Anna Mucha - Greg01 RG biologia - spis tresci.indd 7 2014-03-13 12:34:51 8 ˜˚˛˝˙ˆˇ˘ ˛...

z cały materiał w jednej książce

z przystępnie podane informacje

z ważne terminy i definicje

z rysunki, schematy, tabele

biologia

Anna Mucha

00 RG biologia - winieta i stopka.indd 1 2014-03-13 12:35:04

WSTĘPDROGI GIMNAZJALISTO!

Trzymasz w ręku Repetytorium gimnazjalisty biologia, które jest najnowszym i najbardziej aktualnym kompendium wiedzy dostępnym na rynku. Nasza propozycja to solidnie zebrany i uszeregowany materiał w przystępnej formie. Ta książka nie tylko pomoże Ci w zdaniu egzaminu gimnazjalnego, ale także ułatwi przygotowanie się do lekcji czy powtórzenie wiedzy przed klasówką. Przyda się również, jeśli nie byłeś na lekcji, czegoś nie zrozumiałeś lub wręcz przeciwnie – zaciekawił Cię temat. Również kiedy już ukończysz gimnazjum, nasze Repetytorium… dalej może się przydać jako świetne narzędzie do błyskawicznego przy-pomnienia sobie podstaw wiedzy wymaganej w liceum.

Zebraliśmy dla Ciebie w jednej książce wszystkie niezbędne wiadomości. Informacje zostały podane w prosty, przyjazny sposób, łatwym i zrozumiałym językiem. Znajdziesz tutaj liczne rysunki, schematy i tabele, które pomogą Ci opanować wiedzę, jakiej potrzebujesz. Najważniejsze pojęcia i definicje zo-stały ujęte w ramki, abyś mógł je łatwo i szybko odnaleźć na stronie. Dodatkowo Repetytorium… zawiera przydatny indeks istotnych terminów, dzięki któremu w każdej chwili będziesz mógł przypomnieć sobie zapomniane pojęcie. Przejrzysta forma książki sprawi, że chętnie będziesz po nią sięgał w trakcie całego roku szkolnego.

Ważną zaletą Repetytorium… jest to, że cały materiał zebrano w jednej książce – nie musisz już szukać interesujących Cię tematów w kilku różnych pozycjach. Wszystko, czego potrzebujesz, znajdziesz w Repe-tytorium gimnazjalisty biologia Wydawnictwa GREG.

Z Repetytorium gimnazjalisty biologia z całą pewnością biologia nie będzie miała przed Tobą tajemnic!

Autorkai

Wydawnictwo GREG

00 RG biologia - winieta i stopka.indd 3 2014-03-13 12:35:04

SPIS TREŚCIWSTĘP

BIOLOGIA JAKO NAUKA O ŻYCIU

Dziedziny biologii ................................................................................................................................................... 10Metody badawcze w biologii ................................................................................................................................. 11

Doświadczenie i obserwacja – źródła wiedzy biologicznej ....................................................................... 11Budowa mikroskopu świetlnego .................................................................................................................... 13

ZWIĄZKI CHEMICZNE BUDUJĄCE ORGANIZMY

Pierwiastki budujące ciało organizmów ............................................................................................................... 14Znaczenie wody dla funkcjonowania organizmów ............................................................................................ 15Skład chemiczny komórek ..................................................................................................................................... 16Fotosynteza, oddychanie tlenowe i fermentacja jako procesy dostarczające energii .................................. 18

Fotosynteza ........................................................................................................................................................ 18Oddychanie wewnątrzkomórkowe ................................................................................................................. 20Oddychanie komórkowe a fotosynteza ........................................................................................................ 21Oddychanie beztlenowe – fermentacja ......................................................................................................... 22

Czynniki niezbędne do życia dla organizmów samożywnych i cudzożywnych .......................................... 23

BUDOWA I FUNKCJONOWANIE KOMÓRKI

Rodzaje komórek – prokariotyczne i eukariotyczne ......................................................................................... 24Struktury komórkowe – budowa i funkcja ......................................................................................................... 25Porównanie budowy komórki zwierzęcej, roślinnej, bakteryjnej i grzyba .................................................... 27

BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU ROŚLINNEGO

Tkanki roślinne ........................................................................................................................................................ 28Organy roślinne – wegetatywne i generatywne .................................................................................................. 29

Budowa i funkcja korzenia ............................................................................................................................. 30Budowa i funkcja łodygi ................................................................................................................................. 30Budowa i funkcje liścia – liść jako miejsce powstawania pokarmu ........................................................ 31

Mszaki ........................................................................................................................................................................ 33Paprotniki .................................................................................................................................................................. 34Rośliny nagonasienne .............................................................................................................................................. 35

Cykl rozwojowy rośliny nagonasiennej ........................................................................................................ 36

01 RG biologia - spis tresci.indd 5 2014-03-13 12:34:50

6 S p i s t r e œ c i

Znaczenie roślin nagonasiennych .................................................................................................................. 36Rośliny okrytonasienne ........................................................................................................................................... 37

Cykl rozwojowy rośliny okrytonasiennej ..................................................................................................... 38Rodzaje kwiatów i kwiatostanów ................................................................................................................... 39Owoce i owocostany ........................................................................................................................................ 39Kiełkowanie nasion i niezbędne do niego warunki ................................................................................... 40Znaczenie roślin okrytonasiennych ............................................................................................................... 41

SYSTEMATYKA – PRZEGLĄD RÓŻNORODNOŚCI ORGANIZMÓW

System klasyfikacji biologicznej ............................................................................................................................ 42Podwójne nazewnictwo .................................................................................................................................... 44

Wirusy – najmniejsi zabójcy świata, podstawy mikrobiologii ......................................................................... 44Profilaktyka chorób wirusowych ................................................................................................................... 45AIDS – zespół nabytego braku odporności ................................................................................................ 45

Bakterie ...................................................................................................................................................................... 46Budowa bakterii ................................................................................................................................................ 46Wybrane czynności życiowe bakterii ............................................................................................................ 46Choroby bakteryjne ......................................................................................................................................... 48Znaczenie bakterii ............................................................................................................................................. 48

Protisty ....................................................................................................................................................................... 49Znaczenie protistów ......................................................................................................................................... 50

Grzyby ........................................................................................................................................................................ 50Znaczenie grzybów ........................................................................................................................................... 52

Porosty ....................................................................................................................................................................... 52Znaczenie porostów ......................................................................................................................................... 52

Glony.......................................................................................................................................................................... 53Znaczenie glonów ............................................................................................................................................. 54

Cechy wybranych grup zwierząt – bezkręgowce ................................................................................................ 54Gąbki i parzydełkowce ..................................................................................................................................... 54Płazińce ............................................................................................................................................................... 56Nicienie i wrotki ............................................................................................................................................... 57Płazińce i nicienie – porównanie ................................................................................................................... 58Pierścienice ......................................................................................................................................................... 59Mięczaki ............................................................................................................................................................. 60Stawonogi ........................................................................................................................................................... 61

Cechy wybranych grup zwierząt – kręgowce ...................................................................................................... 64Ryby .................................................................................................................................................................... 64Płazy .................................................................................................................................................................... 66Gady .................................................................................................................................................................... 68Ptaki .................................................................................................................................................................... 70Ssaki ..................................................................................................................................................................... 73

Porównanie cech morfologicznych, środowiska i trybu życia wybranych grup zwierząt .......................... 76Porównanie bezkręgowców i kręgowców ...................................................................................................... 76

BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA

Tkanki ........................................................................................................................................................................ 78Tkanka nabłonkowa ......................................................................................................................................... 78Tkanka mięśniowa ............................................................................................................................................ 79Tkanka łączna stała i płynna (krew) .............................................................................................................. 80Tkanka nerwowa ............................................................................................................................................... 82

Układy narządów i ich rola w organizmie .......................................................................................................... 83



Układ ruchu .............................................................................................................................................................. 84Szkielet ................................................................................................................................................................ 84Rodzaje połączeń kości ................................................................................................................................... 90Część czynna aparatu ruchu – układ mięśniowy ....................................................................................... 91Choroby aparatu ruchu .................................................................................................................................. 92

Układ pokarmowy i odżywianie ........................................................................................................................... 93Składniki pokarmowe ....................................................................................................................................... 93Budowa układu pokarmowego ....................................................................................................................... 97Higiena i choroby układu pokarmowego .................................................................................................. 103

Układ oddechowy .................................................................................................................................................. 106Drogi oddechowe ........................................................................................................................................... 106Budowa płuc .................................................................................................................................................... 107Mechanizm wymiany gazowej ...................................................................................................................... 107Higiena i choroby układu oddechowego ................................................................................................... 111

Układ krążenia ........................................................................................................................................................ 111Grupy krwi ....................................................................................................................................................... 111Konflikt serologiczny ..................................................................................................................................... 113Budowa i funkcje serca .................................................................................................................................. 114Cykl pracy serca .............................................................................................................................................. 114Naczynia krwionośne ..................................................................................................................................... 115Obieg krwi ....................................................................................................................................................... 117Krzepnięcie krwi ............................................................................................................................................. 117Choroby układu krwionośnego ................................................................................................................... 118

Układ limfatyczny .................................................................................................................................................. 119Układ odpornościowy ........................................................................................................................................... 120

Odporność a transplantacja ......................................................................................................................... 121Układ wydalniczy ................................................................................................................................................... 121

Budowa układu wydalniczego ...................................................................................................................... 122Powstawanie moczu ........................................................................................................................................ 124Choroby układu wydalniczego .................................................................................................................... 124

Układ nerwowy....................................................................................................................................................... 126Budowa układu nerwowego .......................................................................................................................... 127Obwodowy układ nerwowy .......................................................................................................................... 129Odruchy ........................................................................................................................................................... 130Choroby i higiena układu nerwowego ....................................................................................................... 131

Narządy zmysłów ................................................................................................................................................... 133Budowa i działanie oka – narządu wzroku ................................................................................................ 133Ucho – narząd słuchu i równowagi ............................................................................................................ 136Zmysł smaku, powonienia i dotyku ........................................................................................................... 137

Układ hormonalny ................................................................................................................................................ 138Skóra człowieka ...................................................................................................................................................... 142Rozmnażanie i rozwój ........................................................................................................................................... 144

Układ rozrodczy męski .................................................................................................................................. 145Układ rozrodczy żeński ................................................................................................................................. 146Planowanie rodziny ........................................................................................................................................ 147Ciąża i poród .................................................................................................................................................. 148Etapy życia człowieka – okres postnatalny ................................................................................................ 150Choroby układu rozrodczego ...................................................................................................................... 151

GENETYKA

Proces mitozy i mejozy ........................................................................................................................................ 153Mitoza ............................................................................................................................................................... 153



Mejoza .............................................................................................................................................................. 156Porównanie mitozy i mejozy ........................................................................................................................ 157

Budowa i funkcja DNA ........................................................................................................................................ 158Odczytywanie informacji genetycznej – czyli od genu do białka......................................................... 160

Dziedziczenie cech jednogenowych ................................................................................................................... 162Opis doświadczenia Grzegorza Mendla ..................................................................................................... 163Dziedziczenie grup krwi u człowieka ......................................................................................................... 163Dziedziczenie płci u człowieka i cechy sprzężone z płcią...................................................................... 164

Mutacje i ich rodzaje ............................................................................................................................................ 165Przyczyny i rodzaje mutacji .......................................................................................................................... 165

EWOLUCJA ŻYCIA

Dowody ewolucji ................................................................................................................................................... 168Narządy analogiczne i homologiczne ......................................................................................................... 169

Mechanizmy ewolucji ........................................................................................................................................... 170Teoria Darwina – podstawowe założenia ................................................................................................... 170

Jak powstają nowe gatunki? ................................................................................................................................. 171Historia i pochodzenie człowieka....................................................................................................................... 172Przebieg ewolucji człowieka ................................................................................................................................. 172

EKOLOGIA

Organizm i środowisko ......................................................................................................................................... 175Populacja i jej cechy .............................................................................................................................................. 177

Liczebność populacji ..................................................................................................................................... 177Zagęszczenie populacji .................................................................................................................................. 177Rozrodczość i śmiertelność populacji ........................................................................................................ 178Struktura przestrzenna populacji ................................................................................................................ 178Struktura wiekowa i struktura płciowa populacji ..................................................................................... 179

Interakcje w populacji ........................................................................................................................................... 179Konkurencja..................................................................................................................................................... 180Drapieżnictwo ................................................................................................................................................. 181Pasożytnictwo .................................................................................................................................................. 183Różnice między drapieżnictwem a pasożytnictwem ................................................................................ 183Roślinożerność ................................................................................................................................................ 183Stosunki nieantagonistyczne między populacjami ................................................................................... 184

Ekosystem ................................................................................................................................................................ 185Biomy ................................................................................................................................................................ 186Łańcuchy i sieci pokarmowe ........................................................................................................................ 187Przepływ energii w ekosystemie ................................................................................................................... 188Krążenie materii (pierwiastków) w ekosystemach ..................................................................................... 189

GLOBALNE I LOKALNE PROBLEMY ŚRODOWISKOWE

Zanieczyszczenia powietrza .................................................................................................................................. 191Kwaśne opady .................................................................................................................................................. 191Efekt cieplarniany ........................................................................................................................................... 192Dziura ozonowa .............................................................................................................................................. 193Smog ................................................................................................................................................................. 193

Zanieczyszczenia wody i gleby ............................................................................................................................ 193Ochrona środowiska dzień po dniu .................................................................................................................. 195

INDEKS POJĘĆ .................................................................................................................................................... 197


10 B i o l o g i a j a k o n a u k a o ¿ y c i u

Rys. Poziomy organizacji życia

Biologia jest nauką, która bada życie na różnych poziomach jego organizacji, od bardzo prostych do bardziej złożonych poziomów. Wszystkie organizmy zbudowane są ze związków chemicznych, które następnie budują struktury (organelle komórkowe) wchodzące w skład komórek. Komórki łączą się w większe zespoły, grupy komórek o określonej budowie i pełniących określone funkcje – w tkanki. Tkanki budują narządy, a one składają się na układy narządów. Układy te, współpracujące i pozostające wzajemnie w wewnętrznej równowadze, tworzą organizm.

DZIEDZINY BIOLOGIIBiologia jest nauką, która bardzo intensywnie się rozwija, a w jej obrębie wyróżniamy wiele dziedzin.

Pomocą w poznawaniu wielu problemów związanych z istotami żywymi są odkrycia fizyki i chemii. Obszary badawcze tych nauk przyrodniczych pozwalają na tworzenie się nowych dziedzin na ich pogra-niczu: biochemii i biofizyki. Dorobek nauk biologicznych jest imponujący, a dzięki temu biologia należy do gałęzi, które znajdują zastosowanie w wielu innych dyscyplinach naukowych.

02 RG biologia - tresc.indd 10 2014-03-13 12:35:22

13 M e t o d y b a d a w c z e w b i o l o g i i

Budowa mikroskopu œwietlnego

Mikroskop świet lny – przyrząd optyczny umożliwiający obserwowanie obiektów niewidocznych gołym okiem. Za jego pomocą możemy np. poznać wnętrze komórek i zobaczyć, z jakich elemen-tów są zbudowane.

Podczas mikroskopowania można wykorzystywać preparaty trwałe odpowiednio wybarwione. Można też prowadzić obserwacje przygotowanych świeżych obiektów.

Rys. Mikroskop optyczny

Przygotowanie preparatu mikroskopowego odbywa się w kilku etapach:1. Zakraplaczem nanieś kroplę wody na środek szkiełka podstawowego.2. Wypreparuj igłą preparacyjną i pęsetą obiekt, który chcesz obejrzeć pod mikroskopem.3. Umieść obiekt w kropli wody na szkiełku podstawowym.4. Przykryj preparat szkiełkiem nakrywkowym.

Przygotowując preparat, należy pamiętać, że szkiełka muszą być czyste, a grubość preparatu nie może być zbyt duża, ponieważ światło musi przeniknąć obserwowany obiekt.

Obliczanie powiększenia obserwowanego obiektu:W zależności od wielkości obserwowanego obiektu możemy wykorzystywać różne powiększenia

okularu. W celu określenia powiększenia mikroskopu (ile razy został powiększony obiekt?) korzystamy z równania:

POWIĘKSZENIE OKULARU * POWIĘKSZENIE OBIEKTYWU = POWIĘKSZENIE MIKROSKOPU


36 B u d o w a i f u n k c j o n o w a n i e . . .

Rys. Budowa kwiatów żeńskich i męskich sosny zwyczajnej

Przedstawiciele roślin nagonasiennych w Polsce to m.in.: świerk pospolity, jodła pospolita, sosna limba, modrzew europejski, cis pospolity, jałowiec pospolity (krzew nagonasienny).

Cykl rozwojowy roœliny nagonasiennej

Znaczenie roœlin nagonasiennych• zapobiegają powodziom, ponieważ pochłaniają dużą ilość wody,• ich korzenie rozrastają się na znaczną długość i zapobiegają erozji gleby (czyli wymywaniu przez

wodę, wywiewaniu przez wiatr itp.),• nasiona są pożywieniem dla wielu gatunków zwierząt,• człowiek uprawia je w celach przemysłowych, ich drewno nadaje się do budowy domów, konstrukcji

mebli czy wytwarzania papieru,• żywica niektórych drzew iglastych wykorzystywana jest przy produkcji smoły oraz różnego rodzaju

smarów,• wiele gatunków jest hodowanych jako rośliny ozdobne – na działkach czy w parkach.


55 C e c h y w y b r a n y c h g r u p z w i e r z ¹ t – b e z k r ê g o w c e

Do parzydełkowców zaliczamy koralowce, krążkopławy i stułbiopławy.Parzydełkowce to najprostsze organizmy tkankowe, które cechują się symetrią promienistą ciała,

co oznacza, że przez ich ciało można przeprowadzić wiele osi symetrii. Żyją głównie w wodach słonych, a swoją nazwę zawdzięczają komórkom parzydełkowym zawierającym toksyczną ciecz i spiralnie zwiniętą nić, którą obezwładniają zwierzęta. Mają prosty układ nerwowy, mogą żyć jako formy osiadłe – polip lub wolno pływające – meduzy (forma parasolowata). Ciało parzydełkowców składa się z dwóch warstw komórek, pomiędzy którymi znajduje się mezoglea – galaretowata substancja. Warstwa zewnętrzna nosi nazwę ektodermy, wewnętrzna – endodermy.

W ich budowie wyróżniamy jamę chłonąco-trawiącą, do której prowadzi otwór, pełniący funkcję gęby i odbytu. Wokół niego wyrastają ramiona z komórkami parzydełkowymi. Mają one za zadanie ochronę i zdobywanie pokarmu, odpowiedzialne są za chwytanie i paraliżowanie zdobyczy. Jest ona wciągana do wnętrza ciała, gdzie następuje jej rozkład dzięki enzymom trawiennym produkowanym w jamie chłonąco-trawiącej. Parzydełkowce posiadają prosty układ nerwowy, co pozwala im na odbieranie bodźców ze śro-dowiska, między innymi ruchów wody, stopnia zanieczyszczenia wody czy ilości światła. Niektóre posiadają narząd równowagi. W ektodermie znajdują się komórki umożliwiające poruszanie się tych zwierząt.

Stułbiopławy to niewielkie zwierzęta wodne. Ich przykładem jest stułbia pospolita lub kolonia stuł-biopławów żeglarz portugalski. Organizmy wchodzące w skład kolonii wykonują różnorakie zadania – część odpowiada za zdobywanie pokarmu, obronę, rozmnażanie. Kolonie mogą osiągać duże rozmiary.

Krążkopławy są formami wolno pływającymi – meduzami. W wodach Bałtyku spotkać można przed-stawiciela tej grupy – chełbię modrą.

Koralowce występują wyłącznie w formie osiadłej – polipa. Żyją głównie w postaci kolonii, tworząc rafy koralowe (korale o symetrii sześciopromiennej ze szkieletem zewnętrznym – korale madreporowe), które mogą powiększać swoje rozmiary poprzez pączkowanie polipów. Koralowce mogą mieć symetrię ośmiopromienną i szkielet wewnętrzny lub symetrię sześciopromienną.

W rozmnażaniu się parzydełkowców występuje zjawisko przemiany pokoleń – występowanie po sobie pokolenia rozmnażającego się płciowo (meduza) i bezpłciowo (polip).

Rys. Przemiana pokoleń u parzydełkowców na przykładzie chełbi


80 B u d o w a i f u n k c j o n o w a n i e o r g a n i z m u c z ³ o w i e k a

TKANKA MIĘŚNIOWA

POPRZECZNIE PRĄŻKO-WANA SZKIELETOWA

POPRZECZNIE PRĄŻKO-WANA SERCOWA GŁADKA

występowanie mięśnie układu ruchu, mięśnie mimiczne twarzy ściany serca

ściany przewodu pokar-mowego, układu krwio-nośnego, oddechowego, wydalniczego, narządy płciowe

prążkowanie występuje występuje brak

liczba jąder w komórce wiele jąder jedno lub dwa jedno

położenie jąder w komórce

na obrzeżach, peryferycz-nie centralnie centralnie

szybkość skurczu bardzo duża duża mała

szybkość męczenia się szybko odporne na męczenie powoli

zależność skurczu od naszej woli zależne niezależne niezależne

Tkanka łączna stała i płynna (krew)Tkanka łączna stanowi największą część tkanek ciała ludzkiego. Jej komórki są luźno ułożone

i rozmieszczone w substancji międzykomórkowej, która występuje bardzo obficie. Wyróżniamy tkankę łączną płynną i stałą.

TKANKA ŁĄCZNA STAŁA1. właściwa – w substancji międzykomórkowej brak substancji twardych i zmineralizowanych, sub-

stancja jest zbudowana przede wszystkim z białek i cukrów złożonych, posiada duże możliwości regeneracyjne.

włóknista wiotka buduje główne części (zrąb) narządów wewnętrznych

włóknista zwarta (zbita) buduje więzadła, ścięgna, torebki stawowe, skórę właściwą, ściany dużych tętnic

siateczkowa wątroba, błony śluzowe przewodu pokarmowego

tłuszczowa żółta występuje pod skórą, osłania nerki i serce

tłuszczowa brunatna u noworodków i niemowląt produkuje ciepło

zarodkowa buduje ciało zarodka, może przekształcić się w każdy rodzaj tkanki



z wiekiem spada; mężczyźni wymagają więcej energii niż kobiety, podobnie jak osoby pracujące fizycznie. Zapotrzebowanie energetyczne wzrasta również w chłodnym klimacie i w zimie.

Posiłki muszą dostarczać organizmowi wystarczającej ilości energii. Wartość energetyczną podaje się najczęściej w kaloriach, a wartość energetyczna naszych posiłków powinna odpowiadać ilości energii, którą zużywamy w ciągu dnia.

Piramida zdrowego żywienia to schemat przedstawiający proporcje, w jakich należy spożywać pokarmy, aby być zdrowym. Na najniższym poziomie znajdują się produkty, które powinniśmy spożywać najczęściej. Im wyżej umieszczony jest dany pokarm, tym mniej należy go spożywać. Ogromny wpływ na nasze zdrowie ma również jakość produktów, z których przygotowujemy posiłki.

Rys. Piramida zdrowego żywienia

HIGIENA ODŻYWIANIA SIĘ – KILKA ZASAD• mycie rąk przed przygotowaniem posiłku i po nim,• mycie zębów po posiłku,• staranne mycie warzyw i owoców,• trzymanie produktów w odpowiedniej temperaturze, np. w lodówce, zamrażalniku,• nie wolno ponownie zamrażać produktów,• nie wolno spożywać produktów przeterminowanych,• należy spożywać posiłki regularnie i bez pośpiechu,• należy spożywać 5 posiłków dziennie,• należy pić około 2 litry płynów, najlepiej wody niegazowanej.



Za źrenicą znajduje się soczewka, która może zmieniać kształt. Taką zdolność nazywamy akomoda-cją oka, pozwala ona na ostre widzenie przedmiotów znajdujących się w różnych odległościach.

Adaptac ja oka – zjawisko polegające na zwężaniu i rozszerzaniu źrenicy, umożliwiające regulację ilości docierającego światła.

Akomodacja oka – zjawisko zmiany kształtu soczewki, umożliwiające ostre widzenie na różnych odległościach.

Wewnętrzna błona gałki ocznej to siatkówka, która uczestniczy w odbiorze bodźców świetlnych. Znajdują się w niej właściwe receptory wzroku: czopki i pręciki. Czopki rozpoznają barwy, a pręciki czerń i biel. Aby móc rozpoznać kolory, potrzeba wystarczającej ilości światła, dlatego barwy obserwujemy w dzień. Przy słabym oświetleniu widzimy wszystko w szarych barwach, ponieważ obraz rejestrowany jest jedynie przez pręciki. Czopki nie są rozmieszczone równomiernie, miejsce, gdzie występują one najlicz-niej, nazywamy plamką żółtą, jest to miejsce najostrzejszego widzenia. W czopkach i pręcikach następuje przetworzenie bodźców świetlnych na impulsy nerwowe, które są przesyłane poprzez nerw wzrokowy do mózgu. Nerw wzrokowy wychodzi z gałki ocznej w miejscu zwanym tarczą nerwu wzrokowego.

Rys. Budowa oka

FUNKCJONOWANIE OKAŚwiatło wpadające do oka biegnie przez rogówkę, komorę przednią oka, źrenicę, soczewkę, ciało szkli-

ste, aby dotrzeć do komórek światłoczułych na siatkówce. Dzięki temu możliwe jest powstanie obrazu na siatkówce – powstający obraz jest odwrócony i pomniejszony.

Rys. Bieg promieni świetlnych w oku


156 G e n e t y k a

Ostatecznie wokół każdego zestawu chromosomów, które znajdują się na biegunach komórki, odtwa-rza się otoczka jądrowa (telofaza).

IV. Telofaza

Po zakończonym podziale jądra komórkowego następuje podział cytoplazmy (cytokineza), a budująca chromosomy chromatyna ulega rozwinięciu i rozpleceniu. Powstające komórki potomne zawierają taką samą ilość materiału genetycznego, jak komórka, z której powstają. Oznacza to, że w wyniku mitozy z diploidalnej komórki powstają dwie komórki diploidalne. W obu komór-kach potomnych materiał genetyczny jest identyczny z tym, który występował w komórce macierzystej.

Mejoza

Mejoza – proces podziału przebiegający w komórkach rozrodczych, odbywający się według ści-śle uporządkowanego schematu, owocujący powstaniem czterech komórek z połową materiału ge-netycznego.

Innym podziałem komórkowym jest mejoza, która przebiega w gametach. Są to wyjątkowe komórki, ponieważ w przeciwieństwie do komórek somatycznych nie mogą zawierać pełnego zestawu chromoso-mów. Gdyby gamety zawierały pełny zestaw chromosomów, to powstała z ich połączenia zygota mia-łaby dwa razy więcej materiału genetycznego niż powinna. Dlatego też w trakcie mejozy dochodzi do podziału redukcyjnego, który pozwala na powstanie komórek z połową chromosomów. Mejoza składa się z dwóch podziałów. W wyniku pierwszego powstają dwie komórki z połową chromosomów, w drugim podziale komórki dzielą się i powstają kolejne dwie komórki. Mejoza prowadzi do powstania czterech komórek haploidalnych.

Podział mejotyczny jest źródłem genetycznego zróżnicowania organizmów, ponieważ podczas niej dochodzi do mieszania się informacji genetycznej. Przedstawiciele jednego gatunku muszą mieć identyczną ilość chromosomów, dlatego dzieci dziedziczą chromosomy w połowie od matki, a w poło-wie od ojca. Gdyby zdarzyło się, że odziedziczą wszystkie chromosomy, miałyby ich dwukrotnie więcej niż rodzice, a taka sytuacja nie może mieć miejsca. Dzięki podziałowi mejotycznemu w gametach, czyli komórkach rozrodczych, z jednej komórki macierzystej powstają komórki potomne w liczbie czterech. Dzięki temu podziałowi po połączeniu komórek rozrodczych nowy osobnik posiada taką samą liczbę chromosomów jak jego rodzice.


160 G e n e t y k a

DNA jest związkiem organicznym, a łańcuchy DNA mogą liczyć nawet setki tysięcy nukleotydów, dlatego jest on największą makrocząsteczką występującą w komórce. DNA może zostać powielone, a pro-ces ten nazywamy replikacją DNA. Proces ten ma miejsce przed każdym podziałem komórki. W jego wyniku powstają dwie identyczne cząsteczki kwasu DNA, a liczba chromosomów w komórkach jest utrzymywana na stałym poziomie.

Repl ikac ja DNA – proces powielania DNA, zachodzący przed każdym podziałem komórki.

Rys. Replikacja DNA

Innym rodzajem kwasu nukleinowego, który znajduje się w cząsteczce, jest kwas RNA. W przeci-wieństwie do DNA jest to kwas jednoniciowy (wyjątek stanowi kwas tRNA). Zamiast zasady azotowej – tyminy występuje w jego budowie zasada azotowa – uracyl. W RNA według zasady komplemen-tarności cytozyna łączy się z guaniną, a adenina z tyminą. W skład RNA wchodzi cukier ryboza. Funkcją kwasu RNA jest uczestnictwo w powstawaniu białek.

DNA RNA

dwuniciowy jednoniciowy

adenina, guanina, cytozyna, tymina adenina, guanina, cytozyna, uracyl

nośnik informacji genetycznej uczestniczy w biosyntezie białek

cukier dezoksyryboza cukier ryboza

Odczytywanie informacji genetycznej – czyli od genu do białka

Gen – odcinek DNA zawierający informację o jednym białku.

Geny są umieszczone na chromosomach, a cechy organizmów zależą od rodzaju białek budujących ciało osobnika. Analiza budowy DNA pokazała, że kolejność zasad azotowych w materiale genetycznym tworzy specyficzny kod genetyczny, za pomocą którego zapisana została informacja genetyczna o okre-ślonym białku.

Kod genetyczny – sposób tłumaczenia informacji z języka nukleotydów na język aminokwa-sów.

Kod ten posiada pewne określone cechy:1. trójkowy – trzy kolejne nukleotydy tworzą jeden kodon,2. uniwersalny – u wszystkich organizmów te same kodony oznaczają te same aminokwasy,


177 Po p u l a c j a i j e j c e c h y

się chloroplasty z zielonym barwnikiem – chlorofilem – dzięki któremu mogą one przeprowadzać proces fotosyntezy. Woda pochłania część promieniowania, dlatego glony żyjące na różnych głębokościach mają różne kolory, dzięki czemu efektywniej wykorzystują tę część promieniowania, która do nich dociera.

POPULACJA I JEJ CECHY

Populac ja – grupa osobników tego samego gatunku, żyjąca na określonym terenie, w tym samym czasie. Organizmy jednego gatunku tworzą wiele populacji.

Wielkość i skład populacji oraz ich organizacja zależą od zmian zachodzących w środowisku. Wyniki badań populacji ekolodzy wykorzystują do przewidywania losów populacji lub całych gatunków, co z kolei ma znaczenie dla ochrony środowiska.

Rys. Relacja gatunek – populacja

Wiele gatunków zwierząt w obrębie populacji tworzy stada, co umożliwia im lepszą obronę przed drapieżnikami oraz ułatwia ochronę młodych przed atakiem. Aby lepiej poznać zależności pomiędzy populacjami, a nie tylko pomiędzy pojedynczymi osobnikami danego gatunku, ekolodzy badają cha-rakterystyczne cechy populacji: liczebność, zagęszczenie, rozrodczość, śmiertelność, strukturę przestrzenną, strukturę wiekową, strukturę płciową.

Liczebnoœć populacji

Liczebność populac j i – liczba osobników wchodzących w skład danej populacji.

Jeśli warunki życia są odpowiednie, wzrasta liczebność populacji, następuje przyrost liczby osobni-ków. Niejednokrotnie bardzo trudno określić tę cechę ze względu na ryzyko kilkukrotnej obserwacji tego samego osobnika lub trudność w liczeniu wynikającą np. z niewielkich rozmiarów osobników lub skry-tego charakteru życia. Liczebność populacji, która zasiedla nowe terytorium, rośnie szybko, ale z czasem przyrost naturalny spada. Jest to związane z wyczerpywaniem się pożywienia w siedlisku, niekorzystnymi zmianami warunków życia lub wzrastającą liczbą drobnoustrojów chorobotwórczych.

Zagęszczenie populacji

Zagęszczenie populac j i – liczba osobników populacji przypadająca na określoną jednostkę powierzchni lub objętości środowiska (np. metr kwadratowy łąki lub metr sześcienny wody w jezio-rze).

Badanie zagęszczenia polega na wyznaczeniu obszaru, a następnie policzeniu wszystkich osobników danego gatunku, które na nim występują. Wielkość obszaru przyjmowanego do wyznaczania zagęszczenia


Aadaptacja – 186adaptacja oka – 133, 134adenina – 159, 160aglutynacja – 111AIDS – 45, 121, 151akomodacja oka – 134akson – 82, 83allel – 162aminokwasy egzogenne – 93aminokwasy endogenne – 93amylaza ślinowa – 99anabioza – 57analogia – 169anatomia – 11anemia sierpowata – 166anoreksja – 105antybiotyk – 48antygen – 111antykoncepcja – 147aparat gębowy gryząco-ssący – 62aparat gębowy gryzący – 62aparat gębowy kłująco-ssący – 62aparat gębowy liżący – 62aparat gębowy ssący – 62aparat Golgiego – 26ATP – 21, 110australopitek – 173autotrof – 18, 23awitaminoza – 94azot – 15

Bbadania prenatalne – 167bakterie – 43, 46bakteriofag – 45białka – 17, 93

biocenoza – 185bioindykator – 52, 54biologia – 9, 10biom – 186biosynteza białka – 161biotop – 185biotyna – 96bisior – 60blaszka liściowa – 31bliźnięta – 148błędnik – 136błona bębenkowa – 136błona komórkowa – 26błona pławna – 66błona płodowa – 68błona śluzowa – 100błonnik – 93botanika – 11brodawka nerkowa – 122brodawki smakowe – 138brunatnice – 53bruzdnice – 53brzusiec – 91bulimia – 105

Ccechy płciowe drugorzędowe – 150cechy płciowe pierwszorzędowe – 150cechy płciowe trzeciorzędowe – 150cechy sprzężone z płcią – 165cewka moczowa – 122, 123chemosynteza – 47chityna – 51chlorofil – 18chloroplast – 18, 26chłonka – 119cholina – 96

INDEKS POJĘĆ

03 RG biologia - indeks.indd 197 2014-03-13 12:35:33

Anna Mucha - Greg01 RG biologia - spis tresci.indd 7 2014-03-13 12:34:51 8 ˜˚˛˝˙ˆˇ˘ ˛...

Documents

Transcript of Anna Mucha - Greg01 RG biologia - spis tresci.indd 7 2014-03-13 12:34:51 8 ˜˚˛˝˙ˆˇ˘ ˛...