Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2011, 183-196

ARCHITEKTURA DREWNIANA SAMARY Z KO CA XIX

I POCZ TKU XX WIEKU

Ewa Pol

Wydzia Architektury, Politechnika Wroc awska

Faculty of Architecture, Wroc aw University of Technology

ul. B. Prusa 53/55, 50-317 Wroc aw, e-mail: ewa.pol@pwr.wroc.pl

Streszczenie. Zabudowa drewniana pochodz ca z ko ca XIX i pocz. XX w. w Samarze, w Rosji,

jest jednym z przyk adów nadwo a skiej architektury drewnianej, charakteryzuj cej si bogatym

zdobnictwem oraz form . Ciekawym zjawiskiem w XIX w. sta o si zast powanie architektury

murowanej architektur drewnian . Fenomen ten spowodowany by nap ywem ludno ci wiejskiej

do miasta. Z drewna budowano nie tylko zabudow mieszkaniow , ale i budynki u yteczno ci

publicznej (ko cio y, szpitale, szko y) oraz ma architektur . Pocz tkowo architektura ta znajdo-

wa a si na obrze ach miasta. Wraz z jej popularyzacj w ród urz dników, zacz a ona wyst po-

wa równie w centrum miasta w miejscu wolnych parceli. Mo na wyró ni wiele typów tej

zabudowy: od najprostszych jednoizbowych po dwu- i trzykondygnacyjne domy wa nych urz d-

ników. Zabudowa ta najcz ciej wyst powa a w konstrukcji zr bowej oraz szkieletowej (podzia y

wewn trzne, wykusze, wie e). Ostatni wymieniony typ zabudowy móg mie konstrukcj miesza-

n – parter by murowany, natomiast pozosta e kondygnacje drewniane. Budynki mieszkalne

najcz ciej zwie czone by y dachem dwuspadowym, natomiast wykusze i ryzality – dachem

wie owym. Uk ad funkcjonalno – przestrzenny poszczególnych rodzajów zabudowy by okre lo-

ny. Charakterystyczna dla tej zabudowy sta a si dekoracja. W przewa aj cej cz ci motywami

ornamentu by y formy zoomorficzne, fitomorficzne, geometryczne oraz wyst powa y typowe

formy ludowe. Dekorowane by y szczyty, okna szczytowe, wiatrownice, zwie czenia szczytów,

listwy podokapowe, naro a budynku (ko uchowanie), nad- i podokienniki. Przybiera y one ró ne

formy oraz kszta ty. Najbardziej charakterystyczne sta y si nad- i podokiennik, tworz c dekoro-

wane obramienia okienne. Ich charakterystyczn cech kompozycyjn by a symetria. Z czasem

formy obramie okiennych ulega y przekszta ceniu (przesuwano je wzgl dem lica ciany, spi -

trzano). Wa nym elementem elewacji sta y si akcenty, takie jak ryzality, wykusze, wie yczki,

balkony i niewielkie lukarny. By y one bardzo ró ne i wyst powa y w dowolnej kombinacji. Ce-

chy architektury drewnianej nawi zuj do stylu, jaki panowa w XIX w. – eklektyzmu. W Rosji

mamy do czynienia ze swoist odmian eklektyzmu, polegaj c na po czeniu tradycyjnych form

architektury rosyjskiej – np. kokosznik – z formami zachodnioeuropejskimi ró nych epok.

S owa kluczowe: Samara, architektura drewniana, architektura nadwo a ska

184 E. Pol

WST P

Zarys historii miasta

Samara to miasto w Rosji za o one w 1586 r. nad rzek Wo g . Pod koniec

XIX w. otwarto tu lini kolejow Samara – Zlatoust. W tym czasie miasto sta o

si wa nym centrum administracyjnym oraz przemys owym Rosji. Szybki

wzrost gospodarczy oraz rozwój handlu doprowadzi y do poprawy jako ci ycia

w mie cie. Nast pi liczny nap yw ludno ci wiejskiej do miasta. Wraz ze wzro-

stem liczby mieszka ców granica miasta zosta a znacznie poszerzona i nast pi a

jego rozbudowa. W roku 1851 Samara liczy a 23 812 osób, w roku 1876 liczba

ludno ci wynosi a 54 tys., natomiast w roku 1897 by o to ju 90 tys., osi gaj c

w roku 1926 175 tys. [ ].

Samara to jedno z miast, w którym nadwo a ska zabudowa drewniana po-

chodz ca z ko ca XIX i pocz tku XX w. wci dominuje w krajobrazie miasta.

Przyk adowa zabudowa drewniana Samary

Pod koniec XIX w. zabudowa mieszkaniowa o konstrukcji drewnianej

i drewniano-kamiennej zajmowa a wi ksz powierzchni Samary. By o to niety-

powe zjawisko, poniewa architektura drewniana zazwyczaj poprzedza a zabu-

dow murowan . W Samarze zjawisko to zosta o odwrócone. G ówn przyczyn

by nap yw ludno ci wiejskiej do miasta. Nast pi o rozpowszechnienie architek-

tury ludowej, która w tamtych czasach na wsi by a przede wszystkim drewniana.

Zjawisko to trwa o a do po owy XX w. Pierwotnie zabudow drewnian lokali-

zowano wy cznie na obrze ach miasta. Popularyzacja tej zabudowy w ród za-

mo nych mieszczan doprowadza a do rezygnacji z zabudowy murowanej na

rzecz budynków drewnianych. Dzi ki temu architektura drewniana zosta a

wprowadzona do centrum miasta w miejsce wolnych parceli [ ].

Dost p do rzeki Wo gi u atwia pozyskiwanie materia u budulcowego, jakim

by o drewno. Do budowy u ywano najcz ciej drewna sosnowego lub wierko-

wego, pochodz cego z lasów znajduj cych si w górnym biegu Wo gi. Z drewna

budowano domy, budynki gospodarcze, ale równie budynki u yteczno ci pu-

blicznej, takie jak ko cio y, szpitale, szko y, a tak e obiekty ma ej architektury,

np. altany, kioski, ogrodzenia.

Jednym z drewnianych obiektów by pierwszy ko ció katolicki, zwany rów-

nie ko cio em polskim (w Samarze pod koniec XIX w. mieszka o wielu Pola-

ków), znajduj cy si tu za obecnym murowanym ko cio em1 (ryc. 1). By to

budynek dwukondygnacyjny z dwuspadowym dachem w stylu neogotyckim.

Elewacja frontowa zosta a podzielona na trzy cz ci. Dwie boczne cz ci posia-

da y pary okien znajduj ce si pod jednym nadokiennikiem, natomiast w cen-

tralnej cz ci okna by y pojedyncze. Na parterze znajdowa y si okna prostok t-

1 Budynek ko cio a znajduje si przy ul. Frynze 157 od strony podwórza.

ARCHITEKTURA DREWNIANA SAMARY Z KO CA XIX I POCZ TKU XX WIEKU 185

Ryc. 1. Pierwszy ko ció polski w Samarze z pocz tku XIX w.

Fig. 1. The first Polish church from the beginning of the 19th c. in Samara

ne, na wy szej kondygnacji by y one ostro uczne z trójk tnymi nadokiennikami.

Budynek poddany by wielokrotnie przebudowom, zmieniaj c swój charakter

i funkcj , nigdy nie odzyskuj c swojej pierwotnej funkcji oraz dekoracji. Obec-

nie jest to budynek mieszkalny, pozbawiony w ca o ci oryginalnej dekoracji,

nawet okna na pi trze zosta y zmienione na prostok tne.

Rozwój sztuki budowania z drewna w Rejonie Nadwo a skim

Budynki drewniane pochodz ce z ko ca XIX w. i pocz tku XX reprezentuj

najcenniejsze przyk ady dawnego kunsztu ciesielskiego. Charakterystyczn ce-

ch tej zabudowy jest bogata ornamentyka. Dzi ki wynalezieniu odpowiednich

narz dzi drewno sta o si atwe w obróbce, co wp yn o na zró nicowanie za-

równo pod wzgl dem charakteru, jak i dekoracji. By o materia em bardzo cenio-

nym w tamtych czasach. W tego typu zabudowie widoczny jest wp yw, jaki

wywar a architektura ludowa, przyby a wraz z mieszka cami wsi, na rozwój

zabudowy miejskiej w Samarze. Dzi ki temu charakterystyczn cech pejza u

miejskiego sta si kontrast mi dzy zastan murowan , zwart zabudow miej-

sk , znajduj c si wzd u g ównych traktów komunikacyjnych, a nowo powsta-

j c zabudow drewnian .

Domy kupieckie oraz budynki mieszkalne zamo nych mieszczan cz sto pro-

jektowane by y przez znanych, lokalnych architektów, takich jak: A.A. Scherba-

chov (np. dom przy ul. Samarskoj, obecnie Frunze 51), Metchant P.S. Arzaha-

nov (dom na skrzy owaniu ul. Torgowoj i Falconer, obecnie Majakowskiego

186 E. Pol

i Lenina), F.P. Zasuhhina (np. dom przy ul. Samarskoj), Z.V. Kleinermann,

G.N. Moshova, Y.S. Reshetnikov. Dwaj ostatni wymienieni byli typowymi

przedstawicielami budownictwa ludowego [ 2001].

W Samarze mo na spotka du ró norodno drewnianej zabudowy miesz-

kaniowej. Ich wygl d, ilo kondygnacji, konstrukcja, wreszcie dekoracja two-

rz niepowtarzalny charakter tego miasta.

Typy zabudowy drewnianej

Typy budynków mieszkalnych odzwierciedla y stan maj tkowy i pochodze-

nie jego w a ciciela [ ].

Budynki jednokondygnacyjne. Najprostszym domem by parterowy budy-

nek z dwuspadowym dachem nale cy do ch opów, drobnomieszcza stwa oraz

rzemie lników. Uk ad przestrzenny tego typu zabudowy jest odwzorowaniem

typowej zabudowy wiejskiej. Dodatkowo do budynku mog a przylega sie lub

pomieszczenia gospodarcze. Na elewacji znajdowa y si najcz ciej dwa lub

trzy okna. Kolejnym rodzajem zabudowy jednokondygnacyjnej jest po czenie

kilku domów. Bardzo szybko nast pi a ewolucja tego typu zabudowy. Zwi zane

to by o ze zwi kszeniem ilo ci ogrzewanych pomieszcze . Domy parterowe

stawa y si coraz bardziej rozbudowane. Dodawano do nich kolejne pomiesz-

czenia, a pomieszczania gospodarcze zacz to ogrzewa , zyskuj c dzi ki temu

dodatkow powierzchni mieszkaln . Zwi kszaj ca si liczba pomieszcze

spowodowa a wzrost liczby okien na elewacji.

Dwupi trowe domy typu wiejskiego. Kolejnym rodzajem jest dwukondy-

gnacyjny dom dla redniozamo nych mieszczan. Pierwsza kondygnacja budyn-

ku by a podkre lana przez bogatsz dekoracj w porównaniu z parterem. Na

elewacji znajdowa y si zazwyczaj trzy lub cztery okna.

Domy urz dnicze. Trzeci grup tworz dwu- i trzykondygnacyjne domy dla

wa nych urz dników. Liczba okien na poszczególnych kondygnacjach jest

znacznie wi ksza w porównaniu z poprzednimi typami. Niektóre z tych domów

posiada y parter murowany, kolejne kondygnacje wznoszone by y z drewna.

Uk ad funkcjonalno-przestrzenny zabudowy

Sposób rozplanowania funkcjonalnego pomieszcze w domach miejskich by

ujednolicony. Pomieszczenia o znaczeniu reprezentacyjnym, w tym g ówna

klatka schodowa oraz pomieszczenia mieszkalne, mia y znajdowa si od strony

ulicy. Natomiast pomieszczenia dla s u by usytuowane by y od strony podwó-

rza. Takie rozplanowanie funkcji poszczególnych pomieszcze odzwierciedlone

zosta o w dekoracji elewacji. Wprowadzono gradacj wa no ci elewacji. Fasada

frontowa, znajduj ca si najcz ciej od strony ulicy, by a bardzo bogato zdobio-

na. Natomiast elewacje boczne posiada y mniej detali. A w przypadku elewacji

od strony dziedzi ca ich ilo by a znikoma.

ARCHITEKTURA DREWNIANA SAMARY Z KO CA XIX I POCZ TKU XX WIEKU 187

W przypadku domów najprostszych – parterowych, ilo pomieszcze zosta-

a zredukowana do jednej lub dwóch izb. Ka dy budynek posiada dodatkowo

sie . Wszystkie pomieszczenia rozplanowane zosta y wokó pieca ceramiczne-

go. Dodatkowo latem sie oraz pomieszczenia gospodarcze, które by y nie-

ogrzewane, s u y y jako pomieszczenia mieszkalne. W przewa aj cej cz ci

zabudowa ta pokryta by a dachem dwuspadowym. Budowa tego typu domu

pocz tkowo rozpowszechniona by a na obrze ach miasta.

Konstrukcja budynków drewnianych

Drewniane domy pochodz ce z ko ca XIX w. i pocz tku XX najcz ciej bu-

dowano w konstrukcji zr bowej lub mieszanej: murowany parter, drewniane

pi tro (ten typ konstrukcji mo emy spotka w budynkach zamo nych miesz-

czan). ciany zewn trzne wykonywano w konstrukcji zr bowej na „jaskó czy

ogon” lub „zamek zr bowy”. Natomiast sie , pomieszczenia gospodarcze oraz

podzia y wewn trzne wykonywano w konstrukcji szkieletowej.

Ryc. 2. Samara dom przy ul. Frunze 75

Fig. 2. Samara, 75 Frunze St. house

188 E. Pol

Ten sam rodzaj samej konstrukcji wyst powa równie przy budowie wie

oraz wykuszy, które s charakterystyczne dla tego typu obiektów. Chc c zas o-

ni typow konstrukcj domu, elewacje pokryte zosta y deskowaniem, nadaj c

im charakterystyczny wygl d. Mo emy spotka nieliczne przyk ady, które nie

maj takiego deskowania. Nietypowym przyk adem konstrukcji jest dom przy

ul. Frunze 75 (ryc. 2), znajduj cy si w podwórzu. Budynek ma konstrukcj tzw.

muru pruskiego i jest jedynym takim drewnianym budynkiem w Samarze.

Dekoracja drewnianej zabudowy

Elewacje sta y si elementem charakterystycznym dla tego typu zabudowy.

Akcenty na fasadach by y bardzo ró ne i wyst powa y w dowolnej kombinacji.

By y to ryzality, wykusze, wie yczki, balkony i niewielkie lukarny. Równie

zwie czenia szczytów przybiera y bardzo ró ne kszta ty, cz sto tradycyjne for-

my ludowe, takie jak kokosznik2. Dodatkowo naro a budynków i g ówne wej-

cia podkre lane by y poprzez bogato zdobione wykusze, które cz sto akcento-

wa y skrzy owania ulic, tworz c rodzaj dominanty. Wykusze oraz wie e zwie -

czone by y przewa nie dachem namiotowym i wie owym, z charakterystyczn

dla tego typu dachu iglic . Do mniej powszechnych przekry nale dachy dwu-

spadowe3, he my cebulaste4 oraz wielop aszczyznowy dach5. Na elewacjach

stosowano równie ryzality, podkre laj ce osiowo za o enia, mog y one ak-

centowa g ówne wej cie do budynku. Podobnie jak wie e i wykusze, zako -

czone by y dachem namiotowym lub wie owym z iglic 6 (ryc. 3).

Dekoracja drewnianych domów w Samarze jest bardzo charakterystyczna.

Nawi zuje do motywów ro linnych, zoomorficznych oraz geometrycznych.

Sta o si to tak dzi ki wynalezieniu narz dzi umo liwiaj cych atwiejsz i do-

k adniejsz obróbk drewna, takich jak np. laubzega7. Dekorowane by o prawie

wszystko: szczyty, okna szczytowe, wiatrownice, zwie czenia szczytów, listwy

podokapowe, naro a budynku, nad- i podokienniki, nadaj c zabudowie charakte-

rystyczny wygl d.

2 Kokosznik – w architekturze rosyjskiej charakterystyczny dla budownictwa cerkiewnego

z okresu XVI–XVII w. element wystroju w postaci dekoracyjnego szczytu, maj cy wykrój naj-

cz ciej w kszta cie uku koszowego (rzadziej w kszta cie trójk tnym, ostro ukowym lub pó ko-

listym), zazwyczaj bogato profilowany. Kokosznik stosowany by zarówno w budownictwie

drewnianym, jak i kamiennym i grupowany na dachach budowli szeregowo w kilku pi trz cych

si nad sob rz dach. uki umieszczane s najcz ciej u nasady b bna, he mu, wi b dacho-

wych lub iglic. W. Szolginia, 1992. Architektura. Warszawa: Sigma NOT, s. 74, 75. Przyk a-

dem mo e by budynek znajduj cy si przy ul. Frunze 10. 3 Przyk adem mo e by budynek znajduj cy si przy ul. Chapayev 12. 4 Przyk adem mo e by budynek znajduj cy si przy ul. Galaktionovskaya 82. 5 Przyk adem mo e by budynek znajduj cy si przy ul. Artsybushevskoy 73. 6 Przyk adem mo e by budynek znajduj cy si przy ul. Frunze 171. 7 Laubzega (niem. Laubsäge) – cienka pi ka umocowana w metalowym kab ku, s u ca zwykle

do wy ynania otworów i wykrojów w drewnie; wyrzynarka, w o nica. S ownik wyrazów ob-

cych, PWN, Warszawa 1991, s. 495.

ARCHITEKTURA DREWNIANA SAMARY Z KO CA XIX I POCZ TKU XX WIEKU 189

Ryc. 3. Samara dom przy ul. Frunze 171

Fig. 3. Samara, 171 Frunze St. house

Cechy stylowe architektury drewnianej nawi zuj do stylu, jaki panowa

w XIX w. – eklektyzmu8. W Rosji mamy do czynienia ze swoist odmian

eklektyzmu, polegaj c na po czeniu tradycyjnych form architektury rosyjskiej

(np. kokosznik) z formami zachodnioeuropejskimi ró nych epok. W Samarze

wi kszo zabudowy drewnianej posiada ornamenty odpowiadaj ce temu stylo-

wi. Prze om wieku XIX i XX to Art Nouveau9. Ten styl przyj si jedynie

8 T. Broniewski, 1990. Historia architektury dla wszystkich, Zak ad Narodowy im. Ossoli skich

– Wyd., Wroc aw, s. 487 i 488. 9 T. Broniewski, op.cit., s. 509 i 510.

190 E. Pol

w szcz tkowej formie detali, w postaci uków i ornamentów kwiatowych, deko-

racji balkonu10. Wyst puje on bardzo sporadycznie.

Wiatrownice. W dachu dwuspadowym zabezpiecza y pokrycie dachu przed

wiatrem od strony szczytowej. Rol t pe ni y deski przybite wzd u kraw dzi

dachu. Kraw d wiatrownicy stykaj ca si z dachem by a najcz ciej bez deko-

racji, natomiast dolna cz posiada a ornament, polegaj cy na multiplikacji

form najcz ciej geometrycznych, np. rombów czy owalu. Zdarza si , e obie

kraw dzie posiadaj zdobienia. Szczególny efekt dekoracyjny uzyskiwano na-

k adaj c na siebie dwa deskowania – jedno nad drugim, przesuwaj c je jedno-

cze nie wzgl dem siebie. Dodatkowo tworzono inny motyw zdobniczy dla ka -

dego z deskowa .

Listwy podokapowe. W podobny sposób jak wiatrownice dekorowane by y

listwy podokapowe (ryc. 4). Osi gaj one bardziej rozbudowane formy – swoim

ornamentem wchodz na górn kraw d ciany budynku. Wyst puje tu mnogo

rozwi za . G ównym motywem dekoracji s formy geometryczne oraz fitomor-

ficzne11. Jednym z charakterystycznych elementów dekoracji podokapowych s

konsole. Nawi zywa y one do stylów architektonicznych, np. do klasycyzmu, lub

mog y przybiera ró norodne kszta ty geometryczne. Cz sto by y to formy a urowe.

Ryc. 4. Samara przyk ad listwy podokapowej

Fig. 4. Samara, under eaves mouldings example

Ryc. 5. Samara przyk ad ko uchowania

Fig. 5. Samara, corner example

10 Przyk adem mo e by budynek znajduj cy si przy ul. Artsybushevskoy 73. 11 Ornament fitomorficzny – inaczej ornament ro linny.

ARCHITEKTURA DREWNIANA SAMARY Z KO CA XIX I POCZ TKU XX WIEKU 191

Naro a – ko uchowanie. Kolejnym wa nym elementem budynku s naro a

(ryc. 5) – tzw. ko uchowanie [Przesmycka 2001] one nie tylko funkcj ochron-

n , ale i dekoracyjn . Podzielone s na prostok tne lub kwadratowe pola, we-

wn trz których znajduj si ornamenty. Cechowa y si du ró norodno ci

form zdobniczych i podobnie jak w przypadku wszystkich innych detali, prze-

wa aj formy geometryczne oraz fitomorficzne. Cz sto ich dekoracje mia y

charakter symboliczny.

Okna. Posiadaj bogate zdobienie, w sk ad których najcz ciej wchodz nad-

i podokienniki. Aby wzbogaci dekoracj , wprowadzono boczne pasma orna-

mentu, w ca o ci tworz c dekoracyjn ram okna (ryc. 6 i 7). Najcz ciej spoty-

kanym kszta tem okna jest prostok t. W architekturze drewnianej ko ca XIX

i pocz tku XX w. nadokienniki s du o bardziej dekoracyjne ni podokienniki.

Ryc. 6. Samara przyk ad obramienia okiennego domu

dwukondygnacyjnego

Fig. 6. Samara, framing example in a one story house

Ryc. 7. Samara przyk ad obramienia okiennego domu

parterowego

Fig. 7. Samara, framing example in a two story house

Charakterystyczn cech w kompozycji, zarówno nad-, jak i podokienników

jest ich symetryczno . Pierwotnie w domach mieszcza skich stosowano tylko

nadokienniki w formie trójk ta. Natomiast formy typowe dla architektury ludo-

wej, takie jak kszta ty pó okr g e, ukowe i z kokosznikiem (w Samarze aktual-

192 E. Pol

nie nie zachowa si ten typ obramienia okiennego), wyst powa y w budynkach

jedno- i dwukondygnacyjnych. Z biegiem czasu przyj y si one równie w do-

mach kupieckich.

Nadokienniki ulega y przekszta ceniu. Zacz to je przesuwa do przodu

w stosunku do lica, przemieszcza ich fragmenty w tej samej p aszczy nie

w gór i w dó , przerywa i spi trza . Wykonanie bogato dekorowanych a uro-

wych nadokienników wymaga o du ego nak adu pracy, przez co takie obramie-

nia okienne sta y si symbolem zamo no ci w a ciciela danego budynku.

W przypadku zabudowy z murowanym parterem forma nadokiennika zostaje

powielona na murze, tworz c gzyms nadokienny.

Okiennice. Mieszczanie, których nie sta by o na wykonanie bogato deko-

rowanych nad- i podokienników, ozdabiali swoje elewacje okiennicami (ryc. 8).

Równie by y u ywane jako element dekoracyjny na parterze (bardzo rzadko

spotykany). Pierwotn funkcj okiennic by a ochrona okien przed wiatrem

i niskimi temperaturami, jednak do szybko sta y si elementem dekoracyjnym,

detalem na elewacji domu. Rzadko posiada y ornament.

Ryc. 8. Samara przyk ad okiennic domu jednokondygnacyjnego

Fig. 8. Samara, shutter in one store house example

Okna szczytowe. Rzadko s spotykane w miejskiej architekturze drewnianej.

Wyst puj jedynie w jednokondygnacyjnej zabudowie znajduj cej si na obrze-

ach ówczesnej Samary. Sporadycznie wyst puj w szczytowych partiach naro-

y, ryzalitów. Przewa nie s one niewielkich rozmiarów, cz sto pojedyncze, rza-

dziej podwójne. Najcz ciej ten typ okna nie mia dekoracji. Je li wyst powa y ob-

ramienia okienne, to by y one bardzo proste, bez dodatkowej ornamentyki. Okna

przybiera y formy prostok ta, prostok ta zako czonego pó okr g o, b d okr gu.

ARCHITEKTURA DREWNIANA SAMARY Z KO CA XIX I POCZ TKU XX WIEKU 193

Ryc. 9. Samara dekoracja ganku ul. Leninskaja 146

Fig. 9. Samara, porch decoration, 146 Leninskaja Str.

Ganki. Charakterystycznym elementem rosyjskiej zabudowy ludowej s

ganki (ryc. 9). Kszta tuj one form ca ego budynku, akcentuj c wej cie. Wy-

st powa y one w najprostszym typie domu. Pierwotn ich funkcj by o ochrona

wej cia. Z czasem w zwartej miejskiej zabudowie zosta y one zredukowane

(w stosunku do ganków znajduj cych si na wsi) do dachu okalaj cego wej cie.

Ganki zyska y jedynie charakter dekoracyjny. Zdobiono je motywami przede

wszystkim ro linnymi oraz zoomorficznymi. Zadaszenie dekorowane by o wia-

trownicami z tym samym motywem jak wiatrownice na g ównym dachu.

Kolorystyka

Kolor drewnianych domów w Samarze sta si równie elementem dekora-

cyjnym. Zabudow najcz ciej malowano na charakterystyczne, wyraziste kolo-

ry – m.in. turkus, zielony permanentny, ugier. Dzi ki zastosowaniu takich barw

budynki te si wyró nia y od innych. Koloru u ywano przede wszystkim w de-

skowaniu na elewacji. Pozosta e elementy dekoracyjne, takie jak ganki, wia-

194 E. Pol

trownice, listwy podokapowe, pod- i nadokienniki, naro a, malowane by y na

jasny, w przewa aj cej cz ci na bia y kolor. W ten sposób detale zdobnicze

zosta y zaakcentowane. Jednak nie wszystkie budynki by y kolorowe, niektóre

pozostawiono bez koloru, pokazuj c faktur i struktur surowego drewna.

PODSUMOWANIE

Konserwacja i rewaloryzacja obiektów drewnianych w Samarze

Obiekty drewniane szczególnie s nara one na niekorzystne czynniki rodo-

wiskowe oraz na up yw czasu. Dodatkowo znajduj si one w centrum miasta,

przez co bardziej s nara one na ró ne czynniki. Z ka dym rokiem ich ilo

drastycznie maleje. Dlatego warto podejmowa dzia ania, umo liwiaj ce za-

chowanie jak najwi kszej ilo ci tego typu zabudowy oraz jak najliczniejszej

ilo ci detalu architektonicznego.

Dobrym przyk adem mo e by rewaloryzacja fragmentu ul. Leninskaja

146–150 (ryc. 10). S to jednopi trowe domy, ustawione cian szczytow do

ulicy. Ka dy z tych domów zosta poddany konserwacji przy zachowaniu jak

najwi kszej ilo ci oryginalnego detalu. Uzupe niono brakuj ce lub zniszczone

Ryc. 10. Samara fragment ul. Leninskaja 146–150

Fig. 10. Samara, fragment of Leninskaja St. (146-150)

ARCHITEKTURA DREWNIANA SAMARY Z KO CA XIX I POCZ TKU XX WIEKU 195

Ryc. 11. Samara widok z ulicy na nowo powsta y wie owiec

Fig. 11. Samara, view from the street at a new built skyscraper

detale, dodatkowo przywracaj c im ich pierwotn kolorystyk . Z biegiem czasu

zmieni y si potrzeby bytowe, dlatego zabudowa ta zosta a dostosowana do

wspó czesnych wymaga funkcjonalnych.

Niestety nie zawsze istniej mo liwo ci, aby uchroni dziedzictwo kulturo-

we. Tereny, jakie zajmuj domy drewniane, s cz sto bardzo cenne i ch tnie

pozyskiwane przez deweloperów. Mimo zapisów prawnych o zachowaniu tak

warto ciowej zabudowy, inwestorzy stawiaj swoje cele ponad dobro kulturowe

(ryc. 11).

196 E. Pol

PI MIENNICTWO

Przesmycka E., 2008. Lubelszczyzna wielokulturowo osadnictwa, budownictwa i architektury,

monografia, Lublin.

Przesmycka E., 2001. Przeobra enia zabudowy i krajobrazu miasteczek na Lubelszczy nie. Lu-

blin.

. ., 1954. . -

.

. ., 1986. . : . - .

, . ., 2001. . . .

. ., 2002. „ ” . :

„ ”.

, . ., 1982. . :

- .

. ., 2008. „ -

" N 2, XIX –

XX , , 65–78

. ., ,

XIX –

XX .– maszynopis

SAMARA WOODEN ARCHITECTURE FROM THE LATE NINETEENTH

AND EARLY TWENTIETH CENTURY

Abstract. Wooden buildings dating from the late XIX-th and early XX-th century in Samara,

Russia, are one of the examples of Volga region wooden architecture, which are characterized by

rich ornamentation and form. An interesting phenomenon in the nineteenth century was the re-

placement of brick architecture with wooden architecture. This phenomenon was caused by the

influx of rural population to the city. It was a time when folk architecture has significantly affected

in urban architecture. From were built wood but not only homes, also public buildings such as

churches, hospitals, schools and small architecture. Initially, this architecture was on the outskirts

of the city. Along with the popularization with officials, it also began to appear in the city centre in

places of free lots. One can distinguish many types of buildings: from the simplest one-room ones

to two-and three-storey houses of important officials. Buildings were of log construction and

frame construction (internal divisions, bay windows, towers). The second type of building could

have a mixed structure – ground floor was made from brick, while the remaining floors were made

from wood. Residential buildings often had gable roof, whereas bay windows and projections had

tent roof. The functional and spatial layout of different types of buildings was determined. What

became characteristic for the buildings dating from the late nineteenth and early twentieth century

was the decoration. For the most part ornamentation motives were zoomorphic, floral, geometric

forms, and typical folk form. Gables, sprockets, attic windows, under eaves mouldings, corners of

the building, label moulds and windowsill, porches were decorated giving a distinctive look to the

building. They assumed different forms and shapes. Label mould and windowsill became the most

characteristic parts forming decorative window frames. Symmetry was their characteristic compo-

sition feature. With time, the form of window frames underwent transformation (redirected along

the wall face, stacked). The accents, such as projections, bay windows, turrets, balconies and small

dormers became an important element of the facade. They were very different and occurred in any

combination. The features of wooden architecture refer to the style that prevailed in the nineteenth

century – eclecticism. In Russia there is a kind of eclectic variety, involving a combination of

traditional Russian architecture – e.g. kokoschnik and Western European forms of different ages.

Key words: Samara, wooden architecture, Volga region architecture