Andrzej Wrotniak -...

Andrzej Wrotniak

Powstanie kolegium wikariuszy przykolegiacie w ŁowiczuPrawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 21/3-4, 157-188

1978

P raw o Kanoniczne 21 (1978) n r 3—4

KS. ANDRZEJ WROTNIAK

POW STANIE KOLEGIUM W IKARIUSZY PRZY KOLEGIACIE W ŁOWICZU

T r e ś ć : W stęp. I. Przyczyny pow stania kolegium w ikariuszy. II. E rekcja kolegium w ikariuszy i jego sta tu ty : 1. Data sporządzenia dokum entu erekcyjnego. 2. Treść dokum entu erekcyjnego. 3. S ta tu ty kolegium w ikariuszy. III. Stosunek kolegium w ikariuszy do kap itu ły kolegiackiej w Łowiczu. Zakończenie.

W stęp

Przedm iotem niniejszego artyku łu jesit pow stanie kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Ł o w ic z u k tó r y do 1818 r. należał do archidiecezji gnieźnieńskiej, a na mocy bu lli papieża P iusa V II Ex imposita nobis z dnia 12 m arca 1818 r. został w łączony do archidiecezji i m etro polii "warszawskiej2.

T em at podjęty w niniejszym artyku le nie był dotychczas opracowany. O sam ej insty tucji kolegium w ikariuszy niewiele pisano w literaturze kanonistycznej. Znane są prace księży: St. C h o d y ń s k i e g o , J. F i j a ł k o w s k i e g o , P. H e m p e r k a i A. O t r ę b y 3. Autorzy mo

1 A rtykuł niniejszy jest częścią obszerniejszego opracowania tegoż au to ra pt. Kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łow iczu 1467—1867, Lublin 1973, s. XV III 252, maszynopis na W ydziale P raw a Kanonicznego KUL w Lublinie. O pracow anie to obejm uje także tak ie zagadnienia: Prawna organizacja w ew nętrza kolegium w ikariuszy, Uprawnienia i obowiązki członków kolegium w ikariuszy, Działalność duszpasterska w ikariuszy. Zaw iera także zestaw ienie źródeł i lite ra tu ry przedm iotu oraz fotokopie najw ażniejszych dokum entów archiw alnych.

2 B. B i j a k , Powstanie archidiecezji w arszaw skiej i je j dzieje, W iadomości A rchidiecezjalne W arszawskie (dalej cyt. Wiad. Arch. Warsz.) rok (1966), n r 9, s. 197; J. W y s o c k i , E rekcja arcybiskupstw a i m etropolii w arszaw skiej na tle stosunków politycznych i kościelnych w K rólestw ie P olskim (1814—1819), Wiad. Arch. Warsz., rok 58 (1968), n r 11—12, s. 239—249.

3 St. C h o d y ń s k i , W ikaryusze ka tedry w łocław skiej (Collegium V i- cariorum), W łocławek 1912; J. F i j a ł k o w s k i , N owosądecka Kolegiata cz. 1: Dzieje kap itu ły m niejszej (1448—1791), W arszawa 1958; P. H e m - p e r e k , Powstanie i skład kolegium w ikariuszy przy kolegiacie św. Michała Archanioła w Lublinie, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne (dalej cyt. Rocz. Teol.-Kan.), tom 12 (1965), zeszyt 5, s. 75—103; P. H e m - p e r e k , Organizacja i działalności w ikariuszy kolegiaty św. Michała Archanioła w Lublinie (1574—1836), Rocz. Teol.-Kan., tom 14 (1967), ze

158 Ks. A. Wrotniak [2]

nografii poszczególnych kap itu ł zajm ują się tym zagadnieniem tylko ogólnie.

Pow stanie kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu zasługuje na specjalne opracowanie także ze względu na rolę, jaką odgrywało w życiu relig ijnym para fii kolegiackiej oraz ze względu na znaczenie m iasta Łowicza dla archidiecezji gnieźnieńskiej 1 całej Polski.

P rzy opracowaniu a rty k u łu posłużyłem się dokum entam i arch iw alnym i znajdującym i się głównie w A rchiw um K apitu ły Kolegiackiej w Łowiczu oraz w A rchiw um A k t Dawnych Archidiecezji W arszawskiej. W ykorzystałem także zasoby A rchiw um Diecezjalnego w e W łocławku oraz A rchiw um Głównego A k t Dawnych w W arszawie. P rzeprow adziłem również kw erendę w A rchiw um Archidiecezja lnym w Gnieźnie, gdzie zalazłem ty lko protokół zebran ia K apitu ły M etropolitalnej G nieźn ieńskiej z 1722 r., w k tórym zaw arte jest zatw ierdzenie przyw ilejów kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu.

N atom iast inne źródła drukow ane i lite ra tu ra przedm iotu, dotyczące opracowywanego tem atu m iały charak te r pomocniczy i posłużyły mi do naśw ietlenia poszczególnych zagadnień 4.

I. Przyczyny pow stania kolegium w ikariuszy

Pow stanie kolegium w ikariuszy w Łowiczu było złączane z ogólną sy tuacją p raw ną i faktyczną ówczesnych kap itu ł katedralnych i kole- giaokich w Kościele. Dlatego też chcąc zrozumieć przyczyny wymienione przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Ja n a G r u s z c z y ń s k i e g o w dokum encie erekcyjnym , k tó re spraw iły, że powołał on do życia kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu, najp ierw należy omówić powody skłaniające biskupów w kra jach na Zachodzie Europy i w Polsce do tw orzenia tego rodzaju korporacji przy kapitu łach katedralnych i kolegiackich, a także wykazać podstaw ę p raw ną tych kolegiów.

W term inologii p raw a .kanonicznego pod pojęciem w ikariusza rozum ie się duchownego, który przez odpowiednią w ładzę kościelną został w y

szył 5, s. 99—116; P. H e m p e r e k , Organizacja i działalność w ikariuszy kolegiaty św. Michała Archanioła w Lublinie (1574—1826), Rocz. Teol.- -Kan., tom 16 (1969), zeszyt 5, s. 55—70; A. O t r ę b a , Dzieje niższych kolegiów duchow nych przy kolegiacie w Ł asku 1525—1819, W: Studia z H istorii Kościoła w Polsce, W arszawa 1973, tom 2, s. 281—4?0.

4 Wśród nich należy wym ienić: Corpus lu ris Canonici editio L ipsien- sis secunda post Aemilii Ludovici Richteri, in strux it A. Friedberg, pars secunda, D ecretalium Collectiones, Lipsiae 1881; Łaskiego Jana arcybiskupa gnieźnieńskiego, prym asa i legata urodzonego Liber Benejicio- rum archidyecezyi gnieźnieńskiej, wyd. ks. J . Ł u k o w s k i , opr. J. K o- r y t k o w s k i , Gniezno 1680—1881, tom 1—2; Visitationes bonorum ar- chiepiscopatus necnon capituli gnesnensis saeculi X V I, ed. B. U l a- n o w s k i, Cracoviae 1920 oraz a kty uchw ał synodów prow incjalnych archidiecezji gnieźnieńskiej i synodów diecezjalnych innych diecezji. W ykorzystałem też artykuły w następujących czasopismach: Alleluja, Apollinaris, Archiw a B iblioteki i M uzea Kościelne, Nasza Przeszłość,

[3] Kolegium wikariuszy w Łowiczu 159

znaczony do zastępow ania innego duchownego w funkcjach w ynikających z zajm ow anego przez niego urzędu 5.

Chociaż w praw ie obowiązuje ogólna zasada stw ierdzająca, że każdy posiadacz beneficjum czy urzędu kościelnego powinien osobiście spełniać obowiązki z tym zw iązane6, to jednak nie sprzeciw ia się tem u inna reguła praw na, k tó ra mówi: „potest quis (faeere) per alium , quod potest faeere p er se ipsuim” 7.

Idea zastępstw a w w ypełnianiu zasadniczych fu n k cji określanego be- neficjata była dość wcześnie zaprowadzona w duszpasterskiej prak tyce k o śc ie ln e j8.

W X I w. została ona przeniesiona na te ren kap itu ł katedralnych i kołegiaekich. Wiązało się to z faktem tw orzenia nowych prebend dla poszczególnych kapitu ł, a zwłaszcza z rezydencją prała tów i kanoników angażowanych przez biskupów do różnych spraw . U trudniało to w ypełnianie jednego z zasadniczych obowiązków ciążących na kapitu łach k a tedralnych i kolegiackich, jakim było codzienne wspólne odm awianie oficjum brewiarzowego oraz odiprawianie uroczystej mszy św .9. P rzy

Roczniki H um anistyczne, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, Rozpraw y A kadem ii Umiejętności, S tudia Theologica Varsaviensia, Z eszy ty N aukow e Katolickiego U niw ersytetu Lubelskiego, Z iem ia i Znak.

5 H. H o s t i e n s is , Aurea sum m a, Venetiis 1605, liber 1, titu lu s De officio vicarii, colum na 275; A. B a r b o s a , Jus ecclesiasticum u n iver- sum , Lugduni 1660, liber 3, caput 6 De vicariis, s. 140, num erus 1.

6 A. R e i f f e n s t u e l , Jus canonicum universum ju x ta titu los decreta lium in quaestiones d istribu tum , Parisis 1899, volum en 1, titu lus 28, num erus 6, 7 i 10.

7 Reg. 68; R. J. in VI°.8 P rak ty k a zastępstw a upowszechnia się i sta je się koniecznością, gdy

na p rzestrzen i IV—|VI w ieku pow stają parafie , a w następnych w iekach zaznacza się w zrost ludności. Okoliczności te spraw iły, że w celu zaspokojenia potrzeb duszpasterskich w X II i X III w ieku urząd w ikariusza znany był we w szystkich k ra jach katolickich, Por. c. 3, X, III, 41; Patrologiae cursus com pletus, seu bibliotheca universalis, integra, uniform is, commoda, oeconormica om nium SS. Patrum , doctorum, scrip- torum que ecclesiasticorum, series graece, occurante J. P. M i g n ę , P arisis 1857, tom us 5, colum na 994; tom us 11, colum na 931; tom us 20, colum na 695; J. D. M a n s i, Sacrorum conciliorum nova et am plissima cóllectio, F lo ren tiae et V enetiae 1759— 1798, np. tom us 3, colum na 1002: synod w Toledo z r. 400, canon 20; tom us 4, codumna 1358: synod w Efezie z 431 r., canon 7; L. T h o m a s s i n u s , V êtus et Nova Eccle- siae disciplina circa bénéficia et beneficiarios d istributa in très partes sive tomos, Lucae 1728, tom us 1, liber 2, s. 131, 302—304, 309; D. M. B o u i x, T ractatus de parocho ubi et vicariis parochialibus, necnon m onialium , m ilitum et xendochiorum capellanis, Parisiis 1855, s. 2ill— 214; B. K u r t s c h e i d , Historia juris canonici. Historia institu torum ab Ecclesiae fundatione usque ad G ratianum , Rom ae 1958, s. 58, 61—62, 165, 170, 257—263, 270—284, 289; K. B i h l m e y e r , H. T ü c h l e , Historia Kościoła, tłum . J. K l a n o w s k i , W arszaw a 1971, tom 1, s. 110—115, 304—311.

9 D. M. B o u i x , Tractatus de capitulis, Parisiis — Lugduni 1852, s. 42; P. T o r q u e b i a u , Chapitres des chanoines, W : D ictionnaire de D roit Canonique, P aris 1942, tam us 3, colum na 530.


czyny te skłoniły prała tów i kanoników do w yręczania się w w ypełnian iu tych funkcji przez w ikariuszy — zastępców. Początkowo zastępstw a te m iały charak ter doraźny, z czasem jednak p rak tyka ta rozpowszechniła się ta k bardzo, że sta ła się niebawem powszechnym zwyczajem. To w łaśnie było powodem, że na Zachodzie w X II w. w ikariusze- zastępcy przy kapitu łach katedralnych i kolegiackich zaczęli organizować się w sta łe kolegia I0. Tak sam o było i w Polsce. Mimo, że papież S y l w e s t e r II (999—1003) utw orzył arcybiskupstw o — metropolię w Gnieźnie, k tóre faktycznie pow stało w czasie tzw. zjazdu gnieźnieńskiego w 999/1000 r. n , to jednak dopiero na przełomie X II i X III w. nastąpiły zasadnicze zm iany w struk tu rze organizacji Kościoła w Polsce I2. Insty tucją w ysuw ającą się na pierwszy plan w adm inistracji kościelnej sta ła się kapituła. W X III w. nastąpił podział kap itu ł na k a tedralne i kolegi ackie 13. Jednym z ich celów była troska o ku lt Boży w kościołach katedralnych lub kolegiackich. Jednakże w niedługim czasie, podobnie jak na Zachodzie, dla p rała tów i kanoników obowiązki chórowe okazały się uciążliwe i trudne do wykonania. S tąd też zaczęto przejm ow ać z k ra jów zachodnio-europejskich ukształtow ane form y organizacji kościelnej, a między innym i p rak tykę spełniania obowiązków chórowych przez zastępców — w ikariuszy 14.

10 P. H i n s c h i u s , System des Katholischen K irchenrechts m it be- senderer Biicksicht auf Deutschland, B erlin 1878, tom 2, s. 77—78; J. N o- w a c k i , Dzieje Archidiecezji Poznańskiej, Poznań 1959, tom 1, s. 690; P. H e m p e r e k , Powstanie i skład kolegium w ikariuszy, Rocz. Teol.- Kan., tom 12 (1965), zeszyt 5, s. 77—78.

11 Należy zaznaczyć, że jednocześnie z m etropolią gnieźnieńską zostały utw orzone biskupstw a w Kołobrzegu, K rakow ie i we W rocławiu. Por. K ronika T h i e t m a r a , opr. M. Z. J e d l i c k i , Poznań 1953, s. 200—208; J. K o r y t k o w s k i , A rcybiskupi gnieźnieńscy prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821, Poznań 1888, tom 1, s. 12— 13; P. B o g d a n o w i c z , Zjazd gnieźnieński w roku 1000, Nasza Przeszłość, tom 16 (1962), s. 5—151. A utor podaje najnowsze omówienie zjazdu gnieźnieńskiego, zestaw iając bibliografię przedm iotu.

12 J. S z y m a ń s k i , S truk tu ra organizacyjna biskupstw polskich w w iekach średnich, Znak, rok 17 (1965), n r 137—138, s. 1405—1415; Z. S u ł o w s k i , Początki Kościoła Polskiego, W : Kościół w Polsce, K raków 1968, tom 1, s. 17—.123; Z. S u ł o w s k i , S truk tu ra organizacji diecezjalnej Kościoła Polskiego w w iekach średnich, W: Księga Tysiąclecia Katolicyzm u w Polsce, Lublin 1969, tom 1, s. 76—78.

13 J. K ł o c z o w s k i , Vita com m unis kleru w X I—X II w ieku, Roczniki H um anistyczne, tom 10 (1901), zeszyt 2, s. 5—40; J. S z y m a ń s k i , Z zagadnień vitae canonicae w Polsce X II—X III w ieku , Rocz. Teol.- Kan., tom liO (1963), zeszyt 4, s. 143—152; Z. S u ł o w s k i , S truk tura organizacji diecezjalnej, s. 78—79.

14 St. C h o d y ń s k i , W ikaryusze katedry w łocław skiej, s. 5; St. Z a- c h o r o w s k i , Rozwój i ustrój kapitu ł polskich w wiekach średnich, K raków 1912, s. 91; B. K u r t s c h e i d , dz. cyt., s. 290; J. N o w a c k i , dz. cyt., s. 690; Z. L e s z c z y ń s k a , Średniowieczne statuta w ikariu- szów ka tedry krakow skie j, Nasza Przeszłość, tom 10 (1959), s. 391; T. S i l n i c k i , W pływ y francuskie na Kościół w Polsce w wiekach średnich, W: Z dziejów Kościoła w Polsce, W arszawa 1960, s. 390—425;


Biskupi polscy od X III do XV w. podnieśli do godności kolegiaty k ilkanaście kościołów, przy których rezydowali nie tylko prałaci i kanonicy, ale i inni duchowni, między innym i i w ikariusze, zastępujący p ra łatów i kanoników w odm awianiu oficjum brewiarzowego 15. Początkowo byli to w ikariusze tzw. „manualni”, czyli zw iązani z konkretnym p ra łatem czy kanonikiem ponoszącym koszty ich utrzym ania. Z upływem la t zwyczaj ten szybko się upowszechnił, tak że w ikariusze — zastępcy prała tów i kanoników, zaczęli tworzyć osobne korporacje z w łasną organizacją ,6.

Należy zaznaczyć, że spełnianie obowiązków chórowych przez w ikariuszy w zastępstw ie prała tów i kanoników aprobow ały polskie synody już w XIV w .17.

Zasady określające zadania w ikariuszy przy katedrach i kolegiatach po raz pierw szy podał w w ydanych przez siebie s ta tu tach w 1320 r. b iskup krakow ski N a n k e r. W trosce o rozwój ku ltu Bożego oraz celem rozbudzenia pobożności wśród w iernych biskup postanowił, ażeby w kościołach katedralnych i kolegiackich codziennie i kolegialnie była odpraw iana m sza św. konw entualna oraz aby recytowano b re w ia rz 1S. Ten sam cel i rodzaj obowiązków .wikariuszy katedralnych i kolegiackich został określony przez arcybiskupów gnieźnieńskich: J a r o s ł a w a — w uchw ałach synodu w Kaliszu w roku 1357 19, M ikołaja

J. S z y m a ń s k i , B iskupstw a polskie w w iekach średnich. Organizacja i funkcje , W: Kościół w Polsce, K raków 1968, tom 1, s. 213.

15 P. F a b i s z, Wiadomości o Synodach Prowincyonalnych i Dyece- zja lnych gnieźnieńskich i o prawach Kościoła Polskiego z dodatkiem spisu Synodów Dyecezjalnych Polskich, Kępno 1861, s. 72—73.

18 St. L i b r o - w s k i , K apituła katedralna włocławska. Zarys dziejów i organizacji, W arszawa 1949, s. 108—l,10; J. S z y m a ń s k i , Piętnaście lat badań nad dziejam i polskich kapitu ł katedralnych i kolegiackich (.1945— 1960), Zeszyty Naukowe Katolickiego U niw ersytetu Lubelskiego, tom 5 (1962), zeszyt 1, s. 89—'112; J. S z y m a ń s k i , B iskup stw a Polskie w w iekach średnich, s. 213.

17 Z. C . h o d y ń s k i , E. L i k o w s k i , Decretales Sum m orum Pontifi- cum pro Regno Poloniae et Constitutiones Synodorum Provincialium et Dioecesanarum Regni ejusdem ad sum m am collectae, Posnaniae 1882, tom us 1, s. 213; P.. H e m p e r e k , Powstanie i skład kolegium w ikariu szy, Rocz. Teol.-Kan., tom 12 (1965), zeszyt 5, s. 78.

18 Sta tu ta N ankeri episcopi cracoviensis Anno M CCCXX, De missis conventualiter celebrandis..., Starodaw ne Prawa Polskiego P om niki (Vetera Iuris Poloniae M onumenta), S ta tu ta synodalis Episcoporum Craco- viensium X IV et X V saeculi e codicibus m anu scriptis typ is m andata additis sta tu tis V ielunii et Calisii A. 14.20 conditis editionem curavit U. H e y z m a n , Cracovias 1875, tom 4, s. 15.—.16 (dalej cyt. Starod. Pra.wa Podsk. Pemn.).

19 Synodus Calisiensis anno 1357. Jaroslaus archiepiscopus gnesnensis. Caput 3, 6, A ntiquissim ae Constitutiones Synodales Provinciae G nesnensis m axim a ex parte nunc prim um e codicibus m anu scriptis typ is m an- datae, ed. R. H u b e, Petropoli 1856, s. 208, 210 (dalej cyt. Antiqu. Const. Syond. Prov. Gnes.); Starodaw ne Prawa Polskiego P om niki (Vetera Iuris Poloniae M onumenta), w ydał A. Z. H e l c e l , W arszawa 1856, tom 1, s. 407 § 3, s. 409 § 6.

11 — P raw o K anon iczne

162 Ks. A. Wrotniak {6]

T r ą b y — w sta tu tach wieLuńsko-kaliskich z 1420 r . 20, a także przez biskupa w rocławskiego P i o t r a 21 i biskupa krakow skiego kardynała Zbigniewa O l e ś n i c k i e g o w uchw ałach kap itu ły katedralnej w ,1437 r. ->2.

Kaipituły kodegiackie, zarówno na Zachodzie, jak i w Polsce, obok obowiązków chórow ych niejednokrotnie spełniały także funkcje duszpasterskie, bądź z rac ji pow ierzenia kapitułom opieki duszpasterskiej nad w ie rn y m i23, bądź z powodu erygowania ich przy kościołach p a ra fialnych 2i.

P ra łac i i kanonicy początkowo w ypełniali ten obowiązek osobiście, a kiedy z przyczyn wspom nianych wyżej zaczęli zaniedbywać rezydencję, wyręczali się w tym w ypadku w ikariuszam i — zastępcami, którzy pełnili od te j pory w zastępstw ie prałatów i kanoników funkcje duszpastersk ie sensu s tr ic to 25.

P rak ty k a ta była zresztą zgodna z prawem, D ekretalów G r z e g o r z a IX, k tóre polecało ustanaw iać w ikariusza stałego przy beneficjach duszpastersk ich28, gdy główny rządca danego beneficjum duszpasterskiego napotkał na trudności w spełnianiu w łaściwych fu n k c ji27.

20 S ta tu ty synodalne w ieluńsko-ka liskie M ikołaja Trąby z r. 1420, z m ateriałów przysposobionych przez B. U l a n o w s k i e g o uzupełnili i w ydali J. F i j a ł e k i A. V e t u l a ni , K raków 191S—1.920—,1951, s. 70 (18), „De celebratione m issarum ” ; Por. Statuta to ti provinciae gnesnensis valentia, condita praeside Nicolao II Trąba archiepiscopo gnesnensi in synodo provinciali V ieluno-Calissiensi A. MCCCCXX, Sta- rod. Prawa Polsk. Pomn., torn 4, s. 34; P. F a b i s z , dz. cyt., s. 85, 93.

21 Cathedralis ecclesiae W ratislaviensis statuta synodalia, W ratisla- v iae 1585, Sta tu ta Synodalia Domini Petri episoopi W ratislaviensis, s. 96.

22 S ta tu ta capituli ecclesiae cathedralis Cracoviensis a. 1328—1478 Sbignei cardinalis et episcopi Cracoviensis sta tu tum , Starod. Prawa Polsk. Pomn., tom 4, s. 133—'140.

23 A. B a r b o s a , De officio et potestate parochi, Lugduni 1655, s. 9; St. L i b r o w s k i , dz. cyt., s. 115; P. T o r q u e b i a u , art. cyt., colum na 564; J. S z y m a ń s k i , K apituła kolegiacka w W ojniczu 1465— 1786, Lublin 1962, s. 96.

21 B. O j e t it i, Synopsis rerum m oralium et iuris pontificii alpha- betico ordine digesta et novissim is SS. RR. Congregationum decretis aucta in subsidium praesertim sacerdotum, editio tertda em endata et aucta, Rom ae 19123, num er us 4067; S. Rom ani, Acta Apostolicae Sedis. Sacra Congregatio Concilii. I F e s c i 1 i a n i iuris praesen tandi 21 iunii 1930 anni. Adnotationes, A pollinaris, annus 6 (1933), volum en 6, s. 144; J. S z y m a ń s k i , B iskupstw a polskie w w iekach średnich, s. 212.

25 A. R e i f f e n s t u e l , dz. cyt., volum en 3, s. 476—477.26 c. 3, X, I, 28; c. 6, X, I, 28; c. 30, X, III, 5; Por. także c. 1, III,

12 in Clem.27 Beneficjum duszpasterskim może być bądź kościół parafia lny bądź

takie beneficjum , z k tó rym została złączona na sta łe jakaś kolegialnaosoba m oralna, jak np. kap itu ła kated ralna czy kolegiacka. Ustanowiony w ikariusz stały spełnia ak tualn ie duszpasterstw o zastępując proboszcza habitualnego. Por. c. 6, X, I, 28; c. 30, X, III, 5; c. 1, III, 12 in Clem; Fr. S c h m a l z g r u e b e r , Jus ecclesiasticum universum brevi m ethodo ad discentium u tilita tem explicatum , Romae 1844, tom us 1, pars 2, s. 146; D. M. B o u i x , Tractatus de parocho, s. 186; J. B. D e n e -


Za F e r r a r i s ’e m możemy więc powiedzieć, że w ikariuszem s ta łym jest ten, k to powagą biskupa został kanonicznie insty tuow any dla służiby jakiegoś kościoła w zastępstw ie głównego rządcy i otrzym ał odpowiednią część dochodów z benefic jum 28. W ikariusze sta li w zakresie funkcji duszpasterskich m ieli pełną władzę proboszczowską, a w ikaria ty sta łe były beneficjam i w ścisłym znaczeniu. S tąd też w ikariusze sta li posiadali wszystkie p raw a i obowiązki beneficjatów z w yjątk iem samego ty tu łu benefic jusza

Na pow ołanie w ikariuszy stałych przy beneficjach duszpasterskich zezw alały zarówno (przepisy praw a pow szechnego30 i partykularnego w Kościele Z achodn im 31, jak i polskie ustaw odaw stw o sy n o d a ln e32.

P rzedstaw ione wyżej przyczyny, które u trudniały prałatom i kanonikom osobiste w ypełnianie obowiązków chórowych i duszpasterskich, ■wystąpiły również i w w ypadku kap itu ły łowickiej.

Rozległość archidiecezji gnieźnieńskiej i konieczność przebyw ania jej rządców w K rakow ie, skłoniły arcybiskupa W ojciecha J a s t r z ę b c a do ustanow ienia w południow ej części archidiecezji, w mieście Łowiczu, rezydencji ordynariusza, celem załatw iania bieżących spraw adm in istracyjnych. W śród m otywów decydujących o u tw orzeniu w Łowiczu nowej insty tucji p raw nej, jaką m iała być kap itu ła kolegiacka, dokum ent erekcyjny w ym ienia chęć pow iększenia i uśw ietnienia k u ltu Bożego oraz posiadania przez arcybiskupa współpracowników. W tym też celu arcybiskup J a s t r z ę b i e c na zebraniu generalnym kap itu ły m etropolita lnej w Gnieźnie 25 kw ietnia 1433 r., po uzyskaniu zgody prała tów i kananików , w ydał dokum ent erekcyjny, m ocą którego najstarszy kościół parafia lny w Łowiczu pod wezwaniem N ajświętszej M aryi Panny został podniesiony do godności kolegiaty. Jednacześnie, tym sam ym dokum entem , arcybiskup ustanow ił kap itu łę sk ładającą się z trzech p ra ła tów i dziesięciu kanoników. Ponieważ kolegiata pozostała nadal kościołem parafialnym , ordynariusz zlecił p ra ła tom i kanonikom nie tylko odm awianie oficjum brewiarzowego, ale przekazał im rów nież i funkcje duszpasterskie, a mianowicie: głoszenie Słowa Bożego, słuchanie spowiedzi i adm inistrow anie innych sakram entów św. W związku z tym i

u b o u r g , Etude canonique sur les vicaires paroissiaux, P a ris—L eipzig—Tournai 1871, s. 3—4.

28 L. F e r r a r i s , Bibliotheca canonica, iuridiea, moralis, theologica nec non ascetica, polemica, rubricistica, historica. Ed. novissima, Romae 189il. to mus 7, s. 590.

29 P. H e m p e r e k , Powstanie i skład kolegium w ikariuszy, Rocz. Teol.-Kan., tom 12 (1965), zeszyt 5, s. 79—80.

30 D. M. B o u i x , Tractatus de parocho, s. 212, 214; S. R o m a n i , art. cyt., s. 145.

31 L- T h o m a s s i n u s , dz. cyt., s. 302 num erus 2, 303—304; D. M. B o u i x , Tractatus de parocho, s. 211—>213.

32 Synodus Siradiensis annis 1233, caput 15, Synodus incerti loci (Łęczyca) anno 1285 Jacobus Archiepiscopus Gnesensis, caput 30—21, Antiqu. Const. Synod. Prov. Gnes., s. 7—8, 174; Starod. Prawa Polsk. Pomn., tom 1, s. 386 §§ 21 —22..


obowiązkam i prałaci i kanonicy zostali zobowiązani do osobistej rezydencji przy ko leg iacie33.

K apitu ła kolegiacka, utw orzona w Łowiczu, m iała więc służyć arcybiskupow i radą i pomocą, a dla miejscowej ludności, k tórej — jak podaje dokum ent erekcyjny — była w tym czasie znaczna liczb a34,troską i opieką duszpasterską.

Członkowie kapitu ły łowickiej niedługo jednak spełniali osobiście obow iązki nałożone im przez arcybiskupa. Z uwagi na liczne zajęcia w kurii arcybiskupiej w Łowiczu, zgodnie ze zwyczajem panującym w innych kapitu łach i aprobow anym przez ustaw odaw stw o kościelne, początkowo kanonicy wyręczali się zastępcam i czyli w ikariuszam i m anualnym i (vicarii m anuales), a następnie — od rządów arcybiskupa G r u s z c z y ń s k i e g o —• w ikariuszam i sta łym i (vicarii p e rp e tu i)35.

Na powołanie kolegium w ikariuszy przy kolegiacie łowickiej mogło złożyć się kilka przyczyn. Jedną z nich były przyczyny ogólnokościelne czyli liturgiczno-dus^pasterskie, dążenie do rozwinięcia ikułtu M aryjnego przy kolegiacie oraz w yjątkow e znaczenie Łowicza dla archidiecezji gnieźnieńskiej.

Jeśli chodzi o pierw szą z nich to powołanie kolegium w ikariuszy mogło przyczynić się do ożywienia ku ltu Bożego oraz do zapewnienia w iernym posługi duszpasterskiej przez odpraw ianie nabożeństw i udzielan ie sakram entów św . 36

Odnośnie zaś rozwinięcia ku ltu M aryjnego w kolegiacie to część do M atki N ajśw iętszej powinna się przejaw iać nie tylko w odpraw ianiu

33 A rchiw um K apitulne w Łowiczu (dalej cyt. Arch. Kap. Łowicz), Jura et Privilégia Reverendi Capituli Loviciensis. Liber Privilegiorum, Ms 28 (dalej cyt. Jura et Privilégia), s. 1— 17: Erectio Ecclesiae Beatae Virginis Mariae in Collegiatam Loviciensem 1433... Tekst tego dokum entu został w ydrukow any przez J. K o r y t k o w s k i e g o i Wł. K w i a t k o w s k i e g o . Por. Łaskiego Jana arcybiskupa gnieźnieńskiego... Liber Beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej..., Gniezno 1881, tom 2, s. 510—516; Wł. K w i a t k o w s k i , P rym asow ska kapitu ła i kolegiata w Łow iczu (1433—(1938), W arszawa 1939, s. 559—568.

34 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 1—2: Erectio Ecclesiae... O ppidum seu locus Loviciensis... populositate celebris, et ad humana v ita com m odum uberior fructibus in illis partibus habeatur...

35 Tamże, s. 95—103: 1467. Privilegium Erectionis V icatorum et M ansionariorum Ecclesiae Collegiatae Loviciensis Joannis Gruszczyński...; Por. Łaskiego Jana arcybiskupa gnieźnieńskiego, ...Liber Beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej..., tom 2, s. 236, 516—520; Wł. K w i a t k o w s k i , dz. cyt., s. 67—68; Wł. T a r c z y ń s k i , Łowicz, Wiadomości historyczne z dodaniem innych szczegółów, Łowicz 1899, s. 33; J. W i e t e s k a , Archidiakonat Łow icki, Rzym 1966 (odbitka ze S zk iców 'do dziejów A rchidiecezji W arszawskiej), s. 24.

36 Arch. K ap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 96—97: ...quanta charita- tis dulcedine decorem Dormis Dei... salutem que anim arum procurando, ac cultum Divinum augendo, ...in Vicarios Canonicales perpétuas in so- lidum transferim us et... committimus... confesiones audiendo, et sacra- m enta Ecclesiastica... m inistrando...

19] Kolegium wikariuszy w Łowiczu 165

mszy św. o M atce Bożej, do czego zobowiązywał prała tów i kanoników jeszcze arcybiskup J a s t r z ę b i e c 37, lecz także w stałym odm aw ianiu oficjum brew iarzowego o M atce Bożej 3S.

W ydaje się, że inną okolicznością, k tó ra mogła zaważyć w jakim ś stopniu na pow stanie kolegium w ikariuszy, była chęć podkreślenia znaczenia Łowicza, k tóry odgrywał ważną rolę w organizacji życia kościelnego i w s truk tu rze adm i n istracy j n o-g oąp od ar cze j państw a polskiego.

Ł ow icz39 był początkowo własnością książąt mazowieckich, a p raw dopodobnie na przełom ie w ieku X I/X II został przekazany arcybikupom gnieźnieńskim 40. Papież I n n o c e n t y II potw ierdził praw o arcybiskupów do Łowicza bullą w ydaną w 1136 r . 41, ale książęta mazowieccy n adal rościli p re tensje do tego m ia s ta 42. Dopiero postanowienie zjazdu

37 Tamże, s. 13: ... dictosąue P raela tos et Canonicos ...Beatae Virginis Missarn Festivis diebus can łandam obligamus...

38 Tam że, s. 98—99: ...Horas sive cursum de Beata Virgine... decan- ta re tenebuntur...

39 Łowicz, początkowo jaiko osada — wieś, a od X III w ieku podniesiony do rzędu m iast, położony na zachodniej części Mazowsza w ziemi sochaczewskiej, adm inistracyjnie należał do w ojewództwa rawskiego. H istorycy zaliczają Łowicz do jednej z najstarszych osad Mazowsza o czym przekonyw ują w ykopaliska dokonane w okolicach Łowicza świadczące, że w okresie przedhistorycznym Polski były tu ta j osady. Por. R. O c z y i k o w s k i , Łowicz, Ziem ia, rok 6 (1913), nr 15—(16, s. 232; Z. P r ż y r e m b e l , Fragm enty z dziejów dawnego Łowicza, W arszawa 1936, s. 3—4; Wł. K w i a t k o w s k i , dz. cyt., s. 1; J. W a r ę ż a k , Osadnictw o kasztelanii łow ickiej (1136—-1847), cz. 1, Ł ódź 1952, s. 33—34r 236; J. W a r ę ż a k , S łow nik historyczno-geograficzny księstw a łowickiego, cz. 2, W rocław—W arszaw a—Kraików 1961, s. 184; St. P a z y r a , Geneza i rozw ój m iast m azowieckich, W arszawa 1959, s. 46, 111.

40 D okładne usta len ie daty oddania Łowicza z okolicą arcybiskupom, gnieźnieńskim jest niemożliwe z b raku dokum entów historycznych.. P rzyjm uje się, że Łowicz został oddany przez księcia mazowieckiego Zbigniewa H erm ana arcybiskupow i M arcinowi I (109®— 1118). Por. J. W a r ę ż a k , Osadnictwo kasztelanii łow ickiej, s. 134, 154; J. N o w a c k i , Dzieje Archidiecezji Poznańskiej, Poznań 1964, tom 2, s. 298.

41 K odeks D yplom atyczny W ielkopolski, Poznań 1877—1908, tom 1, nr 7 s. 10—12 (dalej cyt. Kod. Dypl. Wielkp.); J. K o r y t ik o w s k i , A rcybiskupi gnieźnieńscy, tom 1, s. 43, przypis 25; St. Z a k r z e w s k i , Ze studiów nad bullą z r. 1136, Rozprawy A kadem ii Um iejętności, tom 18 (1902), s. 1—80; K. M a l e c z y ń s k i , W sprawie autentyczności bulli gnieźnieńskiej z roku 1136, W rocław 1947, s. 17; J. W a r ę ż a k , Osadnictwo kasztelanii łow ickiej, s. 131.

42 Kod. Dypl. W ielkp., tom 1, n r 68 s. 67. Papież Honoriusz III w 1216 r. potw ierdził dotychczasowe praw o własności arcybiskupów do Łowicza oraz uw olnił te tereny od w ładzy księcia mazowieckiego. Por. J. W a r ę ż a k , Osadnictwo kasztelanii łow ickiej, s. 134, 154. Spośród książąt mazowieckich roszczących p retensje do Łowicza należy w ym ienić K onrada Mazowieckiego, k tóry pomimo praw i przyw ilejów nadanych Łowiczowi najechał te tereny w 1235 r. i siłą zagarnął. Ale już w 1240 r. oddał zagarnięte dobra łowickie, a w 1242 r. zobowiązał się do jednego w ciągu roku przejazdu przez te okolice. Por. Kod. Dypl..


w Piotrkow ie w dniu 17 stycznia 1463 r. sprawiło, że jedynym i i niezależnym i właścicielam i Łowicza zostali arcybiskupi gnieźnieńscy43.

A rcybiskupi gnieźnieńscy w trosce o życie relig ijne Łowicza już na początku X I w. sprowadzili tu ta j m is jonarzy44, a następnie pam iętali0 wznoszeniu nowych św iątyń 45. Dowodem na to może być stw ierdzenie arcybiskupa G r u s z c z y ń s k i e g o , k tó ry podczas w izytacji kościołów archidiecezji przekonał się o niew ystarczającej ich liczbie, natom iast po przybyciu do Łowicza został .powiadomiony o istnieniu kolegiaty należycie u rządzonej46.

W ydaje się, że znaczenie Łowicza podnosił także zamek będący rezydencją arcybiskupów 47, którzy przebyw ali częściej tu niż w Gnieźnie1 stąd zarządzali całą archidiecezją 48.

W ielkp., tom 1, nr 234 s. 196; Codex diplom aticus et com m em orationum M asoviae Generalis, in struxit J. C. K o c h a n o w s k i , Vareaviae 1919, tom us 1, n r 386 s. 447—448; n r 395 s. 459; n r 427 s. 505; Kronika Boguchwała i Gody sława Paska, wyd. Al. M a c i e j o w s k i , W: M onum enta Paloniae Historica, Dwów 1872 (W arszawa 1961), tom 2, s. 560; J. D ł u g o s z , Dzieje Polskie, przekł. K. Mecherzyńsfoi, K raków 1868, tom 2, s. 247—249.

43 Na tym zjeździe król włączył Księstw o Mazowieckie do Korony, w ydał dokum ent potw ierdzający wszystkie dotychczasowe przyw ileje arcybiskupów odnośnie Łowicza oraz zwolnił od grzywny nałożonej w 1359 r. Por. J. A l b e t r a n di , Panowanie Kazim ierza Jagiellończyka, W arszawa 1826, tom 1, s. 266; W. H. G a w a r e c k i , Pam iątki historyczne Łowicza, W arszawa 1844, s. 14—15; J . W a r ę ż a k, Osadnictwo kasztelanii łow ickiej, s. 58—59, 132—133.

44 Wł. K w i a t k o w s k i , dz. cyt., s. 45.45 Arcybiskup M ikołaj K urow ski buduje drugi kościół parafia lny pod

wezwaniem Ducha św. oraz zakonny — dominikanów. Por. Łaskiego Jana arcybiskupa gnieźnieńskiego... Liber Beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej..., tom 2, s. 256; Wł. T a r c z y ń s k i , dz. cyt., s. 7, 114; J . W a r ę ż a ik, Słow nik historyczno-geograjiczny księstw a łowickiego, s. 200. Również w XV w ieku dzięki zabiegom arcybiskupa Gruszczyńskiego pow staje kościół zakonny — bernardynów oraz kościół szpitalny św. Ja n a Chrzciciela. Por. Wł. K w iatkow ski, dz. cyt., s. 40; J. W a r ę - ż a k, S łow nik historyczno-geograjiczny księstw a łowickiego, s. 201—305.

46 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 96.47 Książęta mazowieccy do których początkowo należał Łowicz, w y

budow ali drew niany zamek, w który m zatrzym ali się na czas polowań. A rcybuskupi więc przejęli Łowicz w raz z zamkiem. Około połowy XIV w ieku arcybiskup Skotnicki na miejsce dawnego zamku, wybudow ał nowy gotycki z cegły i kam ienia. Następcy arcybiskupa Skotnickiego rozbudowali go n a swoją siedzibę i w ten sposób Łowicz w raz z zam kiem s ta ł się rezydencją arcybiskupów. Należy nadm ienić, iż położenie zaimku na sztucznym nasypie nad Bzurą nadaw ało mu charakte r obronny. W źródłach spotykam y wiadomości, że na żarniku starości łowiccy pełnili funkcje wojskowe, co dowodziłoby, że arcybiskupi zam ierzali zamienić zamek na obronny. Por. Visitationes bonorum archie- piscopatus necnon capituli gnesnensis saeculi XVI, s. 34—35, 62—63, 127; W. H. G a w a r e c k i, Kolegiata i zam ek arcybiskupów w Łowiczu, A lleluja, W arszawa 1843, s. 263—«267.

48 Wł. K w i a t k o w s k i , dz. cyt., s. 67.


II. Erekcja kolegium w ikariuszy i jego statuty

U stalenie dokładnego czasu pow stania kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu nastręcza pew ne trudności, gdyż nie zachował się do naszych czasów oryginalny dokum ent erekcyjny om awianej in sty tucji, lecz jedynie jego odpisy. W prawdzie zgodne są one ze sobą w treści zasadniczej, ale podają różne daty erekcji. Również i inne w zm ianki źródłowe trak tu jące o pow staniu kolegium w ikariuszy przy kolegiacie łowickiej nie są zgodne w te j kwestii. Ustalenie więc dokładnej daty ereikcji omawianego kolegium wym aga bliższego omówienia.

1. Data sporządzenia dokum entu erekcyjnego

Z najdująca się w zbiorach archiw um kap itu ły kolegiackiej w Łowiczu księga zaw ierająca regesty aktów z XV i XVI w. odnoszących się do kościołów archidiecezji gn ieźn ieńsk ie j49 oraz księga podająca ty tu ły dokum entów arcybiskupów gnieźnieńskich i oficjalatu łowickiego, daw niej przechow yw ana w archiw um kapitu ły łowickiej, a obecnie w zbiorach A rch iw um A k t D awnych Archidiecezji W arszaw skie jM, inform ują o spraw ach, których przedm iotem były dziesięciny i w ym ieniają w ikariuszy łow ickich już przy końcu 1466 r . 51.

49 Arch. Kap. Łowicz, Nota Bene. Skorowidz aiktów XV i XVI w. odnoszących się do kościołów archidiecezji gnieźnieńskiej, A. 2, 1, 2; A nalizując treść księgi można dojść do wniosku, że pow stała ona w XVII wi«lku.

50 A rchiw um A kt Dawnych Archidiecezji W arszaw skiej (dalej cyt. Arch. A kt Dawn. Archid. Warsz.). Nota varia notabiliora ex Actis A r- chiepiscopatus Gnesnensis in A rchiva Loviciensi reperibilibus desum p- tem , nr 970; Por. H. R y b u s , Regesty w ybranych zapisek z akt działalności arcybiskupów gnieźnieńskich, A rchiw a Biblioteki i Muzea Kościelne (dalej cyt. Arch. Bibl. Muz. Kośc.), tom 3 (1961), zeszyt 1—2, s. 111—404.

51 Dotyczy to dziesięcin ze wsi Jasienie i Rogoźno wym ienionych w dokum encie erekcyjnym . Gdy chodzi o dziesięciny ze wsi Jasienie to zostały wym ienione w aktach oficjała łowickiego z dnia 14 grudnia 1466 r. w słowach: Decim arum Jasionae ad vicarios Lovicienses. N atom iast w tychże aktach z dnia 16 grudnia 1467 r. zostało zanotowane: Em ptio decim ae in Jasionae ad vicarios Lovicienses. Porów nując powyższe sform ułow anie w ydaje się, że arcybiskup Gruszczyński napotkał na bliżej nieznane trudności w przekazaniu dziesięcin z wym ienionej w ioski w ikariuszom kolegiaty łowickiej i dokonał tego dopiero na mocy w yroku sądu arcybiskupa w 1467 r. Por. Arch. A kt Dawn. Archid. Warsz., Nota varia notabiliora exArchiepiscopatus Gnesnensis, s. 1: A cta O jficialis Loviciensis Raphaelis de Oyrzanow 1466. 14 Decem- ber Decimam Jasionae ad Vicarios Lovicienses... 1467 . 28 Februariis Decimam Rogoźno ad Vicarios Collegiatae Loviciensis... 16 Decembris em ptio Decimae in Jasionae ad Vicarios Lovicienses...-, Tamże, s. 6: 1472. 2 M artij Decimarum Rogoźno ad Vicarios Lovicienses...; Tamże, s. 9. 14,81. 31 Januaris Decimarum Rogoźno ad Vicarios Lovicienses...; Arch. Kap. Łowicz, Nota Bene. Skorowidz aktów XV i XVI w., Łowicz


Kopia protokółu zebrania generalnego K apitu ły M etropolitalnej w Gnieźnie z dnia 30 kw ietn ia 1722 r . 52 oraz księga znajdująca się w A rchiw um K apitu ły Ł ow ickie j spisana w 1791 r. pod ty tu łem Deside- ria nonnulla A dm odum Renerendorum Vicariorum Collegiatae Lovi- ciensis53 zaw ierają inform ację, że wzm iankowany dokum ent erekcyjny pochodzi z 1466 r.

Protokół pow izytacyjny kolegiaty łowickiej w 1811 r . 54 i protokół ze spisu funduszów kolegium w ikariuszy z 1820 r . 55 w spom inają również o powyższej dacie. Ten o sta tn i dodaje, że dokum ent erekcyjny nie wspomina o liczbie w ikariu szy5B, co nie jest zgodne z treścią dokum entu erekcy jnego57 oraz z innym i inform acjam i źródłowymi dotyczącymi liczby w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu 5S.

K olegiata: Mercarii 14 Decembris D ecimarum Jasionae ad Vicarios Lo- vicienses 1466. Luna u ltim a Februarii 1467. Decimarum Rogoźno ad Vicarios Collegiatae Loviciensis...; Por. H. R v b u s , art. cyt., s. 119, 123—124.

52 Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerabilis Collegii Vicariorum penes Insignem Collegiatam Loviciensem (dalej cyt. S ta tu ta Venerab. Col. Vic.), s. 31—32; Por. A rchiw um Archidiecezjalne w Gnieźnie, Acta Venerabilis Capituli M etropolitaneae Gnesnensis, tom us 18 (ab anno 1716 ad 1730), s. 285—290 v.

53 Arch. Kaip. Łowicz, Desideria nonnulla A dm odum Reverendorum Vicariorum Collegiatae Loviciensis, s. 50: D esideria specialia Collegii V icariorum Celsissimo P rincip i de P rim ati Regni Archiepiscopo Gnes- nensi Tem pore V isitationis Insignis Collegiatae Loviciensis suppliciter porrecta. 1-mo. Anno 1466 s ta tu tum e t decretum est in Erectione Vicariorum...; Por. Tamże, np. s. 95: ..: A pparet ex prim itiva Collegii nostri Erectione per Celsissimus olim Joannem Archiepiscopum Gnesnensem, Anno Domini 1466 Die Veneris 3tia Mensis A prilis facta...

54 A rchiw um Diecezjalne we W łocławku (dalej cyt. Arch. Diec. Włocł.), Acta V isitationis Generalis Insignis Collegiatae Loviciensis tam Capituli quam et totius m inoris cleri Anno Domini 1811 Mensae Julio peractae (dalej cyt. Acta V isitationis G eneralis Insig. Colleg. Lov.), s. 189: Prawa y dokum enta X X W ikaryuszów oraz Mansyonarzów... Erectio Collegii Vicariorum Loviciensem per Joannem Archiepiscopum Gnesnensem , Łow icz 3 kw ietn ia 1466 r.

55 Arch. Kap. Łowicz, A kta spisu funduszów Kolegiaty Ł ow ickie j wraz z w szelk im i do te jże należącym i korporacyami, s. 18—19: Spis F unduszów i Przychodów rocznych do K olegium K sięży W ikariuszów przy Kolegiacie Ł ow ickiej należących... Zgromadzenie to iest pod ty tu łem K ollegium XXV W ikaryuszów do Kolegiaty należących erygowane Roku 1466 iak errekcya wyiaśnia...

56 Tam że, s. 19: ...Ilość osób iaką Zgrom adzenie składać winno e rrek cya nie wzmiankuje...

57 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 98: ...quod Vicepraepositus cum duodecem Vicariis perpetuis...; Por. Arch. Kap. Łowicz, Erekbje. W izyty — W izyta Jeneralna Arcybiskupa W arszawskiego Szczepana Ho- łowczyca 1823 r. Décréta Reform ationis opisanie i różne dowody tyczące się funduszów Kollegii W ikaryuszy Kolegiaty Ł ow ickie j zebrane i ułożone w r. 1859 przez X . Czerechowskiego Prokuratora Kollegium (dalej cyt. Erekcje), s. 1—2.

68 Odnośnie do liczby kolegium w ikariuszy pow ołują się na dokum ent erekcyjny inne doikumenty źródłowe, jak np. Arch. Kap. Łowicz, A kta


Wreszcie księga spisana w 185.9 r., zaw ierająca różne dokum enty dotyczące kolegium w ikariuszy, podaje między innym i odpis dokum entu erekcyjnego z d a tą 1466s#.

W śród źródeł inform ujących o roku 1467, jako dacie erekcji kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łoiwiczu, na pierwszym m iejscu należy wym ienić księgę Jura et Privilégia Reverendi Capituli Loviciensis, k tó ra znajduje się w A rchiw um K apitu ły Łow ickiej. Księga p raw i przyw ilejów zaw iera odpis dokum entu erekcyjnego w ikariuszy i m ansjonarzy przy kolegiacie w Łowiczu z datą 1467 60. D okum ent powyższy został przepisany przez publicznego notariusza, F ranciszka Salezego W a 1 i ń - s k i e g o; z Liber B eneficiorum Ecclesiasticorum P roventuum z 1521 r . 61.

Również w tym że Liber Beneficiorum został zamieszczony wykaz dochodów kolegiaty łowickiej, k tó ry między innym i podaje, że arcybiskup G r u s z c z y ń s k i u tw orzył społeczność w ikariuszy czyli w ikariuszy stałych za zgodą kapitu ły gnieźnieńskiej i łow ickiej w 1467 r . 62.

W A rchiw um A k t Dawnych Archidiecezji W arszaw skiej znajduje się odpis dokum entu arcybiskupa A ndrzeja B o r y s z e w s k i e g o z 1506r., w k tórym jest mowa o erekcji w ikariuszy i m ansjonarzy dokonanej przez arcybiskupa G r u s z c z y ń s k i e g o . W późniejszym czasie na m arginesie tego odpisu został podany rok 1467 i nazwisko wystawcy dokum entu 63.

A rcybiskup W awrzyniec G e m b i c k i w protokóle pow izytacyjnym z 161S r . 64 oraz arcybiskup Ignacy R a c z y ń s k i w protokóle powizy

kapitu ł kollegium księży w ikariuszy kolegiaty Ł ow ickiej od 1719 do 1795 r., tom 2, A. 1. 18 (dalej cyt. A kta kapitu ł koli. księży wikar.), s.191.

59 Arch. Kap. Łowicz, Erekcje, s. 1—5: Erectio V icariorum perpetuorum in Łowicz... Actum et datum in Łowicz... Anno Domini Millesimo Q uadringentesim o Sexagesim o sexto, die vero Veneris te rtia Mensis Aprilis...

60 Por. przypis 35.61 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 103.62 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 171—.196: 1521. Deseriptio

P roventuum Ecclesiae Insignis Collegiatae Loviciensis... U niversitas V icariorum alias V icarii per.petui... de Anno Domini Millesimo Q uadringentesimo Sexagesim o Seiptimo de consensu et ratihab itione Capituli ejusdem Sanctae Ecclesiae M etropolitanae Gnesnensis ac praed ictae Collegiatae Loviciensis fundata erecta...; Por. Arch. Akt. Daw. Archid. W arsz. Zbiór aktów i dokum entów dotyczących Kollegiaty Łow ickiej (1433—1749) zebrane w 1749 r., Nr 973 (dalej cyt. Zbiór aktów i dokum entów ), s. 15, 30—35; Protocollon actorum Collegiatae Loviciensis (1793—1798), s. 83—84; S ta tu ta et Privilégia Insignis Capituli Loviciensis, volum en 1, zebrał i opracował bibliotekarz ks. kanonik Alfons T r e p k o w s k i 1922 r., s. 32—40, 126.

63 Arch. A kt Daw. Archid. Warsz., Erectio Vicariorum et M ansionariorum Ecclesiae Collegiatae Loviciensis J. G ruszczyński, Orgin. Nr 34 (Est in L ibro P rivilegiorum folio 95); Fotokopię tego dokum entu podaje Wł. K w i a t k o w s k i , dz. cyt., s. 73.

64 Arch. Kap. Łowicz, Acta constitutiones et décréta Venerabilis Capitu li Loviciensis A nno Domini M illesimo Sexcentesim o Duodecimo inchoata per m e M athiam N issenum N otarium de m andata Dominorum


tacyjnym z 1810 r . 65 om awiając obowiązki w ikariuszy, pow ołują się na dokum ent erekcyjny arcybiskupa G r u s z c z y ń s k i e g o z 1467 r. Ks. Jan K o r y t k o w s k i w dziele A rcybiskupi G nieźnieńscy umieścił także odpis treści dokum entu erekcyjnego kolegium w ikariuszy z datą 1467 ««.

W reszcie na 1467 r., jako datę erekcji w ikariuszy, powołuje się odipis przyw ileju fundacji i erekcji w ikariuszy i m ansjonarzy dokonany w 1923 r. przez ks. A. T r e p k o w s k i e go , b ib liotekarza kapitu ły łowickiej ,7.

Z racji różnego datow ania dokum entu odnoszącego się do tego sa mego fak tu , w celu możliwie dokładnego ustalenia daty pow stania ko legium w ikariuszy, należy porównać dostępne odpisy dokum entu erek cyjnego i księgi, k tó re je zamieszczają.

Omówione odpisy dokum entu erekcyjnego identycznie podają to co stanow i isitotę i charak ter praw ny kolegium w ikariuszy, a więc cel pow ołania, siposób powoływania, liczbę, obowiązki i uposażenie wikariuszy. Różnią się one jedynie datą. I' tak, odpis dokum entu erekcyjnego z datą 1466, został umieszczony w księgach pochodzących z XV II—X IX w. Natom iast odpis tego dokum entu z datą 1467 został sporządzony przez publicznego notariusza z Liber Beneficiorum , księgi pochodzącej z początku XVI wieku. Również protokóły pow izytacyjne arcybiskupów, szczególnie protokół arcybiskupa G e m b i c k i e g o z 1619 r. w spom inają o roku 1467 jako dacie erekcji kolegium wikariuszy.

W ydaje się, że różne podanie daty dostępnych odpisów tego samego dokum entu erekcyjnego zostało spowodowane pom yłką kopiarza i notariuszy przepisujących powyższy dokum ent erekcyjny. To przypuszczenia

Praelatorum et Canonicorum Loviciensis conscripta et in praesentem liber inducta. L ibrum 2-dus (Acta capituli liber 2-dus, 1612—1623), A.1. 4., s. 159: ...Cura an im arum per vicarios perpetuos exercetur. P raeci- pue directio ohori et cantus penes V icepraepositum est iux ta Privilegium Joannis Archiepiscopi de Anno 1467...

65 Aroh. A kt Daw. Archid. Warsz., W izyty Generalne w Kollegiacie Łow ickiej (1714—1811), Nr 872, s. 278: ...cura anim arum in Collegium V icariorum perpetuorum devoluta est idque per decretum erectionis Collegii VicarialiB... de Anno 1467...; W izyty Jeneralne w Kollegiacie Łow ickiej (1810—il859), tom 2, N r 943, s. 18: ...idque per decretum erectionis Collegii Vicarialis ab Illustrissim o olim Joanne Gruszczyński A rchie- piscopo Gnesnensi de 1467...; Arch. Diec. Włocł., Acta Visitationis Generalis Insig. Colleg. Lov., s. 126. Należy zaznaczyć, że ta księga na s. 189 podaje odmienną datę, a mianowicie 1466 r. Por. przypis 54.

*• J . K o r y t k o w s k i , dz. cyt., tom 2, s. 516—S30.67 Arch. Akt Daw. Archid. W arsz., Spis przyw ilejów i dotacji Prze

św ietnej K apitu ły Łow ickiej 1433— 1509 r. zebrał i opracował bibliotekarz ks. kanonik Alfons T r e p k o w s k i 1923 r., s. 5: 1467 3 kw ietnia w Łowiczu A rcybiskup Gruszczyński — Privilegium fundationis et erectionis... vicariorum et mansionariorum perpetuorum ecclesiae Collegia- tae Lovic...


zdają się potw ierdzać również inne nieistotne pom yłki, zm iany czy opuszczenia6S. 1

Odpis dokum entu podający czas erekcji kolegium w ikariuszy na rok 1467 w ydaje się być bardziej w iarygodny z rac ji au to ry tetu publicznego notariusza sporządzającego ten dokum ent, jak i z tego względu, że podaje go księga bliższa czasowo dacie pow stania kolegium w ikariuszy, niż odpisy w skazujące czas erekcji na 1466 r.

Także fak t utw orzenia przy kolegiacie łowickiej nowej instytucji, k tó rej przeznaczeniem było zastępowanie prała tów i kanoników w obowiązkach, był zbyt ważnym wydarzeniem , ażeby w zachowanej księdze p raw i przyw ilejów kapitu ły łowickiej nie podanio w łaściwej daty erekcji.

Biorąc pod uwagę powyższe racje można przyjąć 1467 r. jako datę pow stania kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu.

2. Treść dokum entu erekcyjnego

Na początku dokum ent wym ienia osobę jego w ystawcy, a mianowicie arcybiskupa gnieźnieńskiego Jan a G r u s z c z y ń s k i e g o 11. Następnie podaje wyżej omówione powody skłaniające arcybiskupa do erygow ania nowej insty tucji praw nej.

W dalszym ciągu fundator dowodzi, że przy kolegiacie w Łowiczu istnieje grono w ikariuszy i m ansjonarzy m an u aln y ch 70. Ten stan potw ierdzają zresztą także wcześniejsze dokum enty, jak akty uposażenia

88 Porów nując odpisy dokum sntu erekcyjnego z 1466 r. (zamieszczony w księdze: Arch. Kap. Łowicz, Erekcje, s. 1—5) oraz z 1467 r. (zamieszczony w księdze: Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 95—103), można dostrzec pew ne nieistotne różnice, jak np.:

1466 r. 1467 r.Erectio V icariorum perpetuorum Privilegium erectionis Vicario-in Łowicz rum e t Mansionarioraim Eccle-

siae Collegiatae Doviciensis J. Gruszczyński

b rak U nigenitusExcellentissim us Excellentiissimamcultu cultus

69 Ja n G r u s z c z y ń s k i , herbu Poraj, urodził się w 1405 r. Jako pierw szy pełnił urząd kanclerza K rólestw a Polskiego. W 1449 r. został biskupem włocławskim , od 1463 r. rządził diecezją krakow ską, a w 1464 r. został m ianow any arcybiskupem gnieźnieńskim. A rchidiecezją kierow ał przez dziewięć la t i w tym czasie zwołał synody prow incjalne w latach 1466, 1469, 1471 i 1473. Zm arł 8 października 1473 r. Por. St. B u ż e ń s k i, Ż yw o ty arcybiskupów gnieźnieńskich, prym asów Korony polskiej i W ielkiego K sięstw a L itew skiego, Wilno 1852, tom 2, s. 96—'112; J. K o r y t - k o w s k i , dz. cyt., tom 2, s. 329—387; K. M a l i n o w s k i , G r u s z c z y ń s k i Jan (1405—1473), W: Polski Słownik Biograficzny, W rocław— W arszawa—K raków 1960—1961, tom 9, s. 55—57.

70 Arcih. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 96: ...In Oppido Łowicz ..Ecclesiam Collegiatam... signanter V icaris et M ansionariis m anua-

libus...

172 Ks. A. Wrotniak [161

arcybiskupa Jan a S p r o w s k i e g o z dnia 4 lipca 1459 r . 71, z dnia 23 kw ietn ia 1462 r . 72 i z dnia 13 stycznia 1464 r. 73. fragm ent sta tu tów kapitu ły łowickiej z 1461 r . 74 oraz erekcja ołtarza św. M ikołaja dokonana przez arcybiskupa G r u s z c z y ń s k i e g o dnia 26 stycznia 1465 r.75. Ten ostatni w dokumencie erekcyjnym kolegium w ikariuszy zaznacza, że na nowo uposaża istniejących w ikariuszy i m ansjonarzy, um ożliw iając im przez to sum ienne spełnienie obowiązków, aby w ten spsób p rzy czyniali się do powiększenia chwały B ożej76. Było to konieczne, gdyż w ikariusze nie m ając należytego uposażenia mogli także spełniać fu n k cje duszpasterskie w innych kościołach parafialnych, a przez to w p ra k tyce nie wyw iązywaliby się należycie z powierzonych im obowiązków w kościele kolegiackim 77.

W trosce więc o zaradzenie potrzebom liturgicznym i duszpasterskim w parafii kolegiackiej, arcybiskup G r u s z c z y ń s k i postanowił, że dotychczasowi w ikariusze i m ansjonarze, zgodnie z p rzy ję tą p rak tyką w innych kolegiatach archidiecesji gnieźnieńskiej, będą „wikariuszami sta łym i” 78.

Zgodnie z brzm ieniem om awianego dokum entu, erekcję w ikariuszy i m ansjonarzy stałych przy kolegiacie w Łowiczu poprzedziło zasięgnięcie rady i uzyskanie zezwolenia prała tów i kanoników kapitu ły m etropolitalnej w Gnieźnie oraz kap itły kolegiaokiej w Ł ow iczu79.

71 Tamże, s. 90—93: 1459. Obligatio super A nniversarium et M issae pro anim am Thom ae Episcopi Cracoviensi. Nos Joannes (Sprowski) ...Ecclesiae Gnesnensis Archiepiscopus et Primas... récépissé titu lo Do- nationis... Quingentos florenos hungaricales... a Reverendo in Christo P âtre Domino Thomae ...Episcopi Cracoviensi pro fabrica, structura , aedificatione ...vel p ro creatione et fundatione V icariorum Canonicalium perpetuorum in eadem Ecclesia (Collegiatae Loviciensis.)...

72 Tamże, s. 59: 1462. Privilegium Fundationis Missae de B eata V irginis M aria Joannis de Sprowa Archiepiscopi Gnesnensis in decimis Roguźno...

73 Arch. Kap. Łowicz, Erekcje, s. 15—16: Emptio Domus pro Dominis Vicariis Anno Domini Millesimo Q uadringentesim o Sexagesimo Q uarto fer.ia qu in ta proxim a post Festum Epifaniam Domini...

74 Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 7 (20): Haec sunt excerp ta de S tatu tis Dominorum P raela to rum e t Canonicorum, de Anno Domini 1461...

75 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 61—71: 1465. Ereetio altaris s. Nicolai...

76 Tamże, s. 96: ...signanter Vicariis et M ansionariis m anualibus noviter dotatis fuisse... u t firm ati eo ferventius Officiis et Laudibus Divinis in tendere valean t ... atque possint...

77 Por. H. R y b u s , Kolegiata w K ruszw icy w latach 1514—1531,Studia Theologica Varsaviensia, rok 8 (1970), пт 2, s. 150—157.

78 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 96—97: ...signanter Vicariis e t M ansionariis m anualibus... volentes eosdem Vicarios jux ta m orem aliarum Collegiatarum ... in antea in titu la ri e t nom inari peipetuos de- cernimus...; Por. J. N o w a c k i , dz. cyt., tom 2, s. 622.

79 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 97, 102: ...consensu et vo- luntate... P raela to rum e t Canonicorum dictae Ecclesiae... Collegiatae

117] Kolegium wikariuszy w Łowiczu 173

Na uwagę zasługuje fak t, że arcybiskup w dokumencie erygującym na stałe w ikariuszy i m ansjonarzy przekazał im nie tylko obowiązki liturgiczno-duszpasterskie p rała tów i kanoników, ale i m ansjonarzy80. Był to rzadko spotykany w yjątek w dotychczasowej praiktyce kościelnej. Na ogół bywało tak, że przy kolegiacie istniało oddzielnie grono duchow nych spełniających obowiązki w ikariuszy stałych, oddzielnie m ansjonarzy. Dopiero po pew nym okresie istnienia, ze względów ekonom icznych oraz chęci nie powiększania liczby duchownych przy kolegiacie, łączono ich w jedno kolegium o podwójnych obow iązkach81.

Można przypuszczać, że do w ydania takiego dokum entu dla w ikariu szy kolegiaty łowickiej przyczyniła się sum a, ofiarow ana przez biskupa krakow skiego Tomasza S t r z e m p i ń s k d e g o , k tóra przekazana zosta ła w 1462 r.82, a o k tórej w spom ina dokum ent erekcyjny w ikariuszy i m ansjonarzy83, jak też w spom niany wyżej dokum ent arcybiskupa G r u s z c z y ń s k i e g o z 1465 r.

W dokumencie erekcyjnym zaznaczono, że erygowanie w ikariuszy i m ansjonarzy stałych przy kolegiacie w Łowiczu nastąpiło na podstawie zw yczajnej w ładzy o rdynariu szasi. Nie m a w yraźnej w zm ianki0 uzyskaniu przez arcysbikupa zgody Stolicy Apostolskiej, k tó ra była w ym agana w tak ich okolicznościach, gdyż utw orzenie taikiej instytucji jak wiikariaty stałe w prow adzało zm iany we wspólnym życiu prała tów1 kanoników, oraz zw alniało ich z obowiązku rezydencji i związanych z n im funkcji duszpasterskich. W yraźnie o takim zwolnieniu wsipomina dokum ent erekcyjny S5.

N atom iast dokum ent ten nie w spom ina o tym, czy arcybiskup w tej spraw ie zam ierzał odnieść się do Stolicy A postolskiej celem rozstrzygnięcia pow stałych wątpliw ości kw estionujących prawomocność owej

Loviciensis accedente expresso... cum ratihabitione... P raela to rum et Ca- nonicorum C apituli Ecclesiae N ostrae Gnesnensis...

80 Tamże, s. 97: ...Vicepraeposituram , Vicarias et M ansionarias perpétuas in ipsa Collegiata Loviciensd... fundavim us, erexim us et creavimus...

81 St. C h o d y ń s k i , Organy, śpiew i m u zyka w kościele katedralnym w łocław skim . Szkic h istoryczny, W łocławek 1902, s. 29, 81—98, 134— 138; St. L i b r o w s k i , dz. c y t , s. 52, 54, 108—ill2; P. H e m p e r e k , Powstanie i skład kolegium w ikariuszy, Rocz. Teol.-Kan, tom 12 (1965), zeszyt 5, s. 78—79, 84; Por. H. R y b u s , Prym as Maciej Drzewiecki. Działalność kościelna w diecezji p rzem yskiej (1504—1513), W arszawa 1968, s. 127—,147.

82 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 71—78: 1462. Sententia super Legatum T.homae Episcopi Cracoviensi...

83 Tamże, s. 98—99: ...Horas sive cursum de Beata Virgine... olim Re- verendi P a tris Domini Thom ae Episcopi Cracoviensi ipsius M ansionariae dotatoris in ipsa E cdesia Loviciensi...

84 Tam że, s. 101: ...ipsis V icariis ét M ansionariis data et assigna ta. A uthoritate N ostra O rdinaria de certa nostra soientia ratificam us, appro- bam us incorporam us et in robur perpetuae firm ita tis recipimus...

85 Tam że, s. 97: ...Canonicosque singulos ejusdem Ecclesiae a curam an im arum quam gerebant et habebant absolvimus... et continuam resid en tia l! ab eis e t P raela tis ... relaxam us...


in s ty tu c ji86. Dopiero kilkadziesiąt la t później, bo w 1506 r., kiedy arcy biskupem gnieźnieńskim był A ndrzej B o r y s z e w s k i , sam i prałaci i kanonicy łowiccy zabiegali w Stolicy Apostolskiej o uznanie i po tw ierdzenie poczynionych przez arcybiskupa G r u s z c z y ń s k i e g o zm ian dotyczących kapitu ły , spowodowanych erygowaniem przy niej kolegium w ikariuszy. W bu lli konfirm acyjnej w ydanej w Bolonii 12 stycznia 1506 r. na prośbę kapitu ły łowickiej papież J u l i u s z II pozytywnie ustosunkow ał się do poczynionych zmian. Jednocześnie papież uw olnił prała tów i kanoników kap itu ły łowickiej od ew entualnych k ar i cenzur kościelnych nałożonych przez sam o praw o, jakie mogli zaciągnąć w istniejącej sytuacji. W bulli te j zostało także stw ierdzone, że arcybiskup G r u s z c z y ń s k i dokonał ereikoji nowej insty tucji praw nej jedynie n a mocy zw yczajnej w ładzy ordynariusza 87.

C harakterystyczny jest fak t, że arcybiskup G r u s z c z y ń s k i sporządził oryginał dokum entu erekcji w ikariuszy i m ansjonarzy stałych nie w Gnieźnie, lecz w Łowiczu, w siedzibie kurii arcybiskupiej m ieszczącej się w za m k u 8S. O wiarygodności wydanego dokum entu m iały świadczyć pieczęcie arcybiskupa i kap itu ły gn ieźn ieńsk ie j89 oraz podpisy św iadków, z k tórych wymieniono tylko: A ndrzeja G r u s z c z y ń s k i e g o , archidiakona kaliskiego i starostę uniejow skiego90, B e n e- d y k t a z Ł o p i e n n a kanonika gnieźnieńskiego, krakow skiego i w łocławskiego archidiakona kaliskiego i starostę un iejow skiego90, B e n e- d y k t a kanoników łęczyckich92. Ponadto ogólnie zostali wspom nieni inni liczni św iadkowie, wobec których został sporządzony dokum ent erekcyjny 93.

U tw orzona przez arcybiskupa G r u s z c z y ń s k i e g o now a insty tucja była rozmaicie określana w dostępnych źródłach archiw alnych. Jednym z najczęstszych term inów była nazwa „vicarii et m ansionarii”, n iekiedy z dodaniem „perpetui”, używ ana nie ty lko w dokumencie erek cy jn y m 94 ale i w innych dokum entach, jak np. w Statutach kolegium w ika r iu szy95, księdze zaw ierającej akty prezentow ania i instytuow ania w ikariusza na urząd 96.

W źródłach archiw alnych spotykam y także tak ie nazwy jak np. vicarii

86 Tamże, s. 95—il03; Por. Wł. K w i a t k o w s k i , dz. cyt., s. 7il.87 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 123—/126: 1506. Bulla Ju lii

Papae Erectionis Collegiatae confirmans...88 Tamże, s. 103: ...Actum et datum in Łowicz in Curia N ostra Arohi-

episcopalis circa C astrum sita...89 Tamże, s. 103: ...In cujus rei testim onium N ostri et dicti Capituli

Gnesnensis. Sigilla P raesentibus sunt appensa...90 Tam że, s. 103.91 Tamże, s. 103.92 Tam że, s. 103.93 Tam że, s. 103.94 Tamże, np. s. 95, 97, 99, 102.95 A ich. Kaip. Łowicz, S ta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 1.96 Arch. Kap. Łowicz, Acta Praesentationum et Institu tionum A R R

Vicariorum (dalej cyt. Acta Praesent. et Institu t.), np. s. 5, 9, 12, 19.


con jra tres97, Domini vie a r i i98, A dm odum Reverendi Domini V ica rii", vicarii praelatorum et canonicorum 10°, grem ium v icario rum 101, Universitas vicariorum 102, fratres colleg ii103, collegium m inus 104 lub capitulum m inus 105 w odróżnieniu od capitulum m aius 106 tj. kap itu ły w iększej p ra łatów i kanoników 107.

37 Arch. Kap. Łowicz, L iber in quo singulorum capitulorum per annum habitorum, transactiones, tractatus, décréta varia et alia negotia A dm . RRndos Dominos Vicarios Collegiatae Loviciensis tangentiae, conscri- buntur ab anno Domini 1692 connotari inchoatus ad anno 1719. (Acta actorum Coll. V icariorum od r. 1692—1719), tom 1 (dalej cyt. Liber in quo singulorum capitulorum ), np. s. 15, 20, 23, 34, 39, 41; A kta kapitu ł koli. księży w ikar., np. s. 5,, 815, 134, 179.

98 Arch. Kap. Łowicz,- Statuta Venerab. Col. Vic., s. 1, 2, 5, 9, 11, 12. 22, 27, 29a; Liber in quo singulorum capitulorum , np. s. 15, 18, 31, 33, 36, 38, 70 , 95, 146; A k ta kap itu ł koli. ks ięży wikar., np. s. 4, 27, 36, 47, 55, 65, 100, 151, 200; Acta actorum Venerabilis Càpituli Ecclesiae Collegiatae Beatae Mariae V irginis Loviciensis ab Anno Domini 1703 utinam jeliciter per Perllistrem et A dm odum R everendum Chrisostom um Zaręba T ijm iecki Ecclesiae Collegiatae Siradiensis et Parochialis Vidaviensis Praepositum et actor Venerabili Capituli Loviciensi N otarium caepta et ulterius continuata. Liber 6-us (Acta actorum ab 1703 ad 1727 Liber Sextus), A . 1. 8 (dalej cyt. Acta actorum Venerab. Cap., lib. 6), np. s. 31.

99 Arch. Kap. Łowicz, Acta actorum Venerab. Cap., lib. 6, np. s. 63, 75, 84; Acta capituli-L iber actorum. L iber 7-m us (1727—1746), A • 1. 9 (dalej cyt. Acta capituli, lib. 7), np. s. 203; Liber in quo singulorumcapitulorum , np. s. 4, 25, 30, 80; A k ta kapitu ł koli. księży wikar., np.s. 119, 156; A kta X X W ikaryuszów Kollegiaty Ł ow ickie j (dalej cyt. A kta X X W ikaryuszów ) np. s. 10; Acta Praesent. et Institu t., np. s. 7.

100 Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 3, 7.101 Arch. Kap. Łowicz, Acta actorum Venerabilis Capituli Ecclesiae

В. М. V. Loviciensis. Turn et Inscriptionum Resignationum Domorum agrorum pratorum testam entorum per subditos Mensae factam . A b Anno Domini M illésim e Sexcentesim o Octuagesimo Secundo u tinam jeliciter per lllrem et A dm R ndum Joannem W itkow ski Ecclesiae Collegiatae V ielunensi et Sancti Joannis Loviciensi Praepositum et Canonicum apli- cum et actorum tam Curiae Archiepiscopalis quam sui Capituli N otarium coepta et u lterius continuata. Liber 5-tus (Liber capituli od 1682 do 1703), A . 1. 7 (dalej cyt. Acta actorum Venerab. Cap., lib. 5), np. s. 351; Acta capituli, lib. 7, np. s. 131; L iber in quo singulorum capitulorum , s. 133; Arch. A kt Daw. Arohid. Warsz., W izyty Generalne w Kollegiacie Ł ow ickie j (1714—1811), s. 252.

i°2 Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 8, 11; A k ta kapitu ł koli. księży w ikar., s. 137, 140, 158, 150, 174; Erekcje, s. 213, 260, 261, 271, 2713; Arch. A kt Daw. Archid. W arsz., Protocollon actorum Collegiatae Loviciensis (179i3—1798), Nr 977, s. 83, 84.

103 Arch. Kap. Łowicz, S ta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 2, 4, 8, 27.104 Arch. Kap. Łowicz, Acta actorum Venerab. Cap., lib. 5, np. s. 331;

Liber in quo singulorum capitulorum , np. s. 3; Acta Praesent. et In stitu t., np. s. 3.

105 Arch. Kap. Łowicz, Liber in quo singulorum capitulorum , np. s. 6, 14. 26.

ioe Arch. Kap. Łowicz, Liber in quo singulorum capitulorum , np. s. 14, 52; A k ta kap itu ł koli. ks ięży w ikar., np. s. 185, 209.

107 St. C ł i o - d y ń s k i , Organy, śpiew i m uzyka w kościele katedra lnym w łocław skim , s. 82; St. L i b r o ws i k i , dz. cyt., s. 109; St. L i b r o w -


Najczęściej jednak używ ana w źródłach okazuje się nazwa vicarii p erp e tu i108, vicarii, vicarii collegiatae lub księża w ikariusze 109 oraz collegium vicariorum bądź kollegium księży w ikariuszy uo.

N atom iast pieczęć, używ ana przez kolegium w ikariuszy, zachowana na dokum entach pochodzących z 1685 r., na k tó re j w środku na białym niewielkich w ym iarów tle był umieszczony kielich a nad nim postać M atki Bożej z berłem i Dzieciątkiem, od k tó re j rozchodzą się promienie, zaw ierała w otoku napis: Ecclesiae Collegiatae Loviciensis sigillum V icariorum m .

W dostępnych dokum entach archiw alnych kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu nigdy nie określono collegium vicepraelatorum et vicecanonicorum, jak to niejednokrotnie było przy innych kolegiatach 112.

3. S ta tu ty kolegium w ikariuszy

Przez pewien okres czasu podstawową norm ą praw ną kolegium w ikariuszy był omówiony dokum ent erekcyjny, który ogólnie określał praw a, obowiązki i uposażenie w ikariuszy oraz upraw nienia kapitu ły łowickiej w stosunku do kolegium 113.

s k i , S ta tu ty K apituł Kolegiackich daw nej archidiecezji gnieźnieńskiej, Arch. Bibl. Muz. Kośc., tom 1 (1959), zeszyt 1, s. 188— 189; J. S z y m a ń s k i , Kapituła kolegiacka w W ojniczu, s. 98—$9.

los Arch. Kap. Łowicz, S ta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 8; Acta constitutiones et decreta Venerabilis Capituli Loviciensis Anno Domini M illesimo Sexcentesim o Duodecimo inchoata per m e M athiam N issenum No- tarium de m andata Dominorum Praelatorum et Canonicorum Lovicien sis conscripta et in praesentem librum inducta. L iber 2-dus (Acta capitu li liber 2-dus, 1612—1623), A. 1. 4. (dalej cyt. Acta constitutiones et decreta.Venerab. Cap. Lov., lib. 2), s. 299; Liber A ctorum Capituli Loviciensis. L iber 8-vus ab anno 1746 ad anno 1761, A. 1. 10. (dalej cyt. Liber A ctorum Cap. Lov., lib. 8), s. 20; A kta kapitu ł koli. księży wikar., np. s. 30—32, 36, 51.

i°9 Arch. Kap. Łowicz, Statuta Venerab. Col. Vic., s. 1, 6—7, 10, 27; Acta constitutiones et decreta Venerab. Cap. Lov., lib. 2, np. s. 9, 61, 144, 333; Liber in quo singulorum capitulorurn, np. s. 5, 7, 39, 58; A kta kapitu ł koli. księży wikar., np. s. 2—4, 31, 48; Desideria nonnula A d - m odum R everendorum Vicariorum Collegiatae Loviciensis (dalej cyt. Desideria nonnulla), np. s. 2—4, 25, 57.

110 Arch. Kap. Łowicz, Statuta Venerab. Col. Vic., s. 11, 14, 18; Liber Capituli ab anno 1658 ad 1682. L iber 4-tus, A. 1. 6. (dalej cyt. Liber Capituli, lib. 4), np. s. 80, 263; Acta actorum Venerab. Cap., lib. 5, np. s. 11, 68, 155, 312, 358;Akta kapitu ł koli. księży w ikar., np. s. 1—8, 45,57; Desideria nonnulla, np. s. 2—'3, 22; Acta Praesent. et Institu t., np. s. 1, 17, 76, 97; Arch. A kt Daw. Archid. Warsz., W izyty Generalne w Kolle- giacie Ł ow ickie j (1714—1811), np. s. 63—66, 102.

111 Arch. Kap. Łowicz, A kta probostwa Kocierzewskiego — akta z w ieku X V I—X I X , fasc. 1, Nr 41, s. 7; Acta Praesent. et Institu t., s. 56, 63, 93; A kta X X W ikaryuszów , np. s. 75—76, 126, 252, 367—413.

112 Por. St. C h o d y ń s k i , W ikaryusze ka tedry w łocław skiej, s. 5.113 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilegia, s. 95—'103.


Bardziej szczegółowe przepisy odnoszące się do organizacji i działalności w ikariuszy, jak też dotyczące upraw nień i obowiązków poszczególnych w ikariuszy zarówno w stosunku do siebie jak i do całej społeczności znajdujem yp zwłaszcza w s t a t u t a c h kolegium w ikariuszy. Zostały one zabrane w księkę zatytułow aną S ta tu ta Venerabilis Collegii Vicariorum penes Insignem Collegiatam Loviciensem , a na prośbę w i- ceprepozyta ks. Jan a P o ł a n i e c k i e g o i seniora kolegium w ika riuszy ks. S ebastiana G a w ł o w s k i e g o zatw ierdzone na mocy zwyczajnej w ładzy ordynariusza przez arcybiskupa gnieźnieńskiego kardynała M ichała R a d z i e j o w s k i e g o w Łowiczu dnia 6 m arca 1693 ro ku. Oprócz w spom nianych przedstaw icieli w ikariuszy św iadkam i tego ak tu byili: ks. W ojciech Z a d u l s k i p rebendariusz w kolegiacie łow ickiej i publiczny notariusz oraz ks. A lbert W e s o ł o w s k i , ks. Ł ukasz G a ż e w s k i , ks. A ndrzej M o r i a n t y i ks. Kazimierz' W o- i n s:k i lu .

Należy zaznaczyć, że obowiązujące norm y członków kolegium w ika riuszy, zebrane w w ym ienionej wyżej księdze, stanow iły dyspozycje zaw arte w protokółach pow izytacyjnych arcybiskupów , w uchw ałach kapitu ły łowickiej oraz w postanow ieniach sam ych w ikariuszy. Korzysta li oni w tym względzie z upraw nienia nadanego im przez arcybiskupa G r u s z c z y ń s k i e g o do podejm ow ania pewnych uchw ał dotyczących ich wspólnego życia i w ypełniania obowiązków 115.

Zachowany zbiór sta tu tów zatw ierdzonych w 1693 r. i obowiązujących członków kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu obejm uje w tym względzie: uchw ały zebrań prała tów i kanoników z następu jących lat: 1461 r.»e, 1496 r .117, 1513 r.118, 1530 r.119, 1536 r .i2», 1541 r.121,i 1|599 r .122, fragm ent przyw ileju arcybiskupa K a r n k o w s k i e g o

114 Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 29a—30: ...(58) Sta tu torum Approbatio...

115 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 103: ...Ipsisque Vicariis et M ansionariis se de quaerelantibus justitiam faciendd ac pro excessibus et crim inibus corrigendi castigandi et jux ta Canonicas Samctiones Censu ra Ecclesiastica etiam m ediante puniendi, distringendi et com pel- le-nrii...; Por. P. H e m p e r e k , Organizacja i działalność w ikariuszy, Rocz. Teol.-Kan., tom 14 (1967), zeszyt 5, s. 103.

116 Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 7: (20) Haec sunt excerp ta de S tatu tis Dom inorum P raela to rum et Canonicorum , de Anno Domini 1461...

1,7 Tamże, s. 5—6: (16) De pulsu ad M atutinum ferialiter... Anno Domini 1496...

118 Tamże, s. 8: )21) Item . Anno Domini 1513. In Capitulo Generali concluserunt...

113 Tam że, s. 9—10: (24) De Cereis et Candelis... iux ta decretum Dominorum Praelatorum et Canonicorum A nno Domini 1530...

120 Tam że, s. 9: (23) Décréta per Dominos Praelatos et Canonicos... Anno Domini 163i6 confecta...

121 Tam że, s. 10—.1,1: (26) De Funeralibus. Anno Domini M illesimo Q uingentesimo Quadragesimo Primo... in Capitulo Generali...

122 Tamże, s. 12—13: (32) C apitulum Generale... per RRendos DDomi- nos... Praelatos et Canonicos... A nno Domini 1599...

32 — P ra w o K anoniczne


z 1587 r. dotyczący ustanow ienia, obowiązków i uposażenia penitencja- r z a 123, fragm enty protokółów powizytacyjnych arcybiskupów, a m ianowicie arcybiskupa W awrzyńca G e m b i c k i e g o z 1619 r.124 oraz arcybiskupa Ja n a W y d ź g i z 1682 r.125 oraz uchw ały kolegium w ikariuszy podejm ow ane na zebraniach, a dotyczące sp raw wspólnego życia i w ypełniania przez nich obowiązków.

C harak ter norm y będącej sta tu tem został uw ydatniony słowem s t a - t u i m u s ” 126 lub „d e c r e v i m u s”.127. Jedne z nich określają daty ich w ydania, jak 1522 r .128, 1529 r .129, 1534 r .130, 1539 r.13i, 1685 r.132, 1689 r.133 i 1691 r.134, inne, k tórych jest znacznie więcej, że autoram i ich są w ikariusze co można wywnioskować ty lko na podstaw ie ich fo rm y 135.

W ydaje się, że dokonane w 1693 r. potw ierdzenie tego rodzaju p rzepisów, regulujących życie członików kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu, jest pierw szym i jedynym tego rodzaju urzędowym dokumentem.

Ks. S tanisław O r ł o w s k i , kanonik kapitu ły m etropolitalnej gnieźnieńskiej i W izytator K urii M etropolitalnej w Gnieźnie złożył podpis i pieczęć w zatw ierdzonej księdze S ta tu tów Kolegium W ika riu szy13t.

Przechow yw ana w zbiorach A rchiw um K apitu ły w Łowiczu księga

123 Tamże, s. 21: (45) De Paenitentiario...; Arch. Kap. Łowicz, Erekcje, s. 12—13: Privilegium ... S tanislaus Karnkowski... Archiepiscopus Gnes- nensis... Datum Łowicz... Anno Domini M illesimo Quingentesimo Octo- gesimo Septimo...

124 Arch. Kap. Łowicz, Statuta Venerab. Col. Vic., s. 14—21: Illu stris- simus et Reverendissim us Dominus L aurentius Gębicki... Archiepiscopus Gnesnensis... Ex V isitatione Collegii Vicariorum... S ta tu ta Collegii Vica- riorum Ecclesiae Collegiatae B.M.V. Lovic... Anno Domini 1619... per- acta...

125 Tamże, s. 24—25: Puncta V isitationis per... lllustrissim i... Domini Joannis W ydźga Archiepiscopi Gnesnensis... tradita et in tim ata Anno Domini 1682...

126 Tamże, np. s. 4: (13) De Fratre Defuncto. Item. Statuimus...; s. 27: (53) C apitulum Generale... Anno Domini 1685... de unanim i consensu sta- tuerunt...

127 Tamże, s. lil: (27) De In firm is Fratribus Vicariis. U niversitas Collegii... decreverunt...

128 Tamże, s. 6: (17) De A ntiphonis non repertis. Item Anno Domini 15'22...

129 Tam że, s. -6: (18) Anno Domini 1529...130 Tamże, s. 23: (49) Interpretatio Statuti... Anno Domini 1534...131 Tamże, s. 22—23: (48) Ex Antiquis... Anno Domini 1539...132 Tamże, s. 27: (52) Capitulum Generale per Dominos Vicarios...

Anno Domini 1685...133 Tamże, s. 26: Forma Optionis Domorum... Anno Domini 1689...134 Tamże, s. 28: (55) C apitulum G enerale Anno Domini 1691...135 Ilu strac ją może być przepis dotyczący zasad uczestniczenia w do

chodach w czasie nieobecności lub zachowania się na zebraniu oraz spraw na nim omawianych. Por. Arch. Kap. Łowicz, Statuta Venerab. Col. Vic., np. s. 2: (4) De proeuratoribus absentibus... <fi) De vitiis aut negotiis tractandis in capitulo...

wo Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 30.


sta tu tów kolegium w ikariuszy stanow i odrębny zbiór liczący trzydzieści trzy strony a składający się z 58 statu tów , ponum erow anych w późniejszym, bliżej .nieznanym, czas ie137 oraz z odpisu , zebrania generalnego K apitu ły M etropolitalnej w Gnieźnie w dniu 30 kw ietn ia 1722 r. potw ierdzającego przez kap itu łę m etropolitalną gnieździeńską sta tu ty , przyw ileje i inne dokum enty kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu 138.

Podana num eracja w księdze staitutów obejm uje nie tylko normy p raw ne ale i źródła ich pochodzenia 139.

Pod względem treści s ta tu ty te, obowiązujące w ikariuszy, charak teryzuje dość duża różnorodność. P oruszają bowiem zagadnienia dotyczące ich obowiązków i praw . Są to więc przepisy nie tylko o charak terze norm atyw nym tj. nakazującym coś spełnić lub zakazującym czegoś dokonać, lecz i stanow iącym kary w przypadku ich naruszenia.

S ta tu ty zajm ują się spraw am i związanym i z organizacją życia członków kolegium w ikariuszy, jak np. zagadnienie przyjm ow ania nowych członków do kolegium, przestrzeganie zasad harm onijnego współżycia pomiędzy w ikariuszam i, obowiązki względem zm arłych w ikariuszy, od byw anie zebrań przez w ikariuszy, zachowanie tajem nicy obrad, obow iązek rezydencji i zagadnienie .wakacji, upraw nienia chorych w ikariuszy, upraw nienia prepozyta i w iceprepozyta, w ybór i obowiązki p ro ku ra to ra kolegium. O kreślają one także obowiązki liturgiczne w ikariuszy, sposób ich w ypełniania oraz kary za ich zaniedbywanie.

III. S tosunek kolegium w ikariuszy do kapitu ły kolegiackiej w Łowiczu

Stosunek kolegium w ikaruiszy do kapitu ły łowickiej, zasadniczo regu lowały postanow ienia zaw arte w dokumencie erekcyjnym w ikariuszy, w sta tu tach w ikariuszy oraz w protokółach pow izytacyjnych arcybiskupów gnieźnieńskich. Ponieważ inform acje tam podane n iejednokrotnie są zbyt ogólne i ograniczają się często do stw ierdzenia, że prepozytowi przysługuje na podsitaiwie dokum entu erekcyjnego w ikariuszy ju rysdykcja nad n im i140, dlatego też o ingerow aniu kap itu ły łowickiej

137 Tamże, s. 1—30. S trona 29 podana została po raz drugi z dodaniem litery a.

las Arch. Kap. Łowicz, S ta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 31—32; Por. A rchiw um A rchidiecezjalne w Gnieźnie, Acta Venerabilis Capituli Me- tropolitaneae Gnesnensis, tom us 18 (ab anno 1716 ad 1730), B 31, s. 285—290v.

139 Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerab. Col. Vic., np. s. 18: (34) S ta tu ta Collegii Vicariorum. E x V isitatione eiusdem Collegii... (@5) De Prae- sentatione, Exam ine et Qualitate Vicariorum in Collegium recipiendo- rum...; s. 27: (52) C apitulum Generale per Dominos Vicarios... A nno Domini 1685... celebratum ... (53) De A nniversariis pro Fratribus Collegij...

i4° Arch. Kaip. Łowicz, S ta tu ta V enerab. Col. Vic., s. 20: (40) De Iu ris - dictione Domini Praepositi et ejus Vicepraepositi...; Acta constituticmes


w życie i działalność w ikariuszy należy raczej wnioskować z konkretnych faktów działania członków kapitu ły łowickiej, a zwłaszcza jej p repozyta lub kap itu ły jako całości. In form ują o tym księgi zaw ierające protokóły posiedzeń p rała tów i kanoników oraz w ikariuszy.

Podstaw ę do rozpatrzenia stosunku jaki istniał pomiędzy kapitu łą łowicką, a je j w ikariuszam i, daje przede wszystkim dokum ent erekcyjny z 1467 r., k tó ry stw ierdza, że sam fa k t pow stania kolegium w ika riuszy s t a ł y c h został uzależniony od zgody prała tów i kanoników łow ick ichm . Z tego też powodu byli oni ściśle uzależnieni od kapitu ły łowickiej, k tóra m iała czuwać nad należytym w ypełnianiem obowiązków zleconych wikariuszom .

Dokum enty w ydaw ane przez arcybiskupów trak tu ją niekiedy również0 stosunku kapitu ły łowickiej do wikariuszy. Należy tu wymienić przyw ilej arcybiskupa Ja n a Ł a s k i e g o w ydany w Łowiczu dnia 8 w rześn ia 1527 r., w którym ordynariusz nie tylko przypom niał specjalne upraw nienia kap itu ły łowickiej w stosunku do kolegium w ikariuszy, ale je zatw ierdził i polecił dochodzić w przypadku ich naruszenia. N adto arcybiskup przypom niał o przysługujących praw ach wikariuszy w zakresie duchowym i m a te ria ln y m 142. Niem niejsze znaczenie m ają także protokóły pow izytacyjne arcybiskupów , którzy w nich przypom inali, precyzow ali i uzupełniali postanow ienia dokum entu z 1467 r. oraz postanow ienia statu tów w ikariuszy. Ilustrac ją tego może być protokół pow izytacyjny arcybiskupa G e m b i c k i e g o z 1619 r., k tóry przypom niał, że do kap itu ły łowickiej należy czuwanie nad sum iennym1 rzetelnym w ykonyw aniem faktycznych funkcji duszpasterskich w p a ra f ii ko leg iack ie j143.

Na mocy dokum entu erekcyjnego do prała tów i kanoników należało p raw o patronatu nad w ikariuszam i, k tóre przejaw iało się w przedstaw ieniu kandydatów na urząd w ikariusza 144. W realizow aniu tego posta-

e t décréta Mener ab. Cap. Lov., lib. 2, s. 179; Arch. A kt Daw. Archid. W arsz.,W izyty Jeneralne w Kollegiacie Ł ow ickie j (1810—1859), s. 36; Arch. Diec. Włocł., Acta Visitationis Generalis Insig. Colleg. Lov., s. 120.

141 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 97: ...consensu et volun- tate... P raela to rum et Canonicorum... Collegiatae Loviciensis... V iceprae- •posituram, Vicariis et M ansionariis perpetuas... fundavim us, erexdmus et ereavim us...

142 Tamże, s. 238—242: 1527. Privilegium Jurisdictionis Ordinariae Ca- pitu lo concessa... Ju ra Ecclesiae Capituli et Personarum S ingularium tam P raela to rum et Canonicorum quam V icariorum perpetuorum ta n tu m defendendi, excessivos e t scandalosos emendandi... Acturn e t datom... Anno... Domini M illesimo Quingentesim o Vigesimo Septimo... Die... O ctava Mensis Septembris...

143 Arch. Diec. Włocł., Acta V isitationis Generalis Insig. Colleg. Lov., s. 25—28: Anno Domini Millesimo Sexcentesim o Decimo Nono... Cura an im arum in ista Ecclesia etsi vicariis ex fundatione incumbit. Attamen... V enerabili Capitulo com petit attendere, u t ea rec ta ordinate adm ini- stretur...; Tamże, s. 126; Por. Arch. A kt Daw. Archid. Warsz., W izyty Generalne w Kollegiacie Łow ickiej (1714—1811), s. 57, 100, 182—183, 278.

144 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 102: ...ad P raela torum et


nowienia, jak przypom niał arcybiskup S z e m b e k w swym dekrecie re - form acyjnym z 1714 r., p rałaci i kanonicy m ieli b rać pod uwagę nie ty lko um iejętność w śpiewie przyszłych w ikariuszy, lecz i ich zdatność do w ypełniania obowiązków duszpasterskich 145.

K apitu ła łowicka na zebraniu w ydaw ała przepisy zakazujące p rzy jm ow ania do grana w ikariuszy proboszczów. Z racji niew ielkiej liczby w ikariuszy, zezrwalała jednak na przyjm ow anie godnych zastępców 14*, co w kró tk im czasie ponownie zostało zakazane 147.

Zachowane m ateriały źródłowe stw ierdzają, że w pływ kapitu ły na działalność w ikariuszy przejaw iał się taikże w wyborze urzędników w ich kolegium 148

Do kapitu ły ziwracali się w ikariusze również o w yrażenie zgody n a kandydata w ybranego z ich grona do duszpasterstw a przy kościele św. Leonarda w Łowiczu 149.

Canonicorum... jus patronatus et p raesen tand i V icariorum et M ansionariorum pertin ere volumus...

145 Arch. Diec. Włoeł., Acta Visitationis Generalis Insig. Colleg. Lov., s. 31—i35: D ecretum Reform ationis ex A etu V isitationis Ecclesiae Col- legiatae Loviciensis... Anno Domini Millesimo Septingentesim o Decimo Quarto... per... Reverend issimum Principem Stanislaum ... Szemibek... A r- chiapilscopum Gne&nensem... Ad Collegium V icariorum , ...per P raela tos et Canonicos p raesen tandi non tan tum de voce canitu juxrta S ta tu tum C apitu lare su n t idonei, sed cum ipsd curam anim arum exercere de- beant a t actu exercent...

148 Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 8: (21) Item . Anno Domini 1513... quod vicarii defectuosi, quibus Domini adm itten t substitu tes habere, p rop ter defectum eorum...; Arch. A kt Daw. Archid. W arsz., Zbiór aktów i dokum entów , s, 205: 1531. V icarii resideant circa Ecelesiam, nec substitu tes habeamt n isi idoneos...

147 Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 9: ...Decreta p e r Dominos Praelatos... Domini decreverunt, u t officia, et serv itia , quae per Dominos Vicarios... fieri debent, f ian t non p e r substitutes...

148 Na zebraniu w ikariuszy dnia 17 lutego 1731 r., na k tó rym byli obecni przedstaw iciele kapitu ły łowickiej postanow ili oni dobrowolnie przedstaw ić na urząd w iceprepozyta ks. P aw ła Tworkowskiego, k tó ry przez pew ien czas pełn ił urząd w icesekretarea kapituły. Ponieważ na proponowany urząd w ybrano ks. M ichała Kliszewskiego, dlatego ks. Tworkowski został w ybrany seniorem kolegium, por. Arch. Kap. Łowicz, A k ta kapitu ł koli. księży w ikar., s. 37—38.

149 Arch. Kap. Łowicz, Acta actorum Venerab. Cap., lib. 6, s. 473: ...Collegium Vicariorum... postu lav it elegi unum de medio sui bene m eritum in eoclesia in praepositum K ierchoviensis. E t V enerabile C apitu lum annuendo votis eorundem eligendum esse censuit...; Por. Arch. Kap. Łowicz, Liber A ctorum Cap. Lov., lib. 8, s. 172; Acta capituli. L iber actorum (anni 1761—1778). L iber 9-nus. A. 1. 12. (dalej cyt. Acta capitu li, lib. 9), s. 60; Liber Decimus T ertius A ctorum R everendissim i Capituli Ecclesiae Insignis Collegiatae Loviciensis. (Liber decretorum ab anno 1822 ad 1834), Liber 13-tius, A. 1. 14. (dalej cyt. Liber A ctorum Reverend. Cap., lib. 13), s. 327; Liber A ctorum R everendissim i Capituli Ecclesiae Insignis Collegiatae Loviciensis A nno Domini 1835 coeptus (Liber decretorum ab anno 1835—1854), Liber 14-tus. A. 1. 16 dalej cyt. Liber A ctorum Reverend. Cap., lib. 14), s. 6, 10, 93, 103.


P orów nując sta tu ty kolegium w ikariuszy zje s ta tu tam i kapitu ły dochodzi się do wniosku, że w wielu w ypadkach pod względem form y i treści były one analogiczne, w czym można także dopatryw ać się wpłyrwu kapitu ły na kolegium w ikariuszy 150.

P rałaci i kanonicy w ydaw ali także różne konkretne postanow ienia obowiązujące w ikariuszy, jak np. dyspozycje dotyczące obowiązującego stro ju liturgicznego w czasie odpraw iania nabożeństw i w ch ó rze1SI, lub przepisy dotyczące odpraw iania mszy św. dla w iernych podczas zarazy 152.

P rzypom inali także o porządku i sposobie śpiewania w kościele, zakazyw ali sam owolnych zm ian w tym zakresie i w skazyw ali w jaki sposób m ają być załatw iane pow stałe na tym tle n ieporozum ienia153.

Zarządzenia kapitu ły dotyczyły także przedm iotu zebrań w ikariu szy m , na k tóre w ysyłano również przedstaw icieli z grona prałatów i kanoników, aby mogli przekonać się o tym , czy te zebrania odbywają się zgodnie z obowiązującym i przepisam i. Przedstaw iciele kapitu ły w izytowali k o l e g i u m w i k a r i u s z y i kontrolow ali m etody ich p ra cy 155, a także kontrolow ali księgi w ikariuszy zaw ierające fu n d a c je I56.

Z dokum entu erekcyjnego z 1467 r. wynilka, że wpływ kapitu ły ło

150 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 249—276: 1528. S tatu ta Ecclesiae Collegiatae Loviciensis... De paena in terrum pentium Vota... U t sécréta capiitularia non revelentur... Q ui exire debent de Capitulo... De solvendo iucundo Ingressu... Form a iuram enti p e r Praelatos et Ca- nonicos... circa receptionem...; Sta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 2: (61 De votis au t negotiis tractandis in capitulo...; s. 19: (37) De iucundo Ingressu...; s. 21: (43) De secreto capitulari...; s. 26: (51) Form a receptionis Vi- cariorum in ter fratres...

151 S ta tu ty kap itu ły łowickiej zaraz po omówieniu stro ju chórowego prała tów i kanoników regulu ją tę sam ą spraw ę odnośnie w ikariuszy. Por. Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 253: De A lm utiis Domi- norum... De A lm utiis Vicariorum...: S tatuim us quod quilibet Beneficia- tus hu jus Ecclesiae Superpelliceatus ingred iatur Eoclesiam, et nemo ex P raela tis, Canonicis, Vicariis M ansionariis audeait in tra re Ecclesiam in- tra Officia Divina sine superpelliceo...

152 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 251: Tem pore pestis or- dinatio de Hebdomada...

153 Arch. Kap. Łowicz, S ta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 9: (23) Anno Dom ini 1‘536... D ecreverunt, u t nemo V icariorum in Ecclesia ordinem et modum canendi o rd inet et praescribat...

154 P ra łac i i kanonicy na zebraniu generalnym dnia 10 czerwca 1612 r. postanowili, ażeby w ikariusze na zebraniach tygodniowych poruszali spraw y liturgiczno-rubrycystyczne, jak .okadzanie w czasie mszy św. i nabożeństw , sposób śpiew ania zu względnieniem przerw y, akcentów, intonow anie w m atu tinum i nieszporach, cerem onie itd. Por. Arch. Kap. Łowicz., Acta constitutiones et décréta Venerab. Cap. Lov., lib. 2, s. 9.

155 Arch. Kap. Łowicz, Liber in quo singulorum capitulorum , s. 31; Acta capituli, lib. 9, s. 377; Liber decretorum ab anno 1778 ad 1790. L iber 10-mus, A. 1. 13, s. 7i2.

156 Arch. Kap. Łowicz, Acta capituli, lib. 9, s. 74: ... Ad revidendum L ibrum fundationum per collegia absolvent deputatur... archidiaconus cum relatione facienda...


wickiej rozciągał się również i na spraw y m ajątkow e w ikariuszy przez w yrażenie jej zgody na nabycie nowego m a ją tk u 157.

S ta tu ty kaipituły ło w ick ie j158 i protokóły z jej z e b ra ń 159 regulowały także spraw ę wyżywienia w ikariuszy.

P ra łac i i kanonicy m ieli praw o upom inania w ikariuszy w razie zaniedbania i niedociągnięć: we wzajem nych stosunkach, w przestrzeganiu dobrych obyczajów, w zachow yw aniu dyscypliny 16°, w w ypełnianiu obow iązków 151, mogli także rozstrzygać spory pomiędzy w ikariuszami 1C’2, a w przypadku b raku popraw y i uporu karać, z możliwością jednak w niesienia apelacji do ordynariusza 163.

Z dokum entu erekcyjnego w ynika również, że prepozytowi jako n a jstarszem u godnością w kapitule, przysługiwały specjalne upraw nien ia dotyczące k ierow nictw a i nadzoru nad w ikariuszam i kolegiaty łowickiej 164.

S ta tu t w ikariuszy pow ołuje się na ten dokum ent, według którego prepozytowi przysługuje w ładza nad w ikariuszam i i dlatego m ają mu oni we wszystkim, co łączy się z tym upraw nieniem , okazywać szacunek i posłuszeństwo 165.

157 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 100: ...et quotiascum que contingat reemiptio census in parte vel in toto... de scientia et consilio P raela to rum et Canonioorum... tenebuntur...; Arch. A kt Daw. Archid. Warsz., Zbiór aktów i dokum entów , s. 239: 1624. V icarii absque scitu caipituli non locent sum m as originales in censum...

158 Axch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 252: ...Statuim us quod quilibet P raela tus au t Canonicus suam saptim anam tenens, dare tene- b itu r Sabbatho in Vesperis M inistrantibus Vicariis per unum grossum, au t eos ad prandium die Dominico vocare...

159 Arch. Kap. Łowicz, A kta constitutiones et décréta Venerabilis Ca-pituli Loviciensis Anno Domini M illesimo Sexcentesim o VigesimoQuarto inchoata. L iber 3-cius (Acta capituli liber 3-cius 1624—1636), A. 1. 5. (dalej cyt. Acta constitutiones et décréta Venerab. Cap. Lov., lib. 3), s. 24-3—‘244: C apitulum generale... die 21 mensis M aii Anno Domini 1630 celeforatum... V enerabile C apitulum non teneri ad suppeditan- da victualia vicarijs tem pore pestis...

iso Arch. Akt Daw. Archid. Warsz., Zbiór aktów i dokum entów , s. 208, 234—235, 238; Arch. Diec. Włocł., Acta V isitationis Generalis Insig. Col- leg. Lov., s. 26—28.

161 Arch. A kt Daw. Archid. Warsz., W izyty Generalne w Kollegiacie Ł ow ickiej (1714— 1811), s. 272; W izyty Jeneralne w Kollegiacie Ł ow ickiej (1810—1859), s. 10.

162 Arch. Kap. Łowicz, Acta actorum Venerab. Cap., lib. 5, s. 199.io3 Arch. Diec. Włocł., Acta Visitationis Generalis Insig. Colleg. Lov.,

s. 28: ... Si qui vero graviores excessus vicariorum in tervenerin t m axime totius Co'llegii id V enerabili C apituli potesitati et jurisdictioni in talibus casibus usitate Illustrissim us concedit, salva ad suam Celsi- tudinem et successorum suorum Illustrisione appellatione...

164 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 13, 102: ...Vicepraetposi- tus, V icarii e t omnes M ansionarii... Praeposito Loviciensi... contigerit...; Acta constitutiones et décréta Venerab. Cap. Lov., lib. 2, s. 159; Arch. Diec. Włocł., Acta Visitationis Generalis Insig. Colleg. Lov., s. 27.

us Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 20: (40) De Iuris-


Do prepozyta z racji zw ierzchnictw a nad w ikariuszam i należała tro ska o zachowanie w łaściwej liczby w ik ariu szy le6. On także, jak głosi dokum ent erekcyjny, udzielał w ikariuszom kanonicznej in s ty tu c ji1S7. Do niego również w sposób szczególny i wyłączny należało ustanaw ianie w iceprepozyta, co w ynika z protokółów powizytacyjnych i zebrań wikariuszy 168.

Prepozyt niejednokrotnie zwoływał zebrania w ikariu szy I69, często na nich przewodniczył, egzam inował w ikariuszy ze znajomości statu tów i innych p rzep isów 170. K ontrolow ał też protokóły z odbytych zebrań i inne pism a, zatw ierdzał je, podpisywał polecając ich w ykonan iem . On też w ydaw ał dyspozycje dotyczące śpiewu brew iarza 172.

W edług postanow ienia statutów , w ikariusz mógł uzyskać zezwolenie prepozyta na nieobecność przy kolegiacie 173. W takich p rzypadkach , do

dictione Domini Praepositi et eius Vicepraepositi...; Acta constitutiones et decreta Venerab. Caip. Lov., lib. 2, s. 179; Arch. A kt Daw. Archid. W arsz., W izyty Generalne w Kollegiacie Ł ow ickiej (1714—il811), s. 272; W izyty Jeneralne w Kollegiacie Ł ow ickiej (1810—11359), s. 10, 36; Zbiór aktów i dokum entów , s. 207, 208, 2.3)4—235, 238; Arch. Diec. Włocł., Acta Visitationis Generalis Insig. Colleg. Lov., s. 27'—i28, 120—126.

166 Arch. Diec. Włocł., Acta V isitationis Generalis Insig. Colleg. Lov., s. 35; ...Praeposito... diligentissim e e t sub gravi onere conscientiae com- mendamuis: R equirentes, u t prim am fieri patest... decem num ero vicarii sint...

167 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilegia, s. 102: ...Praeposito Lovi- ciensi... personas idoneas... canonice instituendi et investiandi...; Por. Arch. Kap. Łowicz, Acta Praesent■ et Institu t., np. s. 1—2, 5—6, 19; Arch. A kt Daw. Arch id. Warsz., W izyty Generalne w Kollegiacie Ł ow ick ie j (1714—/1811), s. 272; W izyty Jeneralne w Kollegiacie Łow ickiej (1810—il859), s. 10—*11.

iss Arch. Kap. Łowicz, Liber in quo singulorum capitulorum , s. 69: ...Reverendus M artinus K ow alski in V icepraepositum electus... in capitu lo praesen ti electus et p e r Iłlustrissim um et Reverendissim um Dominum Felicem K retkow ski Praeposiltum Loviciensem constitutus...

169 Arch. Kap. Łowicz, S ta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 19—20: (39) De capitulis per Vicarios celebrandis... Obliganitur... vicarii, quotiescum que per Praepositum ... ad faciendum capitulum particu lare convenire...; L iber in quo singularum capitulorum , s. 10: Anno Domini 1694, Die. 12 M aii C apitulum p artia le de m andato... Domini Praepositi...

170 Arch. Kaip. Łowicz, Liber in quo singulorum capitulorum , s. 4, 32: ...Praeposiitus Loviciensis... v idens abusum sta tu to rum Reverendorum Vicariorum... haec puncta inferius specificata abservari teneri... m an- davit...; A kta kapitu ł koli. księży w ikar., np. s. 6, 10—11, 18.

171 Arch. Kap. Łowicz, Liber in quo singulorum capitulorum l s. 138; A kta kapitu ł koli. ks ięży wikar., s. 6: ...Praeipositus... ex auditaque re - cupitu latione C apitulorum A nteactorum ilia aipprobavit, confirm avit ad m anu propria subscripoit, recomimendando om nem diligentiam in Cultu Divino...; s. 36: ...Praepositus... Acta cąpiitularia V icarialia et Decreta in illis contenta vidit, legit, d iligenterque observavit... approbavit suam au thoritatem atque u t obiserventur d iligenter m onuit e t obligavit...

172 Arch. Kap. Łowicz, Liber in quo singulorum capitulorum , s. 139.173 Arch. Kap. Łowicz, S ta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 1: (1); s. 2: (4)

...in propriis causis... licentia a Domino Praeposito...; 9. 14: (33) ...si


piero w tedy uzyskiwał jego pozwolenie, gdy podał istotną przyczynę i przedstaw ił zastępcę do spełniania obowiązków przy koleg iacie174.

Z protokółów zebrań w ikariuszy dow iadujem y się, że do prepozyta kapitu ły zw racał się także w ikariusz stały parafii w Kocierzewie, in- korporow anej do kolegium, z prośbą o czasowe zwolnienie od w ypłacania należnej pensji z te j parafii d la społeczności w ikariuszy przy ko leg iacie17s. P repozyt także rozstrzygał sporne spraw y dotyczące dochodów dla duszpasterza te j p a ra f i i17e.

Prepozytow i przysługiwało również praw o upom inania i karan ia wikariuszy za zaniedbanie przez nich obowiązków 177, za w yjaw ienie spraw poruszanych na zeb ran iach 17S, za w ykroczenia przeciwko dobrym obyczajom, za zaniedbyw anie okazania szacunku innym wikariuszom , nieprzestrzeganie zasad wzajem nego współżycia a także za inne, m niejszej wagi wykroczenia 179. On także k ara ł opornych w ikariu szy180 i zaniedbujących rezydencji przy koleg iac ie1S1.

W myśl sta tu tów w ikariuszy, prepozyt stanow ił instancję rozstrzygającą zażalenia w ikariuszy 182 oraz pow stałe między nimi spory i sprze

quando iustam ob causam , de licentia Domini Praepositi... per substi- tutum ... officia decantare debeat...

174 Arch. Kap. Łowicz, A kta kapitu ł koli. księży w ikar., s. 18: ...Prae- positus sta tu it, u t nullus ex Vicariis audeat abscedere et absen tare se ab Ecclesia sine praev ia licentia Reverendissim i Praepositi.. sad prius debebit substitucio in locum sui ad chorum e t Missas Fundationales...

175 Arch. Kap. Łowicz, Liber in ąuo singulorum capitulorum , s. 35: ...ratione pensionis de p lebanatu Kocierzoviensis requistis... apparen tium ad.. P raepositum appellavit...

178 Tamże, s. 9: ...ex divisione W ężykawianae fundationis... sum m a m aneat in sequestro ad decisio-nem pro pensionem ratione Decimae in- tenceptae per... P raepositum faciemdam...

177 Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 7: (20) Dominus Praepositus... p ro negligentiis chori, et aliis circa divinum cultum com- m ittendis plenam hatoefount potestatem ta les corrigendi et distringendi, ac paenis m ulctandi...

178 Tamże, s. 21: (43) De seoreto capitulari...179 Arch. Kap. Łowicz, A kta kap itu ł koli. ks ięży wikar., s. 36: ...Prae

positus... fecit inquisitionem de uniuseujusque in p articu la ri vita , m o- ribus et conversati-one tum de diligentia in m unere vicariali... P aterne correxiit cum debita admonitione...; Acta constitutiones ■ et decreta V enerab. Cap. Lov., lib. 2, s. 170; Arch. Diec. Włocł., Acta V isitationis Generalis Insig, Colleg. Lov., s. 27—08.

180 Arch. Kap. Łowicz, S ta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 4: (11) C orrigendi p lenaria facultas...; Liber in quo singulorum capitulorum , s. 3, 146.

181 Arch. Kap. Łowicz, S ta tu ta Venerab. Col. Vic., s. 20: (40) De Iu ris - dictione Domini Praepositi... Paenas autem p ro negligentiis aliisque de- fectibus... assignatus hum iliter suiscipiant...

182 Tamże, s. 12: (30) De correctione fratrum ... Disciplinas siive Cor- reetiones om nes F ra tru m apprabaverunt... salva tarnen appelatione ad R eferendum Dominum Praepositum Loviciensem a quocunque g rava- mine...


cz k i183. Do niego odwoływał się w ikariusz w przypadku otrzym ania niekorzystnego orzeczenia na wspólnym posiedzeniu w ik ariu szy 184.

Mimo tylu form uzależnienia w ikariuszy od prała tów i kanoników, cieszyli się oni jednak pew ną samodzielnością. Świadczyło o tym przysługujące im z dokum entu erekcyjnego praw o rozstrzygania sporów pow stałych między członkami kolegium wikariuszy, wym ierzania kar popełniającym nadużycia zgodnie z zasadam i praw a kanonicznego185. Przykładem tego upraw nienia może być uchw ała zebrania z 12 października 1696 r. postanaw iająca, iż żaden w ikariusz cd wydanego wyroku przez wicejprepozyta w spraw ie niezastosowania się do statu tów lub w kw estiach w ątpliw ych, nie może odwoływać się do prałatów i kanoników, pom ijając swoje ko leg ium 186. O pewnej samodzielności w ikariuszy może też świadczyć składanie od 1737 r. przysięgi w zmienionej formie, obejm ującej tajność posiedzeń, a więc, jak można przypuszczać, i wobec kapitu ły łowickiej, co świadczyłoby o pewnej niezależności ko leg ium 187.

Niezależność w ikariuszy od kapitu ły łowickiej p rzejaw iała się także w ustanaw ianiu na zebraniach obowiązujących z a sa d 18s, w w ydaw aniu postanow ień z mocą s ta tu tu 1S9, przydzielaniu według zasady zaw artej

183 p rzykładem może być wątpliwość pow stała pomiędzy w ikariuszam i co do pozbaw ienia ofiar przez okres roku tych, .którzy zostali w yłączeni z uczestnictwa w zebraniach. Spór rozstrzygnął prepozyt, k tóry postanowił, że tacy w ikariusze m ają być pozbawieni wszelkich ofiar składanych w sposób dobrowolny. Pot. Arch. Akt Daw. Arc’nid. Warsz., W izyty Generalne w Kollegiacie Łow ickiej (1714—1811), s. 272: ...Pras- positus... lites et controversias in te r vicarics dijudicat...; W izyty Jene- ralne w Kollegiacie Łow ickiej (1810—11859), s. 10—11; Arch. Diec. Włocł., Acta Visitationis Generalis Insig. Colleg. Lov., s. 120.

184 Arch. Kap. Łowicz, Liber in quo singulorum capitulorum , s. 29.iss Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 103: ...Ipsisque Vicariis

et M ansionariis de se quaerulantibus justitiam faciendi, ac pro eXCessi- bus et crim inibus corrigendi, casitigandi et jux ta Canonicas Sanctionss C ensura Ecclesiastica etiam m ediantae puniendi, distringendi et com- pellendi, V iraciisque et M ansionariis eorum privand i e t alienandi, da- m us e t conced&mus omnim odam et perpetuam potestatem et facu lta- tern...

186 Arch. Kap. Łowicz, Liber in quo singulorum capitulorum , s. 32.187 Arch. Kap. Łowicz, A kta kapitu ł koli. księży wikar., s. 68.iss p rzykładem mogą być niektóre norm y uchwalone na zebraniach

w ikariuszy, a wchodzące do S tatu tów Kolegium W ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu. Por. Arch. Kap. Łowicz, Sta tu ta V enerab. Col. Vic., s. 8: (22) S tatu tum de concordia in te r F ra tres Vicarios conservanda. Anno Domini 1529... U niversitas to ta V icariorum Ecclesiae Collegiatae .Loviciensis... cap itu larite r congregati...; s. 11: (27) De Infirm is F ra tribus Vicariis. U niversitas C d leg ii Dom inorum V icariorum Ecclesiae Collegiatae Loviciensis. Capitulum Generale... celabrantes decreverunt...

189 Arch. Kap. Łowicz, L iber in quo singulorum capitulorum , s. 41: ...Deservitia post defunctum confratrem vicarium-.. praesen ti capitulo sta tu im us hocce m odi sta tu tum cum successoribus nostris inviolabiiiter e t sine ulla restrictione observare et observari promittdmus...; Tamże, s. 611.


w statucie „O wolnym wyborze domów” m ieszkań poszczególnym wikariuszom oraz troska o nie przez kontrolę, k tórą przeprow adzali wyznaczeni przedstaw iciele w ikariuszy 190.

W yrazem odrębności w ikariuszy były również urzędy przez nich spełn iane dla dobra korporacji oraz ich upraw nien ia i obowiązki.

Zakończenie

W artyku le moim opierając się na m ateria le źródłowym, w w iększości jeszcze spoczywającym w archiw ach, ustaliłem , że erekcja om awianego kolegium najpraw dopodobniej nastąp iła w 1467 r. przez arcybiskupa Ja n a G r u s z c z y ń s k i e g o . W ykazałem także fakt, że zgoda Stolicy Apostolskiej na istnienie tego kolegium nastąpiła dopiero w 1506 r. za arcybiskupa A ndrzeja B o r y s z e w s k i e g o .

Z chwilą erekcji kolegium, w ikariusze przejęli całość obowiązków duszpasterskich w parafii W niebowzięcia N ajśw iętszej M aryi Panny w Łowiczu od kapitu ły kolegiackiej i zostali zobowiązani do troski0 ku lt Boży w kolegiacie łowickiej oraz do odpraw iania aniw ersarzy1 innych nabożeństw .

D okum ent erekcyjny nałożył na w ikariuszy również jednocześnie pełnienie obowiązków m ansjonarzy przy kolegiacie łowickiej. Ogół obowiązków w ikariuszy określał nie tylko dokum ent erekcyjny ale i s ta tu ty kolegium w ikariuszy zatw ierdzone przez arcybiskupa gnieźnieńskiego kardynała M ichała R a d z i e j o w s k i e g o w 1693 r.

Liczba członków kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu, w edług dokum entu erekcyjnego, została ustalona na trzynastu w ikariuszy.

Kolegium w ikariuszy przy kolegiacie w Łowiczu istniało przez równe 400 la t i zostało zniesione z chw ilą kasaty insty tucji kolegialnych kościelnych w 1867 r. Od tego bowiem roku nie wolno było przyjimować nowych kandydatów do tych insty tucji m .

190 Arch. Kap. Łowicz, Jura et Privilégia, s. 103: ...domos circa Eccle- siam sitas, necnon cam eras in damo nova ipsorum constructas, d istri- buendi et de eisdem providendi, dam us et conceddmus...; Sta tu ta Vene- rab. Col. Vic., s. 21: (44) De Optione domorum. Statuim us. U t Domus V icariorum per aptionem m ore antiquo veniant... u t quotannis in Generali Capitulo depu ten tu r revisores eorum...

191 J. S. P e l c z a r , Pius IX i Polska, Miejsce Piastowe 1914, s. 24, 63—68, 74; A. B o u d o u, Stolica Św ięta a Rosja. S tosunki dyplom atyczne m iędzy niem i w X IX stuleciu, 1848—1883, K raków 1930, tom 2, s. 334—411; W. U r b a n , Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce przed now ym Tysiącleciem (1815—il965), Rzym 1966, s. 279; F. S t o p n i a k , Kościół na Lubelszczyźnie i Podlasiu na przełomie X IX i X X w ieku , W arszawa 1975, s. 45—46, 53.


Origo Collegii Vicariorum penes C ollegiatam L oviciensem

In hoc articu lo dem onstravi originem Collegii V icariorum penes Collegiatam Loviciensem.

Lovitia, sita est in occidentali parte Masoviae, in principio e ra t dom inium princiipum masoviensiiuim, postea autem — saeoulo X I/X II — designata est archiepiscopis gnesnensiibus u t pate t ex Bulla Papae Innocenti II 1136 anni.

N otitiae de hac re in archiviis Loviciae, V arsaviae, Gnesnae et V la- d islaviae inveniuntur.

In initis lafooris quaerebam causas, quae conduxerunt ad erectionem Collegii V icariorum penes Collegiataim Loviciensem. Illae fluebun t ex com muni system ate iuridica et ex p rax i capitulorum cathedralium et collegiatarum substituendi — per vicarios — praelatos et canonicos in eorum officiis choralibus et pastoralibus.

Archiepiscoipus Gnesnensis W. Jastrzębiec anno 1433 Vetustissdmam ecclesiam paroecialem sub titu lo Assum ptionis B.M.V. e t S. Nicolai Loviciae ad dignitatem collegiatae evexit. Eodem docum ento C apitulum erex it, cui officia liturgica et pastoralia concredidit. Cum autem p rae la ti e t canonici de facto residentiam apud Ecclesiam Collegiatam non habebant, ideoque concredita sibi officia non exercebant, propterea Archiepiscoipus J. G ruszczyński die 3 m. A prilis 1467 anno Collegium V icariorum perpetuorum et M ansionariorum erexit, u t officia in loco C apituli Loviciensis et olbligationes m ansionariorum exiplerent.

Postea explicavi originem et s ta tu ta Collegii Vicariorum . Specialiter quaerebam proprium annum erigendi Collegium, quondam in docum en- tis archivalibus non est concordia. Secundum m eam opinionem annus 1467 est annus exactus in quo Collegium V icariorum erectum erat.

ln fine locutus sum de relatione Collegii V icariorum ad C apituium Loviciense. In hac re non solum docum ento erectionis, sed etiam s ta - tu tis vicariorum ac protocol lis sessionum C apituli Loviciensis et Collegii V icariorum nisus sum.

Collegium V icariorum in variis actibus suae activitatis Capitulo Lo- viciensi subditum erat, praecipue ab eius praeposito, qui specialibus facu ltatibus erga vicarios gaudebat. V icarii tarnen quadam indepen- dentia gaudebant, exem pli gratia: iure diudicandi lites in ter m em bra Collegii, iu re in sesskmibus certas obligatorias constituendi.

Andrzej Wrotniak -...

Documents

Transcript of Andrzej Wrotniak -...