uroczyste poświęcenie, które miało miejsce 23.06.1935 roku.

852 31

(1) A.Rieger, Horni Benesov, (2) K.Gottwald, Český Těšín, (3) A.Zdrazil.

Budynek świątyni został przyłączony do terenu starego cmentarza na zachodnim skraju wsi. Jest to jednonawowa budowla z wystającym prezbiterium, do którego po bokach przy-legają zakrystia i kostnica. Do nawy od wschodniej strony przylega kwadratowa wieża i arka-dy, które miały służyć jako kolumbarium. Fasada główna jest przełamana loggią wejściową. Kolumny nośne w wyższych partiach płynnie przechodzą w trzysegmentowo zwieńczone li-zeny, ograniczające powierzchnie, w których pierwotnie znajdowała się scena „Ukrzyżowania Chrystusa”. Malowidło podczas późniejszych napraw zostało zatarte i najprawdopodobniej kompletnie usunięte wraz z tynkiem w czasie rekonstrukcji kościoła w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Fasadę poza tym pozostawiono gładką, bez elementów sztukatorskich. Ważną rolę grają tutaj detale, wśród których wyróżniają się drzwi wypełnio-ne dekoracyjnymi kasetonami oraz kraty okienne. Nawa jest zadaszona drewnianym fał-szywym sklepieniem nieckowym z przejrzystym drewnianym wykończeniem. Kościół, wraz z otaczającym terenem – za wyjątkiem elewacji głównej – zachował do dnia dzisiejszego stosunkowo autentyczny wyraz architektoniczny z wieloma oryginalnymi detalami.

86

třAnovice / trzAnowitz

koŚciół ewAngelicki

Najważniejszym wydarzeniem w życiu ewangelików trzanowickich w okresie międzywojen-nym było wybudowanie własnego kościoła. Na początku lipca 1927 roku został powołany komitet budowlany, który początkowo rozważał tylko dobudówkę do dotychczasowej ka-plicy cmentarnej. Jesienią tego roku przeprowadzono zbiórkę pieniężną wśród trzanowic-kich ewangelików, finansowo pomogły też inne zbory oraz Fundusz Gustava Adolfa. Andrzej Danyś, przewodniczący komitetu budowlanego, opublikował w prasie na początku 1928 roku informację o przetargu na budowę kościoła o 300–350 miejscach siedzących. W niedzielę 15 września 1929 roku poświęcony został kamień węgielny, do którego dołączono akt erek-cyjny. Świątynia ewangelików trzanowickich została wybudowana między szkołą a cmen-tarzem ewangelickim zgodnie z projektem katowickiego architekta Tadeusza Michejdy, po-chodzącego z Albrechtic k. Czeskiego Cieszyna. Kierownikiem budowy został Jan Kisza z Ropicy. W pracach brali udział ewangelicy trzanowiccy, pomagali jednak także obywatele katolickiego wyznania. Budowa trwała dwa lata i w niedzielę 13 września 1931 roku odbyło się poświęcenie budynku. Kościół wraz z cmentarzem należał do zboru w Czeskim Cieszynie, któremu przekazywał rachunki ze swojej działalności i funkcjonowania. Nabożeństwa odpra-wiali tu na przemian duchowni z tegoż zboru i z miejscowości Komorní Lhotka.

87

1

(1) T. Micheida, Katowice 1926- 30.

Kościół był pierwotnie centralną budowlą wznoszą-cą się na planie krzyża z lekko wydłużonym prezbiterium i kwadratową graniastą wieżą wysuniętą przed nawę i two-rzącą w ten sposób własną fasadę świątyni. Kościół jest zadaszony bardzo niskimi dachami, z których nad nawą centralną oraz nad wieżą wyraźnie wyrastają wielokąt-ne stożkowe iglice. Między wyimaginowanymi ramionami krzyża na południowo-zachodniej i północno-wschodniej stronie kościoła a przejściem łączącym kościół z wieżą ściany łączące są skośne. Z podstawowej bryły budowli wyrasta podwyższona centralna wielokątna nadbudowa, która kopiuje skosy z parteru w taki sposób, że powstaje ośmiokąt o nierównych bokach. To rozwiązanie przypomi-na raczej barokowe kaplice niż budynek modernistyczny, daje jednak, w połączeniu z przeważającymi elementami puryzmu, bardzo oryginalny wynik. Purystyczne cechy przejawiają się przede wszystkim w gładkich tynkach fasad bez żadnego podziału, w znacznie wydłużonych oknach, na wieży, a także w skromnie zdobionym wnętrzu, otoczo-nym z trzech stron balustradami typowymi dla kościołów ewangelickich. Wyjątkowość wieży podkreślono pasem muru ciosowego w jej górnej partii. W latach 1988–1989 dobudowano dużą salę i mieszkanie od strony prezbite-rium świątyni, co w znacznym stopniu zniszczyło pierwotny wygląd, charakter i układ kościoła.

88

vítkov / wigstAdtl

kiNo

Budynek kina został zbudowany w nieregularnym rzucie. Prostokątną bryłę fasady podkre-śla para skrajnych wystających ryzalitów, które biegną przez naroża wzdłuż fasad bocznych. Między ryzalitami jest usytuowany wysunięty balkon podparty sześcioma prostokątnymi filarami, podkreślający lejkowato skomponowaną przestrzeń wejściową. Pozioma poręcz balkonu tworzy subtelny kontrast dla przeważających elementów pionowych – trzech pio-nowych okien pasmowych, które swobodnie przechodzą z 2. na 3. piętro, dzięki czemu w elewacji osiągnięto wyraźne odciążenie bryły. Narożne ryzality przełamują na 3. i na 2. piętrze poziome okna pasmowe pod kątem prostym. Taka zmiana kształtu okien odciąża parter i kamienną bryłę partii cokołowej. Pod balkonem centralnym osadzone są trzy wejścia prowadzące do holu. Fasady są proste, partię cokołową tworzy mur z kamieni w kształcie regularnych kwadratów. Nad cokołem położono kolorowy gładki tynk. Prosty gzyms koro-nujący i szerokie ościeżnice swobodnie przechodzą w podokienne gzymsy. Wnętrze kina jest zachowane w szczegółach – chodnik holu i foyer wyłożone są kolorową terakotą, która pasuje do odnalezionych kolorowych malunków wnętrz z linearnymi dekorami w czarnych, złotych, srebrnych i szarych barwach. Ściany wyłożone są panelami ze sztucznego kamienia lub boazerią, uzupełnioną stalowymi przeszklonymi witrynami. W sali zachował się sufit ze sklepieniem nieckowym, które otacza pas z mlecznego szkła z liniowym czerwonym deko-rem, zakrywającym świetlówki na suficie.

89

1

Pierwotna dokumentacja projektowa nie zachowała się, istnieje jedynie część planów stanu z 1975 roku. Mimo to wiemy, kto jest twórcą kina – mówi o nim kronika miasta. Zwrócono się do Richarda Broscha, architekta z północnych Czech, zajmującego się projektowaniem kin, szpitali i kościołów, który pracował przeważnie w Sudetach. Richard Brosch (ur. 1884 w Janowym Dole k. Liberca) prowadził prywatną praktykę jako archi-tekt w niemieckim Duisburgu-Hambornie. Po I wojnie światowej wrócił do miejscowości Česká Lípa, później do Uścia nad Łabą-Střekowa. Tutaj zrealizował wiele budowli, obiek-tów publicznych w Sudetach. Do jego dzieł należy kino Lipa w Duchcowie k. Teplic (1929), kino Varieté w Děčínie (1927), Kino Miejskie Kosmos (czes. Vesmír) w Trutnowie (1929), kino Friedrich w mieście Aš (1930), kino Alhambra (1) w Uściu n. Ł.-Střekowie (1927). Po II wojnie światowej Richard Brosch znowu działa w niemieckim Duisburgu. Umiera w 1965 roku w Alen w Niemczech. Budynek kina w Vitkowie z lat 1930–1931 przypomina swoim zewnętrznym charakterem, strukturą brył i ukształtowaniem architektonicznym budynek kina Lipa w Duchcowie. Budowę obiektu Panorama realizowała firma budowlana Franza Hanuscha i Franza Jiliga z Vitkowa.

90

vrbno / wÜrbenthAl

willA lothArA grohMAnnA

Na początku XX wieku niewielkie miasto Vrbno było jednym z ważnych ośrodków przemysło-wych w okolicach Jeseníka. Podobnie jak w całym regionie przeważała tu produkcja teksty-liów, skoncentrowana przede wszystkim w rękach licznej rodziny Grohmannów. W I połowie XX wieku Kurt Grohmann zaplanował budowę nowego domu. Idąc za przykładem kuzynów, do współpracy zaprosił J. Hoffmanna, który naszkicował dla niego dwa projekty domu jed-norodzinnego. W obu przypadkach chodziło o prosty budynek w rzucie prostokąta z asyme-trycznie rozwiązanym wejściem, pokryty dachem czterospadowym. Projekty nie różniły się zbytnio pod względem układu, natomiast znacznie pod kątem kompozycji fasad. Żaden ze szkiców nie został zrealizowany. Na podstawie podobnego układu wewnątrz domu Lothara i wspomnianego drugiego wariantu projektu, można zakładać, że Hoffmann pod koniec lat dwudziestych wrócił do projektu, opracowując trzecie rozwiązanie, które w końcu zostało zrealizowane. Wniosek o pozwolenie na budowę złożyła w 1929 roku firma „Ad. Grohmann i Syn”. W odbiorze w 1930 roku uczestniczył Lothar Grohmann, który mieszkał w willi w la-tach trzydziestych. Dom Lothara jak dotąd nie stał się punktem zainteresowania znawców architektury. Najprawdopodobniej jest to nieznane dotąd dzieło Hoffmanna. Co prawda brak źródeł i dokumentacji projektowej pozostawia wiele wątpliwości co do jego autorstwa, ist-nieje jednak szereg poszlak, udokumentowanych historycznie, z analogiami do twórczości Hoffmanna, które wskazują na niego, jako na autora.

91

2 31

J.Hoffman: (1) Wien 1900 - 01 , (2) Wien - Purkersdorf 1906 , (3) Bruntal (Freudenthal) 1920 - 22.

Budynek został zaprojektowany jako kompaktowy blok na planie prostokąta, pokry-ty dachem czterospadowym z lukarnami. Podobnie jak w innych jesenickich budynkach Hoffmanna, także w tym przypadku dach pokryty był łupkiem, który przechodził w pionowe ściany lukarn i kominów. Otwory okienne mają typowe dla projektów Hoffmanna gęste roz-mieszczenie. W kierunku ogrodu dom odwrócony jest klatką schodową i tarasem. Wygodny układ wnętrz, oryginalna koncepcja przestrzenna, równowaga środków wyrazu i detali czy-nią z obiektu dzieło wyjątkowe na podgórzu jesenickim. Podstawą jest centralny hol z klatką schodową, przylegający trakt kuchenny i pomieszczenia mieszkalne uszeregowane wzdłuż fasady ogrodowej, jadalnia jest połączona z kuchnią. Ten schemat jest przystosowany do usytuowania obiektu na pochyłym terenie, co pozwala na zastosowanie przestrzennej kon-cepcji wczesnej architektury modernistycznej – „raumplanu”: pomieszczenia traktu fronto-wego są odróżnione poziomem podłogi. Surowo purystycznie potraktowane fasady domu Lothara są bliskie pełnej rezerwy i ekspresji artystycznej Hoffmanna. Wyeksponowana zo-stała prosta kompozycja elewacji oparta na symetrii. Dobrze widoczny jest wysiłek mający na celu osiągnięcie maksimum efektu przy minimum środków wyrazu.

92

vřesinA / wrzessin

koŚciół Św. wilhelMA AkwitAńskiego

W czerwcu 1930 roku podczas mszy polowej poświęcono kamień węgielny pod nowy ko-ściół i już 26 października 1930 roku świątynia została poświęcona przez ks. Jana Stavěla z Ołomuńca. Kościół św. Wilhelma Akwitańskiego ma długość 28 m, szerokość 14 m, wieża ma wysokość 40 m, powierzchnia zabudowana wynosi 366 m2 i mieści około 420 osób. Budowę przeprowadziła firma Františka Luzara z Koutów, a koszt całkowity wyniósł 650 000 koron czeskich. W 1931 roku do kościoła zakupiono trzy dzwony za 32 000 koron, a po-tem rzeźby. Od lat dziewięćdziesiątych trwały przeróbki wnętrza kościoła, naprawiono dach, krokwie, wieżę, położono nowy bruk wokół kościoła i zakupiono nowe dzwony. Autorem projektu architektonicznego był Adolf Brzotický (1888–1956) architekt i malarz, pracujący przede wszystkim w Pradze, zatrudniony w Ministerstwie Prac Publicznych. Brzotický pro-jektował zarówno budynki przemysłowe i użytkowe – tamy, elektrownie, mosty, wodociągi – jak i kościoły. Zaprojektował kościół pw. Chrystusa Króla w Svinowie, zrealizowany w latach 1927–1929 w ujęciu tradycjonalistycznym z elementami rondokubizmu (1), kościół filialny św. Wacława w Bašce koło Frýdka-Místka, bardzo podobny do tego we Vresinie, zbudowany w latach 1932–33, również przez firmę Fr. Luzara z Koutów. Następnie zaprojektował wille rodzinne w Klanovicach na Hanspaulce w Pradze, domy czynszowe w Ervěnicach i inne.

93

1

Gładko otynkowany pobielony kościół osadzony jest w lekko pochyłym terenie i jest dostępny schodami od centrum wsi. Do prostokątnej nawy kościoła przylega zakończone niewielką apsydą prezbiterium, którego ściany są mniej więcej w poło-wie przełamane trzyczęściowymi prostokątnymi oknami zespolonymi zakończonymi łukami, wokół których w górnej części biegnie prosty jednolity gzymsik. Tak samo rozwiązano nieco większe okna, dzielone pośrodku ścian nawy. Oprócz nich kolej-nymi są małe okrągłe okienka w zachodniej części. Wokół nawy i apsydy biegnie jednolity gzyms główny ze stylizowanym oczepem. Zachodnią ścianę nawy przecina kwadratowa wieża, która mniej więcej o 1/3 przewyższa wysokość nawy i jest za-daszona dachem iglicowym. Pod dachem wieży biegnie wysoki poczwórny gzyms. W przestrzeni nad wejściem i między piętrem dzwonnicy wieży, stoi na podmurowa-nym kwadratowym cokole nieduża rzeźba świętego. Na poziomie pierwszego pię-tra wieżę przecina bryła prostokątnego otwartego przedsionka z dwuskrzydłowymi drzwiami wejściowymi, umożliwiającymi wejście do niewielkiej kruchty, z której pro-wadzą schody na chór i na wieżę, a przez dwuskrzydłowe drzwi pod kruchtą chóru przechodzi się do przestrzeni nawy. Na chórze z wypukłą balustradą dominują or-gany umieszczone w neogotyckiej obudowie. Również większość wyposażenia jest w stylu neogotyckim. Jednonawowa przestrzeń z kolebkowatym sklepieniem tworzy pasy, unoszone przez przyścienne filary. W ścianach owalnego prezbiterium są ryt-micznie umieszczone filary, a całość wieńczy sklepienie konchowe.

94

s. 6 - 77/1 The architectural review, 1926s. 8 - 99/1 Hermann-beims-siedlung, Magdeburg (konrad rühl, gerhard gauger, willy zabel, adolf otto, 1926 – 29), Landeshauptstadt Magdeburg. stadtplanungsanmt Magdeburg. Mermann – beims – siedlung, nr 13, 19949/2 wohnanlage goldschmidtring, Magdeburg Hans Holthey, 1929 http://www.flickr.com/photos/54359823@n03/5960585246/in/photostream/s. 10 – 1110/ http://fotopolska.eu/163278,foto.html10/ http://fotopolska.eu/139157,foto.html11/ http://fotopolska.eu/139031,foto.html11/1 deutschlands städtebau – ratibor, 192811/2 http://www.um.gliwice.pl/bip/index.php?id=18233/1s. 12 – 1313/ http://fotopolska.eu/38600,foto.html13/1 Hermann frede, 1921-1923, [w:] Moderne bauformen Jahrgang 1925, stuttgart 1925, s. 32113/2 berlin-dahlem (Paul Mebes, 1908-1909) [w:] wasmuths monatshefte für baukunst, sammelband, ii Jahrgang 1915/1916, berlin 1916, s.12113/3. werkbund koln (Peter behrens, 1914) [w:] wasmuths monatshefte für baukunst, sammelband, i Jahrgang 1914/1915, berlin 1915, s.174s. 14 – 1515/ oberschlesien: verkehr, wirtschaft und volkstum, berlin-steglitz, 1935, s. 18715/1,3 http://www.hgv-wipp.de/photo_gallery%20-%20Texte/rathaus.htm15/2 wiehl, 1939http://de.wikipedia.org/wiki/datei:rathaus_wiehl_von_1939.JPgs. 16 – 1717/ oberschlesien: verkehr, wirtschaft und volkstum, berlin-steglitz 1935, s. 16917/1 Chemnitz 1929-35,http://www.flickr.com/photos/8241392@n07/6176284982/in/set-721576277360 3877017/2 Tegernseer Landstrasse 1928-29, [w:] urbanism & architecture in bavaria, http://urban.metaroll.de/s. 18 – 1919/ oberschlesien im bild, archiwum Państwowe w katowicach odział w gliwicach19/1 karl schabik, 193019/2 Twientieh Century architecture. a visual History, dennis sharp, 2002s. 20 – 2321/ oberschlesien: verkehr, wirtschaft und volkstum, berlin-steglitz 1935. s. 18923/1 L. Hornakova: The bata Phenomenon- zlin architecture 1910- 1960, gallery of fine arts, zlin 2009, s.12623/2 ibidem, s.6123/3 ibidem, s.3123/4 ibidem, s.16623/5 ibidem, s.96-723/6 T. Pokluda: bata- ze zlina do sweta, nadace T.baty 2009 s. 24 – 2525/ oberschlesien im bild, archiwum Państwowe w katowicach odział w gliwicach25/1 http://www.flickr.com/photos/91096067@n00/2038053688/25/2 http://www.flickr.com/photos/29310594@n05/5754258803/25/3 dominikus böhm, a. Hoff, schnell & steiner; 1962 s. 26 – 2727/ kulturarbeit in oberschlesien 1937, po s. 88s. 28 – 3029/ Monographien deutscher staedte, das buch der stadt neisse, berlin-friedenau 1925, ss. 33 -4430/1 berlin – spandau, Paul schmitthenner, 1914 – 17, [w:] from Paul schmitthenheimer, frantz oppenheimer and fritz stahl, die gartenstadt staaken, berlin 191730/2 Margarethenhöhe essen, georg Metzendorf, 1906 – 12, [w:] die Margarethen – Höhe – bei essen, darmastadt, 1913s. 31 – 33

32/ oberschlesien im bild, archiwum Państwowe w katowicach odział w gliwicach33/1 http://www.flickr.com/photos/dteil/3884210442/ turbinenfabrik33/2 http://midlifemadness.wordpress.com/2007/07/01/france-bonjour-paris/s. 34 – 3535/ oberschlesien im bild, archiwum Państwowe w katowicach odział w gliwicach35/1 davos, r. Maillart 1907http://notesonlooking.com/?p=434935/2 Paimio 1929 – 1933, a. aalto, [w:] Przestrzeń, czas, architektura, s. giedion, 1968, s. 615s. 36 – 3737/ oberschlesien im bild, archiwum Państwowe w katowicach odział w gliwicach37/1 zabrze 1927, fot. T.wagner 2007 37/2 Hotel designs; drawing inspiration from the past. Part 2http://www.hoteldesigns.net/industrynews/news_4767.html s. 38 - 3939/1 s-bahnhof w berlinie zehlendorf ,1927-28, richard brademan, http://www.kudaba.de/seiten/berlinzehlendorf/sbahnhofwannsee.htm 39/2 bürozentrum berlin,http://www.flickr.com/photos/22530195@n05/6289991520/in/set-72157627874697869s. 40 – 4141/ oberschlesien im bild, archiwum Państwowe w katowicach odział w gliwicach41/1 karl-Lehr-realschule duisburg (wanheimerort), http://www.flickr.com/photos/patrick scholl/6093690314/41/2 Max-Taut-shule -kompleks nöldnerplatz berlin, [w:] vilmoskörtes blog. vilmoskörte ist nicht vilmoskröte,http://vilmoskoerte.files.wordpress.com/2009/05/971-max-taut-schule.jpgs. 42 – 4342/ konrad wachsmann; Holzhausbau. Technik und gestaltung,ernst wasmuth, berlin 1930.43/1 Hans scharoun 1927,[w:] Taut bruno, die neue baukunst in europa und ameryka, stuttgart 1929, s. 17143/2 „am rupenhorn” berlin, fritz Marcus, 1925 [w:] Moderne bauformen Jahrgang 1933, stuttgart 1933, s. 23143/3 „Holtzsiedlung am kochenhof”, stuttgart 1933 [w:] Moderne bauformen Jahrgang 1933, stuttgart 1933, ss. 569, 571, 628s. 44 – 4545/ oberschlesien im bild, archiwum Państwowe w katowicach odział w gliwicachs. 46 – 4747/ oberschlesien im bild, archiwum Państwowe w katowicach odział w gliwicach47/1 frankfurt am Main Martin elsaesser, 1930 [w:] Martin elsaesser-bauten und entwürfe aus den jahren 1924-1932, berlin 1933, s.27047/2 frankfurt am Main Martin elsaesser 1930 [w:] Martin elsaesser-bauten und entwürfe aus den jahren 1924-1932, berlin 1933, s.27147/3 otwock edgar norwerth 1936 [w:] sprawozdanie funduszu kwaterunku wojskowego 1927-1937, warszawa 1938, s.160s. 48 - 4949/1 gerleve dominikus böhm 1938 [w:] dominikus böhm ein deutscher baumeister, regensburg 1943, s. 21649/2 essen dominikus böhm 1934-1937 [w:] dominikus böhm ein deutscher baumeister, regensburg 1943, s. 14749/3 Limburg an der Lahn Jan Hubert Pinand 1924-1927 [w:] Moderne bauformen Jahrgang 1928, stuttgart 1928, s. 186s. 50 - 51goryczková, n. – strakoš, M.: Moderní architektura okresu bruntál. ostrava 2000, číslo kata-logu 9, nepublikovaný výzkum.Mezerová, Ľ. a kol.: seznam nemovitých kulturních památek okresu bruntál. 2000. isbn 80-85034-21-2.Pozdrav z bruntálu. bruntál na dobových pohlednicích. bruntál 2003. isbn 80-902956-3-0, s. 39.národní památkový ústav v ostravě, evidenční list nemovité kulturní památky, rejstříkové číslo 102852.

bibliogrAfiA i przypisy

95

státní okresní archiv bruntál, fond archiv města bruntálu, inventární č. 140, seznam majitelů domů a stavebních parcel podle ulic.katastrální úřad bruntál, pozemková kniha.Městský úřad bruntál, stavební úřad, č. plánové dokumentace č. 229 - go elektroinstalace domu fügnerova 2/2a bruntál.vypracoval: Holba k., v roce 197951/1 http://www.mubruntal.cz/mildnerova-vila/g_3326/id_obrazky=6736&typ_sady=151/2 ht tp://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:brunt%C3%a1l_Petrin_mestske_osmilete _gymnazium.jpgs.52 - 53okresní archiv karviná, fond aM Český Těšín, inv.č. 1976, karton 19Muzeum Těšínska, Český Těšín, archiv města Český Těšín, karton a) demelloch - stavební úřední agenda pochodu pod tratí z ulice Hlavní (sachsenberg), poptávkové řízení, nabídky stavebních firem, korespondence s ředitelstvím drah v olomouci, stavební plány; 1929-1934; vše ve vázací složce, nečíslovánoMuzeum Těšínska, Český Těšín, archiv města Český Těšín, karton d.) nadace Jos. remiasch, 1854-1903; 5 složek s listinným materiálem k městu Těšín a Český Těšín53/1 http://www.tesin.cz/wp-content/uploads/2012/03/urban.pdf53/2 http://www.tesin.cz/wp-content/uploads/2012/03/urban.pdfs.54 – 55 Poděkování panu Phdr. k. Müllerovi, řediteli zemského archivu v opavě a panu Mgr. r. kra-včíkovi z okresního archivu v karviné za poskytnutí informací a dohledání podkladůLiteratura:okresní archiv karviná, fond aM Český Těšín, inv.č. 1976, karton 19Muzeum Těšínska, Český Těšín, archiv města Český Těšín, karton a) demelloch - stavební úřední agenda pochodu pod tratí z ulice Hlavní (sachsenberg), poptávkové řízení, nabídky stavebních firem, korespondence s ředitelstvím drah v olomouci, stavební plány; 1929-1934; vše ve vázací složce, nečíslovánoMuzeum Těšínska, Český Těšín, archiv města Český Těšín, karton d.) nadace Jos. remiasch, 1854-1903; 5 složek s listinným materiálem k městu Těšín a Český Těšínslovník osobností východní Moravy na adresehttp://www.divadloschod.cz/val.atheny/?id =osobnosti&what=v55/1 http://www.tesin.cz/wp-content/uploads/2012/03/urban.pdf55/2 http://www.tesin.cz/wp-content/uploads/2012/03/urban.pdfs.56 -5757/1 http://www.karntnerhof.com/pl/miasto.html57/2 http://www.german-architecture.info/ber-006.htms.58 - 59Hlučín 1256-2006. 750 let města. Hlučín 2006. isbn 80-239-7008-9.vybíral, J.: opavští architekti a stavitelé v letech 1918 – 1938. in: Časopis slezského muzea b-XXXvii, 1988, s. 258-259.rosová, r. – strakoš, M. a kol.: Průvodce architekturou opavy. ostrava 2011. isbn 978-80-85034-62-2.Hubáček, a.: architektura a urbanismus města Hlučína 1850 – 1950. bakalářská práce. ff ou 2008.Hubáček, a.: Hlučínská architektura 1850 – 1950. diplomová práce. ff ou 2010.nPú v ostravě, evidenční list nemovité kulturní památky, rejstříkové číslo 103360, rodinný dům č.p. 587, Hlučín.za v opavě, fond zemská vláda slezská v opavě, inv.č. 2246, sign. iX/90/vi/k-16.soka opava, fond okresní úřad v Hlučíně, karton 14, inv.č. 1459/1 http://img5.rajce.idnes.cz/d0510/4/4372/4372115_a2b503c8919508470010e0805f0806 66/images/Mod.arch-v.hanse_kalitty.jpgs.60 - 61ed. vybíral, J., goryczková, n., strakoš, M., šlapeta, v. Slavné vily Moravskoslezského kraje. foibos, Praha 2008okresní archiv frýdek – Místek, fond aM Jablunkov, inv.č. 219, karton 8okresní archiv frýdek – Místek, fond aM Jablunkov, inv.č. 223, karton 18okresní archiv frýdek – Místek, fond aM Jablunkov, inv.č. 243 karton 35okresní archiv frýdek – Místek, fond aM Jablunkov, inv.č. 251 karton 43okresní archiv frýdek – Místek, fond aM Jablunkov, inv.č. 268, karton 6461/1 http://www.panoramio.com/photo/40295079s. 62 - 63starý, oldřich. architekt františek vahala. in: Architektura IV, 1942, s. 106.Pš [Pavel šopák]. vahala, františek. in: Milan Myška (ed.), Biografický slovník Slezska a sever-ní Moravy – Nová řada 1 (13), ostrava 2000, s. 107 - 108.

sládeček, Jaromír. 80 let od otevření budovy české školy v Jistebníku 1930 – 2010, strojopis vydaný k příležitosti pořádání oslav 80. výročí otevření budovy české školy v obci, Jistebník 2010, nestránkovánosoka nový Jičín, oú bílovec, sign. iii/5, inv. č. 523, karton 351.soka nový Jičín, oú bílovec, sign. ii/2, inv. č. 476, karton 277. soka nový Jičín, archiv obce Jistebník, inv. č. 5. 63/1 http://commons.wikimedia.org/wiki/file:Teslova_transforma%C4%8dn%C3%ad _stanice.jpgs. 64 - 67ed. kohout, M., Templ, s., zatloukal, P. Česká republika, architektura XX. století, Morava a Slez-sko, zlatý řez, Praha 2005, s. 217.zatloukal, P. Příběhy z dlouhého století, Architektura let 1750 – 1918 na Moravě a ve Slezsku, Muzeum umění olomouc, olomouc 2002, s. 176.kollmann, v., zatloukal, P. Moravské lázně v proměnách dvou staletí, krajské vlastivědné mu-zeum v olomouci, olomouc 1987, s. 34-35.Výroční zpráva za rok 2010, nPú, ú. o. p. v Lokti, nPú, Praha 2011, s. 14. zemský archiv v opavě, fond němečtí rytíři – ústřední správa velmistrovských statků na Mo-ravě a ve slezsku, bruntál, soubor plánů pro stavbu hotelu a hospodářské budovy v karlové studánce, inv.č. 63 09.archiv státní léčebné lázně karlova studánkaarchiv p. Prim. Mudr. Jana vrabce 67/1 http://mw2.google.com/mw-panoramio/photos/medium/35306078.jpg67/2 http://www.czecot.pl/kongres/1227_dom-uzdrowiskowy-libuse-karlova-studankas. 68 - 69vybíral, J., zatloukal, P. architektura let 1850 – 1950 v krnově. Umění XXXIX, 1990, s. 530.vybíral, J. krnovský rothsfeller. Umění XLI, 1993, s. 405-413.vybíral, J. Mladí mistři, Architekti ze školy Otto Wagnera na Moravě a ve Slezsku. argo, Pra-ha 2002, s. 78, 79, 233.der architekt Xii, 1906, s. 11, vědecká knihovna v olomouci.69/1 http://www.weareprivate.net/blog/wp-content/uploads/Live.25-venture_vanna.jpg69/2 Moderne bauformen vi, 1907, tab.2, vědecká knihovna v olomouci69/3 http://www.flickr.com/photos/mflick-photos/2761946261s. 70 -71Hutarsch, w. das neue Lichtspiel und Theatergebäude in Jägerndorf. Jägerndorfer Länd-chen iii, 1928, č. 11, s. 81-82.Javorin, alfred. Divadla a divadelní sály v českých krajích I. Divadla. Praha: nakladatelství umění lidu, 1949, s. 94-95. vybiral, Jindřich – zaTLoukaL, Pavel. architektura let 1850-1950 v krnově. Umění XXXviii, 1990, č. 6, s. 529. blucha, vladimír. Krnov. Město mezi dvěma řekami; krnov: Město krnov, 2007, s. 105-107 a 140. weishmann, Helmut. Das rote Wien. Socialdemokratische Architektur und Kommunalpolitik 1919-1934. wien: Promedia verlag, 2002, s. 469 aj.Ms [strakoš, Martin]. kammel, Leo. in: Kulturněhistorická encyklopedie Slezska a severo-východní Moravy I. (A – M). ostrava: ostravská univerzita v ostravě, 2005, s. 403-404.71/1 http://www.historickeputovani.cz/uploads/article/276.jpgs. 72 - 73bartoš, Josef; schulz, Jindřich; Trapl, Jindřich; Historický místopis Moravy a Slezska v letech 1848 – 1960, svazek 13, olomouc 1994, s. 181.soka bruntál, archív Města albrechticeza opava, krajský soud, oddělení firemních spisů73/1, 2 fot. s. Tofil, 201173/2 J. Tofil, 2011s. 74 - 76Deutsche Post 14. 9. 1930, s. 9.gebauer, Josef – šrámek, Pavel. Náměstí a ulice města Opavy. opava: úřad města opavy a akademie J. a. komenského, 1990.krrČMářová, eva – šopák, Pavel. Městské koupaliště v Opavě. Stavebně-historický průz-kum. ataris – leden 2001.Pelc, Martin. Struktury opavského sportu 1850-1938, opava: slezská univerzita v opavě, 2009, s. 100-105. reichner, otto. wie es im neuen stadtbad aussieht, deutsche Post 28. 6. 1931, s. 20-21.Stavitel X, 1929, s. 156.Tinzová, bohumila – Čep, Marian. Sochař Josef Obeth (1874-1961). Život a dílo, štíty – opava:

96

nakladatelství Pavel ševčík – veduTa, 2008.rosová, romana – sTrakoš, Martin (eds.). Průvodce architekturou Opavy. ostrava: národní památkový ústav, územní odborné pracoviště v ostravě, 2011.šopák, Pavel (ed.). Slunce – voda – vzduch. Pamětní list k rekonstrukci hlavní budovy měst-ského koupaliště v Opavě v roce 2007. opava: ing. Pekárek – stavební společnost, s. r. o., 2007.šrek, robert. koupaliště v Jeseníku, materiál zpracován v prosinci 2009 v rámci grantového úkolu národního památkového ústavu, zaměřeném na architekturu 20. století.oz+Pz [zatloukal, ondřej – zatloukal, Pavel], reichner, otto. in: Kulturněhistorická encyklo-pedie Slezska a severovýchodní Moravy II. n-Ž. ostrava 2005, s. 197-198.75/1 http://www.historickeputovani.cz/uploads/article/276.jpg75/2 http://www.slavnestavby.cz/vily/moravskoslezsky/vily-augusta-lassmanna-a-ericha-lass mannas. 77 - 79dulla, M., Moravčíková, H. Architektura Slovenska v 20. storočí, slovart, bratislava 2002, s.372.ed. Plaček, v. Orlová, historie a současnost města, Mnv v orlové, Profil, ostrava 1973, s. 387.ed. kohout, M., Templ, s., zatloukal, P. Architektura XX. Století, Morava a Slezsko, zlatý řez, Praha 2005, s. 207.ed. vlček, P. Encyklopedie architektů, stavitelů, zedníků a kameníků v Čechách, academia, Praha 2004, s. 586.Stavitel, roč. vi, 1925, Praha, s. 86.Architekt SIA, roč. XXvi, 1927, Praha, s.101.Časopis československých architektů, roč. XXv, 1926, Praha, s.102.archiv odboru výstavby Městského úřadu orlová, složka: č. p. 840.státní okresní archiv karviná, fond spořitelna a záložna orlová, fond sbírka obrazového ma-teriálu, fotografií a fotonegativů78/1 http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:sobotka_sporitelna.jpg78/2 http://www.panoramio.com/photo/67633748s. 80 - 81strakoš, Martin. Průvodce architekturou ostravy. ostrava: národní památkový ústav, územní odborné pracoviště v ostravě, 2009.šlapeta, vladimír. vila karla urbánka. in: vybíraL, Jindřich (ed.). Slavné vily Moravskoslez-ského kraje. Praha: foibos, 2008, s. 119-121.oz+Pz [zatloukal, ondřej – zatloukal, Pavel], šlapeta, Lubomír. in: Kulturněhistorická ency-klopedie Slezska a severovýchodní Moravy II. N-Ž. ostrava: ostravská univerzita v ostravě, 2005, s. 323-324.zatloukal, Pavel (ed.). Lubomír Šlapeta 1908-1983. Čestmír Šlapeta 1908-1999. Architektonic-ké dílo (katalog). olomouc – brno: Muzeum umění olomouc a obecní dům brno, 2004.85/1 http://www.slavnestavby.cz/vily/moravskoslezsky/vila-eduarda-lisky85/2 http://www.slavnestavby.cz/vily/moravskoslezsky/vila-eduarda-liskys. 82 - 83gardavský, zdeněk. několik slov k ohrožení interiéru moderní vily v Janovicích. in: Ochrana památek moderní architektury. Sborník referátů přednesených na celostátní vědecké konferen-ci o ochraně památek moderní architektury. brno: krajské středisko státní památkové péče a ochrany přírody v brně, 1972, s. 75.strakoš, Martin. spitzerova vila v Janovicích u rýmařova. in: Památkový ústav v Ostravě, Výro-ční zpráva 2000, ostrava: státní památkový ústav v ostravě, 2001, s. 71-77. šg [glombičková, šárka]. spitzer, Julius. in: Milan Myška (ed.), Biografický slovník Slezska a severní Moravy – Nová řada 7, ostrava 2005, s. 125-126. strakoš, Martin. vila Julia spitze-ra. in: vybíraL, Jindřich (ed.). slavné vily Moravskoslezského kraje. Praha: foibos, 2008, s. 88-90s. 84 - 85Hájek, václav. k historii stavební firmy adolf rieger v Horním benešově. in: Sborník Národního památkového ústavu v Ostravě 2007. ostrava 2007, s. 127 - 140.kronika o výstavbě místního kostelíka ve skrochovicích. skrochovice 1995. (z německého ori-ginálu sepsaného roku 1954 Johannem kurekem, volně přeložili e. kucielová a i. k. kuciel)šopák, Pavel. architekt karl gottwald. in: Sborník Národního památkového ústavu v Ostravě 2003. Ostrava 2003, s. 95 – 104.83/1 http://zajimavosti.infocesko.cz/content/galerie_alone.aspx?zoomimg= 438&slideimg= -1&clanekid=1065

83/2 www.tesin.cz/wp-content/uploads/2012/03/urban.pdf83/3 http://polarbearstale.blogspot.com/2010/05/blog-post_06.htmls. 86 - 87saheb, J. a., Jež r., kristian J., Pindur d.: Třanovice v proměnách staletí, vyd. obec Třanovice, Třanovice 2010, isbn 978-80-254-8364-0, s. 164-165.nešpor r. z.: Encyklopedie moderních evangelických (a starokatolických) kostelů Čech, Mora-vy a českého Slezska, kalich, Praha 2009, isbn 978-80-7017-129-5, s. 471.z historii Parafii ewangelickiej w Trzanowicach/z dějin evangelického sboru v Třanovicích, slezská církev evangelická a. v. a obec Třanovice, Třanovice 2000, http://tranovice.sceav.cz/archiv Henryka wawreczkyarchiv obce Třanovice, http://tranovice.cz/87/1 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:katowice_-_willa_Tadeusza_Michejdy. JPg&filetimestamp=20070225010009s. 88 - 89ullrich, J. Gesichte der Stadt Wiegstadtl. wiegstadtl. 1933.kouřilová, d.- rosová, r. Zjišťovací terénní průzkum autentických forem stavebního projevu v regionu Opavska, II.díl – Vítkovsko. státní památkový ústav v ostravě, ostrava 2002. Pavelková, H. Plošný průzkum, zhodnocení a dokumentace architektonického dedictví 2. polo-viny 19. století a 1. poloviny 20. století na Budišovskou, Vítkovsku a severozápadním Opavsku. in.: sborník národního památkového ústavu v ostravě 2009. ostrava. 2009. str. 85 – 92.s. 90 - 91vybíral, J.: Podhorská architektura Josefa Hoffmanna, in.: umění XLvii., 1999, č. 6, s. 494 – 511.sekler, e. f.: Josef Hoffmann. das architektonische werk. Monographie und werkverzeich-nis. salzburg – wien, 1982vřesina u Hlučína (kostel sv. viléma aquilského) soka olomouc, fond: arcibiskupská konzistoř v olomouci, vřesina, signatura g1, karton č. 4710.soka olomouc, fond: arcibiskupská konzistoř v olomouci, vřesina, signatura g6, karton č. 4937.soka opava, inventář k fondu obec vřesina, zpracovaný b.Martinkem v roce 1997, s. 1069-1071.soka opava, fond: farní úřad Hlučín, inventární č. 81, signatura Xi, karton č. 6.Hosák, Ladislav: Historický místopis Moravy a slezska v letech 1848 – 1960. ostrava ProfiL 1967, s. 375.vlček, Pavel: encyklopedie architektů, stavitelů, zedníků a kameníků v Čechách. Praha aCadeMia 2004, s. 88.strakoš, Martin: Průvodce architekturou ostravy. národní památkový ústav, ú.o.p. v ostravě 2009, s. 388.isbn 978-80-85034-54-7. Plaček, v. – Plačková, M.: vřesina 1270-2010. vřesina 2010.brabcová, L.: Pozdrav z Hlučínska. opava 1995. isbn 80-901764-1-0 91/1 http://www.great buildings.com/cgibin/gbi.cgi/Moser_House.html/cid_20051213_kmm_img_8130.html91/2 http://en.wikipedia.org/wiki/file:sanatoriumpurkersdorf1-2.JPg91/3 http://www.slavnevily.cz/data/26/693/vila-berla-Hoffmann ext1iMg_9543.jpgs. 92 – 93soka olomouc, fond: arcibiskupská konzistoř v olomouci, vřesina, signatura g6, karton č. 4937.soka opava, inventář k fondu obec vřesina, zpracovaný b.Martinkem v roce 1997, s. 1069-1071.soka opava, fond: farní úřad Hlučín, inventární č. 81, signatura Xi, karton č. 6.Hosák, Ladislav: Historický místopis Moravy a slezska v letech 1848 – 1960. ostrava ProfiL 1967, s. 375.vlček, Pavel: encyklopedie architektů, stavitelů, zedníků a kameníků v Čechách. Praha aCadeMia 2004, s. 88.strakoš, Martin: Průvodce architekturou ostravy. národní památkový ústav, ú.o.p. v ostravě 2009, s. 388.isbn 978-80-85034-54-7. Plaček, v. – Plačková, M.: vřesina 1270-2010. vřesina 2010.brabcová, L.: Pozdrav z Hlučínska. opava 1995. isbn 80-901764-1-0.93/1 http://static.panoramio.com/photos/original/44148363.jpg

ArchitekturA górnego ŚląskA w okresie...

Documents

Transcript of ArchitekturA górnego ŚląskA w okresie...