anatomia-czlowieka-kompendium (1).pdf

ISSN 2082-7229

AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGOIM. BRONISŁAWA CZECHA W KRAKOWIE

podręczniki nr 3

Teresa Gwardjak, BarTłomiej sokołowski

anaTomia człowieka – kompendium

KRAKÓW 2012

##7#52#aMTM1NTkxM0E2NDMwNjMzMQ==

##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM

Q==##7#52#aMTM1NTkxM0E2NDMwNjMzMQ==

KOLEGIUM REDAKCYJNE

Przewodniczący: Andrzej Klimek

Członkowie: Jerzy Cempla, Anna Marchewka, Ryszard Winiarski HalinaZdebska,RyszardŻarów

Sekretarz naukowy Redakcji: Edward Mleczko

Recenzenci: prof. dr hab. Zofia Ignasiak dr hab. Jacek Lewandowski, prof. nadzw. dr hab. Lidia Ilnicka, prof. nadzw.

Wszystkie ryciny zamieszczone w części I–II kompendium pochodzą z podręcznika B. Sokołowskiego Zarysanatomiiczłowieka [Wyd. Skryptowe AWF Kraków, 2007]. Ryciny wykonała mgr Lidia Batko.Wszystkie ryciny zamieszczone w części III–IV kompendium wykonała dr Teresa Gwardjak.

Adiustacja i korekta: BarbaraPrzybyło

Adres Redakcji: al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków

© Copyright by University School of Physical Education, Cracow, Poland

ISBN 978-83-62891-16 -0

Projekt okładki i łamanie: ZdzisławJ.Przybyło

Druk:

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 1355913A64306331


##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


3

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Określenia orientacyjne w przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5III. Układ kostny (BartłomiejSokołowski) . . . . . . . . . . . . . . . . 71. Rodzaje połączeń kości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72. Kręgosłup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83. Klatka piersiowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134. Czaszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145. Kończyna górna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156. Kończyna dolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

III. Układ mięśniowy (BartłomiejSokołowski) . . . . . . . . . . . . . . 261. Wiadomości wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262. Mięśnie grzbietu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273. Mięśnie klatki piersiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294. Mięśnie brzucha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315. Mięśnie głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326. Mięśnie szyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337. Mięśnie kończyny górnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347.1. Mięśnie obręczy barkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . 347.2. Mięśnie ramienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357.3. Mięśnie przedramienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377.4. Mięśnie ręki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

8. Mięśnie kończyny dolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388.1. Mięśnie obręczy biodrowej . . . . . . . . . . . . . . . . . 388.2. Mięśnie uda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398.3. Mięśnie podudzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428.4. Mięśnie stopy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Piśmiennictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

III. Układy trzewne (Teresa Gwardjak) . . . . . . . . . . . . . . . . . 461. Układ pokarmowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462. Układ oddechowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533. Układ moczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

spis treści



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


4

spis treści

4. Narządy płciowe męskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585. Narządy płciowe żeńskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 606. Gruczoły dokrewne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627. Układ krążenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647.1. Układ krwionośny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

7.1.1. Serce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657.1.2. Krążenie płucne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687.1.3. Krążenie duże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

7.2. Układ limfatyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

IV. Układ nerwowy (Teresa Gwardjak) . . . . . . . . . . . . . . . . . 771. Ośrodkowy układ nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 792. Obwodowy układ nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 863. Drogi nerwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 914. Autonomiczny układ nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 945. Narządy zmysłów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 976. Skóra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Piśmiennictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


5

Niniejsze opracowanie jest adresowane głównie do słuchaczy studiów pody-plomowych AWF Kraków oraz do praktyków wychowania fizycznego i sportu, którzy chcą odświeżyć swoje wiadomości z zakresu budowy i funkcji organizmu człowieka. Czytelnik bardziej zainteresowany tą tematyką powinien sięgnąć po klasyczny podręcznik i atlas anatomiczny.

określenia orientacyjne w przestrzeniDo celów opisowych ciało ludzkie ustawione jest w pozycji pionowej, z koń-

czynami górnymi opuszczonymi wzdłuż tułowia i powierzchniami dłoniowymi rąk zwróconymi do przodu (tzw. pozycja anatomiczna). Aby możliwe było okre-ślanie ruchów poszczególnych części ciała przeprowadza się w tym ustawieniu trzy prostopadłe do siebie płaszczyzny, z których:a) płaszczyzna strzałkowa – dzieli ciało na część prawą i lewą,b) płaszczyzna czołowa – dzieli ciało na część przednią i tylną,c) płaszczyzna poprzeczna – dzieli ciało na część górną i dolną.

Ryc. 1. Płaszczyzny ruchu: a – strzałkowa, b – czołowa, c – poprzeczna

wprowadzenie



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


6

wprowadzenie

Do każdej z tych płaszczyzn przypisana jest prostopadle biegnąca oś ruchu:a) do płaszczyzny strzałkowej – oś poprzeczna (np. skłony tułowia w przód i w tył czy zginanie i prostowanie uda w stawie biodrowym są wykonywane w płaszczyźnie strzałkowej, wokół osi poprzecznej),

b) do płaszczyzny czołowej – oś strzałkowa (np. skłony boczne tułowia czy odwodzenie i przywodzenie uda),

c) do płaszczyzny poprzecznej – oś pionowa (np. skręty uda na zewnątrz i do wewnątrz).

BartłomiejSokołowski



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


7

iii. układ kostny Opracował Bartłomiej Sokołowski

Układ kostny jest statyczną, bierną częścią układu ruchu. Kościec stanowi około 14% masy ciała. U człowieka występuje 206 kości, które zbudowane są głównie ze związków wapnia i fosforu, a także zawierają takie pierwiastki, jak magnez, sód, potas, fluor. Pomimo stosunkowo dużej odporności na obciąże-nia, kości cechuje biologiczna plastyczność, szczególnie w okresie rozwojowym. Na bodźce mechaniczne najbardziej reaguje okostna – błona okrywająca kość, obficie ukrwiona i unerwiona. Tkanka kostna występuje w dwóch postaciach: istoty kostnej zbitej i istoty

kostnej gąbczastej. Na przykład w kościach długich istota kostna zbita występuje w trzonach, a w nasadach (końcach) – istota gąbczasta. Trzon zawiera jamę wy-pełnioną szpikiem kostnym. W nasadach kości długich znajduje się szpik kostny czerwony (miejsce powstawania erytrocytów), trzony tych kości są natomiast wypełnione szpikiem żółtym.

1. rodzaje połączeń kościWyróżnia się dwie grupy połączeń kości:

1) połączenia stałe (ścisłe),2) połączenia stawowe (wolne).

Do połączeń stałych zalicza się:a) kościozrosty (np. kość krzyżowa powstała przez zrośnięcie się pięciu kręgów krzyżowych),

b) chrząstkozrosty (np. krążki międzykręgowe łączące trzony sąsiednich kręgów),

c) więzozrosty (np. błona międzykostna łącząca kości podudzia). Odmianą więzozrostów są szwy występujące w obrębie czaszki.

W przypadku kościozrostów ruchomość jest wykluczona, a w chrząstkozro-stach i więzozrostach istnieją minimalne możliwości ruchowe.Aby powstało połączenie stawowe, muszą występować następujące elementy:

– co najmniej dwie powierzchnie stawowe pokryte chrząstką szklistą,– torebka stawowa,



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


8

Bartłomiej sokołowski

– jama stawowa,– więzadła,– maź stawowa.

W niektórych stawach występują elementy dodatkowe, jak: krążki stawowe, łąkotki, obrąbki panewkowe, kaletki maziowe, ciała tłuszczowe.Jednym z kryteriów klasyfikacji stawów jest ilość płaszczyzn i osi, wokół któ-

rych może zachodzić ruch, drugim – kształt powierzchni stawowych lub rodzaj wykonywanych ruchów.1. Stawy jednoosiowe:a) zawiasowe – jedna powierzchnia stawowa wykształcona w formie bloczka, a druga w formie wcięcia (np. stawy międzypaliczkowe),

b) obrotowe – jedna kość obraca się po drugiej (np. stawy promieniowo-łokciowe).

2. Stawy dwuosiowe:a) eliptyczne – powierzchnie stawowe mają kształt dwóch elips (np. staw promieniowo-nadgarstkowy),

b) siodełkowe – obie powierzchnie stawowe są wklęsłe (staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka).

3. Stawy trójosiowe:a) kuliste – jedna powierzchnia stawowa stanowi wycinek kuli, a druga jest jej negatywem (np. staw ramienny),

b) płaskie – kości przylegają do siebie płaskimi powierzchniami (np. staw krzyżowo-biodrowy),

c) nieregularne – często występuje krążek stawowy dzielący staw na dwa piętra (np. staw obojczykowo-mostkowy).

2. kręgosłupKręgosłup jest elementem kośćca osiowego. Pełni funkcję podporową, ru-

chową, amortyzującą i ochronną (w stosunku do rdzenia kręgowego). Kręgosłup człowieka składa się maksymalnie z 34 kręgów, które dzieli się

na odcinki:a) szyjny – 7 kręgów,b) piersiowy – 12 kręgów,c) lędźwiowy – 5 kręgów,d) krzyżowy – 5 kręgów,e) guziczny – 3 do 5 szczątkowych kręgów.Typowy kręg składa się z trzonu kręgu i łuku kręgu, od którego odchodzą wy-

rostki: nieparzysty wyrostek kolczysty i parzyste wyrostki poprzeczne, stawowe górne, stawowe dolne. Między trzonem a łukiem jest otwór kręgowy.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


9

układ kostny

Ryc. 2. Budowa typowego kręgu: a – trzon, b – łuk, c – otwór kręgowy, d – wyrostek kolczysty, e – wyrostek stawowy, f – wyrostek poprzeczny

Pierwsze dwa kręgi szyjne mają nietypową budowę. Pierwszy kręg – szczy-towy – nie ma ani trzonu i wyrostka kolczystego, ani wyrostków stawowych; za-miast nich ma natomiast dołki stawowe. Drugi kręg – obrotowy – ma nadmier-nie rozbudowany trzon w formie zęba, nie ma wyrostków stawowych górnych (tylko płaskie powierzchnie stawowe górne).

Ryc. 3. Pierwszy kręg szyjny (szczytowy), widok z góry: a – łuk przedni, b – łuk tylny, c – dołek stawowy górny, d – dołek zębowy, e – wyrostek poprzeczny

Ryc. 4. Drugi kręg szyjny (obrotowy), widok z tyłu: a – ząb, b – powierzchnia stawowa górna, c – wyrostek poprzeczny, d – wyrostek kolczysty



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


10


Kręg szczytowy jest nałożony na ząb kręgu obrotowego. Takie połączenie znacznie zwiększa ruchomość głowy (duży zakres ruchów skrętnych wokół zęba).Pozostałe kręgi szyjne mają delikatną konstrukcję. Ich cechami charaktery-

stycznymi są: otwory w wyrostkach poprzecznych i rozdwojone wyrostki kol-czyste.

Ryc. 5. Typowy kręg szyjny, widok z góry: a – trzon, b – wyrostek poprzeczny, c – otwór kręgowy, d – wyrostek kolczysty, e – wyrostek stawowy górny

Ryc. 6. Kręg piersiowy, widok z boku: a – trzon, b – wyrostek stawowy górny, c, d, e – dołki żebrowe, f – wyrostek kolczysty

Kręgi piersiowe wyróżniają się długimi, stromo pochylonymi wyrostkami kol-czystymi. Dachówkowate ułożenie tych wyrostków ogranicza ruch prostowania kręgosłupa w tym odcinku. Na trzonach i wyrostkach poprzecznych kręgów piersiowych znajdują się powierzchnie stawowe do połączenia z żebrami.Kręgi lędźwiowe na przekroju poprzecznym mają kształt nerkowaty. Ich wy-

rostki kolczyste ustawione są w płaszczyźnie strzałkowej (pionowo), a ich wierz-chołki skierowane są ku tyłowi.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


11

układ kostny

Ryc. 7. Kręg lędźwiowy, widok z boku: a – trzon, b – wyrostki stawowe górne, c – wyrostek kolczysty, d – wyrostki stawowe dolne

Kość krzyżowa powstała przez zrośnięcie pięciu kręgów. Ma kształt stożka zwróconego wierzchołkiem ku dołowi. Jej przednia powierzchnia jest wklęsła, a tylna wypukła. Ślady zrośnięcia kręgów są widoczne w postaci grzebieni krzy-żowych i otworów krzyżowych. Na bocznych częściach są powierzchnie stawo-we (pow. uchowate) do połączenia z kośćmi biodrowymi.

Ryc. 8. Kość krzyżowa, widok z tyłu: a – kanał krzyżowy, b – powierzchnia uchowata, c – otwory krzyżowe, d – grzebień krzyżowy pośrodkowy

Kość guziczna powstała przez zrośnięcie szczątkowych kręgów, będących pozostałością kręgów ogonowych u zwierząt.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


12


W obrębie kręgosłupa występują wszystkie rodzaje połączeń kości. Kościo-zrosty – kość krzyżowa i guziczna. Chrząstkozrosty występują w postaci 23 krąż-ków międzykręgowych (dysków) łączących trzony kręgów. Pierwszy krążek jest między 2 i 3 kręgiem szyjnym, a ostatni – między 5 kręgiem lędźwiowym i ko-ścią krzyżową. Krążek międzykręgowy zbudowany jest z pierścienia włóknistego na obwodzie i położonego centralnie sprężystego i elastycznego jądra miażdży-stego. Pierścień włóknisty zrasta się z trzonami sąsiednich kręgów, a jądro może się przesuwać w jego obrębie (w zależności od kierunku nacisku). Krążki pełnią bardzo ważną funkcję amortyzującą.

Ryc. 9. Krążek międzykręgowy, a – pierścień włóknisty, b –jądro miażdżyste

Więzozrosty występują w postaci więzadeł łączących wszystkie elementy kręgów: więzadła podłużne przednie i tylne (łączą trzony kręgów), więzadła żółte (łączą łuki kręgów), więzadła międzykolcowe i nadkolcowe (łączą wyrostki kolczyste), więzadła międzypoprzeczne (łączą wyrostki poprzeczne). Wyrostki stawowe górne i dolne sąsiadujących kręgów tworzą 23 pary sta-

wów międzykręgowych. Ruchomość między dwoma sąsiadującymi kręgami nie jest duża, ale należy pamiętać o tym, że ta ruchomość sumuje się i w efekcie kręgosłup jako całość dysponuje dużymi możliwościami ruchowymi we wszyst-kich płaszczyznach. Ruchomość w poszczególnych odcinkach jest różna i zale-ży głównie od ułożenia wyrostków stawowych. Najbardziej ruchome są odcinki lędźwiowy i szyjny. W odcinku piersiowym ruchomość jest ograniczona przez dachówkowate ułożenie wyrostków kolczystych i połączenie kręgów z żebrami (bardziej sztywna konstrukcja).Kręgosłup jest esowato wygięty w płaszczyźnie strzałkowej. Wygięcie do

przodu nazywane jest lordozą, a ku tyłowi – kifozą. Występuje lordoza szyjna i lędźwiowa oraz kifoza piersiowa i krzyżowo-guziczna. Są to fizjologiczne (pra-widłowe) krzywizny kręgosłupa. Zniekształcenia wielopłaszczyznowe nazywane są skoliozami i traktowane są jako wady postawy.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


13

układ kostny

3. klatka piersiowaKlatka piersiowa wraz z kręgosłupem i czaszką tworzą kościec osiowy. Ochra-

nia tak ważne narządy, jak serce i płuca, a jej funkcja ruchowa związana jest z mechaniką oddychania. W skład klatki piersiowej wchodzą: żebra, mostek i kręgi piersiowe.12 par żeber dzieli się na:

– 7 par żeber prawdziwych (mają połączenia swymi chrząstkami z mostkiem), – 5 par żeber rzekomych (nie mają połączenia z mostkiem). Żebra rzekome dzieli się na trzy pary żeber łukowych (tworzą swymi chrząstkami łuki żebrowe) oraz 2 pary żeber wolnych.

Ryc. 10. Budowa żebra: a – głowa żebra, b – szyjka, c – guzek, d – kąt żebra, e – trzon

Większość żeber (z wyjątkiem XI i XII) zbudowana jest z głowy, szyjki, guz-ka żebra i trzonu. Kostne części żeber prawdziwych i rzekomych przechodzą z przodu w części chrzęstne. Dzięki temu przednia ściana klatki piersiowej jest sprężysta i elastyczna.

Ryc. 11. Klatka piersiowa, widok z przodu: a – żebra prawdziwe, b – żebra łukowe, c – żebra wolne, d – chrzęstne części żeber, e – rękojeść mostka,

f – trzon mostka, g – wyrostek mieczykowaty



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


14


Mostek jest zbudowany z trzech części: rękojeści, trzonu i wyrostka mieczy-kowatego. Na rękojeści znajdują się parzyste wcięcia obojczykowe. Wcięcia do połączenia z żebrami są rozmieszczone na bocznych brzegach mostka. Pierwsza para żeber łączy się z rękojeścią mostka za pomocą chrząstkozro-

stu. Pozostałe żebra prawdziwe tworzą z mostkiem stawy mostkowo-żebrowe. Stawy te są wzmocnione więzadłami o przebiegu promienistym, tak, że na przedniej i tylnej powierzchni mostka powstają błony.Żebra od I do X łączą się z kręgosłupem dwoma stawami (stawy żebrowo-

kręgowe), natomiast żebra XI i XII łączą się z nim tylko jednym stawem (staw głowy żebrowej).Przy oddychaniu odpowiednie mięśnie unoszą lub opuszczają żebra i mo-

stek. Wówczas zwiększa się i zmniejsza objętość klatki piersiowej, a tym samym pojemność płuc.

4. czaszkaBudowa czaszki jest bardzo skomplikowana i jej omówienie przekracza za-

kres niniejszego opracowania.Ogólnie w czaszce wyróżnia się dwie części: mózgoczaszkę i trzewioczaszkę. W skład mózgoczaszki wchodzi: kość czołowa, potyliczna, klinowa, sitowa

oraz parzyste kości skroniowe i ciemieniowe.Kości trzewioczaszki to: parzyste kości nosowe, łzowe, małżowiny nosowe

dolne, kości jarzmowe, szczękowe i podniebienne oraz kości nieparzyste: le-miesz i żuchwa.

Ryc. 12. Czaszka, widok z boku: a – kość czołowa, b – kość ciemieniowa, c – kość skroniowa, d – kość potyliczna, e – kość jarzmowa, f – kość nosowa,

g – kość szczękowa, h – żuchwa, i – kość klinowa



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


15

układ kostny

Łuska kości czołowej, położona frontalnie, jest mocnym elementem kostnym, wytrzymałym na uderzenia. Z kolei łuski kości skroniowych leżące na bocznych ścianach czaszki są cienkimi blaszkami kostnymi, mało odpornymi na urazy. Na łusce kości potylicznej znajdują się wyniosłości kostne służące do przyczepu mięśni grzbietu. Po obu stronach otworu wielkiego w kości potylicznej leżą kłyk-cie, na których są powierzchnie stawowe do połączenia z pierwszym kręgiem szyjnym (szczytowym).Większość kości czaszki łączy się ze sobą za pośrednictwem szwów, które

z wiekiem ulegają skostnieniu. Jedyne połączenie stawowe w obrębie czaszki to parzyste stawy skroniowo-żuchwowe. Są to stawy dwupiętrowe stawy dwuosio-we z możliwością ruchu ślizgowego w przód i w tył, w których odbywają się ru-chy unoszenia i opuszczania żuchwy, wysuwania i cofania oraz ruchy boczne.Do połączeń czaszki z kręgosłupem zalicza się nie tylko staw szczytowo-po-

tyliczny, lecz również staw między pierwszym i drugim kręgiem szyjnym (staw szczytowo-obrotowy). W stawie szczytowo-potylicznym zachodzą ruchy gło-wy w płaszczyźnie strzałkowej oraz nieznaczne ruchy w płaszczyźnie czołowej. W stawie szczytowo-obrotowym zachodzi ruch śrubowy, tzn. ruchy obrotowe głowy połączone z jej obniżaniem.Ruchy głowy we wszystkich płaszczyznach zachodzą przy znacznym współ-

udziale szyjnego odcinka kręgosłupa.

5. kończyna górnaW skład kończyny górnej wchodzą parzyste kości obręczy barkowej, kość

ramienna, kości przedramienia i kości ręki.Obręcz barkowa jest utworzona przez obojczyk i łopatkę. Z przodu zamyka

ją mostek, a z tyłu obręcz jest otwarta.Obojczyk ma esowato wygięty trzon, koniec mostkowy i koniec barkowy.

Jest kością kruchą, łatwo ulegającą złamaniom.

Ryc. 13. Obojczyk prawy, widok z dołu: a – trzon, b – koniec barkowy, c – koniec mostkowy

Łopatka jest kością płaską, kształtu trójkątnego. Na powierzchni grzbietowej występuje grzebień, który przechodzi w wyrostek barkowy. Inny wyrostek – kru-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


16


czy, skierowany jest do przodu. Na łopatce są również doły: nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy i podłopatkowy wypełnione mięśniami o tej samej nazwie. Na bocznym brzegu łopatki znajduje się panewka stawowa.Koniec mostkowy obojczyka łączy się z wcięciem na rękojeści mostka i po-

wstaje staw obojczykowo-mostkowy. Między powierzchniami stawowymi jest krążek stawowy amortyzujący nacisk obojczyka na mostek.

Ryc. 14. Łopatka prawa, widok z tyłu: a – dół nadgrzebieniowy, b – wcięcie łopatki, c – wyrostek kruczy, d – wyrostek barkowy, e – grzebień łopatki,

f – dół podgrzebieniowy, g – wydrążenie stawowe

Koniec barkowy obojczyka łączy się z wyrostkiem barkowym łopatki. Te ele-menty tworzą staw obojczykowo-barkowy.Wspomniane stawy są ze sobą sprzężone, tzn. ruchy obojczyka powodują

równocześnie ruchy łopatki. Są to stawy trójosiowe (nieregularne). W płaszczyź-nie czołowej obojczyk można unosić i obniżać, w płaszczyźnie poprzecznej – wysuwać i cofać, a w strzałkowej wykonywać ruchy skrętne.Kość ramienna jest typową kością długą, a więc ma trzon i dwa końce. Na

końcu bliższym występuje głowa (powierzchnia stawowa) oraz guzki: większy i mniejszy będące miejscami przyczepów mięśni. Jest też szyjka anatomiczna i chirurgiczna. Od guzków odchodzą grzebienie. Na trzonie znajduje się guzo-watość naramienna. Koniec dalszy ma nadkłykieć przyśrodkowy i boczny, głów-kę, bloczek oraz dół dziobiasty, dół promieniowy i dół łokciowy.Staw ramienny jest utworzony przez głowę kości ramiennej i wydrążenie

stawowe na łopatce. Ten staw ochraniają głównie mięśnie, ponieważ zabez-pieczenie więzadłowe jest słabe. Jest to staw kulisty wolny, trójosiowy, o dużej ruchomości. Głowa jest większa od panewki, a więc panewka nie ogranicza zakresu ruchów. Można wykonywać ruchy zginania i prostowania (płaszczyzna strzałkowa), odwodzenia i przywodzenia (płaszczyzna czołowa) i skręty ramie-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


17

układ kostny

nia na zewnątrz i do wewnątrz (płaszczyzna poprzeczna). Ruchem złożonym ze zginania, prostowania, przywodzenia i odwodzenia jest obwodzenie (krążenie ramienia).

Ryc. 15. Kość ramienna prawa, widok z przodu: a – głowa, b – szyjka anatomiczna, c –guzek większy, d – guzek mniejszy, e – szyjka chirurgiczna, f – bruzda międzyguzkowa, g – grzebień guzka mniejszego, h – grzebień guzka większego, i – guzowatość naramienna, j – dół dziobiasty,

k – dół promieniowy, l – bloczek kości ramieniowej, ł – główka kości ramieniowej

Kości przedramienia to kość łokciowa (po stronie małego palca) i kość pro-mieniowa (po stronie kciuka).Na końcu bliższym kości łokciowej występują wyrostki: łokciowy i dziobia-

sty, dwie powierzchnie stawowe; jedna do połączenia z kością ramienną, druga do połączenia z kością promieniową oraz guzowatość. Koniec dalszy jest wy-kształcony w formie głowy.Kość promieniowa na końcu bliższym ma głowę (z powierzchniami stawo-

wymi), szyjkę i guzowatość. Na końcu dalszym są powierzchnie do połączenia z kością łokciową i kośćmi nadgarstka.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


18


Ryc. 16. Kość łokciowa prawa, widok z przodu: a – wyrostek łokciowy, b – wy-rostek dziobiasty, c – wcięcie bloczkowe, d – guzowatość, e – wcięcie promieniowe,

f – głowa, g – wyrostek rylcowaty

Ryc. 17. Kość promieniowa prawa, widok z przodu: a – głowa, b – obwód stawowy, c – szyjka, d – guzowatość, e – wyrostek rylco-waty, f – wcięcie łokciowe, g –powierzchnia

stawowa nadgarstkowa

Staw łokciowy jest stawem złożonym, ponieważ tworzą go trzy kości: ra-mienna, łokciowa i promieniowa. Wszystkie powierzchnie stawowe są do siebie dobrze dopasowane (kostne zabezpieczenie stawu).W stawie ramienno-łokciowym zachodzą ruchy zginania i prostowania,

w stawie ramienno-promieniowym ruchy zginania i prostowania oraz odwra-cania i nawracania. W stawie promieniowo-łokciowym bliższym – ruchy od-wracania i nawracania. W położeniu odwróconym (skręt na zewnątrz) kości przedramienia są w stosunku do siebie równoległe a w położeniu nawróco-nym (skręt do wewnątrz) kość promieniowa krzyżuje od przodu kość łokciową. Nasady dalsze kości przedramienia tworzą staw promieniowo-łokciowy dalszy, a ich trzony łączy błona międzykostna.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


19

układ kostny

W skład ręki wchodzi 8 kości nadgarstka, 5 kości śródręcza i 14 kości pal-ców.

Ryc. 18. Kości przedramienia i ręki lewej, powierzchnia grzbietowa: a – kość promieniowa, b – kość łokciowa, c – kość łódeczkowata, d – kość księżycowata, e – kość trójgraniasta, f – kość grochowata, g – kość czworoboczna większa, h – kość czworoboczna mniejsza, i – kość głów-kowata, j – kość haczykowata, k – kości śródręcza, l – paliczki bliższe, ł – paliczki środkowe,

m – paliczki dalsze, n – staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka

Kości nadgarstka są ułożone w dwóch szeregach (po cztery kości w każdym). W pierwszym szeregu kość łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta i grocho-wata. W drugim: kość czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, głów-kowata i haczykowata. Pierwszy szereg (z wyjątkiem kości grochowatej) tworzy powierzchnię stawową do połączenia z kością promieniową. Powstaje w ten sposób staw promieniowo-nadgarstkowy, w którym można wykonywać ruchy zginania grzbietowego i dłoniowego oraz odwodzenia i przywodzenia ręki. Ru-chem wypadkowym jest obwodzenie.Kości nadgarstka łączą się między sobą stawami płaskimi. Drugi szereg ko-

ści nadgarstka łączy się stawowo z kośćmi śródręcza. Na uwagę zasługuje tu staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka (siodełkowaty), ponieważ umożliwia on przeciwstawianie kciuka pozostałym palcom, a to z kolei umożliwia chwyt za-mknięty, typowy tylko dla człowieka. Następnie kości śródręcza łączą się sta-wowo z kośćmi paliczków. Stawy śródręczno-paliczkowe II – V są dwuosiowe,



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


20


natomiast staw śródręczno-paliczkowy I (z kciukiem) jest jednoosiowy. Palce od II do V mają trzy paliczki, a kciuk – dwa paliczki. Stawy międzypaliczkowe są jednoosiowe (zawiasowe).

6. kończyna dolnaW skład kończyny dolnej wchodzą kości obręczy miednicznej, kość udowa,

kości podudzia i kości stopy. Obręcz miedniczna obustronnie składa się z kości miednicznej.Każda kość miedniczna składa się z trzech kości: biodrowej, łonowej i kul-

szowej. Ich trzony zrastają się w obrębie panewki.

Ryc. 19. Kość miedniczna prawa, widok z boku: a – talerz kości biodrowej, b – kolec biodrowy, c – panewka, d – guz kulszowy, e – kość łonowa

Charakterystycznym elementem kości biodrowej jest jej talerz. Na talerzu wyróżnia się grzebień zakończony z przodu i z tyłu kolcami biodrowymi, dół biodrowy (na powierzchni wewnętrznej) i kresy pośladkowe (na zewnątrz).Kość łonowa ma powierzchnię spojenia łonowego w miejscu, gdzie jej gałąź

górna przechodzi w gałąź dolną.Na kości kulszowej występuje duży guz kulszowy.Z przodu miednicy kości łonowe łączą się za pośrednictwem chrząstki, two-

rząc spojenie łonowe (chrząstkozrost). Z tyłu zaś kość krzyżowa łączy się z ko-śćmi biodrowymi tworząc parzysty staw krzyżowo-biodrowy. Jest to staw płaski o bardzo małej ruchomości. W obrębie miednicy występują też więzozrosty, wśród których najbardziej znane jest więzadło pachwinowe (łączy kolec biodro-wy z guzkiem łonowym).



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


21

układ kostny

Kość udowa jest najbardziej masywną kością organizmu ludzkiego. Jej trzon jest nieco wygięty do przodu. Koniec bliższy ma głowę, szyjkę oraz dwa kręta-rze: większy i mniejszy. Koniec dalszy jest wykształcony w formie kłykci kości udowej, na których są nadkłykcie. Z przodu, między kłykciami, znajduje się powierzchnia rzepkowa.

Ryc. 20. Kość udowa prawa, widok z przodu: a – głowa, b – szyjka, c – krętarz większy, d – krętarz mniejszy, e, f – kłykcie, g – powierzchnia rzepkowa

Staw biodrowy powstaje przez połączenie głowy kości udowej i głębokiej panewki na kości miednicznej. Wzmacniają go bardzo silne więzadła: biodro-wo-udowe (uważane za najsilniejsze więzadło ustroju), łonowo udowe, kulszo-wo-udowe. Jest to staw kulisty panewkowy, w którym zachodzą ruchy: zginania i prostowania, odwodzenia i przywodzenia, skręty do wewnątrz i na zewnątrz oraz ruch wypadkowy – obwodzenie.Dwie kości podudzia (goleni) – piszczelowa i strzałkowa – są względem sie-

bie nieruchome. Piszczel leży po stronie przyśrodkowej, a strzałka po stronie bocznej.Trzon kości piszczelowej ma wyraźnie zaznaczony brzeg przedni. Urazy są

tutaj boleśnie odczuwane, ponieważ okostna leży tuż pod skórą. Koniec bliższy ma dwa kłykcie oraz dużą guzowatość piszczelową. Na końcu dalszym znajduje się kostka przyśrodkowa.Kość strzałkowa jest cienka (cała masa ciała spoczywa na kości piszczelowej).

Składa się z trzech elementów: głowy, trzonu i kostki bocznej.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


22


Ryc. 21. Kość piszczelowa i strzałkowa prawa, widok z przodu: a – guzowatość piszczelowa, b – brzeg przedni kości piszczelowej, c – kostka przyśrodkowa, d – głowa strzałki,

e – trzon strzałki, f – kostka boczna

Staw kolanowy jest największym stawem organizmu. Jest również stawem najbardziej podatnym na urazy, głównie z powodu typowo więzadłowego za-bezpieczenia. Powierzchnie stawowe tworzą wypukłe kłykcie kości udowej i wklęsłe kłykcie kości piszczelowej. Rzepka – największa trzeszczka – jest włą-czona w ścięgno mięśnia czworogłowego uda. Wchodzi ona w skład stawu, przylegając do powierzchni między kłykciami kości udowej. Z wierzchołka rzepki schodzi więzadło do guzowatości kości piszczelowej.Między powierzchniami stawowymi znajdują się elementy dodatkowe – łą-

kotki: przyśrodkowa i boczna. Są to twory zbudowane z chrząstki włóknistej. Na przekroju poprzecznym łąkotka ma kształt klina zwróconego ostrzem do środka stawu. Łąkotka przyśrodkowa jest większa i ma kształt szerokiego sierpa (jest zro-

śnięta z torebką stawową). Łąkotka boczna jest bardziej zaokrąglona, kształtem zbliżona do podkowy. Łąkotki dzielą staw na dwa piętra. W górnym odbywają się ruchy zginania i prostowania a w dolnym, przy zgiętym kolanie – ruchy ob-rotowe. Łąkotki, jako twory elastyczne, zmieniają swój kształt przy ruchach zacho-

dzących w stawie, przystosowując się do powierzchni kości. Jednocześnie prze-suwają się z miejsc bardziej obciążonych, wypełniając wolne przestrzenie. Przy



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


23

układ kostny

prostowaniu stawu wysuwają się do przodu, przy zginaniu – do tyłu. Przy ru-chach obrotowych jedna przesuwa się do przodu a druga do tyłu, zależnie od kierunku obrotu. Te przesunięcia sięgają 10 milimetrów. Zadaniem łąkotek jest lepsze dopasowanie powierzchni stawowych oraz

amortyzowanie wstrząsów.

Ryc. 22. Staw kolanowy prawy, widok z góry: a – łąkotka przyśrodkowa, b – łąkotka boczna, c – więzadło poprzeczne, d – więzadło krzyżowe przednie, e – więzadło krzyżowe tylne,

f – więzadło łąkotkowo-udowe tylne, g – guzowatość piszczelowa

Ryc. 23. Staw kolanowy prawy, widok z przodu: (odcięte ścięgno wraz z rzepką) a – więzadło poboczne strzałkowe, b – więzadło poboczne piszczelowe, c, d – więzadła krzyżowe,

e – więzadło poprzeczne, f – więzadło rzepki, g – rzepka (odcięta)

Wewnątrz stawu występują więzadła krzyżowe. Więzadło krzyżowe przednie rozpoczyna się na kłykciu bocznym kości udowej i biegnie ku dołowi i środkowi do pola międzykłykciowego przedniego kości piszczelowej. Więzadło krzyżowe tylne biegnie od kłykcia przyśrodkowego kości udowej do pola międzykłykcio-wego tylnego. Podczas rotacji podudzia do wewnątrz więzadła te owijają się wokół siebie. Jedynie przy rotacji na zewnątrz odwijają się i nie są napięte.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


24


Innym więzadłem śródstawowym jest więzadło poprzeczne, łączące przed-nie rogi łąkotek. W jamie stawu kolanowego występują kaletki maziowe i ciała tłuszczowe.Torebkę stawową wzmacniają więzadła poboczne. Więzadło poboczne pisz-

czelowe biegnie od nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej do odpowied-niego kłykcia kości piszczelowej. Więzadło poboczne strzałowe rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości udowej i kończy się na głowie strzałki. Ponieważ przyczepy więzadeł leżą do tyłu od osi poprzecznej stawu kolanowego, hamują one ruch prostowania. Kiedy kolano jest zgięte, więzadła poboczne nie są na-pięte i pozwalają na ruchy skrętne podudzia.Obecność tych więzadeł wyklucza ruchy odwodzenia i przywodzenia w sta-

wie kolanowym.Tylna ściana torebki stawowej jest wzmocniona więzadłem podkolanowym

skośnym i podkolanowym łukowatym.Staw kolanowy, który ma sprostać dużym obciążeniom i naciskom, narażony

jest na poważne i częste urazy. Dochodzi do nich najczęściej przy wymuszaniu ruchów w płaszczyźnie czołowej i nadmiernych rotacjach.W skład stopy wchodzi: 7 kości stępu, 5 kości śródstopia i 14 kości palców.Kości stępu są ułożone piętrowo: u góry leży kość skokowa, pod nią mieści

się kość piętowa z charakterystycznym guzem piętowym. Do przodu od nich układają się kości: łódkowata, sześcienna i trzy kości klinowate.

Ryc. 24. Kości prawej stopy, widok z góry: a – kość skokowa, b – kość piętowa, c – kość sześcienna, d – kość łódkowata, e, f, g – kości klinowate, h – śródstopie, i – kości palców



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


25

układ kostny

Stopa łączy się z podudziem za pomocą stawu skokowo-goleniowego (staw skokowy górny). Bloczek kości skokowej łączy się z wcięciem ograniczonym kostką przyśrodkową i boczną. Jest to typowy staw zawiasowy, w którym zacho-dzą ruchy zginania podeszwowego i grzbietowego stopy (czyli prostowania sto-py). Przy zginaniu palce stopy kierują się w dół, a przy prostowaniu – ku górze. Staw wzmacniają więzadła biegnące od obu kostek do kości stępu.Pozostałe ruchy stopy zachodzą w stawie skokowym dolnym (skokowo-pię-

towo- łódkowym). Przywodzenie występuje równocześnie z ruchem odwra-cania (unoszenie brzegu przyśrodkowego stopy) i zgięciem podeszwowym, a odwodzenie z ruchem nawracania (unoszenie brzegu bocznego) i zgięciem grzbietowym.Inne połączenia w obrębie stopy to stawy między sąsiadującymi kośćmi stę-

pu, stawy stępowo-śródstopne, śródstopno-paliczkowe i stawy międzypalicz-kowe.

wysklepienie stopyAby stopa dobrze pełniła funkcję podporową, lokomocyjną i amortyzującą,

musi być prawidłowo wysklepiona. Stopa powinna mieć trzy punkty podparcia, czyli: guz piętowy, głowę I kości śródstopia i głowę IV lub V kości śródstopia.Wysklepienie podłużne i poprzeczne stopy jest podtrzymywane przez liczne

więzadła i mięśnie, których ścięgna kończą się na stronie podeszwowej stopy.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


26

iii. układ mięśniowy Opracował Bartłomiej Sokołowski

1. wiadomości wstępneUkład mięśniowy jest dynamiczną (czynną) częścią aparatu ruchu. Masa

mięśni stanowi około 40% masy całego ciała.Mięśnie szkieletowe są zbudowane z tkanki mięśniowej poprzecznie prążko-

wanej, której włókna kurczą się pod wpływem impulsów nerwowych, zależnie od naszej woli. Włókna mięśniowe zbudowane są m.in. z włókienek mięśnio-wych (miofibryli), które są elementami kurczliwymi.Włókna mięśni szkieletowych są zgrupowane w pierwotne pęczki mięśnio-

we. Włókna pęczka pierwotnego są zespolone przez tkankę łączną, zwaną śród-

mięsną, z kolei poszczególne pęczki mięśniowe wiąże omięsna wewnętrzna, a grubsze przegrody tworzy omięsna zewnętrzna. W ten sposób powstają coraz większe jednostki strukturalne tworzące mięsień, który jest jeszcze otoczony przez warstwę tkanki łącznej – namięsną. Większość mięśni pokrywa jeszcze bardziej zewnętrznie położona powięź.

Ryc. 25. Budowa mikroskopowa mięśnia: a – namięsna, b – śródmięsna, c – omięsna, d – włókno nerwowe



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


27

układ mięśniowy

Wspólną cechą mięśni szkieletowych są dwa elementy strukturalne: brzu-siec, zbudowany z włókien mięśniowych i ścięgno – twór włóknisty występujący na jednym końcu mięśnia lub na obu. Ścięgna są zbudowane z tkanki łącznej włóknistej, ubogiej w naczynia krwionośne, lecz bogatej we włókna kolage-nowe. Mogą się one rozciągać do 4% swojej pierwotnej długości. Zazwyczaj mają kształt walcowaty, ale czasem przyjmują postać szerokiej błony zwanej rozcięgnem.Mięśnie mogą pracować w sposób dynamiczny, kiedy zmienia się długość

mięśnia lub statycznie – wówczas nie zmienia się długość, ale wzrasta napięcie. Mięśnie zgodnego działania określa się jako synergistyczne, a mięśnie o prze-

ciwnym działaniu jako antagonistyczne. Każdy mięsień ma co najmniej jeden przyczep początkowy i końcowy. Za

przyczep początkowy uważa się ten, który jest położony bliżej czaszki (na koń-czynach) lub bliżej płaszczyzny pośrodkowej (na tułowiu).Analizując pracę mięśnia należy ustalić, który z jego przyczepów jest nie-

ruchomy. W zależności od tego albo przyczep końcowy zbliża się do począt-kowego, albo początkowy do końcowego. W niektórych sytuacjach obydwa przyczepy zbliżają się do siebie równocześnie.Działanie mięśnia na staw uzależnione jest od jego położenia w stosunku do

osi stawu. Przykład: mięsień leżący do przodu od osi poprzecznej stawu biodro-wego kurcząc się powoduje ruch zginania w tym stawie, a kiedy leży z tyłu tej osi, powoduje ruch prostowania. Jeśli mięsień leży z boku osi strzałkowej stawu biodrowego – jest odwodzicielem uda, a jeśli leży przyśrodkowo – przywodzi-cielem. Mięsień biegnący skośnie w stosunku do osi pionowej skręca udo do wewnątrz lub na zewnątrz. Antagonizm może występować w obrębie jednego mięśnia, jeżeli jego włók-

na biegną w różnych kierunkach w stosunku do osi stawu. Taki mięsień określa się jako wieloaktonowy (wieloczynnościowy).Mięśniom w pracy pomagają urządzenia pomocnicze: powięzie, trzeszczki,

bloczki, troczki, pochewki ścięgniste. Poniżej zostaną opisane wybrane mięśnie podzielone na zasadzie topogra-

ficznej na: mięśnie grzbietu, klatki piersiowej, brzucha, głowy, szyi, kończyny górnej i dolnej.

2. mięśnie grzbietuMięsień czworoboczny leży powierzchownie w górnej części grzbietu i kar-

ku. Nazywany jest też mięśniem kapturowym. Rozpoczyna się na kości poty-licznej i wyrostkach kolczystych kręgów szyjnych i piersiowych. Włókna górne biegną skośnie w dół przyczepiając się do końca barkowego obojczyka, część środkowa kończy się na wyrostku barkowym, a włókna dolne kierują się skośnie w górę – do grzebienia łopatki.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


28


C z y n n o ś ć. Jest to typowy mięsień wieloaktonowy, którego grupy czynno-ściowe mogą działać niezależnie od siebie, a także mogą z sobą współpraco-wać. Część górna unosi barki, a przy ustalonych barkach prostuje głowę. Część środkowa zbliża łopatki do kręgosłupa. Akton dolny obniża barki.

Mięsień najszerszy grzbietu ma największą powierzchnię ze wszystkich mięśni. Obejmuje dolną część grzbietu i boczną powierzchnię klatki piersio-wej.Rozpoczyna się szerokim przyczepem na kości krzyżowej, grzebieniu bio-

drowym oraz na wyrostkach kolczystych kręgów lędźwiowych i sześciu dolnych kręgów piersiowych. Następnie włókna mięśniowe przylegają do bocznych części żeber i kierują się zbieżnie do dołu pachowego, kończąc się na guzku mniejszym kości ramiennej.C z y n n o ś ć. Prostuje ramię, przywodzi je, i obraca do wewnątrz. Przy usta-

lonych ramionach unosi tułów (np. przy podciąganiu się na drążku).

Ryc. 26. Miesień czworoboczny grzbietu

prawy i lewyRyc. 27. Mięsień najszerszy grzbietu prawy

i lewy

Właściwą mięśniówkę grzbietu stanowią mięśnie warstwy głębokiej, leżące po obu stronach kręgosłupa na przestrzeni od miednicy do czaszki. Mięśnie te pełnią wspólnie funkcję prostowników kręgosłupa, jak również biorą udział we wszystkich ruchach tułowia z wyjątkiem zginania. Najgłębszą warstwę stanowią mięśnie o przebiegu poprzeczno-kolcowym. Są ważnymi mięśniami postural-nymi, czyli utrzymującymi pionową postawę ciała.Przyjmuje się, że siła mięśni głębokich grzbietu jest najlepszym wykładni-

kiem rozwoju całego układu mięśniowego danego osobnika.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


29

układ mięśniowy

Mięsień krzyżowo-grzbietowy jest jednym z mięśni warstwy głębokiej. Roz-poczyna się na kości krzyżowej, wyrostkach kolczystych kręgów lędźwiowych, dolnych piersiowych i na grzebieniach biodrowych. W okolicy lędźwiowej mię-sień rozdziela się na dwa pasma: mięsień biodrowo-żebrowy, który dochodzi do kręgów szyjnych i mięsień najdłuższy, sięgający kości potylicznej.C z y n n o ś ć. Przy obustronnym skurczu prostuje kręgosłup, utrzymuje go

w równowadze – napina się przy każdym kroku. Przy skurczu jednostronnym – zgina bocznie.

3. mięśnie klatki piersiowejMięsień piersiowy większy jest szerokim mięśniem położonym najbardziej

powierzchownie, w przedniej części klatki piersiowej. Rozpoczyna się na most-kowej części obojczyka, przedniej powierzchni mostka i na pochewce mięśnia prostego brzucha. Włókna mięśniowe biegną zbieżnie i kończą się na grzebie-niu guzka większego kości ramiennej.C z y n n o ś ć. Skurcz wszystkich włókien powoduje przodozgięcie, przy-

wodzenie oraz skręcanie ramienia do wewnątrz. Kiedy kończyny są uniesio-ne i ustalone, wówczas mięśnie piersiowe większe dźwigają tułów (wspólnie z najszerszym grzbietu). W tej pozycji działają również – jako ważne – mięśnie pomocnicze wdechowe.

Ryc. 28. Miesień piersiowy większy prawy

i lewyRyc. 29. Mięsień zębaty przedni prawy,

widok z przodu

Mięsień piersiowy mniejszy jest trójkątnym mięśniem przykrytym przez mięsień piersiowy większy. Przyczepia się na żebrach od drugiego do piątego i kończy się na wyrostku kruczym łopatki.C z y n n o ś ć. Obniża pas barkowy, wysuwa go do przodu i pociąga przyśrod-

kowo. Przy ustalonym barku unosi żebra (pomocniczy wdechowy).



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


30


Mięsień zębaty przedni leży na bocznej ścianie klatki piersiowej i jest jed-nym z największych mięśni ciała. Rozpoczyna się dziesięcioma zębami na dzie-więciu górnych żebrach. Włókna mięśniowe biegną do tyłu, wchodzą pod ło-patkę i kończą się na jej brzegu przyśrodkowym. C z y n n o ś ć. Część górna tego mięśnia pociąga bark do przodu. Część dolna

działa antagonistycznie, tzn. obniża bark i obraca łopatkę. Wówczas panewka stawowa łopatki kieruje się ku górze, co umożliwia odwodzenie ramienia po-nad poziom. Mięsień powoduje przyleganie łopatki do żeber.Mięśnie głębokie klatki piersiowej wzmacniają jej ściany i pełnią ważną funk-

cję przy ruchach oddechowych.

Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i wewnętrzne wypełniają przestrze-nie międzyżebrowe, łącząc brzegi sąsiednich żeber. Mięśnie leżące zewnętrznie unoszą żebra, są więc mięśniami wdechowymi, a leżące wewnętrznie – obniża-ją żebra, są więc wydechowe.

Przepona jest płaskim i szerokim mięśniem oddzielającym jamę brzuszną od jamy klatki piersiowej. Charakteryzuje się nietypową budową, jako że jej część środkowa jest ścięgnista, a na zewnątrz biegną promieniście włókna mięśniowe. Przepona uwypukla się w kierunku klatki piersiowej, a środek ścięgnisty jest nieco wgłębiony (spoczywa na nim serce).

Ryc. 30. Przepona, widok z przodu

Przepona przyczepia się do górnych kręgów lędźwiowych, do chrząstek że-ber od siódmego do dwunastego oraz do wyrostka mieczykowatego mostka.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


31

układ mięśniowy

C z y n n o ś ć. Przepona jest głównym mięśniem wdechowym. Podczas skur-czu spłaszcza się i opada w dół – wówczas powiększa się jama klatki piersio-wej, ciśnienie spada i powietrze jest zasysane do dróg oddechowych. Podczas wydechu przepona biernie wraca do pozycji wyjściowej. Podobnie do mięśni brzucha przepona należy do mięśni tłoczni brzusznej.

4. mięśnie brzuchaMięśnie brzucha stanowią jedyną ochronę dla narządów trzewnych jamy

brzusznej. Są grupą antagonistyczną w stosunku do mięśnia prostownika grzbietu.

Mięsień prosty brzucha rozpoczyna się na chrzęstnych częściach żeber – od piątego do siódmego i na wyrostku mieczykowatym. Stąd mięsień kieruje się ku dołowi i jest podzielony trzema lub czterema smugami ścięgnistymi. Przyczep końcowy znajduje się na spojeniu łonowym i kości łonowej. Mięsień objęty jest pochewką ścięgnistą, utworzoną przez rozcięgna innych mięśni brzucha.

Ryc. 31. Mięśnie brzucha: a – prosty, b – poprzeczny, c – kresa biała,

d – pochewka mięśnia prostego brzucha

Ryc. 32. Mięsień skośny zewnętrzny brzucha prawy



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


32


C z y n n o ś ć. Mięsień ten zgina tułów do przodu, a przy ustalonym tułowiu unosi miednicę. Pociągając żebra w dół działa jako mięsień pomocniczy wyde-chowy.

Mięsień skośny zewnętrzny brzucha rozpoczyna się na ośmiu dolnych że-brach. Włókna mięśniowe kierują się skośnie do przodu i ku dołowi, przecho-dząc w rozcięgno. Rozcięgna prawej i lewej strony krzyżują się z sobą w linii pośrodkowej tworząc kresę białą. Dolne włókna kończą się na grzebieniu bio-drowym.C z y n n o ś ć. Obustronny skurcz mięśnia skośnego zewnętrznego powoduje

zgięcie kręgosłupa w przód i obniżanie żeber (wydech). Przy ustalonej klat-ce piersiowej dźwiga on miednicę. Skurcz jednostronny powoduje skrętoskłon tułowia w stronę przeciwną do tej, po której pracuje mięsień. Jest mięśniem pomocniczym wydechowym.

Mięsień skośny wewnętrzny brzucha charakteryzuje się przeciwnym kie-runkiem przebiegu włókien niż mięsień skośny zewnętrzny, który go przykry-wa. Rozpoczyna się na powięzi piersiowo-grzbietowej, grzebieniu biodrowym i więzadle pachwinowym. Przyczep końcowy jest na czterech ostatnich żebrach i na kresie białej.C z y n n o ś ć. Praca obustronna jest taka sama jak mięśnia skośnego ze-

wnętrznego. Skurcz jednostronny powoduje skrętoskłon tułowia w tę samą stro-nę. Jest mięśniem pomocniczym wydechowym.

Mięsień poprzeczny brzucha leży pod mięśniem skośnym wewnętrznym, na otrzewnej wyścielonej powięzią. Jest mięśniem pomocniczym wydechowym i głównym mięśniem biorącym udział w wytwarzaniu tzw. tłoczni brzusznej.

Tłocznia brzuszna powstaje podczas wzrostu ciśnienia w jamie brzusznej, czyli podczas jednoczesnego skurczu mięśni powłok brzucha. Jest najskutecz-niejsza, gdy przepona zostaje zatrzymana w swym dolnym położeniu. Pomaga przy defekacji i oddawaniu moczu.

5. mięśnie głowyMięśnie głowy dzielą się na:

– mięśnie mimiczne: większość tych mięśni przyczepia się do skóry lub błony śluzowej. Kurcząc się zmieniają wyraz twarzy. Grupują się w okolicy sklepienia czaszki, szpary powiek, szpary ust, nozdrzy oraz małżowiny usznej. Występują tu m.in. mięśnie: okrężny oka, marszczący brwi, okrężny ust, śmiechowy, policzkowy.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


33

układ mięśniowy

– mięśnie układu żucia (m.in. żwacz i skroniowy),– mięśnie gałkoruchowe,– mięśnie języka,– mięśnie górnej części gardła.

6. mięśnie szyiMięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy odchodzi od rękojeści mostka,

końca mostkowego obojczyka i kończy się na wyrostku sutkowym kości skro-niowej. C z y n n o ś ć. Przy skurczu jednostronnym mięsień zgina głowę bocznie i ob-

raca w stronę przeciwną. Przy ustalonej głowie działa jako pomocniczy wdecho-wy, unosząc mostek.

Ryc. 33. Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy

Mięśnie warstwy środkowej szyi mają za zadanie ustalenie kości gnykowej (mięśnie nadgnykowe i podgnykowe). Nie powodują ruchów w stawach. Na-leżą tu również zmienne mięśnie pochyłe, które przyczepiając się do górnych żeber – unoszą je.Mięśnie warstwy głębokiej szyi przyczepiają się bezpośrednio do kręgów

szyjnych. Mięśnie długi głowy i szyi zginają kręgosłup szyjny i głowę do przodu i w stronę boczną.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


34


7. mięśnie kończyny górnej

7.1. mięśnie obręczy barkowejMięsień naramienny leży powierzchownie, ma kształt trójkątny i pełni waż-

ną funkcję ochronną w stosunku do stawu ramiennego. Pole przyczepu począt-kowego obejmuje koniec barkowy obojczyka, wyrostek barkowy łopatki i grze-bień łopatki. Włókna mięśniowe biegną ponad stawem ramiennym zbieżnie w dół i kończą się silnym ścięgnem w połowie trzonu kości ramiennej.C z y n n o ś ć. Jest to typowy mięsień wieloaktonowy, ponieważ włókna po-

szczególnych grup czynnościowych krzyżują się z trzema osiami stawu ramien-nego. Część obojczykowa obraca ramię do wewnątrz, przywodzi i powodu-je przodozgięcie, a część grzebieniowa obraca ramię na zewnątrz, przywodzi i powoduje tyłozgięcie. Część barkowa przy współudziale dwóch poprzednich odwodzi ramię.

Mięsień nadgrzebieniowy i podgrzebieniowy wypełniają odpowiednie doły łopatki. Kończą się na guzku większym kości ramiennej.C z y n n o ś ć. Mięsień nadgrzebieniowy odwodzi ramię. Mięsień podgrze-

bieniowy skręca ramię na zewnątrz i pomaga przy zginaniu.

Ryc. 34. Mięsień naramienny prawy Ryc. 35. Mięsień nadgrzebieniowy (a),

mięsień podgrzebieniowy (b) prawe

Mięsień obły mniejszy przyczepia się na brzegu bocznym łopatki i kończy się na guzku większym kości ramiennej.C z y n n o ś ć. Obraca kość ramienną na zewnątrz.

Mięsień obły większy jest rozpięty między dolnym kątem łopatki a guzkiem mniejszym kości ramiennej.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


35

układ mięśniowy

C z y n n o ś ć. Współdziała z mięśniem najszerszym grzbietu, a więc obniża podniesione ramię, przywodzi je do tyłu i skręca do wewnątrz.

Mięsień podłopatkowy wypełnia powierzchnię żebrową łopatki i kończy się również na guzku mniejszym. C z y n n o ś ć. Obraca ramię do wewnątrz i przywodzi.

Ryc. 36. Mięsień podłopatkowy prawy

7.2. mięśnie ramieniaMięsień dwugłowy ramienia leży w grupie przedniej i ma dwa przyczepy

początkowe. Głowa długa rozpoczyna się na guzku nadpanewkowym łopatki, a głowa krótka – na wyrostku kruczym łopatki. W dalszym przebiegu obie gło-wy łączą się, wytwarzając wrzecionowaty brzusiec i kończą się na guzowatości kości promieniowej.C z y n n o ś ć. Ten mięsień działa zarówno na staw ramienny, jak i na staw

łokciowy. W stawie ramiennym głowa długa odwodzi ramię, a głowa krótka ra-mię przywodzi; kurcząc się wspólnie zginają ramię. Działanie na staw łokciowy polega na silnym odwracaniu przedramienia i zginaniu.

Mięsień kruczo-ramienny przyczepia się do wyrostka kruczego łopatki i do trzonu kości ramiennej.C z y n n o ś ć. Zgina, przywodzi ramię. Skręca ramię do wewnątrz lub na ze-

wnątrz w zależności od położenia ramienia.

Mięsień ramienny leży pod mięśniem dwugłowym. Rozpoczyna się na trzo-nie kości ramiennej a przyczep końcowy ma na guzowatości kości łokciowej.C z y n n o ś ć. Silnie zgina staw łokciowy niezależnie od położenia wyjścio-

wego.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


36


Mięsień trójgłowy ramienia zajmuje całą powierzchnię tylną ramienia. Ma trzy przyczepy początkowe: głowa długa rozpoczyna się na guzku podpanew-kowym łopatki, głowy boczna i przyśrodkowa – na tylnej powierzchni trzonu kości ramiennej. Włókna mięśniowe przechodzą w silne, płaskie ścięgno przy-czepiające się na wyrostku łokciowym kości łokciowej.C z y n n o ś ć. Głowa długa jest silnym prostownikiem ramienia w stawie ra-

miennym i silnym przywodzicielem. Wszystkie trzy głowy powodują ruch pro-stowania w stawie łokciowym.

Ryc. 37. Mięsień dwugłowy (a), mięsień

kruczo-ramienny (b) praweRyc. 38. Mięsień ramienny prawy

Ryc. 39. Mięsień trójgłowy ramienia prawy



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


37

układ mięśniowy

7.3. mięśnie przedramieniaMięśnie przedramienia dzielą się na trzy grupy: przednią, boczną i tylną.

Większość z nich ma krótkie brzuśce, które w połowie przedramienia prze-chodzą w długie ścięgna, przytrzymywane w okolicy nadgarstka przez troczki. Wiele ścięgien końcowych tych mięśni ślizga się w pochewkach ścięgnistych. Kciuk jest obsługiwany przez oddzielne mięśnie.Mięśnie grupy przedniej zginają rękę w stawie promieniowo-nadgarstko-

wym. Te z nich, które dochodzą do paliczków, zginają również palce. Mięśnie grupy bocznej i tylnej są prostownikami ręki i palców. Mięśnie o skośnym prze-biegu powodują ruchy nawracania lub odwracania przedramienia.

Przedstawicielem grupy przedniej jest mięsień zginacz powierzchowny palców. Rozpoczyna się na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej, wyrostku

dziobiastym kości łokciowej i kości promieniowej. Dalej mięsień wytwarza czte-ry brzuśce, które przechodzą w długie ścięgna końcowe, przyczepiające się na paliczkach środkowych (palce II–V).C z y n n o ś ć. Silnie zgina rękę i palce. Przywodzi palce do palca środkowe-

go. Słabo zgina staw łokciowy.

Grupę boczną reprezentuje mięsień ramienno-promieniowy. Rozpoczyna się na bocznym brzegu trzonu kości ramiennej i kończy się dłu-

gim ścięgnem powyżej wyrostka rylcowatego kości promieniowej.C z y n n o ś ć. Jest to silny zginacz przedramienia. Powoduje też ruchy nawra-

cania lub odwracania przedramienia (w zależności od wyjściowego położenia).

W grupie tylnej występuje m.in. mięsień prostownik palców.Rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej i powięzi przedra-

mienia. Cztery brzuśce przechodzą w długie ścięgna kończące się na podsta-wach dalszych paliczków (II–V).C z y n n o ś ć. Jest to najsilniejszy prostownik ręki. Prostuje też palce i odwo-

dzi je.

7.4. mięśnie rękiSą to krótkie mięśnie tworzące tzw. kłąb kciuka, kłąb palca małego oraz mię-

śnie leżące na powierzchni dłoniowej kości śródręcza. Grzbietowa powierzch-nia ręki jest pozbawiona mięśni (są tu tylko ścięgna mięśni prostowników). Do mięśni ręki należą m.in.: mięsień zginacz krótki kciuka, mięsień odwo-

dziciel krótki kciuka, mięsień przeciwstawiacz kciuka, mięsień odwodziciel palca małego, mięśnie glistowate i międzykostne.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


38


8. mięśnie kończyny dolnej

8.1. mięśnie obręczy biodrowejZalicza się do nich mięśnie z grupy przedniej i grupy tylnej mięśni poło-

żonych grzbietowo oraz grupę mięśni leżących wewnątrz miednicy. Wszystkie rozpoczynają się na miednicy, a kończą na kości udowej.

Mięsień biodrowo-lędźwiowy leży wewnątrz miednicy ku przodowi od ta-lerza biodrowego. Dzieli się na 3 części: mięsień lędźwiowy większy, mięsień lędźwiowy mniejszy i mięsień biodrowy. Rozpoczyna się w dole biodrowym ta-lerza kości biodrowej i na kręgach lędźwiowych. Przyczep końcowy ma miejsce na krętarzu mniejszym kości udowej.C z y n n o ś ć. Silnie zgina staw biodrowy, przywodzi udo i skręca na ze-

wnątrz.

Ryc. 40. a – mięsień biodrowy, b – mięśnie

lędźwiowe prawe, widok z przoduRyc. 41. a – mięsień pośladkowy wielki, b – naprężacz powięzi szerokiej prawe,

widok z tyłu

Mięsień pośladkowy wielki jest dużym i grubym mięśniem o dużym prze-kroju fizjologicznym. Odchodzi od tylnej powierzchni talerza biodrowego, kości krzyżowej i guzicznej. Część włókien kończy się na guzowatości pośladkowej kości udowej, a część przechodzi w pasmo biodrowo-piszczelowe. Powięź ta przyczepia się do kłykcia bocznego kości piszczelowej.C z y n n o ś ć. Jest to najsilniejszy prostownik stawu biodrowego. Oprócz tego

silnie skręca udo na zewnątrz. Poprzez przyczep na powięzi szerokiej uda pro-stuje kolano.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


39

układ mięśniowy

Ryc. 42. Mięsień pośladkowy średni prawy

Mięśnie pośladkowe średni i mały leżą pod pośladkowym wielkim. Roz-poczynają się na zewnętrznej powierzchni talerza biodrowego, a kończą się na krętarzu większym kości udowej.C z y n n o ś ć. Mięśnie te silnie odwodzą udo. Włókna przednie powodują

zginanie i skręcanie uda do wewnątrz, a włókna tylne prostują udo i skręcają na zewnątrz.

8.2. mięśnie udaMięsień czworogłowy uda jest dużym mięśniem leżącym w grupie przed-

niej. Ma jeden brzusiec, który dzieli się na cztery głowy z oddzielnymi przycze-pami początkowymi i wspólnym przyczepem końcowym.Mięsień prosty uda, czyli głowa przednia, rozpoczyna się na kolcu biodro-

wym przednim dolnym.Mięsień obszerny boczny, czyli głowa boczna, odchodzi od okolicy krętarza

większego i kresy chropawej kości udowej. Mięsień obszerny przyśrodkowy, czyli głowa przyśrodkowa, odchodzi od tyl-

nej powierzchni trzonu kości udowej.Mięsień obszerny pośredni, czyli głowa pośrednia, leży pod głową przednią,

na trzonie kości udowej.Wszystkie te głowy łączą się we wspólne ścięgno końcowe, przyczepiające

się na brzegach rzepki. To ścięgno przechodzi dalej w więzadło rzepki, które kończy się na guzowatości kości piszczelowej.C z y n n o ś ć. Głowa przednia jest mięśniem dwustawowym; jest to silny

zginacz stawu biodrowego. Wszystkie głowy działają na staw kolanowy, jako najsilniejszy – prostownik, a to działanie jest najsilniejsze przy wyprostowanym stawie biodrowym.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


40


Ryc. 43. Mięsień czworogłowy uda

prawy: a – mięsień prosty uda (odcięty), b – mięsień obszerny boczny, c – mięsień obszerny pośredni, d – mięsień obszerny

przyśrodkowy

Ryc. 44. Mięsień krawiecki prawy (najdłuższy uda)

Mięsień krawiecki jest najdłuższym mięśniem występującym u człowieka. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni kości biodrowej, po czym kieruje się skośnie w dół, owija się wokół kłykcia przyśrodkowego kości udowej i kończy się na kości piszczelowej, przyśrodkowo od jej guzowatości. Jego ścięgno koń-cowe wchodzi w skład tzw. gęsiej stopki.C z y n n o ś ć. Jest to zginacz stawu biodrowego i kolanowego. Oprócz tego

odwodzi i odwraca udo. Przy zgiętym stawie kolanowym obraca podudzie do wewnątrz.Grupę tylną uda (kulszowo-goleniową) tworzą trzy mięśnie.

Mięsień półścięgnisty – należy do tylnej grupy mięśni uda. Rozpoczyna się na guzie kulszowym, w połowie uda przechodzi w długie ścięgno kończące się na kości piszczelowej obok mięśnia krawieckiego. Ścięgno to również wytwarza gęsią stopkę.

Mięsień półbłoniasty – ma podobny przebieg do mięśnia półścięgnistego. Jego ścięgno końcowe przyczepia się do kłykcia przyśrodkowego kości piszcze-lowej.C z y n n o ś ć. Oba te mięśnie zginają staw kolanowy i skręcają podudzie do

wewnątrz (przy zgiętym stawie). W stawie biodrowym są prostownikami.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


41

układ mięśniowy

Mięsień dwugłowy uda ma dwa oddzielne przyczepy początkowe. Głowa długa odchodzi od guza kulszowego, a głowa krótka – od kresy chropawej kości udowej. Wspólne, silne ścięgno końcowe przyczepia się na głowie strzałki.C z y n n o ś ć. Głowa długa w stawie biodrowym prostuje udo oraz słabo je

przywodzi. Obie głowy działając na staw kolanowy silnie zginają podudzie i ob-racają na zewnątrz (przy zgiętym stawie).

Ryc. 45. Mięsień półścięgnisty prawy,

widok z tyłuRyc. 46. Mięsień dwugłowy uda prawy,

widok z tyłu

Mięsień smukły jest mięśniem dwustawowym, rozpoczynającym się na kości łonowej i gałęzi kości kulszowej (grupa przyśrodkowa). Ścięgno końcowe owija się wokół bloczka utworzonego przez kłykieć przyśrodkowy kości udowej i przy-czepia się przyśrodkowo od guzowatości kości piszczelowej. Wspólnie ze ścięgna-mi mięśnia krawieckiego i mięśnia półścięgnistego wytwarza gęsią stopkę.C z y n n o ś ć. Przywodzi udo, nieco je prostuje i skręca na zewnątrz. W sta-

wie kolanowym zgina podudzie i obraca je do wewnątrz.

Mięsień grzebieniowy rozpoczyna się na kości łonowej, a przyczep końco-wy ma na kości udowej, poniżej krętarza mniejszego.C z y n n o ś ć. Przywodzi udo, zgina i skręca je na zewnątrz.

Mięśnie przywodziciel długi i krótki zaczynają się na kości łonowej i koń-czą się na kresie chropawej kości udowej.C z y n n o ś ć. Przywodzą udo i skręcają na zewnątrz.

Mięsień przywodziciel wielki rozpoczyna się na kości łonowej i gałęzi kości kulszowej i guzie kulszowym. Stąd jego włókna zmierzają rozbieżnie do długiej



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


42


linii przyczepu końcowego, sięgającej od połowy trzonu kości udowej do kłyk-cia przyśrodkowego.C z y n n o ś ć. Jest to najsilniejszy przywodziciel stawu biodrowego. Jest rów-

nież silnym prostownikiem uda.

Ryc. 47. Mięsień przywodziciel wielki

prawy, widok z przoduRyc. 48. a – mięsień grzebieniowy, b – mięsień przywodziciel krótki,

c – mięsień smukły – prawe, widok z przodu

8.3. mięśnie podudziaMięsień piszczelowy przedni roz-

poczyna się na kłykciu bocznym kości piszczelowej. Brzusiec mięśnia w poło-wie goleni przechodzi w długie i moc-ne ścięgno, które kieruje się na stronę podeszwową stopy (przyśrodkowo). Przyczep końcowy jest na kości klino-watej przyśrodkowej i podstawie I kości śródstopia. C z y n n o ś ć. Silnie zgina grzbietowo

stopę. Oprócz tego przywodzi i odwra-ca stopę. Przeciwdziała powstawaniu płaskostopia.

Mięsień prostownik długi palców odchodzi od kłykcia bocznego piszczeli

Ryc. 49. a – mięsień piszczelowy przedni, b – mięsień prostownik długi – prawe,

widok z przodu



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


43

układ mięśniowy

i głowy strzałki. Długie ścięgno końcowe dzieli się na cztery odnogi dochodzące do palców od II do V. C z y n n o ś ć. Zgina grzbietowo palce i stopę. Przy unieruchomionej stopie

zbliża podudzie do stopy (wspólnie z mięśniem piszczelowym przednim).

Mięsień prostownik długi palucha leży pod opisanymi uprzednio mięśnia-mi. Rozpoczyna się na środkowej części kości strzałkowej i kończy się na dal-szym paliczku palucha. C z y n n o ś ć. Silnie prostuje paluch, zgina grzbietowo stopę.

Mięsień strzałkowy długi ma przyczep początkowy na kłykciu bocznym piszczeli i głowie strzałki. Długie ścięgno owija się wokół kostki bocznej, prze-chodzi na stronę podeszwową stopy i kończy się obok mięśnia piszczelowego przedniego na kości klinowatej przyśrodkowej i I kości śródstopia.C z y n n o ś ć. Unosi brzeg boczny, odwodzi i zgina podeszwowo stopę. Prze-

ciwdziała płaskostopiu.

Mięsień strzałkowy krótki odchodzi od bocznej powierzchni strzałki w po-łowie jej długości. Ścięgno końcowe również owija się wokół kostki bocznej i kończy się na V kości śródstopia.C z y n n o ś ć. Działa identycznie jak mięsień poprzedni, ale znacznie sła-

biej.

Ryc. 50. Mięśnie strzałkowe prawe, widok z boku: a – mięsień strzałkowy długi, b – mięsień strzałkowy krótki



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


44


Mięsień trójgłowy łydki leży w tylnej grupie mięśni podudzia. Jego sil-ny rozwój powoduje znaczną przewagę zginaczy stopy nad prostownika-mi. W jego skład wchodzą dwie głowy mięśnia brzuchatego łydki i mięsień płaszczkowaty.

Mięsień brzuchaty łydki rozpoczyna się głowami boczną i przyśrodkową na tylnej powierzchni kości udowej, powyżej kłykci bocznego i przyśrodkowego. Obie głowy łączą się we wspólny brzusiec, który w połowie goleni przechodzi w płaskie, silne ścięgno kończące się na guzie piętowym. To ścięgno nazywane jest ścięgnem piętowym lub ścięgnem Achillesa.

Ryc. 51. a – mięsień brzuchaty łydki, b – mięsień płaszczkowaty; prawe, widok od strony przyśrodkowej

Mięsień płaszczkowaty przypomina kształtem rybę płaszczkę. Zaczyna się na tylnej powierzchni trzonu kości piszczelowej i strzałkowej (w górnej części).Brzusiec mięśnia przechodzi w ścięgno piętowe.C z y n n o ś ć. Mięsień trójgłowy łydki jest najsilniejszym zginaczem pode-

szwowym stopy. W czasie chodu (propulsja) odrywa piętę od podłoża. Mięsień brzuchaty jest również zginaczem stawu kolanowego (tylko wtedy, gdy ustalony jest przyczep bliższy).

Mięsień zginacz długi palców leży pod mięśniem trójgłowym. Odchodzi od kości piszczelowej, ścięgno końcowe owija się wokół kostki przyśrodkowej i dochodzi do podeszwowej powierzchni palców od II do V. C z y n n o ś ć. Zgina podeszwowo stopę i palce.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


45

układ mięśniowy

Mięsień piszczelowy tylny rozpoczyna się na tylnej powierzchni kości pisz-czelowej i strzałkowej. Ścięgno końcowe układa się w rowku kostki przyśrodko-wej i kończy się promienistymi pasmami na kościach stępu, z wyjątkiem skoko-wej oraz na II, III, IV kości śródstopia. C z y n n o ś ć. Silnie działa na stopę jako odwracacz i przywodziciel, słabiej –

jako zginacz podeszwowy. Przeciwdziała płaskostopiu.

8.4. mięśnie stopyMięśnie stopy są ułożone po stronie grzbietowej (prostowniki palców) i po-

deszwowej (zginacze). W skład tych ostatnich wchodzą jeszcze mięśnie wy-niosłości przyśrodkowej (palucha), mięśnie wyniosłości bocznej (palca małego) i mięśnie wyniosłości pośredniej.Występują tu m.in. mięśnie: prostownik krótki palców, prostownik krótki

palucha, odwodziciel palucha, zginacz krótki palców, zginacz krótki palu-cha, czworoboczny podeszwy, mięśnie glistowate i międzykostne. Głównym zadaniem krótkich mięśni stopy jest wzmacnianie i czynne zabez-

pieczanie podłużnego i poprzecznego wysklepienia stopy, szczególnie podczas obciążeń statycznych.

piśmiennictwoBochenek A. i wsp. (2007). Anatomiaczłowieka,Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.

Feneis H. (1973). Ilustrowany słownik międzynarodowego mianownictwaanatomicznego. PZWL, Warszawa.

Narkiewicz O., Moryś J., red. (2010). Anatomia człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.

Sinielnikow W. (1988). Atlasanatomiiczłowieka,Medycyna, Moskwa.Sokołowski B. (2007). Zarys anatomii człowieka, Wyd. Skryptowe AWF, Kraków.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


46

iii. układY Trzewne Opracowała Teresa Gwardjak

Narządy wewnętrzne znajdują się w obrębie głowy, szyi, w jamie klatki piersiowej, brzusznej i w jamie miednicy. Tworzą one układy: trawienny, czyli pokarmowy, oddechowy, moczowy i układ rozrodczy. Pełnią funkcje wegeta-tywne, utrzymujące organizm przy życiu oraz funkcje przekazywania życia po-tomstwu.

1. układ pokarmowy (trawienny)Zadaniem układu pokarmowego (trawiennego) jest przyjmowanie substancji

odżywczych, które są niezbędne do regeneracji komórek i tkanek organizmu, ma-gazynowanie zasobów energetycznych niezbędnych do prawidłowego działania aparatu ruchu i narządów wewnętrznych oraz wydalanie resztek pokarmowych.Podstawowymi składnikami pokarmowymi są: białka, węglowodany, tłusz-

cze, witaminy, woda i rozpuszczone w niej sole mineralne.W skład układu pokarmowego wchodzą: jama ustna wraz z przedsionkiem,

gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube oraz duże gruczoły trawien-ne – wątroba i trzustka oraz ślinianki. Układ pokarmowy rozpoczyna się jamą ustną, która dzieli się na przedsio-

nek i jamę ustną właściwą. Do jamy ustnej prowadzi szpara ust, otoczona czer-wienią wargową (błona przejściowa między skórą a śluzówką), wyjście z niej zamyka natomiast cieśń gardzieli, uchodząca do gardła. W przedsionku jamy ustnej, na policzkach, na wysokości drugich zębów przedtrzonowych znajdują się ujścia 2 ślinianek przyusznych, a w błonie śluzowej występują liczne drobne gruczoły śluzowe i ślinowe. Ograniczenia przedsionka stanowią wargi (górna i dolna), policzki, wyrostki zębodołowe szczęki i żuchwy oraz dziąsła i zęby. Do-rosły człowiek ma 32 zęby, które są osadzone w zębodołach szczęki i żuchwy, tworząc łuki zębowe: górny i dolny (w obu mieści się po 16 zębów). W każdym łuku wyróżnia się 4 siekacze, 2 kły, 4 zęby przedtrzonowe i 6 trzonowych. Ząb, zbudowany z zębiny, ma koronę, szyjkę i korzeń. Korona pokryta jest szkliwem, a szyjka i korzeń – kostniwem; wewnątrz korony znajduje się komora zęba, wypełniona miazgą, a w korzeniu – kanał prowadzący naczynia i nerwy do komory.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


47

układy trzewne

Ryc. 52. Układ pokarmowy: 1 – jama ustna, 2 – gardło, 3 – ślinianki, 4 – przełyk, 5 – żołądek, 6 – dwunastnica, 7 – jelito cienkie (czcze), 8 – jelito cienkie (kręte),

9 – kątnica, 10 – wyrostek robaczkowy, 11– okrężnica, 12 – odbytnica, 13 – wątroba, 14 – trzustka

W jamie ustnej właściwej leży język, połączony z mięśniami jej dna, a pod nim znajdują się ujścia dwóch ślinianek podjęzykowych i dwóch podżuchwo-wych. Język jest narządem mięśniowym pokrytym błoną śluzową. Składa się on z nasady, trzonu i końca oraz z powierzchni dolnej i grzbietu języka. Na grzbiecie języka znajdują się liczne wyniosłości błony śluzowej, tzw. brodawki językowe, zawierające receptory smakowe (kubki). Rozróżniamy cztery pod-stawowe smaki: słodki, słony, kwaśny i gorzki. Smak słodki i słony odbierany jest przez kubki leżące na końcu języka, kwaśny – przez części boczne języka, gorzki – przez receptory usadowione na nasadzie języka. Człowiek jest w stanie



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


48

Teresa Gwardjak

rozpoznać smak około 4000 różnych substancji. Sklepienie jamy ustnej dzieli się na podniebienie twarde (które stanowi podłoże kostne pokryte błoną ślu-zową) i podniebienie miękkie (zbudowane z mięśni) zakończone języczkiem, który zamyka wejście do jamy nosowej podczas przełykania pokarmu. Zęby odcinają kęsy pożywienia i rozcierają je; ślinianki natomiast zwilżają

pokarm śliną, co ułatwia przełykanie, a także rozpoczynają trawienie węglowo-danów; język miesza pokarm z wydzieliną ślinianek, formuje kęsy i decyduje o połykaniu. Język jest również narządem smaku, a także bierze udział w arty-kulacji dźwięków.

Ryc. 53. Jama ustna: 1 – podniebienie twarde, 2 – łuk podniebienno-językowy, 3 – łuk podniebienno-gardłowy, 4 – migdałek podniebienny, 5 – język, 6 – języczek,

7 – tylna ściana gardła

Gardło stanowi wspólny odcinek dróg pokarmowych i oddechowych i dzieli się na część nosową, ustną oraz krtaniową. Sięga od podstawy czaszki do VI kręgu szyjnego i poniżej krtani przechodzi w przełyk. W części nosowej znaj-dują się ujścia trąbek słuchowych, łączących gardło z uchem środkowym, za-bezpieczone migdałkami trąbkowymi, a na sklepieniu gardła leży pojedynczy migdałek gardłowy (nazywany migdałkiem trzecim). W części ustnej, w cieśni gardzieli, ułożone są bocznie dwa migdałki podniebienne oraz pośrodku, z tyłu języka, migdałek językowy. Migdały są tworami limfatycznymi i pełnią funkcje obronne przed drobnoustrojami. Gardło wyścielone jest błoną śluzową; krzyżu-je się w nim droga pokarmowa z drogą oddechową.

Przełyk jest przedłużeniem gardła i po przejściu przez przeponę kończy się na wysokości XI kręgu piersiowego. Od wewnątrz jest wyścielony błoną śluzo-wą, ułatwiającą przesuwanie pokarmu. W tej czynności pomagają mięśnie gład-kie, które ułożone są w warstwę podłużną i okrężną (w górnej trzeciej części są to mięśnie poprzecznie prążkowane).



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


49

układy trzewne

Ryc. 54. Przekrój jamy nosowej, jamy ustnej, gardła i krtani: 1 – zatoka klinowa, 2 – sklepienie gardła, 3 – migdałek gardłowy III, 4 – okolice ujścia trąbki słuchowej, 5 – kręg I (przekrój), 6 – kręg II (przekrój), 7 – języczek, 8 – migdałek podniebienny, 9 – migdałek językowy,

10 – chrząstka nagłośniowa krtani, 11– fałdy głosowe

Żołądek to workowate rozsze-rzenie przełyku, o bardzo zmiennym kształcie, który zależy od wielu czyn-ników (takich jak stopień wypełnienia, pozycja ciała, ułożenie sąsiednich na-rządów). Jest on czasowym zbiorni-kiem pożywienia. Ściany żołądka od wewnątrz po-

krywa gruba błona śluzowa z licznymi gruczołami produkującymi sok żołąd-kowy, który trawi i rozkłada składniki pokarmowe do postaci miazgi. Środ-kową warstwę ścian tworzy potrójna mięśniówka gładka, wykonująca po posiłkach intensywne ruchy rozcie-rające i mieszające treść pokarmową z sokami żołądka. Zewnętrzna błona (surowicza) oddziela żołądek od są-siednich narządów i wytwarza wię-zadła zawieszające żołądek. Żołądek

Ryc. 55. Położenie żołądka względem przepony (linia przerywana) i kręgosłu-pa. Ryc. A: 1 – dno, 2 – wpust, 3 – trzon, 4 – część odźwiernikowa żołądka wyście-lone błoną śluzową. Ryc. B: układ warstw

mięśniowych



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


50

Teresa Gwardjak

leży w podżebrzu lewym, w okolicy nadpępkowej. Dzieli się na: wpust, dno (położone powyżej wpustu), trzon i część odźwiernikową (zamkniętą mięśniem zwieraczem odźwiernika), która łączy się z dwunastnicą. W dnie żołądka gro-madzi się połknięte powietrze, jego trzon magazynuje pokarm i częściowo trawi go, a część odźwiernikowa przesuwa pokarm do dwunastnicy.Błona śluzowa żołądka produkuje sok żołądkowy, zawierający enzymy tra-

wienne, kwas solny, wydziela hormony i duże ilości ochraniającego ją śluzu (szczególnie w części odźwiernikowej).

Jelito cienkie ma około 5 m długości i dzieli się na dwunastnicę, jelito czcze i jelito kręte. Dwunastnica jest najkrótszym, bo liczącym tylko 25–30 cm od-cinkiem jelita cienkiego, w kształcie podkowy. Leży po prawej stronie, poniżej wątroby i łączy żołądek z jelitem czczym. W dwunastnicy trwa dalsze trawienie pokarmu i rozpoczyna się proces jego wchłaniania; tu również, w części zstę-pującej, znajdują się dwie brodawki z ujściami przewodów wielkich gruczołów trawiennych: wątroby i trzustki. Ściany jelita cienkiego zbudowane są z błony surowiczej (z wyjątkiem dwu-

nastnicy), podwójnej błony mięśniowej i wyścielającej wnętrze jelita błony ślu-zowej. Błona śluzowa jelita cienkiego ma liczne fałdy okrężne i na całej długości pokryta jest kosmkami jelitowymi. Pomiędzy kosmkami znajdują się ujścia gru-czołów produkujących sok jelitowy, który trawi pokarm. Kosmki i fałdy okrężne powiększają powierzchnię wchłaniania i trawienną jelita. Wewnątrz kosmków znajdują się naczynia limfatyczne, które wchłaniają ok. 70% tłuszczów i na-czynia krwionośne wchłaniające białka, węglowodany oraz pozostałą część tłuszczów. W błonie śluzowej leżą liczne grudki chłonne samotne i skupione, których liczba wzrasta w miarę zbliżania się do jelita grubego. Jelito cienkie przechodzi w jelito grube w prawym dole biodrowym, a jego ujście zamknięte jest zastawką, która okresowo się otwiera, przepuszczając rozwodnione resztki pokarmowe. Ściany jamy brzusznej są pokryte od wewnątrz błoną surowiczą, zwaną

otrzewną ścienną. Ze ścian otrzewna przechodzi na większość narządów i okry-wa je, jako otrzewna trzewna. Wytwarza również liczne więzadła lub krezki. Wątroba, żołądek, śledziona mają więzadła, natomiast jelita mają krezki. Krezki pozwalają na zmianę miejsca narządu w jamie brzusznej, co umożliwia np. perystaltykę jelit podczas skurczów mięśniówki gładkiej. Jelito grube ma około 1,5 m długości i dzieli się na jelito ślepe, okrężnicę

i odbytnicę zakończoną odbytem. Jelito ślepe (kątnica) leży w prawym dole biodrowym, a od niego odchodzi wyrostek robaczkowy (długości około 7 cm), który nazywany „migdałkiem jelitowym”, gdyż ma liczne grudki chłonne. Jest to narząd szczątkowy. Jelito ślepe przechodzi w okrężnicę, w której wyróżnia-my: część wstępującą (dochodzi do wątroby), część poprzeczną (dochodzi do śledziony), część zstępującą (schodzi do lewego dołu biodrowego) i okrężnicę



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


51

układy trzewne

esowatą (esicę) łączącą się z odbytnicą. Ściana jelita grubego zbudowana jest z błony śluzowej wytwarzającej duże ilości śluzu; z błony mięśniowej, ułożonej w dwie warstwy i z błony zewnętrznej – częściowo surowiczej. Błona śluzowa nie ma kosmków, ma natomiast gruczoły śluzowe i grudki chłonne. Warstwa mięśniowa podłużna wytwarza trzy taśmy, pomiędzy którymi powstają fałdy okrężnicy i charakterystyczne wypuklenia. W jelicie grubym zachodzi wchła-nianie wody, procesy gnilne i fermentacyjne, zagęszczanie i formowanie kału. Odbytnica to końcowy odcinek jelita grubego (o długości 15–20 cm), gdzie

gromadzi się kał. W części dolnej zamknięta jest odbytem, w którym znajduje się mięsień zwieracz wewnętrzny (niezależny od naszej woli) i zewnętrzny zbu-dowany z mięśni poprzecznie prążkowanych. Błona śluzowa odbytu przecho-dzi w skórę, zawierającą pigment i mającą promieniste fałdy.

Ryc. 56. Położenie jelit w jamie brzusznej: 1 – okrężnica poprzeczna, 2 – okrężnica zstępująca, 3 – esica, 4 – krezka okrężnicy, 5 – jelito czcze, 6 – okrężnica wstępująca,

7 – jelito kręte, 8 – kątnica, 9 – wyrostek robaczkowy

Układowi pokarmowemu towarzyszą duże gruczoły trawienne: wątroba i trzustka, wlewające swoje wydzieliny do dwunastnicy.

Wątroba mieści się w pożebrzu prawym, schowana jest za łukiem żebro-wym i przylega do sklepienia przepony. Ma barwę brunatno-czerwoną i masę ok. 1,5 kg; jest mało elastyczna i krucha. Nazywana jest największym przedser-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


52

Teresa Gwardjak

cowym magazynem krwi. Wątroba podzielona jest na dwa płaty: większy prawy i mniejszy lewy. W obrębie płata prawego wyróżnia się jeszcze dwa mniejsze płaty: płat czworoboczny i ogoniasty. Miąższ wątroby zbudowany jest ze zrazi-ków wątrobowych, które mają kształt wielokątnych pryzmatów ściśle zespolo-nych z sobą zrębem łącznotkankowym. Zraziki zbudowane są z komórek wą-trobowych. Do wątroby, przez jej wrota umieszczone na powierzchni trzewnej, wchodzi żyła wrotna, która niesie krew z wszystkich nieparzystych narządów jamy brzusznej (tj. z żołądka, jelit, trzustki oraz śledziony) i wewnątrz wątroby dzieli się na bardzo obfitą sieć naczyń, wytwarzając krążenie żylno-żylne. Krew z wątroby odpływa dwoma żyłami wątrobowymi do żyły głównej dolnej. Ponad-to przez wrota wchodzi tętnica wątrobowa (odżywiająca ten narząd) oraz nerwy i naczynia chłonne. Zrazikowa budowa wewnętrzna wątroby jest dostosowana do funkcji pełnionych przez nią w organizmie, czyli do wytwarzania żółci (gro-madzonej w pęcherzyku żółciowym, a po posiłkach wlewanie jej bezpośred-nio do dwunastnicy), filtracji i neutralizowania związków wchłoniętych do krwi z układu pokarmowego oraz magazynowania witamin i żelaza, magazynowania i udziału w przemianach węglowodanów i białek, udziału w termoregulacji, re-gulacji stężenia hormonów (wiele z nich wątroba rozkłada). Na powierzchni trzewnej wątroby znajduje się pęcherzyk żółciowy, w którym jest gromadzona i zagęszczana żółć.

Ryc. 57. Wątroba, dwunastnica i trzustka: 1 – przewody wyprowadzające żółć z pęcherzyka żółciowego i z wątroby, 2 – przewód trzustkowy, 3 – brodawka większa dwunastnicy

Trzustka waży 70–100 g. W budowie zewnętrznej trzustki wyróżnia się gło-wę, trzon i ogon. Głowa objęta jest podkową dwunastnicy, trzon leży poprzecz-nie na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego, a ogon dochodzi do wnęki śle-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


53

układy trzewne

dziony. Trzustka jest gruczołem podwójnego wydzielania: do dwunastnicy wy-dziela trawienny sok trzustkowy, a do naczyń krwionośnych hormony – insulinę i glukagon, które działając antagonistycznie regulują przemiany węglowodano-we w wątrobie. W budowie wewnętrznej, wśród zrazików produkujących sok trzustkowy, rozsiane są wyspy Langerhansa, wytwarzające wyżej wymienione hormony.

2. układ oddechowyUkład oddechowy powstał jako odgałęzienie układu pokarmowego i dlatego

ma z nim wspólny odcinek. Jego zadaniem jest zapewnienie wymiany gazowej po-między organizmem i otaczającym nas środowiskiem, a niektóre jego części uczest-niczą w wytwarzaniu głosu. W wymianie gazowej bierze udział dwutlenek węgla (uwalniany podczas przemiany materii) oraz tlen (pobierany z powietrza). W skład układu oddechowego wchodzi: jama nosowa i gardło (tworzące górne drogi odde-chowe) oraz krtań, tchawica, oskrzela i oskrzeliki (tworzące dolne drogi oddecho-we). Narządem oddechowym są płuca zbudowane z pęcherzyków płucnych.

Jama nosowa jest dwudzielnym przewodem, do którego prowadzi przedsio-nek ograniczony nozdrzami przednimi. Całość jamy nosowej przedziela kostna, chrzęstna i błoniasta przegroda nosowa. Na ścianach bocznych każdej połowy znajdują się po trzy kostne małżowiny nosowe, a ściany pokrywa silnie ukrwio-na błona śluzowa z nabłonkiem migawkowym. Na sklepieniu jamy nosowej znajduje się nabłonek węchowy, tworzący narząd powonienia. W sąsiadujących z jamą nosową kościach usytuowane są przestrzenie wypełnione powietrzem, zwane zatokami, które mają połączenie z jamą nosową właściwą (zatoki szczę-kowe, czołowe, klinowe i komórki sitowe). Powietrze w zatokach rezonuje przy wydawaniu dźwięków i nadaje głosowi odpowiednią barwę. W jamie nosowej wdychane powietrze ulega ogrzaniu, oczyszczeniu z kurzu i pyłków oraz na-syceniu wilgocią. W dolnej części jamy nosowej znajduje się ujście przewodu łzowego. Wyjście z jamy nosowej prowadzi do gardła przez nozdrza tylne.

Gardło jest odcinkiem wspólnym dla układu oddechowego i pokarmowego. Powietrze z nozdrzy tylnych przechodzi w przód do krtani, a pokarm z jamy ustnej przesuwa się ku tyłowi nad nagłośnią (zamykającą wejście do krtani) i wpada do przełyku. W błonie śluzowej gardła rozmieszczone są migdałki – skupiska tkanki limfatycznej wchodzące w skład tzw. pierścienia gardłowego. Odgrywają ważną rolę w obronie przed zakażeniami organizmu drogą pokarmowo-oddechową.

Krtań zawieszona jest na kości gnykowej, ma rusztowanie chrzęstne i wy-ścielona jest błoną śluzową. Chrząstki krtani połączone są stawami, wzmocnio-ne więzadłami i mięśniami. Występują trzy chrząstki nieparzyste: tarczowata



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


54

Teresa Gwardjak

(największa, tworzy wyniosłość krtaniową tzw. jabłko Adama), pierścieniowata (łączy krtań z tchawicą) i nagłośniowa (zamyka wejście do krtani podczas prze-łykania pokarmu). Do chrząstek parzystych należą: nalewkowate (połączone stawami z pierścieniowatą i więzadłami głosowymi z tarczowatą), różkowate (przyczepione od góry do nalewkowatych) i klinowate (leżą w więzadłach łączą-cych krtań z kością gnykową). Krtań jest głównym narządem wydawania głosu. Pomiędzy fałdami głosowymi znajduje się szpara głośni, zmieniająca swe roz-miary dzięki pracy mięśni, głównie zwieraczy i rozwieraczy. Wydychany stru-mień powietrza wprawia w ruch odpowiednio napinane fałdy głosowe. Poniżej chrząstki tarczowatej, z przodu, ułożony jest gruczoł dokrewny – tarczyca.

Ryc. 58. Przekrój strzałkowy krtani: 1 – chrząstka nagłośniowa, 2 – błona tarczowo-gnykowa, 3 – chrząstki różowate, 4 – chrząstka nalewkowata, 5 – staw pierścienno-nalewkowy, 6 – staw pierścienno-tarczowy, 7 – chrząstka pierścieniowata, 8 – chrząstki tchawicy, 9 – kość gnykowa, 10 – więzadło tarczowo-nagłośniowe, 11 – więzadła głosowe, 12 – mięśnie pierścienno-tarczowe, 13 – więzadła pierścienno-tchawicze

Tchawica ma kształt elastycznej rury leżącej poniżej krtani. Kończy się rozdwojeniem, przechodząc na wysokości kąta mostkowego w dwa oskrzela główne. Szkielet tchawicy składa się z podkowiastych chrząstek (16–20) połą-czonych z sobą mięśniami gładkimi i więzadłami, a zamkniętych z tyłu błoną, do której przylega przełyk. Wyścielona jest błoną śluzową z nabłonkiem mi-gawkowym, którego ruchy przesuwają zanieczyszczenia ku górze, w kierunku krtani i gardła.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


55

układy trzewne

Oskrzela główne z budowy są podobne do tchawicy (także mają chrząstki), ale o mniejszej średnicy. Dzielą się na oskrzela płatowe, segmentowe i zrazi-kowe. Tracąc stopniowo chrząstki, oskrzela przechodzą następnie w oskrzeli-ki, zakończone pęcherzykami płucnymi. W każdym płucu powstaje więc tzw. drzewo oskrzelowe. Oskrzela, które podobnie jak tchawica są stale otwarte dzięki obecności chrząstek, wyścielone są nabłonkiem migawkowym. Pęcherzy-ki płucne zbudowane są z jednowarstwowego nabłonka oddechowego, umoż-liwiającego wymianę gazową pomiędzy powietrzem, które je wypełnia a krwią przepływającą w naczyniach włosowatych (naczynia gęsto oplatają pęcherzyki płucne). Pęcherzyki stanowią zasadniczy miąższ płuc; ich powierzchnia wynosi około 100 m².

Ryc. 59. Dolne drogi oddechowe: 1 – krtań, 2 – tchawica, 3 – szczyt płuca, 4 – płat górny, 5 – oskrzele główne lewe, 6 – oskrzela płatowe, 7 – oskrzela segmentowe, 8 – wycisk sercowy, 9 – szczelina skośna, 10 – powierzchnia przeponowa, 11 – powierzchnia

śródpiersiowa, 12 – płat dolny, 13 – płat środkowy w prawym płucu, 14 – szczelina poprzeczna, 15 – drzewo oskrzelowe w prawym płucu



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


56

Teresa Gwardjak

Płuca to parzysty narząd leżący w klatce piersiowej i przylegający do jej ścian, a od dołu – do przepony. Od strony przyśrodkowej każde płuco ma wnękę, przez którą wnika korzeń płuca, utworzony przez oskrzele główne, dwie żyły płucne, tętnice i żyły oskrzelowe, naczynia limfatyczne, węzły chłonne oraz nerwy wcho-dzące i wychodzące z płuc. Płuca mają kształt stożka o gąbczastej strukturze. Dolna powierzchnia płuc to podstawa (spoczywa na przeponie), a górna nazywa się szczytem. W każdym płucu wyróżnia się płaty, oddzielone od siebie głębokimi szczelinami. Płuco prawe ma trzy płaty, natomiast płuco lewe – dwa, ze względu na położenie serca. Płuca są bardzo lekkie i cechują się również dużą zdolnością rozszerzania (przy wdechu) i opadania (podczas wydechu). Każde płuco otoczone jest opłucną płucną, czyli błoną surowiczą, która

wnika w jego szczeliny. Druga błona, która wyściela wewnętrzne ściany klatki piersiowej, tworzy opłucną ścienną. Pomiędzy obydwiema błonami znajduje się przestrzeń pozbawiona powietrza – jama opłucnowa – w której panuje ci-śnienie niższe od atmosferycznego, a także znajduje się niewielka ilość płynu surowiczego ułatwiającego tarcie podczas ruchów oddechowych płuc.

3. układ moczowyUkład moczowy ma bardzo istotną funkcję w procesach usuwania końco-

wych produktów przemiany materii, co łączy się ściśle z gospodarką wodną ustroju. Procesy wydalnicze, podobnie jak procesy przyswajania pokarmu, od-bywają się za pośrednictwem krwi. W skład układu moczowego wchodzą: ner-ki, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa.

Nerka jest narządem miąższowym, parzystym, o ciemnobrunatnej barwie i kształcie ziarna fasoli. Waży 120–170 g. Długość nerki wynosi ok. 12 cm, sze-rokość – ok. 6 cm, a grubość – ok. 4 cm. Nerki leżą pozaotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzusznej w okolicy lędźwiowej. W budowie zewnętrznej wyróż-nia się powierzchnię przednią i tylną, biegun dolny i górny, do którego przylega nadnercze (gruczoł dokrewny). Na brzegu przyśrodkowym nerki znajduje się wnęka, przez którą wnika tętnica nerkowa, nerwy, a wychodzi żyła nerkowa i moczowód. Nerkę otacza torebka włóknista (wnikająca w jej głąb i tworząca zrąb nerki), na niej leży torebka tłuszczowa, a tę pokrywa powięź nerkowa. Wnęka nerki prowadzi do zatoki i miedniczki nerkowej.Na przekroju nerki widoczna jest jaśniejsza istota korowa, leżąca zewnętrz-

nie, jak również głębiej położona ciemniejsza istota rdzenna. Kora nerki wnika w część rdzenną, wytwarzając słupy dochodzące do miedniczki. Rdzeń ner-ki ma kształt piramid (10–20) i zbudowany jest z kanalików kończących się w miedniczce na brodawkach nerkowych. W brodawce znajduje się kilkanaście otworów odprowadzających mocz z kanalików nerkowych. Brodawki objęte są kielichami mniejszymi, a te – łącząc się – tworzą kielichy większe i przechodzą



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


57

układy trzewne

Ryc. 60. Nerka – budowa makroskopowa (przekrój podłużny): 1 – kora nerki, 2 – słupy nerkowe, 3 – brzeg zewnętrzny, 4 – rdzeń nerki, 5 – piramida, 6 – kanaliki zbiorcze i pętle nefronów w piramidzie, 7 – brodawka nerkowa, 8 – moczowód, 9 – miedniczka

nerkowa, 10 – naczynia krwionośne

Ryc. 61. Nerka – budowa mikroskopowa (nefron): 1 – tętniczka doprowadzająca, 2 – tętniczka odprowadzająca, 3 – tętnice międzyzrazikowe, 4 – tętnice i żyły łukowate,

5 – pętla nefronu (Henlego), 6 – cewka zbiorcza, 7 – część kręta I rzędu, 8 – torebka kłębka, 9 – ciałko nerkowe z kłębkiem naczyniowym, 10 – część kręta II rzędu (wstawka)



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


58

Teresa Gwardjak

w miedniczkę. Kora nerki zbudowana jest z ok. 1 mln nefronów, czyli jednostek produkujących mocz. Nefron składa się z ciałka nerkowego i kanalika główne-go. Ciałko nerkowe to kłębek naczyń włosowatych tętniczych otoczony torebką kłębka (Bowmana); kanalik ma zawiły przebieg, którego początek stanowi część kręta. Następnie prostym odcinkiem kanalik zstępuje w dół, zagina się i pod-nosi w kierunku ciałka nerkowego (tzw. pętla Henlego), gdzie ponownie ulega skręceniu i w końcu wpada do systemu kanalików zbiorczych. Ciałka nerkowe i części kręte leżą w korze, a pętle nefronów (Henlego) i kanaliki – w rdzeniu. W torebce kłębka występuje szczelinowata przestrzeń, do której przesącza się ok. 90% osocza z naczyń, tworząc mocz pierwotny (około 120 l na dobę). W ka-nalikach, gęsto oplecionych naczyniami odchodzącymi z kłębka, następuje re-sorpcja zwrotna i zagęszczanie moczu do ilości 1–2 litrów na dobę. Proces ten regulowany jest przez ośrodki w podwzgórzu mózgowia i korę nadnerczy.

Moczowód, który łączy miedniczkę nerkową z pęcherzem moczowym, leży pozaotrzewnowo i ma około 30 cm długości. Zbudowany jest z potrójnej war-stwy mięśni gładkich (wykonujących ruchy perystaltyczne) i wewnątrz wysłany błoną śluzową z nabłonkiem przejściowym, podczas gdy na zewnątrz, od przo-du, okrywa go błona surowicza.

Pęcherz moczowy jest zbiornikiem moczu, którego parcie odczuwa się już przy objętości 300–400 ml. Położony w miednicy małej, za spojeniem łonowym, u mężczyzn sąsiaduje z odbytnicą, a u kobiet – z macicą i pochwą. Wyróżnia się w nim szczyt (skierowany ku przodowi i ku górze), trzon i dno, w którym ucho-dzą moczowody, a w dół od jego dna odchodzi cewka moczowa. U mężczyzn pod pęcherzem leży gruczoł krokowy (prostata, stercz). Trójwarstwowa struk-tura mięśniowa pęcherza przechodzi w mięsień wypieracz moczu i zwieracz cewki moczowej. Błona śluzowa jest gruba i pofałdowana.

Cewka moczowa stanowi ostatni odcinek dróg moczowych, wyprowadza-jący mocz na zewnątrz. U kobiet prosta i krótka (3–5 cm), uchodzi do przed-sionka pochwy; u mężczyzn natomiast ma kształt litery „S” (15–20 cm) i oprócz moczu wyprowadza nasienie, ponieważ w części sterczowej uchodzą do niej przewody wytryskowe z gruczołowych pęcherzyków nasiennych.

4. narządy płciowe męskie Narządy płciowe męskie określają płeć wytwarzając hormony, służą do

współżycia płciowego i produkują nasienie. Narządy płciowe wewnętrzne sta-nowią: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy i gruczoły opuszkowo-cewkowe. Narządami zewnętrznymi są moszna i prącie. Jądra rozwijają się w jamie brzusznej, skąd zstępują do moszny.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


59

układy trzewne

Jądra mają owalny kształt (są długości ok. 5 cm, szerokości ok. 2,5 cm, ich waga wynosi 20–30 g), wytwarzają plemniki i hormony, które powodują wystę-powanie drugorzędowych cech płciowych. Jądro otacza mocna torebka łącz-notkankowa, która wnika wraz z naczyniami i nerwami do środka i dzieli je na zraziki. Na górno-tylnym brzegu każdego jądra mieści się najądrze, w którym występuje głowa, trzon i ogon, przechodzący w nasieniowód.

Najądrza zbudowane są z cewek krętych i prostych, w których dojrzewają plemniki.

Nasieniowody – to przewody o długości ok. 50 cm, wykonujące ruchy prze-suwające plemniki do przewodu wytryskowego w gruczole krokowym. W ostat-nim odcinku do nasieniowodów uchodzą pęcherzyki nasienne, położone nad gruczołem krokowym, z tyłu pęcherza moczowego.

Pęcherzyki nasienne mają silnie pofałdowaną błonę śluzową, warstwę mięśniową i otoczone są błoną zewnętrzną. Produkują zasadową wydzielinę o mlecznym zabarwieniu, która wzmaga ruchliwość plemników.

Gruczoł krokowy leży poniżej pęcherza moczowego na mięśniach krocza. Ma kształt i wielkość kasztana jadalnego; jego wydzielina wchodzi w skład na-sienia, nadając mu charakterystyczny zapach, a ponadto zawiera substancje hormonalne.

Gruczoły opuszkowo-cewkowe mają rozmiary ziaren grochu. Wydzielają lepką, alkaliczną substancję, która przechodząc do cewki moczowej, ułatwia przepływ plemników. Gruczoły płciowe nie są czynne w wieku dziecięcym.

Moszna – to skórny worek, podzielony przegrodą na dwie części, w któ-rym znajdują się jądra. Skóra moszny jest silniej pigmentowana, owłosiona i po-marszczona. Zawiera włókna mięśniowe tworzące błonę kurczliwą. Jest mocno ukrwiona i unerwiona; reaguje na zmiany temperatury.

Prącie (penis) jest narządem kopulacyjnym męskim i ostatnim odcinkiem drogi moczowej. Zbudowane jest z nasady, trzonu i żołędzi; z zewnątrz oto-czone skórą, która nad żołędzią tworzy fałd – napletek. Wewnątrz prącia wy-stępują od góry dwa ciała jamiste i pod nimi pojedyncze ciało gąbczaste, przez które przebiega cewka moczowa. Osłonka łącznotkankowa tworzy wewnątrz ciał przegrody i jamki, upodabniając je do gąbki. Ciała te w czasie podniecenia płciowego wypełniają się krwią, powodując wzwód prącia.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


60

Teresa Gwardjak

Ryc. 62. Narządy płciowe męskie, przekrój strzałkowy: 1 – podstawa kości krzyżowej, 2 – jelito grube, 3 – odbytnica, 4 – pęcherzyk nasienny, 5 – gruczoł krokowy, 6 – żołądź

okryta napletkiem, 7 – jądro, 8 – najądrze, 9 – cewka moczowa, 10 – ciała jamiste i gąbczaste prącia, 11 – spojenie łonowe, 12 – pęcherz moczowy, 13 – pętle jelita cienkiego

5. narządy płciowe żeńskie Oprócz funkcji podobnych do narządów męskich, narządy płciowe żeńskie

pełnią zadania związane z macierzyństwem – chronią i odżywiają płód. Dzielą się także na wewnętrzne i zewnętrzne. Narządy płciowe wewnętrzne – to jajni-ki, jajowody, macica i pochwa. Narządy zewnętrzne tworzą tzw. srom niewieści, w którego skład wchodzą: wzgórek łonowy, wargi sromowe większe i mniejsze, przedsionek pochwy, łechtaczka, opuszki przedsionka i gruczoły przedsionko-we większe.

Jajniki, leżące w miednicy małej, wytwarzają komórki jajowe i hormony płciowe (decydują o żeńskich cechach płciowych, cyklu dojrzewania komó-rek jajowych). Jajnik ma kształt migdałowaty (jego długość wynosi 4 cm, szero-kość – 2 cm, a grubość – to 1 cm) i zawiera komórki jajowe w różnym stopniu dojrzewania (ok. 400 000, z czego w ciągu życia kobiety dojrzewa tylko ok. 400 komórek). W okresie dojrzałości płciowej pęcherzyki jajnikowe kolejno powiększają się i co 28–30 dni uwalniają dojrzałą komórkę jajową; jedną z jed-nego jajnika.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


61

układy trzewne

Ryc. 63. Narządy płciowe żeńskie, przekrój strzałkowy: 1 – podstawa kości krzyżowej, 2 – jelito grube, 3 – odbytnica, 4 – pochwa, 5 – cewka moczowa, 6 – gruczoły

przedsionkowe większe, 7 – wargi sromowe większe, 8 – wargi sromowe mniejsze, 9 – żołądź łechtaczki, 10 – spojenie łonowe, 11 – pęcherz moczowy, 12 – macica,

13 – więzadła obłe macicy, 14 – jajowód, 15 – jajnik, 16 – więzadła wieszadłowe jajnika

Jajowody łączą jajniki z macicą i przeprowadzają do niej komórkę jajową. W jajowodach następuje zapłodnienie komórki. Jajowody utworzone są z war-stwy zewnętrznej (otrzewna), dwóch warstw błony mięśniowej (wykonują ruchy perystaltyczne) i błony śluzowej pokrytej nabłonkiem migawkowym. Przy jajni-ku jajowód rozszerza się, tworzy lejek ze strzępkami, które wychwytują uwol-nioną komórkę jajową. Drugi jego koniec, węższy, uchodzi do macicy.

Macica jest narządem mięśniowym o gruszkowatym kształcie (o długości 7–8 cm i grubości 2,5 cm). Ma dno, tj. część górną, trzon i szyjkę wchodzącą częściowo do pochwy. Z przodu macicy leży pęcherz moczowy, a z tyłu – odbytnica. Jama wewnątrz macicy wyścielona jest grubą błoną śluzową (z na-błonkiem migawkowym), która ulega zmianom zarówno w cyklu miesiączko-wym, jak i w okresie ciąży. Mięśniówka ścian ma przebieg podwójnie spiralny, co umożliwia ogromną rozciągliwość oraz dużą siłę skurczów w czasie poro-du. Macicę z zewnątrz okrywa otrzewna, wytwarzając więzadła mocujące ten narząd do bocznych ścian miednicy małej, do kości krzyżowej, pęcherza i do odbytnicy.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


62

Teresa Gwardjak

Pochwa stanowi kanał porodowy i narząd kopulacyjny żeński (o długości 8–10 cm). Jej dolny koniec uchodzi do przedsionka pochwy i jest częściowo zamknięty błoną dziewiczą, która jest fałdem błony śluzowej. Ściany pochwy zbudowane są z dwóch warstw rozciągliwych mięśni gładkich, przechodzących w mięśnie dna miednicy. Błona śluzowa ma nieliczne gruczoły, ale tylko w gór-nej części, którą obejmuje szyjkę macicy.

Wargi sromowe, otaczające przedsionek pochwy, dzielą się na parzyste wargi mniejsze i większe, będące fałdami skórnymi. Wargi sromowe większe są pigmentowane, owłosione, mają mięśnie gładkie i obfitą tkankę tłuszczo-wą; obejmują i okrywają wargi sromowe mniejsze, na których nie występuje owłosienie. Wargi sromowe mniejsze otaczają łechtaczkę i tworzą nad nią fałd (napletek łechtaczki).

Łechtaczka zbudowana jest z dwóch ciał jamistych, które łącząc się pośrod-ku tworzą żołądź.

Gruczoły przedsionkowe większe leżą po obu stronach przedsionka po-chwy, a przez ich ujścia wypływa niewielka ilość wydzieliny śluzowej, którą produkują.

6. Gruczoły dokrewne Wiele ważnych czynności życiowych, takich jak np. przemiana materii

i energii, procesy wzrastania, rozwój fizyczny, przewodnictwo impulsów nerwo-wych regulują gruczoły dokrewne. Produkują one hormony, ale nie mają prze-wodów wyprowadzających, wobec czego ich wydzieliny przedostają się bezpo-średnio do krwi żylnej lub do limfy. Gruczoły wewnątrzwydzielnicze dzielą się na samodzielne i mieszane, tzn. występujące wewnątrz gruczołów wydzielania zewnętrznego. Do gruczołów samodzielnych (czystych) należą: szyszynka, przy-sadka mózgowa, gruczoł tarczowy (tarczyca), gruczoły przytarczyczne, grasica i gruczoły nadnerczowe (nadnercza). Gruczołami mieszanymi są: trzustka, jądra i jajniki.

Szyszynka leży w głębi mózgu (w nadwzgórzu), ma kształt szyszki sosny pi-niowej i niewielkie rozmiary (waży około 0,25 g). Prawdopodobnie opóźnia rozwój szkieletu i zapobiega przedwczesnemu dojrzewaniu płciowemu. Wy-dzielana w niej melatonina reguluje rytm biologiczny (procesy snu i czuwania).

Przysadka mózgowa (waży 0,6–0,8 g) leży w siodle tureckim kości klinowej, na podstawie czaszki i jest połączona z podwzgórzem mózgu za pomocą lejka. Zbudowana jest z dwóch płatów: przedniego – gruczołowego, tylnego – ner-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


63

układy trzewne

Ryc. 64. Gruczoły dokrewne: 1 – szyszynka, 2 – przysadka mózgowa, 3 – tarczyca i przytarczyce, 4 – grasica, 5 – nadnercza, 6 – trzustka, 7 – jajniki lub jądra

wowego i części pośredniej. Przedni płat produkuje hormony gonadotropowe, które pobudzają wzrost gonad; hormon wzrostowy (somatotropina) wpływa na wzrost ciała; hormon luteinizujący reguluje wydzielanie mleka; hormon tyre-otropowy nadzoruje działanie tarczycy i przemianę materii; hormon adreno-kortykotropowy pobudza działanie nadnerczy. Płat tylny gromadzi hormony: wazopresynę, która wpływa na skurcze naczyń krwionośnych i podwyższenie ciśnienia krwi (hamuje wytwarzanie moczu w nerkach), adiuretynę, która ha-muje wydzielanie moczu w nerkach, a także oksytocynę regulującą skurcze mięśni macicy. Środkowy płat wytwarza hormon melanotropowy, który wpływa na koncentrację barwnika w komórkach powłok ciała.

Tarczyca jest gruczołem nieparzystym, zbudowanym z dwóch płatów po-łączonych węziną (waży 30–60 g), który przylega do tchawicy. Gruczoł ten ma budowę pęcherzykową, gdzie gromadzą się hormony: zawierająca jod tyroksy-na i trójjodotyronina. Mają one wpływ na przemianę materii w tkankach, roz-wój fizyczny i umysłowy, a także na stan układu nerwowego.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


64

Teresa Gwardjak

Gruczoły przytarczyczne (najczęściej cztery) leżą na tylnej powierzchni tar-czycy i przypominają wielkością ziarenka pieprzu (wspólnie ważą 0,2–0,35 g). Produkują parthormon, który reguluje poziom wapnia we krwi (ma wpływ na stan kości i skurcze mięśni).

Grasica leży tuż za mostkiem w śródpiersiu, a zbudowana jest z dwóch płatów nierównomiernie rozwiniętych. Oprócz produkcji limfocytów typu „T” i wpływu na działanie układu chłonnego, bierze udział w wytwarzaniu ciał od-pornościowych. Grasica jest gruczołem rozwijającym się w pierwszych latach życia do wagi ok. 40 g, a od okresu dojrzewania płciowego (tj. od dwunastego do czternastego roku życia) zaczyna stopniowo zanikać i tkanka gruczołowa zostaje zastąpiona tłuszczową.

Gruczoły nadnerczowe ulokowane są na górnych biegunach nerek (każdy z nich waży 10–20 g). Wewnątrz gruczołu występuje część korowa i rdzen-na. Kora wytwarza mineralokortykoidy, glikokortykoidy i androgeny. Hormony należące do tych grup regulują gospodarkę mineralną, przemiany białkowe i węglowodanowe w organizmie oraz wpływają na funkcjonowanie gonad. Rdzeń nadnerczy produkuje hormony: adrenalinę i noradrenalinę, które mają istotny wpływ na część współczulną układu nerwowego (przyspieszenie akcji serca, zwężanie naczyń i podnoszenie ciśnienia krwi, przyspieszenie przemia-ny materii).

Trzustka produkuje hormony insulinę i glukagon, regulujące przemiany wę-glowodanowe w organizmie, a w konsekwencji – reguluje poziom cukru w krwi. Szczególnie silnie hormony te wpływają na funkcjonowanie komórek wątrobo-wych, mięśniowych i tkanki tłuszczowej.

Jajniki wytwarzają hormony, które dzielą się na estrogeny i progesteron, podczas gdy jądra wytwarzają głównie testosteron. Hormony te wpływają na rozwój i funkcjonowanie narządów płciowych, działają także ogólnoustrojowo, decydując o rozwoju cech fizycznych charakterystycznych dla każdej płci. Hor-mony produkowane są również przez inne tkanki i regulują lokalne procesy w poszczególnych organach ciała. Są to między innymi: serotonina, bradykini-na, histamina, renina, gastryna, prostaglandyny i inne.

7. układ krążeniaNazywany również układem sercowo-naczyniowym, układ krążenia składa

się z układu krwionośnego i układu limfatycznego.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


65

układy trzewne

7.1. układ krwionośnyCentralnym narządem pompującym krew jest serce. Wraz z naczyniami

krwionośnymi tworzy ono zamknięty obieg, w którym przepływa krew, nazwa-ny układem krwionośnym. Wyróżnia się naczynia krwionośne tętnicze, żylne i naczynia włosowate. Tworzą one dwa krwiobiegi (duży i mały). W krwiobiegu dużym tętnice, w których panuje wysokie ciśnienie, prowadzą krew wysyconą tlenem od lewej komory serca na obwód ciała. Trójwarstwowe ściany tętnic tworzy warstwa zewnętrzna, zbudowana z tkanki łącznej luźnej (osłania tętnice i spaja je z sąsiadującymi narządami); najgrubsza z nich warstwa środkowa, zawierająca jedną lub kilka warstw mięśni gładkich (w zależności od średni-cy tętnicy), których skurcze wspomagają przepływ krwi; warstwa wewnętrzna zbudowana z błony podstawnej i przylegającego do niej śródbłonka. Pomiędzy warstwami mięśni leżą włókna kolagenowe i sprężyste, tworząc siatkę, dzięki której ściany tętnic nie zapadają się. Żyły prowadzą krew odtlenioną z obwodu ciała w kierunku prawego przed-

sionka serca. Panuje w nich niskie ciśnienie, które w pobliżu serca może być nawet bardzo niskie. Zbudowane także z trzech warstw, są jednak słabe i cien-kie, szczególnie warstwa środkowa. W dużych i średnich żyłach (zwłaszcza po-niżej serca) występują parzyste kieszonkowate zastawki żylne, utworzone przez śródbłonek i warstwę wewnętrzną. Zapobiegają one cofaniu się krwi, przede wszystkim tam, gdzie płynie ona wbrew grawitacji (dużo zastawek występuje w kończynach dolnych, a brak ich w obrębie głowy i szyi). Naczynia włosowate stanowią połączenie między końcowymi, najdrobniejszymi tętnicami (tętnicz-kami) a początkowymi odcinkami żył. Tworzą one gęste sieci, których ściany buduje głównie jednowarstwowy śródbłonek, dzięki czemu tu właśnie zachodzi wymiana między krwią a płynami śródtkankowymi. Z sieci naczyń włosowatych krew odpływa do małych żył, które łączą się w coraz większe żyły. Im intensyw-niej pracuje narząd, tym gęściej rozmieszczona jest w nim sieć naczyń włosowa-tych (szczególnie gęsta w wątrobie, nerkach, mięśniach szkieletowych). Długość tych naczyń ocenia się na ok. 100 000 km, a łączną powierzchnię szacuje na ok. 6 000 m².

7.1.1. Serce leży w śródpiersiu między trzecim a szóstym żebrem, przy czym 1/3 serca układa się po stronie prawej, a 2/3 mieści się po stronie lewej (organ ten waży ok. 300 g – w zależności od masy ciała i rozwoju mięśni). Serce ma kształt ściętego stożka, zwróconego podstawą w stronę prawą, ku górze i w tył. Wierzchołek, nazywany koniuszkiem serca, uderza w przednią ścianę klatki piersiowej w piątym międzyżebrzu.Serce składa się z dwóch oddzielnych połów niekomunikujących się z sobą

bezpośrednio (z „serca prawego” i „serca lewego”). Prawa połowa wtłacza krew z dwutlenkiem węgla do krążenia płucnego, a lewa wtłacza krew z tlenem do krążenia dużego. Wnętrze serca składa się z dwóch komór (prawej i lewej),



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


66

Teresa Gwardjak

Ryc. 65. Serce, widok z przodu: 1 – aorta zstępująca, 2 – granica osierdzia, 3 – pień płucny, 4 – żyły płucne, 5 – uszko lewe, 6 – komora lewa, 7 – naczynia międzykomorowe, 8 – koniuszek serca, 9 – komora prawa, 10 – żyła główna dolna, 11 – naczynia wieńcowe, 12 – uszko prawe, 13 – aorta wstępująca, 14 – żyła główna górna, 15 – łuk aorty, 16 – pień ramienno-głowowy,

17 – tętnica szyjna wspólna lewa, 18 – tętnica podobojczykowa lewa

leżących w dolnej jego części, a także z dwóch przedsionków (prawego i lewe-go) położonych przy podstawie, ponadto przy każdym przedsionku znajdują się uchyłki zwane uszkami przedsionków (zwiększające ich pojemność). Komory oddzielone są od siebie grubą przegrodą międzykomorową (w górnej części błoniastą, a w dolnej mięśniową), a przedsionki rozdziela cieńsza, mięśniowa, przegroda międzyprzedsionkowa. Komory od przedsionków oddzielone są przegrodami przedsionkowo-ko-

morowymi, w których są ujścia zaopatrzone w zastawki. W prawej części serca leży zastawka trójdzielna, a w lewej – zastawka dwudzielna (mitralna). Zastawki te mają tzw. struny ścięgniste, które przymocowane są do mięśni brodawko-watych w komorach i pozwalają na otwieranie się zastawek tylko w kierunku z przedsionków do komór. Wnętrze tych czterech jam serca wyściela łącznot-kankowa błonawewnętrzna, nazywana wsierdziem i to ona wytwarza zastawki oraz przechodzi na ściany wewnętrzne naczyń wchodzących i wychodzących z serca. Również u ujścia każdej z wielkich tętnic wychodzących z komór (aorty i pnia płucnego) znajduje się zastawka, która jest złożona z trzech płatków pół-księżycowatych. Dzięki zastawkom ruch krwi w sercu jest możliwy tylko w jed-nym kierunku: od przedsionków do komór, a stąd do wychodzących z nich tęt-nic. Środkowąwarstwę serca stanowi śródsierdzie zbudowane z trzech części: mięśnia sercowego, szkieletu serca i układu przewodzącego.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


67

układy trzewne

Mięsień sercowy, który jest poprzecznie prążkowany, działa niezależnie od naszej woli (unerwiony przez autonomiczny układ nerwowy), a pomiędzy jego włóknami znajdują się łączniki (anastomozy). Skurcze mięśnia są energiczne i krótkotrwałe. Ściany przedsionków mają mięśniówkę dwuwarstwową, a ko-mory – trójwarstwową. Mięśnie komorowe od przedsionkowych oddziela szkie-let serca. Szkielet serca zbudowany jest z tkanki łącznej włóknistej, która tworzy dwa

pierścienie wokół ujść przedsionkowo-komorowych i dwa mniejsze pierścienie leżące wokół ujść aorty i pnia płucnego. Do wewnętrznego obwodu pierścieni przyczepione są wspomniane zastawki. Pierścienie połączone są między sobą dwoma trójkątami włóknistymi. Układ przewodzący serca (automatyzm serca) tworzy swoista mięśniówka, która koordynuje naprzemienne skurcze przedsion-ków i komór. Skupienie tej tkanki położone w sąsiedztwie żyły głównej górnej nosi nazwę węzła zatokowo-przedsionkowego. Jest on połączony z drugim ta-kim skupieniem, które leży w dolnej części przegrody przedsionkowo-komoro-wej prawej, jako węzeł przedsionkowo-komorowy. Od niego odchodzi pęczek przedsionkowo-komorowy (Hisa), przechodzący w dwie odnogi (biegną wzdłuż przegrody międzykomorowej), a one w ścianie komór dzielą się na wielką licz-bę delikatnych włókien Purkiniego. Na zewnętrznej powierzchni serca wystę-pują bruzdy dla naczyń zaopatrujących mięsień sercowy: bruzda wieńcowa,

Ryc. 66. Układ przewodzący serca: 1 – nerw współczulny, 2 – nerw przywspółczulny (nerw błędny), 3 – węzeł zatokowo-przedsionkowy, 4 – włókna Purkiniego, 5 – węzeł przedsionkowo-komorowy, 6 – pęczek przedsionkowo-komorowy (Hisa), 7 – odnogi międzykomorowe,

8 – ściana komory lewej, 9 – przedsionek lewy



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


68

Teresa Gwardjak

która biegnie na granicy przedsionków i komór, oraz bruzdy międzykomoro-we: przednia i tylna, w których leżą odgałęzienia tętnic wieńcowych. Tętnice wieńcowe odchodzą od opuszki aorty (w początkowym odcinku aorty), opla-tają serce jak wieniec, dzielą się i dają odgałęzienia wnikające w głąb mięśnia sercowego. Zewnętrznąbłonę tworzy worek osierdziowy, którego wewnętrzna warstwa przylega do ścian serca i nazywa się nasierdziem. Następnie nasierdzie u podstawy serca odgina się i przechodzi w blaszkę zewnętrzną, czyli ścienną. Pomiędzy blaszką wewnętrzną i zewnętrzną znajduje się jama osierdzia, w któ-rej jest nieco płynu surowiczego ułatwiającego ruchy serca.Do prawego przedsionka serca uchodzą żyły główne: górna i dolna oraz

zatoka wieńcowa; do lewego przedsionka uchodzą natomiast 4 żyły płucne. Z przedsionków krew jest tłoczona do komór, a po ich skurczu wyrzucana z pra-wej komory do pnia płucnego, natomiast z lewej komory – do aorty.

7.1.2. Krążenie płucne, czyli małe, rozpoczyna się w komorze prawej, a kończy się w lewym przedsionku. Krew z komory prawej serca zostaje wtło-czona do pnia płucnego (mija otwierającą się zastawkę), który rozdziela się na dwie tętnice płucne: prawą i lewą, biegnące w kierunku wnęk płuc. W ob-rębie każdego płuca rozdzielają się one na coraz mniejsze rozgałęzienia – aż po naczynia włosowate, które gęsto oplatają pęcherzyki płucne. Po dokonaniu wymiany gazowej krew wysycona tlenem (utlenowana) wraca żyłami o wzrasta-jącej średnicy do prawego przedsionka serca. W fazie końcowej uchodzą cztery żyły płucne, po dwie z każdego płuca.

7.1.3. Krążenie duże, czyli ogólne (somatyczne), rozpoczyna się w komorze lewej, a kończy w prawym przedsionku. W przepływie krwi skurczową czyn-ność serca wspomagają mięśnie ścian naczyń tętniczych oraz skurcze mięśni szkieletowych (w krążeniu żylnym). Krążenie duże składa się niejako z licznych odrębnych obwodów tętniczo-żylnych połączonych równolegle, a występują-cych we wszystkich częściach ciała.

Układ tętniczy krążenia dużego. W czasie skurczu komory lewej (jej ściany są znacznie grubsze niż komory prawej) krew pod wpływem ciśnienia zostaje wtłoczona do aorty. Aorta dzieli się na część wstępującą, czyli łuk aorty i część zstępującą, która dochodzi na wysokość czwartego kręgu lędźwiowego. Od częściwstępującejaorty odchodzą dwie tętnice wieńcowe odżywiające serce, które następnie po licznych rozgałęzieniach przechodzą w żyły serca i jako za-toka wieńcowa uchodzą do prawego przedsionka. Odłukuaorty odchodzą trzy tętnice: pień ramienno-głowowy (w prawą stronę), tętnica szyjna wspólna lewa i tętnica podobojczykowa lewa. Pień ramienno-głowowy dzieli się na tętnicę szyjną wspólną prawą i tętnicę podobojczykową prawą. Tętnice szyjne wspólne (prawa i lewa) w obrębie szyi rozwidlają się na tętnice szyjne wewnętrzne i ze-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


69

układy trzewne

Ryc. 67. Schemat układu tętniczego: 1 – tętnica szyjna zewn. prawa, 2 – tętnica szyjna wspólna lewa, 3 – tętnica podobojczykowa lewa, 4 – łuk aorty, 5 – pień płucny, 6 – tętnica ramienna, 7 – tętnice nerkowe, 8 – tętnica łokciowa, 9 – tętnica promieniowa, 10 – tętnica biodrowa wspólna, 11 – tętnica biodrowa zewnętrzna, 12 – tętnica udowa, 13 – tętnica głęboka uda, 14 – tętnica podkolanowa, 15 – tętnica piszczelowa przednia, 16 – tętnica łukowata, 17 – tętnica piszczelowa tylna, 18 – tętnica strzałkowa, 19 – sieć stawowa kolana, 20 – łuki tętnicze ręki, 21 – tętnica biodrowa wewnętrzna, 22 – tętnica krezkowa dolna, 23 – tętnica krezkowa górna, 24 – pień trzewny, 25 – aorta piersiowa, 26 – tętnica pachowa, 27 – pień ramienno-głowowy, 28 – tętnica szyjna wspólna prawa, 29 – tętnica kręgowa, 30 – tętnica

szyjna wewnętrzna prawa



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


70

Teresa Gwardjak

wnętrzne. Tętnice szyjne wewnętrzne wspólnie z tętnicami kręgowymi (odcho-dzącymi od tętnic podobojczykowych) odżywiają mózgowie, tworząc tam koło tętnicze mózgu. Tętnice szyjne zewnętrzne zaopatrują w krew górną część szyi i głowę poza mózgowiem. Tętnice podobojczykowe oddają gałęzie do dolnej części szyi (pień tarczowo-szyjny i szyjno-żebrowy) oraz do przedniej ściany klatki piersiowej, do przepony i śródpiersia (tętnicę piersiową wewnętrzną). Tęt-nice podobojczykowe przechodzą w tętnice pachowe, które oddają gałęzie do bocznych ścian klatki, do mięśni obręczy barkowej i stawu ramiennego. Tętnice pachowe przechodzą w tętnice ramienne (odżywiają skórę, mięśnie ramienia oraz staw łokciowy), które w dołach łokciowych dzielą się odpowiednio na tęt-nicę promieniową i łokciową. Zaopatrują one przedramię (mięśnie, stawy, skó-rę), a następnie przechodzą na rękę, gdzie tworzą dwa łuki tętnicze dłoniowe: powierzchowny i głęboki, z których odchodzące tętnice unaczyniają rękę. Łuk aorty przechodzi w część zstępującą, w której wyróżnia się odcinek piersiowy i brzuszny. Aorta piersiowa oddaje tętnice międzyżebrowe i przeponowe, od-żywiające ściany klatki piersiowej oraz gałęzie trzewne do narządów śródpiersia (tętnice osierdziowe, przełykowe, oskrzelowe). Po przejściu przez przeponę od aorty brzusznej tętnice odchodzą do ścian jamy brzusznej (tętnice przepono-we, lędźwiowe i tętnica krzyżowa pośrodkowa) i do narządów leżących w jej obrębie. Tętnice trzewne dzielą się na parzyste i nieparzyste. Do parzystych na-leżą: tętnice nerkowe, nadnerczowe i tętnice jajnikowe lub jądrowe. Tętnicami nieparzystymi są: pień trzewny, dzielący się na tętnicę żołądkową lewą, tętni-cę wątrobową wspólną i tętnicą śledzionową. Kolejnym naczyniem jest tętnica krezkowa górna (unaczynia całe jelito cienkie i początkowe 2/3 części jelita grubego) oraz tętnica krezkowa dolna, odżywiająca lewą część jelita grubego. Aorta brzuszna kończy się podziałem na dwie tętnice biodrowe wspólne, które przechodzą następnie w tętnice biodrowe wewnętrzne (zaopatrujące mięśnie i narządy miednicy małej) i na tętnice biodrowe zewnętrzne, które odżywiają skórę i mięśnie brzucha, a po przejściu pod więzadłami pachwinowymi stają się tętnicami udowymi. Tętnice udowe zaopatrują mięśnie i skórę uda, staw bio-drowy i kolanowy, a następnie poniżej stawów kolanowych dzielą się w każdej kończynie na tętnicę piszczelową przednią i tylną, która oddaje tętnicę strzał-kową. Tętnica piszczelowa przednia odżywia mięśnie i skórę goleni; przechodzi na powierzchnię grzbietową stopy, odżywia ją oraz łączy się z gałęziami pode-szwowymi. Tętnice: piszczelowa tylna i strzałkowa unaczyniają łydkę i boczną powierzchnię podudzia. Tętnica piszczelowa tylna przechodzi pod podeszwę stopy, gdzie dzieli się na tętnicę podeszwową boczną i przyśrodkową, tworzące łuki tętnicze podeszwowe, odżywiające stopę.

Układ żylny krążenia dużego dzieli się na układ żyły głównej górnej i dolnej. Żyła główna górna zbiera krew z górnej (nadprzeponowej części ciała). Powstaje ona z połączenia się dwóch żył ramienno-głowowych prawej i lewej. Te z ko-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


71

układy trzewne

Ryc. 68. Schemat układu żylnego: 1 – żyła szyjna zewnętrzna prawa, 2 – żyła szyjna wewnętrzna prawa, 3 – żyła szyjna wewnętrzna lewa, 4 – kąt żylny lewy i żyła podobojczykowa, 5 – żyła pachowa, 6 – żyła odpromieniowa, 7 – żyły głębokie ramienia, 8 – żyła odłokciowa, 9 – żyła śledzionowa, 10 – żyły nerkowe, 11 – żyła biodrowa wspólna, 12 – żyła nabrzuszna dolna, 13 – żyła udowa, 14 – żyła podkolanowa, 15 – sieć żylna stopy, 16 – żyła odstrzałkowa, 17 – dopływy żyły odpiszczelowej, 18 – sieć żylna ręki, 19 – żyła biodrowa zewnętrzna, 20 – żyła krezkowa dolna, 21 – żyła krezkowa górna, 22 – żyła wrotna, 23 – żyła główna dolna, 24 – żyły płucne, 25 – żyła główna górna, 26 – kąt żylny i żyła ramienno-głowowa prawa,

28 – zatoki opony twardej mózgu



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


72

Teresa Gwardjak

lei powstają z połączenia żyły szyjnej wewnętrznej i podobojczykowej. Żyły szyjne wewnętrzne zbierają krew z głowy i szyi, biorąc swój początek w jamie czaszki z zatok żylnych opony twardej mózgu. Żyły podobojczykowe są prze-dłużeniami żył pachowych i odprowadzają krew z kończyn górnych, dolnych części szyi oraz z bocznych i górnych części ścian klatki piersiowej. Żyły pa-chowe tworzą się z dwóch żył ramiennych, towarzyszących tętnicy ramiennej. Z grzbietowej i dłoniowej powierzchni rąk krew odpływa, w każdej kończy-nie, siecią drobnych żył do żył głębokich przedramienia oraz do żyły odłokcio-wej i odpromieniowej. Żyły głębokie (po dwie towarzyszą każdej tętnicy) oraz odłokciowa uchodzą do żyły ramiennej, a żyła odpromieniowa wpada do żyły pachowej. Żyła główna dolna, która zbiera krew z dolnej części ciała, powsta-je w jamie brzusznej (na wysokości czwartego kręgu lędźwiowego) z połącze-nia się dwóch żył biodrowych wspólnych prawej i lewej. Każda żyła biodrowa wspólna to połączenie żyły biodrowej wewnętrznej z zewnętrzną. Żyła biodro-wa wewnętrzna zbiera krew z narządów i ścian miednicy małej, a żyła biodrowa zewnętrzna jest przedłużeniem żyły udowej i zbiera krew z przedniej ściany brzucha oraz z całej kończyny dolnej. Żyła udowa ma dopływy żylne z mięśni i skóry oraz z żyły podkolanowej i odpiszczelowej. Z grzbietowej i podeszwo-wej powierzchni stopy krew odpływa do licznych sieci żylnych, a te uchodzą do czterech żył piszczelowych głębokich, żyły odstrzałkowej i odpiszczelowej. Żyły głębokie odprowadzają krew ze stopy i z mięśni podudzia, a żyła odstrzałko-wa ze skóry powierzchni bocznej i tylnej, wpadają one do żyły podkolanowej. Ze skóry pozostałych części stopy, przedniej i przyśrodkowej powierzchni pod-udzia, okolicy kolana, przyśrodkowej powierzchni uda i z części skóry krocza krew odpływa do żyły odpiszczelowej, która doprowadza ją do żyły udowej w okolicy pachwiny.Żyły zbierające krew z parzystych narządów jamy brzusznej wlewają się

bezpośrednio do żyły głównej dolnej (żyły nerkowe i jajnikowe bądź jądrowe). Z nieparzystych narządów jamy brzusznej krew przepływa najpierw do wątro-by układem żyły wrotnej, który tworzą: żyła śledzionowa z żyłą krezkową dol-ną, żyła żołądkowa lewa i krezkowa górna. W wątrobie krew przechodzi przez sieć naczyń włosowatych międzyzrazikowych i środkowych zrazika (pozostawia składniki z układu pokarmowego i ze śledziony, a pobiera substancje produko-wane w wątrobie), następnie łączą się one w większe żyły i jako dwie lub trzy żyły wątrobowe wpadają do żyły głównej dolnej tuż pod przeponą. Krążenie wątrobowe nazywane jest siecią „dziwną” żylno-żylną.

Krew jest to płynna substancja o lepkiej konsystencji, czerwonej barwie, którą zawdzięcza barwnikowi krwi – hemoglobinie. Krew stanowi 10% masy ciała i skła-da się z płynnego osocza oraz z elementów morfotycznych, do których zalicza się krwinki czerwone, białe i płytki krwi. Osocze jest opalizującym płynem żółtawej barwy, składającym się z wody (w ponad 50%), białek, glukozy, soli mineralnych,



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


73

układy trzewne

hormonów i wydzielin komórkowych. Krwinki czerwone, czyli erytrocyty, po-wstają w czerwonym szpiku kostnym. Jest ich około 5 mln u mężczyzn i około 4,5 mln u kobiet (w 1 mm³ krwi). Głównym ich zadaniem jest dostarczanie komór-kom tlenu pobieranego w płucach, a odbieranie dwutlenku węgla i jego transport do płuc. Zawarta w erytrocytach hemoglobina ma zdolność nietrwałego wiązania się z tymi gazami. Erytrocyty żyją ok. 4 miesiące. Krwinki białe, czyli leukocyty, są bezbarwne. Dzielą się na limfocyty (powstające w śledzionie i węzłach chłon-nych), monocyty (powstające w szpiku kostnym) i granulocyty (należące do leuko-cytów ziarnistych). Liczba krwinek białych u dorosłego waha się w granicach 4–8 tys. w 1 mm³ krwi. Krwinki białe mają zdolność samodzielnego poruszania się, a także właściwości żerne (niszczą drobnoustroje chorobotwórcze lub czynniki toksyczne), dlatego ich żywotność jest krótka. Płytki krwi, czyli trombocyty, odgry-wają ważną rolę w procesach krzepnięcia krwi.

7.2. układ limfatycznyUkład limfatyczny, czyli chłonny, jest częścią układu krążenia. Pełni funkcję

pośredniczącą między krwią i tkankami, zabierając z nich płyny z wydzielinami i produktami przemiany materii. Do innych funkcji układu limfatycznego należy odprowadzanie tłuszczów (wchłoniętych w kosmkach jelitowych), niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych, neutralizacja toksyn oraz zatrzymywanie i niszczenie komórek nowotworowych. Układ ten zbudowany jest z naczyń limfatycznych wypełnionych limfą i z narządów paralimfatycznych (towarzyszą-cych tym naczyniom). Naczynia limfatyczne włosowate odprowadzają z prze-strzeni śródtkankowych i okołonerwowych płyn, który jest przesączem osocza krwi (nazywany limfą). Limfa płynąca z narządów (poza jamą brzuszną) jest płynem bezbarwnym,

nie zawiera erytrocytów, znajdują się w niej liczne limfocyty i nieliczne granu-locyty, ma mniej białek niż krew. Limfa odpływająca z jelit jest gęstym, białym płynem, bogatym w tłuszcze i nazywa się mleczem. Skład i ilość limfy (chłonki) nie są stałe, gdyż zależą od ilości wypitych płynów, od procesów wydalniczych i od ciśnienia krwi w naczyniach krwionośnych włosowatych.Naczynia limfatyczne dzieli się na powierzchowne (skórne) i głębokie. Pierw-

sze biegną promieniście w kierunku węzłów chłonnych, a drugie układają się równolegle do naczyń krwionośnych i pni nerwowych. Naczynia limfatyczne mają cienkie ściany (łatwo ulegają rozszerzeniu), występują w nich liczne kie-szonkowate zastawki (podobnie jak w żyłach). Na swej drodze zazwyczaj kilka-krotnie przechodzą przez węzły chłonne, w których znajdują się liczne fagocyty, niszczące drobnoustroje i ich toksyny niesione przez limfę. W ścianach średnich i dużych naczyń wyróżnia się trzy słabo zaznaczone warstwy. Prowadzą one limfę do pni limfatycznych, a te wpadają do dwóch przewodów limfatycznych. Krótki przewód chłonny prawy przyjmuje limfę z prawej połowy głowy i szyi oraz z prawej połowy klatki piersiowej i prawej kończyny górnej. Natomiast



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


74

Teresa Gwardjak

długi przewód chłonny piersiowy (lewy) obejmuje spływ limfy z pozostałych części ciała. Obydwa przewody uchodzą do układu żylnego (w kątach żylnych), a następnie wraz z krwią limfa wpada do żyły głównej górnej i do serca.Narządy limfatyczne stanowią: węzły chłonne, śledziona, migdałki gardła,

grasica (produkuje limfocyty „T” grasiczozależne), grudki chłonne w jelitach. Węzły chłonne zbudowane są z tkanki limfatyczno-siateczkowatej (o średni-cy 1–25 mm), otoczonej łącznotkankową torebką, która wnika w głąb węzła tworząc beleczki. Do węzła prowadzi wnęka, przez którą wchodzą naczynia krwionośne i nerwy, a wychodzi naczynie odprowadzające chłonkę. Naczynia chłonne doprowadzające przebijają torebkę w różnych jej miejscach. W we-wnętrznej budowie węzłów wyróżnia się obwodowo położoną korę z licznymi grudkami chłonnymi (są to ośrodki rozmnażania limfocytów) i głębiej leżący rdzeń z pasmami rdzennymi.

Węzły chłonne pełnią funkcję filtrów chłonki w obronie przed drobnoustro-jami i komórkami nowotworowymi.

Ryc. 69. Schemat układu limfatycznego: 1 – naczynia limfatyczne pachwinowe, 2 – ż. główna dolna, 3 – zbiornik mleczu, 4 – ż. nieparzysta, 5 – ż. główna górna, 6 – pień limfatyczny podobojczykowy, 7 – przewód chłonny prawy, 8 – ż. szyjna wewnętrzna, 9 – pień żylny ramienno-głowowy prawy, 10 – ż. szyjna wewnętrzna lewa, 11 – ż. podobojczykowa lewa, 12 – przewód piersiowy, 13 – ż. nieparzysta krótka, 14 – pień jelitowy, 15 – pień lędźwiowy

lewy



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


75

układy trzewne

Ryc. 70. Węzeł chłonny – przekrój: 1 – naczynie limfatyczne doprowadzające, 2 – naczynie wyprowadzające, 3 – kora węzła, 4 – grudki wtórne kory, 5 – zatoka węzła z naczyniami

krwionośnymi i naczyniem limfatycznym wyprowadzającym, 6 – rdzeń węzła

Większe węzły chłonne głowy: to potyliczne, sutkowe, przyusznicze po-wierzchowne i głębokie, policzkowe, nosowo-wargowe, jarzmowe i żuchwo-we. Na szyi leżą węzły chłonne: szyjne przednie powierzchowne i głębokie, podbródkowe, podżuchwowe, szyjne boczne powierzchowne i głębokie (wzdłuż żyły szyjnej wewnętrznej), nadobojczykowe i zagardłowe. W kończy-nie górnej węzły leżą w dole łokciowym, a leżące w obrębie ramienia węzły i naczynia chłonne łączą się z dużym zgrupowaniem węzłów dołu pachowego. W ścianach klatki piersiowej znajdują się węzły chłonne powierzchowne i głę-bokie, międzyżebrowe, przysutkowe, przymostkowe, przedkręgowe, przepo-nowe górne, osierdziowe, śródpiersiowe z wielkimi węzłami we wnękach płuc. W obrębie ścian brzucha znajdują się węzły lędźwiowe prawe i lewe, aortowe i przeponowe dolne. We wnętrzu jamy brzusznej węzły chłonne grupują się wokół pnia trzewnego, żołądka, trzustki, wątroby, śledziony, nerek i nadnerczy. Bardzo licznie występują w błonach surowiczych jelit (w krezkach) jako węzły krezkowe górne i dolne. W miednicy małej leżą węzły chłonne ścienne: bio-drowe zewnętrzne i wewnętrzne oraz trzewne: przypęcherzowe, przymacicze, przypochwowe, przyodbytnicze. W kończynie dolnej znajdują się nieliczne wę-zły chłonne podkolanowe powierzchowne i głębokie oraz liczne węzły chłonne pachwinowe powierzchowne i głębokie. Badaniem palpacyjnym można za-wsze wyczuć większe węzły chłonne pachwinowe i pachowe, a w przypadkach chorobowych także powiększone węzły szyi, podżuchwowe lub też łokciowe i podkolanowe.

Śledziona jest nieparzystym narządem jamy brzusznej, położonym w lewym podżebrzu, wewnątrzotrzewnowo. Jej podobny do ziarna kawy kształt jest bar-dzo zmienny, gdyż zależy od wypełnienia krwią oraz od stanu sąsiednich narzą-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


76

Teresa Gwardjak

dów. Śledziona waży około 150 g. Jej górna jej powierzchnia jest wklęsła (przy-lega do przepony), a na dolnej powierzchni występuje wnęka, przez którą wnika tętnica śledzionowa i wychodzi z niej żyła. Pod otrzewną leży łącznotkankowa torebka okrywająca śledzionę, z której w głąb narządu wnikają beleczki do-chodzące aż do wnęki (wzdłuż beleczek biegną naczynia krwionośne). Toreb-ka i beleczki zawierają włókna sprężyste i mięśniowe, dzięki którym śledziona może nagle i znacznie zmieniać swą objętość. Jest ona magazynem krwi. We-wnątrz śledziony wyróżnia się miazgę czerwoną i białą. Miazga czerwona jest to tkanka łączna siateczkowata, w której znajdują się krwinki, makrofagi i komórki plazmatyczne. Dochodzące do niej naczynia krwionośne otwierają się do zatok śledziony (występuje krążenie „dziwne” otwarte). Tu następuje proces rozpadu oraz fagocytozy erytrocytów i leukocytów, a także rozkład hemoglobiny. Miazga biała ma liczne grudki chłonne, rozproszone wśród układu siateczkowego mia-zgi czerwonej; jest miejscem powstawania i rozpadu limfocytów, wytwarza ciała odpornościowe.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


77

iV. układ nerwowY Opracowała Teresa Gwardjak

Układ nerwowy rozwija się z ektodermy. Na powierzchni zewnętrznej za-rodka powstaje cewa nerwowa, której przednia część rozszerza się i jest zawiąz-kiem mózgowia, a tylna, dłuższa, zawiązkiem rdzenia kręgowego. Z przedniej części cewy nerwowej powstają pęcherzyki pierwotne, które w dalszym rozwo-ju dzielą się na pęcherzyki wtórne. Pęcherzyki pierwotne – to tyłomózgowie, śródmózgowie i przodomózgowie. Układ nerwowy zbudowany jest z tkanki glejowej i tkanki nerwowej wła-

ściwej. Tkanka glejowa pełni funkcje podporowe, ochronne, odżywcze w sto-sunku do neuronów i w przeciwieństwie do nich ma zdolność rozmnażania się. Tkanka nerwowa właściwa składa się z neuronów, które są podstawowymi jednostkami architektonicznymi układu nerwowego. W neuronach gromadzą się zapasy glikogenu, ciał lipidowych i pigmentu. Neuron ma ciało komórkowe (tj. neurocyt z plazmą i jądrem), oraz dwa

rodzaje wypustek (tzw. włókna nerwowe): dendryty i neuryt. Ciała komórkowe mają w plazmie nitkowate neurofibrylle i ziarniste ciałka Nissla. Neuryty (nazy-wane włóknami osiowymi; aksonami) zbudowane są z neurofibrylli wychodzą-cych z ciała komórki, otoczonych specjalnymi osłonkami. Neuryty, osłonięte tylko cienką, przeźroczystą osłonką (Schwanna), nazywa-

ne są włóknami bezrdzennymi. Występują one w nerwach układu nerwowego autonomicznego. Włókna rdzenne, czyli mielinowe mają pod osłonką Schwan-na otoczkę z mieliny – galaretowatej substancji, zawierającej lecytynę i tłusz-cze. Osłonka rdzenna (mielinowa) podzielona jest na odcinki przewężeniami, przez które wnikają z otoczenia substancje odżywcze i jony sodu. Takie włókna występują w nerwach obwodowego układu nerwowego. Włókna bez osłonek nazywają się nagie i występują w zakończeniach nerwów węchowych, dotyko-wych i bólowych. Neuryty wyprowadzają impulsy nerwowe z ciała komórki do unerwianych

narządów ciała. One też przewodzą impulsy wewnątrz ośrodkowego układu nerwowego tworząc drogi nerwowe wstępujące i zstępujące. Neuryt na swym końcu, rozgałęziając się, tworzy tzw. drzewko końcowe, którym łączy się z inny-mi neuronami lub z komórkami narządu, przekazując im podniety. Połączenia te nazywają się stykami, czyli synapsami. Zakończenia neurytów w mięśniach prążkowanych tworzą tzw. płytki motoryczne, a jeśli kończą się w komórkach



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


78

Teresa Gwardjak

gruczołów – to oplatają je w formie koszyczka. Doprowadzaniem impulsów do ciała komórkowego zajmują się dendryty, które są bardzo rozgałęzione i liczne. Dendryty warunkują łączność pomiędzy neuronami. Zakończenia obwodo-wych wypustek komórkowych tzw. receptory, leżące w powłokach zewnętrz-nych, w układzie kostno-mięśniowym, w naczyniach krwionośnych, gruczołach, w narządach trzewnych i innych, służą do odbierania podniet czuciowych. Bodźce nerwowe przekazywane są do skupisk komórek w rdzeniu kręgo-

wym i w jego pobliżu oraz do mózgu, gdzie są gromadzone, przetwarzane, zapamiętywane i łączą się w świadomą całość. Zadaniem układu nerwowego jest: odbieranie podniet działających na organizm ze strony środowiska lub po-wstających w samym organizmie; przekształcanie otrzymanych podniet w po-budzenia nerwowe i przekazanie ich do odpowiedniej części układu nerwowe-go, gdzie ulegają przetworzeniu; wysyłanie impulsów nerwowych do narządów całego ciała.

Ryc. 71. Budowa neuronu: 1 – dendryty, 2 – jądro ciała komórkowego, 3 – część bezrdzenna aksonu (neurytu), 4 – część rdzenna aksonu (z osłonkami), 5 – osłonka mielinowa, 6 – osłonka Schwanna, 7 – neurofibrylle włókna osiowego, 8 – odcinek bezrdzenny aksonu, 9 – drzewko

końcowe, 10 – akson

Układ nerwowy dzieli się na część ośrodkową, obwodową i autonomiczną. Część ośrodkowa (nazywana układem ośrodkowym) składa się z rdzenia kręgo-wego i mózgowia. Część obwodową tworzy 31 par nerwów rdzeniowych oraz



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


79

układ nerwowy

zwojów rdzeniowych i 12 par nerwów czaszkowych oraz zwojów dla niektó-rych z nerwów czaszkowych. Część autonomiczna dzieli się na układ nerwowy współczulny i przywspółczulny.

1. ośrodkowy układ nerwowy Rdzeń kręgowy leży w kanale kręgowym i rozpoczyna się od otworu po-

tylicznego wielkiego, a kończy się na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego. Przedłużeniem rdzenia jest nić końcowa, przytwierdzająca go do okostnej kości

Ryc. 72. Podział rdzenia kręgowego na tle kręgosłupa: 1 – neuromery szyjne, 2 – neuromery piersiowe, 3 – neuromery lędźwiowe, 4 – neuromery krzyżowe, 5 – neuromer guziczny, 6 – stożek rdzeniowy, 7 – koński ogon, 8 – nić końcowa, C VII – ostatni kręg szyjny, Th XII – ostatni kręg piersiowy, L V – ostatni kręg lędźwiowy, S V – wierzchołek kości krzyżowej, Co

I – wierzchołek kości guzicznej



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


80

Teresa Gwardjak

guzicznej. Rdzeń dzieli się na odcinek szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i guziczny. Odchodzące od rdzenia włókna nerwowe tworzą korzenie (przedni i tylny), a następnie przechodzą w nerwy. Dzielą one umownie odcinki rdze-nia na segmenty (neuromery). W odcinku szyjnym znajduje się 8 neuromerów, w piersiowym jest ich 12, w lędźwiowym – 5, w krzyżowym – 5, a w guzicznym jest zlokalizowany 1 neuromer.Z zewnątrz rdzeń jest podzielony na dwie połowy: szczeliną pośrodkową

przednią i bruzdą pośrodkową tylną. W wewnętrznej budowie wyróżnia się leżącą obwodowo substancję bia-

łą, która tworzy drogi nerwowe, łączące rdzeń z mózgiem i mózgowie z rdze-niem, nazywane sznurami. Wyróżnia się parzyste sznury: przedni, boczny i tyl-ny. W głębi położona jest istota szara w kształcie litery H, tworząca parzyste rogi. Wewnątrz istoty szarej, przez cały rdzeń, ciągnie się cienki kanał central-ny wypełniony płynem mózgowo-rdzeniowym. Rogi przednie są zbudowane z komórek nerwowych ruchowych; część tylna tworzy rogi tylne, zbudowane z komórek czuciowych, a w części środkowej (w segmentach od 8 szyjnego do 2 lędźwiowego) położone są rogi boczne utworzone z komórek układu współ-czulnego. Części boczne w segmentach szyjnych krzyżowych rdzenia (od 2 do 4) mają komórki układu przywspółczulnego. Między rogami przednimi a tylny-mi występują skupiska komórek pośredniczących. Od komórek rogów przed-

Ryc. 73. Przekrój poprzeczny rdzenia kręgowego i łuk odruchowy złożony: 1 – skóra (receptor), 2 – włókno doprowadzające (dendryt), 3 – zwój rdzeniowy, 4 – korzeń tylny, 5 – komórka kojarzeniowa, 6 – korzeń przedni, 7 – włókno odprowadzające (akson), 8 – mięsień (efektor), 9 – bruzda pośrodkowa tylna, 10 – sznur tylny, 11 – róg tylny, 12 – sznur boczny, 13 – róg

boczny, 14 – róg przedni, 15 – sznur przedni, 16 – szczelina pośrodkowa przednia



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


81

układ nerwowy

nich i bocznych odchodzą aksony, tworzące korzenie przednie, natomiast do komórek rogów tylnych dochodzą aksony (tworzą korzenie tylne) pochodzące z komórek czuciowych leżących w zwojach rdzeniowych. Na każdym korzeniu tylnym występuje skupisko komórek czuciowych tworzących zwój. Wiele czynności rdzenia wyraża się w odruchach. Są to zjawiska fizjologicz-

ne, które polegają na reagowaniu na bodźce bez udziału świadomości (łuki odruchowe): wrażenia bólowe lub termiczne odbierane w zakończeniach ner-wowych (receptory) przenoszone są do komórek w zwojach rdzeniowych, skąd aksonami przekazane są do komórek pośredniczących, a następnie do komórek rogów przednich, gdzie za pomocą synaps pobudzają komórki ruchowe w tych rogach. Komórki ruchowe przekazują impuls ruchowy swymi aksonami do od-powiednich mięśni, wywołując ich skurcz, a więc reakcję obronną. Odbywa się to szybciej niż będzie uświadomiony ból. Rdzeń wytwarza wiele innych, bardziej skomplikowanych łuków odrucho-

wych (w tym wegetatywnych), wymagających aktywności różnych segmentów rdzenia. Do wykonania tych czynności istnieją włókna tworzące złożony system dróg własnych rdzenia, ułożonych w istocie białej. Łuk odruchowy jest podsta-wową jednostką funkcjonalną w układzie nerwowym. Łuki odruchowe proste przewodzą odruchy wrodzone, natomiast łuki odruchowe złożone (warunko-we) przewodzą odruchy wyuczone, nabyte.

Mózgowie leży w jamie czaszki i u dorosłego człowieka waży średnio od 1245 g (u kobiet) do 1375 g (u mężczyzn). Podobnie jak rdzeń kręgowy mózgo-wie zbudowane jest z istoty białej i szarej, przy czym istota szara, leżąca w głębi mózgu, tworzy skupiska nazywane ośrodkami nerwowymi, jądrami nerwowy-mi, a jednolita jest tylko w częściach mózgu tworzących korę. W mózgu (po po-dziale pęcherzyków pierwotnych) wyróżnia się następujące części: rdzeniomó-zgowie, tyłomózgowie wtórne (zbudowane z mostu i móżdżku), śródmózgowie, międzymózgowie i kresomózgowie.

Rdzeniomózgowie, zwane także rdzeniem przedłużonym lub opuszką rdze-nia kręgowego, bez żadnej granicy łączy się z rdzeniem kręgowym i przejmuje od niego szczelinę i bruzdę pośrodkową. Leży na stoku kości potylicznej i ma ok. 2,5 cm długości. Pełni bardzo ważne i zróżnicowane funkcje: kontroluje działanie rdzenia kręgowego, mieszczą się w nim ośrodki odpowiadające za rytm pracy serca, ośrodki wdechu i wydechu, ośrodki krążeniowe, ośrodki re-gulujące czynności trawienne (połykanie, ssanie, wydzielanie śliny) i odruchy obronne (kaszel, kichanie, czkawka, wymioty), znajduje się tu również jądro samotne, odbierające impulsy smakowe. Rdzeń przedłużony przewodzi pobu-dzenia nerwowe do wyższych odcinków mózgowia i do móżdżku oraz z tych odcinków w dół – do rdzenia kręgowego. Występują w nim skrzyżowania dróg nerwowych: w dolnej przedniej części krzyżują się drogi piramidowe (świado-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


82

Teresa Gwardjak

mego ruchu), a w górnej tylnej – drogi czucia głębokiego świadomego (skrzy-żowanie wstęg). Od rdzenia przedłużonego drogi biegną do móżdżku, tworząc tzw. konary dolne móżdżku.

Most leży jako zgrubienie nad rdzeniem przedłużonym i częściowo kon-tynuuje jego funkcje. Z tyłu mostu i rdzenia przedłużonego znajduje się prze-strzeń z płynem mózgowo- rdzeniowym – komora IV. Most zbudowany jest z dróg nerwowych, przebiegających do wyższych odcinków mózgu i odwrotnie, ale ma także włókna poprzeczne, łączące go z móżdżkiem, jako konary środ-kowe móżdżku. Mieszczą się w nim dodatkowo ośrodki regulujące napięcie mięśni szkieletowych (mimicznych); do odpowiednich jąder mostu docierają ponadto włókna nerwów słuchowych i przedsionkowych (związane z narządem równowagi).

Móżdżek leży w dole tylnym czaszki z tyłu mostu i rdzenia przedłużone-go. Zbudowany jest z dwóch półkul, połączonych tzw. robakiem móżdżku. Powierzchnia zewnętrzna móżdżku pokryta jest korą zbudowaną z komórek

Ryc. 74. Przekrój strzałkowy mózgowia: rdzeń kręgowy (1), tyłomózgowie (2 – rdzeń przedłużony, 3 – móżdżek, 4 – most), śródmózgowie (5), przodomózgowie (6 – międzymózgowie,

7 – kresomózgowie)



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


83

układ nerwowy

nerwowych, ułożonych w trzy warstwy. Głębiej znajduje się istota biała, two-rząca tzw. ciało rdzenne, od którego odchodzą trzy pary konarów móżdżku (drogi nerwowe) do sąsiednich odcinków mózgu. Kora i głęboko położone ją-dra móżdżku są ważnymi ośrodkami równowagi ciała, prawidłowych napięć mięśniowych w celu utrzymania pionowej postawy ciała; koordynują ponadto ruchy dowolne zarówno pod względem ich zakresu, siły jak i prędkości.

Śródmózgowie jest najmniejszą częścią mózgowia, która działa podobnie do niżej leżących odcinków mózgu, ale także mieści w sobie podkorowe ośrodki wzroku i słuchu. W tym wąskim odcinku występują też ośrodki hamujące i przy-spieszające przewodzenie impulsów w kierunku kory mózgowej. Zbudowane są z dwóch części: konarów mózgu i pokrywy mózgu. Konary mózgu mają od-nogi konarów i nakrywkę, w której przebiega wodociąg mózgu, łączący komorę III z komorą IV. Odnogi konarów to drogi nerwowe (istota biała) – powiązane z korą kresomózgowia drogi zstępujące. W nakrywce występują skupiska komó-rek ruchowych: parzyste jądro czerwienne i substancja czarna, które współdzia-łają z móżdżkiem (poprzez drogi tworzące konary górne móżdżku). Substancja biała nakrywki tworzy drogi nerwowe wstępujące; przebiegają one od rdzenia kręgowego w kierunku wyższych odcinków mózgowia (drogi czuciowe). Pokry-wa mózgu ma blaszkę pokrywy (blaszka czworacza), wzgórki górne i dolne oraz ramiona wzgórków. Wzgórki górne i dolne są podkorowymi ośrodkami wzroku i słuchu, od których odchodzą ramiona wzgórków do międzymózgowia (do za-wzgórza). Rdzeń przedłużony, most i śródmózgowie stanowią pień mózgu.

Międzymózgowie ma bardzo skomplikowaną budowę i spełnia liczne funkcje. Należy do przodomózgowia, wewnątrz niego znajduje się komora III wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym. W międzymózgowiu przeważają-ce miejsce zajmują dwa wzgórza, każde z nich – to duża masa istoty szarej, pełniąca funkcje podkorowego ośrodka czucia powierzchownego i głębokiego (nazywane są bramą do naszej świadomości); kontrolują one również impul-sy węchowe, smakowe, wzrokowe i słuchowe. W boczno-tylnej części wzgórz leżą zawzgórza z kolejnymi podkorowymi ośrodkami wzroku i słuchu. Mają one po dwa ciała kolankowate: boczne (wzrokowe) i przyśrodkowe (słuchowe). W tylno-górnej części wzgórz leży pojedyncze nadwzgórze, w którym wyróżnia się gruczoł dokrewny – szyszynkę, zawieszoną na dwóch prążkach (uzdecz-ki), przechodzących w trójkąty uzdeczek. Jedyną częścią międzymózgowia wi-doczną na podstawie mózgu jest podwzgórze. Występuje tam guz popielaty, zwężający się w lejek, na którym zawieszona jest przysadka mózgowa (gruczoł dokrewny). Z przodu guza popielatego znajduje się skrzyżowanie wzrokowe, z tyłu zaś leżą dwa ciała suteczkowate, które są ośrodkami przełączeniowymi dla drogi węchowej. Podwzgórze wpływa na wydzielniczą czynność przysadki mózgowej, a przez nią również na inne gruczoły wydzielania wewnętrznego.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


84

Teresa Gwardjak

Ponadto zawiera ośrodki kierujące czynnością autonomicznego układu nerwo-wego, które regulują łaknienie i pragnienie, popęd płciowy, temperaturę ciała, reakcje emocjonalne.

Kresomózgowie jest największą częścią mózgowia, siedliskiem świadomo-ści, panuje nad ośrodkami położonymi w innych częściach mózgu, z wyjąt-kiem ośrodków układu autonomicznego. Dzieli się na dwie półkule, połączone z sobą spoidłem wielkim, przez które przebiegają drogi łączące ośrodki w obu półkulach. Zewnętrzna powierzchnia kresomózgowia jest mocno pofałdowana i zbudowana z istoty szarej, tworzącej korę mózgu, zwaną płaszczem (składa się z sześciu warstw komórek nerwowych o różnych kształtach). Głębokie bruzdy dzielą półkule na płaty, w których korze występują ośrodki korowe, będące centrami wszelkiej działalności refleksyjnej (świadomej).

Ryc. 75. Mózgowie, widok z boku: 1 – kresomózgowie (1a – płat czołowy, 1b – płat ciemieniowy, 1c – płat potyliczny, 1d – płat skroniowy), 2 – pień mózgu, 3 – lokalizacja międzymózgowia,

4 – lokalizacja śródmózgowia, 5 – rzut mostu, 6 – móżdżek, 7 – rdzeń przedłużony

Wewnętrzna warstwa półkul, utworzona z istoty białej (licznych dróg ner-wowych), zawiera położone w niej skupiska neuronów – jąder podkorowych. Kora mózgu, w każdej półkuli ma pięć płatów: czołowy, w którym mieszczą się korowe ośrodki ruchu i ruchowe ośrodki mowy; ciemieniowy mieszczący korowe ośrodki czucia (powierzchownego i głębokiego) oraz smaku; potyliczny,



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


85

układ nerwowy

zawierający korowe ośrodki wzroku; skroniowy, w którym są korowe ośrodki słuchu i czuciowy ośrodek mowy; wyspa, w której zlokalizowane są korowe ośrodki pamięci dawnej, długotrwałej, ośrodki pamięci dźwiękowej oraz połą-czenia z polami emocji (w układzie limbicznym leżącym w głębi półkul). Ośrod-ki węchowe znajdują się w węchomózgowiu, które jest położone na podstawie mózgu, na przyśrodkowej powierzchni półkul mózgowych i w ich wnętrzu.

Ryc. 76. Przekrój czołowy płata czołowego – reprezentacja ruchowa w korze: obszary dla mięśni poruszających poszczególnymi odcinkami ciała

Najgłębiej w półkulach położone są dwie komory boczne, w których wytwa-rzany jest płyn mózgowo-rdzeniowy, jako przesącz osocza z naczyń krwiono-śnych. Spływa on następnie do niższych komór i do kanału centralnego rdzenia kręgowego. Część płynu wydobywa się na zewnątrz mózgu (pomiędzy opo-ny mózgu) i jest wchłaniana do krwi żylnej, a część spływa pomiędzy opony rdzenia, skąd jest wchłaniany do licznych splotów żylnych. Mózgowie i rdzeń kręgowy otoczone są trzema oponami mózgowo-rdzeniowymi: miękką, paję-czą i twardą. Stanowią one błony chroniące delikatną tkankę nerwową przed uszkodzeniami, rozprowadzają naczynia krwionośne, uszczelniają jamę czasz-ki i kanał kręgowy. Pomiędzy oponami znajduje się warstwa płynu mózgowo-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


86

Teresa Gwardjak

rdzeniowego utrzymującego odpowiednie ciśnienie śródczaszkowe i pełnią-cego funkcje odżywcze, termiczne i ochronne zarówno dla mózgu, jak i dla rdzenia kręgowego.

2. obwodowy układ nerwowyObwodowy układ nerwowy składa się z części rdzeniowej i czaszkowej.

Część rdzeniowa to 31 par nerwów rdzeniowych i zwojów rdzeniowych. Każdy nerw po odejściu od rdzenia przebija opony i wychodzi z kręgosłupa przez odpowiedni otwór międzykręgowy. Każdy z nich dzieli się na cztery gałę-zie: oponową, łączącą białą oraz tylną i przednią. Gałęzie oponowe wracają do kanału kręgowego i unerwiają opony (mają włókna czuciowe i autonomiczne). Gałęzie łączące białe biegną do zwojów układu nerwowego autonomicznego. Gałęzie tylne (grzbietowe) mają włókna czuciowe, ruchowe i autonomicz-

ne, zaopatrują mięśnie głębokie grzbietu, stawy kręgosłupa oraz skórę karku i grzbietu. Gałęzie przednie (brzuszne) również mają włókna czuciowe, rucho-we i autonomiczne, kierują się na przednią stronę tułowia i kończyn, tworzą sploty (oprócz gałęzi odchodzących od nerwów odcinka piersiowego rdzenia). W splotach następuje wymiana włókien nerwowych pochodzących z kilku są-siednich gałęzi przednich. Od splotów odchodzą poszczególne nerwy obwo-dowe.Gałęzie przednie nerwów szyjnych I–IV tworzą splot szyjny, który uner-

wia: skórę szyi i górnej części klatki piersiowej, skórę okolicy karku i małżowinę uszną oraz mięśnie głębokie szyi, przeponę, część mięśnia czworobocznego i mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Najdłuższym w tym splocie jest nerw przeponowy, unerwiający przeponę (ruchowo) oraz osierdzie, część opłucnej i otrzewnej (czuciowo). Gałęzie przednie nerwów szyjnych V–VIII i piersiowego I tworzą splot ra-

mienny, który unerwia czuciowo i ruchowo kończynę górną wraz z jej obręczą. Również od tego splotu biegną nerwy do powierzchownych mięśni grzbietu i klatki piersiowej. Do największych nerwów tego splotu należą: nerw pachowy, mięśniowo-skórny, pośrodkowy, promieniowy i łokciowy. Wszystkie one należą do nerwów mieszanych czuciowo-ruchowych. Gałęzie przednie 12 par nerwów piersiowych nie tworzą splotów, lecz ukła-

dają się w bruzdach pod żebrami, jako nerwy międzyżebrowe. Unerwiają mięśnie międzyżebrowe (ruchowo), a czuciowo skórę klatki piersiowej i górnej części brzucha, opłucną i otrzewną. Gałęzie przednie nerwów lędźwiowych I–IV wraz z częścią nerwu XII pier-

siowego tworzą splot lędźwiowy, który leży na mięśniu lędźwiowym większym. Unerwia on skórę i mięśnie dolnej części brzucha, skórę narządów płciowych, a także skórę i mięśnie uda: powierzchnię przednią i przyśrodkową, oraz skórę



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


87

układ nerwowy

Ryc. 77. Schemat obwodowego układu nerwowego – część rdzeniowa: 1 – nerw przeponowy (ze splotu szyjnego), 2 – splot ramienny, 3 – nerw pachowy, 4 – nerwy międzyżebrowe, 5 – nerw mięśniowo-skórny, 6 – nerw promieniowy, 7 – nerw pośrodkowy, 8 – nerw łokciowy, 9 – splot lędźwiowy, 10 – splot krzyżowy, 11 – splot sromowo-guziczny, 12 – nerw zasłonowy, 13 – nerw udowy, 14 – nerw kulszowy, 15 – nerw strzałkowy wspólny, 16 – nerw piszczelowy



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


88

Teresa Gwardjak

przyśrodkowej strony podudzia. Największymi nerwami tego splotu są: nerw udowy (unerwia przednią grupę mięśni uda) i nerw zasłonowy (unerwia grupę mięśni przywodzicieli uda). Gałęzie przednie z części nerwu IV i z nerwu V lędźwiowego oraz z ner-

wów krzyżowych I–III tworzą potężny splot krzyżowy (dochodzą do niego tak-że włókna z pozostałych gałęzi przednich nerwów krzyżowych i guzicznego). Leży on w miednicy mniejszej i unerwia: mięśnie obręczy miednicznej; narządy płciowe i ich skórę; mięśnie krocza; występują tu włókna układu przywspół-czulnego dochodzące do narządów miednicy mniejszej; skórę i mięśnie tylnej grupy uda; skórę i mięśnie podudzia i stopy; wszystkie stawy kończyny dolnej. Najdłuższym nerwem tego splotu i jednocześnie największym w organizmie jest nerw kulszowy. Biegnie on po tylnej stronie uda i unerwia ją, a następnie (jesz-cze nad stawem kolanowym) dzieli się na dwie duże gałęzie – nerw strzałkowy wspólny i nerw piszczelowy. Nerw strzałkowy wspólny po podziale na dwie gałęzie (powierzchowną i głęboką) unerwia przednią i boczną stronę goleni, a nerw piszczelowy zaopatruje łydkę i schodzi dwoma nerwami na podeszwo-wą stronę stopy. Gałęzie przednie nerwów krzyżowych IV i V oraz nerwu guzicznego tworzą

splot sromowo-guziczny, leżący przy wierzchołku kości krzyżowej. Unerwia on skórę krocza i narządów płciowych oraz mięśnie wokół odbytu i niektóre mięśnie dna miednicy.

Część czaszkową tworzy 12 par nerwów wychodzących z podstawnej powierzchni pnia mózgu (oprócz pary I i II). Mają one za zadanie unerwienie narządów głowy, chociaż niektóre z nich sięgają dalej, bo nawet do narzą-dów jamy brzusznej, np. nerw błędny. Nerwy czaszkowe można podzie-lić na czuciowe (zmysłowe), jak węchowe, wzrokowe, statyczno-słuchowe; następnie na nerwy ruchowe, jak nerwy mięśni oka czy języka; wreszcie na nerwy mieszane, mające włókna różnych rodzajów (czuciowe, ruchowe i autonomiczne). Osiem par nerwów czaszkowych: V–XII połączonych jest z tyłomózgowiem, III i IV mają swe ośrodki w śródmózgowiu, II dochodzi do międzymózgowia, I dochodzi do węchomózgowia, będącego częścią półkul mózgowych.I para – nerwy węchowe (zmysłowe), utworzone przez neuryty komórek

węchowych okolicy węchowej jamy nosowej, które dochodzą do opuszek wę-chowych, leżących pod płatem czołowym mózgu. II para – nerwy wzrokowe (zmysłowe) rozpoczynają się w siatkówce oka i dalej po wyjściu z oczodołu, krzyżują się (tylko włókna z przyśrodkowej części siatkówki oka), przechodzą jako pasma wzrokowe do ośrodków podkorowych. III para – nerwy okorucho-we (ruchowe), zaopatrujące większość zewnętrznych mięśni gałki ocznej. W ich skład wchodzą też włókna przywspółczulne, unerwiające między innymi mię-sień zwieracz źrenicy. IV para – nerwy bloczkowe i VI para – nerwy odwodzą-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


89

układ nerwowy

ce (ruchowe) unerwiają pozostałe mięśnie zewnętrzne oka. V para – nerwy trójdzielne (mieszane) mają włókna czuciowe, ruchowe. Nerwy te dzielą się na część oczną, szczękową i żuchwową. Włókna czuciowe unerwiają skó-rę głowy (zwłaszcza twarzy) i część skóry małżowin usznych, opony mózgu, błony śluzowe oczodołów, jamy nosowej i ustnej wraz z zębami i ślinianka-mi, stawy skroniowo-żuchwowe; kończą się w zwoju trójdzielnym wewnątrz czaszki, skąd biegną do wzgórz. Włókna ruchowe unerwiają mięśnie grupy żwaczowej i część mięśni nadgnykowych (gałąź żuchwowa). VII para – ner-wy twarzowe (mieszane) mają włókna ruchowe, czuciowe i autonomiczne. Włókna ruchowe unerwiają mięśnie mimiczne twarzy, mięśnie małżowiny usznej i mięśnie poruszające kosteczkami słuchowymi oraz część mięśni nad-gnykowych. Włókna czuciowe unerwiają błonę śluzową języka, podniebienia i jamy nosowej, gruczoły łzowe, ślinianki przyuszne, skórę części małżowin usznych i przewodów słuchowych zewnętrznych. Włókna autonomiczne biegną z czuciowymi i unerwiają wydzielniczo wcześniej wymienione gru-czoły. Włókna zmysłowe odbierają wrażenia smakowe z 2/3 grzbietowej po-wierzchni języka. VIII para – nerwy przedsionkowo-ślimakowe (zmysłowe) są nerwami równowagi i słuchu. Składają się z dwóch gałęzi, których neuryty odchodzą od narządów ucha wewnętrznego i docierają do ośrodków w mo-ście. IX para – nerwy językowo-gardłowe (mieszane) mają włókna czuciowe, ruchowe, zmysłowe i przywspółczulne. Włókna czuciowe unerwiają błonę śluzową gardła, 1/3 tylnej części języka, migdałki, jamy bębenkowej i trąbki słuchowej. Włókna ruchowe dochodzą do mięśni podniebienia miękkiego, niektórych mięśni nadgnykowych i gardła. Jest to najważniejszy nerw biorący udział w połykaniu. Włókna przywspółczulne unerwiają gruczoły błon śluzo-wych i ślinianki przyuszne, a włókna smakowe zbierają wrażenia z brodawek 1/3 tylnej części języka. X para – nerwy błędne (mieszane) mają głównie włók-na przywspółczulne, ale także ruchowe i czuciowe. Czuciowe unerwiają skórę tylnej powierzchni małżowiny usznej, błonę śluzową gardła i krtani, oponę twardą mózgu. Włókna ruchowe dochodzą do mięśni gardła i krtani. Włókna przywspółczulne unerwiają wydzielniczo gruczoły wszystkich narządów, do których dochodzą oraz ich mięśnie gładkie. Wychodzą one z jamy czaszki i docierają do wszystkich narządów szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej (oprócz 1/3 końcowej części okrężnicy). Na unerwianych narządach tworzą zwoje i sploty przywspółczulne: gardłowy, sercowy, przełykowy, płucne, żo-łądkowe i największy splot trzewny (słoneczny), od którego dochodzą gałęzie do wszystkich narządów jamy brzusznej (z wyjątkiem narządów miednicy ma-łej). XI para – nerwy dodatkowe (ruchowe) unerwiają część mięśnia mostko-wo-obojczykowo-sutkowego i część mięśnia czworobocznego. Rozpoczynają się włóknami zarówno w rdzeniu przedłużonym jak i w górnej szyjnej czę-ści rdzenia kręgowego. XII para – nerwy podjęzykowe (ruchowe) unerwiają wszystkie mięśnie języka: wewnętrzne i zewnętrzne.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


90

Teresa Gwardjak

Ryc. 78. Obwodowy układ nerwowy – część czaszkowa: –––––– włókna ruchowe, ------- włókna czuciowe, -·-·-·-·- włókna przywspółczulne



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


91

układ nerwowy

3. drogi nerwowe Drogi nerwowe zbudowane są neurytów (aksonów), tworzących substancję

białą w ośrodkowym układzie nerwowym. Dzielą się na drogi kojarzeniowe, łączące ośrodki po tej samej stronie mózgu lub rdzenia kręgowego; spoidłowe, łączące ośrodki w przeciwnych połowach mózgu lub rdzenia; projekcyjne, któ-re łączą rdzeń z mózgowiem (wstępujące, aferentne) i mózgowie z rdzeniem kręgowym (zstępujące, eferentne).

Drogi wstępujące przewodzą impulsy czuciowe ze skóry (dotyk, ucisk, ból, ciepło i zimno), czucie ścięgnisto-stawowe i czucie trzewne (ucisk i ból).

Ryc. 79. Drogi czucia świadomego. Ryc. A: 1 – droga rdzeniowo-opuszkowa, 3 – droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia. Ryc. B: 3a – droga rdzeniowo-wzgórzowa boczna, 2 – zwój rdzeniowy, 4 – neuron w jądrach: smukłym i klinowatym (w rdzeniu przedłużonym), 5 – wstęga

przyśrodkowa (czuciowa), 6 – wzgórze, 7 – rogi tylne rdzenia kręgowego



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


92

Teresa Gwardjak

Impulsy czucia skórnego, nazywanego powierzchownym, przebiegają dro-gami rdzeniowo-wzgórzowymi, leżącymi w sznurach bocznych i przednich rdzenia. Drogi te rozpoczynają się w rogach tylnych rdzenia, przechodzą na przeciwną stronę rdzenia (tzn. krzyżują się) i dochodzą do wzgórz, a następnie po przełączeniu prowadzone są do kory płatów ciemieniowych. Pozostałe im-pulsy, nazywane czuciowymi głębokimi, przewodzone są zarówno do móżdżku jak i do kory płatów ciemieniowych (czucie głębokie świadome).Do móżdżku (czucie głębokie nieświadome) prowadzą dwie drogi rdzenio-

wo-móżdżkowe: przednia i tylna, leżące w bocznych sznurach rdzenia. Jedna z nich (przednia) jest skrzyżowana (przechodzi od razu na drugą stronę rdzenia) i wnika do móżdżku na wysokości śródmózgowia, natomiast druga jest nieskrzy-żowana (tylna) – biegnie po tej samej stronie rdzenia i wchodzi do móżdżku z rdzenia przedłużonego. Drogi czucia głębokiego świadomego, czyli drogi rdzeniowo-opuszkowe

układają się w sznurach tylnych rdzenia kręgowego (nie wchodzą do rogów tyl-nych) i tworzą w każdym sznurze dwa pęczki włókien: smukły i klinowaty. Pęcz-kiem smukłym przewodzone są impulsy czuciowe z mięśni, skóry, ścięgien, sta-wów, okostnej kończyny dolnej i ścian brzucha (do linii przepony), a pęczkiem klinowatym z kończyn górnych, ścian klatki piersiowej, grzbietu, karku i szyi. Obydwa pęczki dochodzą do rdzenia przedłużonego, gdzie w odpowiednich jądrach przełączają się na drugi neuron, ulegają skrzyżowaniu i jako wstęgi przy-środkowe docierają do wzgórz. Tutaj po przełączeniu impulsów wysyłane są do płatów ciemieniowych i uświadomione. Kora mózgu reaguje zwrotnie (ruchowo) na napływające impulsy czuciowe lub samoistnie wytwarza pobudzenia nerwo-we, świadome przewodzone do rdzenia kręgowego drogami zstępującymi. Re-akcje ruchowe mogą powstawać także w ośrodkach niżej położonych tzn. w pniu mózgu. Są one sterowane przez móżdżek i nazywane ruchami nieświadomymi; często nawykowymi, wyuczonymi (mogą być kontrolowane przez korę mózgu). Z kory płata czołowego mózgu do rdzenia kręgowego przebiegające impulsy

tworzą drogi piramidowe (bo wiele ich aksonów rozpoczyna się w komórkach o kształtach piramid), które biegną przez torebkę wewnętrzną (obok wzgórz międzymózgowia), przez odnogi konarów śródmózgowia, most, przednią po-wierzchnię rdzenia przedłużonego do sznurów bocznych i przednich rdzenia kręgowego, a następnie wnikają do rogów przednich. W rdzeniu przedłużonym 80% włókien tych dróg ulega skrzyżowaniu, a 20% nie krzyżuje się tutaj, lecz dopiero w rdzeniu kręgowym, przed wejściem do rogów przednich.

Drogi pozapiramidowe odchodzą od jąder ruchowych pnia mózgu (jądro czerwienne, jądra blaszki czworaczej, jądra tworu siatkowatego, jądra przed-sionkowe w moście, jądro oliwki), przeważnie ulegają skrzyżowaniu i docho-dzą do rogów przednich rdzenia kręgowego (układają się w sznurach bocznych i przednich).



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


93

układ nerwowy

Dzięki krzyżowaniu włókien ośrodki prawej półkuli mózgu otrzymują i wysy-łają pobudzenia do lewej strony ciała.

Ryc. 80. Drogi ruchu świadomego – piramidowe: 1 – płat czołowy kory mózgowej, 2 – międzymózgowie (torebka wewnętrzna), 3 i 9 – śródmózgowie (odnogi konarów), 4 – most (włókna podłużne), 5 – rdzeń przedłużony (piramidy), 6 – droga korowo-rdzeniowa przednia (nieskrzyżowana), 7 – droga korowo-rdzeniowa boczna (skrzyżowana), 8 – skrzyżowanie

piramid (krzyżuje się ok. 80% włókien)



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


94

Teresa Gwardjak

4. autonomiczny układ nerwowy Autonomiczny układ nerwowy, nazywany wegetatywnym, kieruje stałą pracą

narządów wewnętrznych, która nie podlega naszej woli. Nawet przy utracie przytomności odbywa się oddychanie, praca serca, trawienie, przemiana mate-

Ryc. 81. Budowa i działanie autonomicznego układu nerwowego



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


95

układ nerwowy

rii i inne. Istnieje jednak silny związek między układem autonomicznym a psy-chiką. Objawy psychiczne wywołują zmiany w czynności narządów wewnętrz-nych, np. pocenie się ze strachu, przyspieszone bicie serca; układ wegetatywny oddziałuje również na psychikę: głód, zmęczenie wpływają na samopoczucie. Chociaż nazwa tego układu wskazuje na pewną jego samodzielność, to wy-kazuje on ścisłe powiązania czynnościowe i morfologiczne z układem mózgo-wo- rdzeniowym. Komórki początkowe układu autonomicznego leżą w rdzeniu i w mózgowiu (głównie w pniu mózgu). Układ ten składa się z dwóch części: współczulnej (sympatycznej) i przywspółczulnej (parasympatycznej). Obie czę-ści działają wobec siebie antagonistycznie. Harmonijne działanie narządów we-wnętrznych jest efektem jednoczesnego pobudzania obu tych części.

Część współczulna układu autonomicznego ma komórki początkowe, po-łożone w rogach bocznych rdzenia kręgowego. Odchodzące od nich aksony przebiegają przez korzenie przednie (wraz z aksonami komórek ruchowych ro-gów przednich), następnie oddzielają się od nich i docierają do komórek zwo-jów własnych. Są to włókna łączące białe (mają osłonkę mielinową). Zwoje leżą po obu stronach kręgosłupa i tworzą dwa pnie współczulne. Pnie przypomina-ją kształtem drabinkę, gdyż ich zwoje pomiędzy sobą połączone są włóknami międzyzwojowymi, które mają przebieg pionowy i poziomy. Ze zwojów pnia współczulnego wychodzą włókna łączące szare (pozbawione osłonki mielino-wej) i dołączają do nerwów rdzeniowych. Wraz z nimi biegną na obwód cia-ła unerwiając gruczoły skóry, mięśnie gładkie i ściany naczyń krwionośnych. Oprócz tych włókien ze zwojów pni współczulnych odchodzą gałęzie szare długie, które razem z naczyniami krwionośnymi lub samodzielnie docierają do narządów wewnętrznych, unerwiając ich mięśnie gładkie i gruczoły. W pniach współczulnych wyróżnia się zwoje szyjne, piersiowe, brzuszne,

miedniczne i zwój nieparzysty (leży na wierzchołku kości guzicznej). Odcinek szyjny ma 2–3 zwoje, które unerwiają mięsień rozwieracz źrenicy, gruczoły jamy nosowej i ustnej, ślinianki, gruczoły gardła i krtani, tarczycę i przytarczyce, gru-czoły i mięśnie przywłosowe skóry głowy, twarzy i szyi oraz ściany naczyń krwio-nośnych tych okolic. Od każdego z trzech parzystych zwojów szyjnych odchodzą włókna do mięśnia sercowego. Ostatni zwój szyjny często łączy się z pierwszym piersiowym i wspólnie tworzą zwój gwiaździsty. Odcinek piersiowy pni współczul-nych ma po 12 zwojów, od których odchodzą gałęzie do ścian naczyń krwiono-śnych klatki piersiowej oraz do jej narządów tworząc sploty przy: sercu, przełyku, oskrzelach, aorcie. Występują tu również dwa nerwy trzewne, które przechodzą przez przeponę i łączą się ze splotem trzewnym (słonecznym) i ze splotem ner-kowym. Pnie współczulne w odcinku brzusznym mają po 3–5 zwojów, z których włókna unerwiają narządy jamy brzusznej, wcześniej wytwarzając sploty. Najpotężniejszy jest splot trzewny, zwany słonecznym lub mózgiem brzusz-

nym, który ma liczne zwoje. Odchodzące od nich włókna biegną wzdłuż na-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


96

Teresa Gwardjak

czyń krwionośnych do narządów i tworzą sploty: przeponowy, żołądkowy, wą-trobowy, nerkowy, nadnerczowy, śledzionowy, jajnikowy lub jądrowy, aortowy brzuszny, krezkowy górny i dolny (do jelit), odbytniczy górny i biodrowy. Oprócz tego bezpośrednie włókna dochodzą do trzustki, ale także do nadnerczy i żo-łądka. Odcinek miedniczny składa się z 3–4 zwojów parzystych i końcowego zwoju nieparzystego. Włókna po wyjściu ze zwojów wytwarzają sploty: pod-brzuszny górny i dolny, które unerwiają wszystkie narządy miednicy mniejszej, jej naczynia krwionośne oraz naczynia narządów płciowych zewnętrznych.

Ryc. 82. Powiązania rdzenia kręgowego z układem współczulnym: 1 – pień współczulny, 2 – zwój współczulny, 3 – gałąź łącząca biała (przedzwojowa), 4 – gałąź łącząca szara (zazwojowa), 5 – nerw trzewny, 6 – zwój krezkowy górny, 7 – ściana jelita, 8 – kosmki, 9 – nerw

współczulny w krezce jelita, 10 – zwój trzewny splotu słonecznego



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


97

układ nerwowy

Część przywspółczulna autonomicznego układu nerwowego ma włókna, które unerwiają narządy wewnętrzne obok części współczulnej (stąd nazwa pa-rasympatyczny), ale nie przebiegają one przez zwoje pnia współczulnego. Ko-mórki początkowe części przywspółczulnej znajdują się w pniu mózgu, w istocie szarej pośredniej rdzenia kręgowego, w segmentach krzyżowych II–IV rdzenia. Włókna te na ogół nie tworzą samodzielnych nerwów (oprócz nerwu błędnego – poniżej krtani i nerwów miednicznych), lecz dołączają się do niektórych ner-wów czaszkowych i rdzeniowych, zdążając z nimi do unerwianych narządów. Włókna przedzwojowe (białe) w tym układzie są długie – dochodzą do ścian unerwianych narządów. Tu leżą zwoje przywspółczulne, w których następu-je przełączanie impulsów, a stąd biegną włókna zazwojowe (szare) do mięśni gładkich, naczyń krwionośnych i gruczołów odpowiednich narządów. W części przywspółczulnej występuje więc odcinek czaszkowy, rdzeniowy i krzyżowy. Z odcinka czaszkowego włókna biegną z nerwem okoruchowym (III), twarzowym (VII), językowo-gardłowym (IX) i błędnym (X). Unerwiają one narządy, do któ-rych dochodzą te nerwy w obrębie głowy, szyi, klatki piersiowej i jamy brzusz-nej. Część włókien tworzy sploty mieszane ze splotami współczulnymi: splot gar-

dłowy, sercowy, trzewny. Odcinek rdzeniowy ma komórki w rdzeniu kręgowym pomiędzy rogami tylnymi a przednimi (w części pośrednio-przyśrodkowej), któ-rych włókna wychodzą częściowo przez korzenie przednie i przez korzenie tylne. Dochodzą one do gruczołów skóry grzbietu, jej naczyń krwionośnych i mięśni przywłosowych, lecz wywierają mały wpływ. Odcinek krzyżowy układu przywspółczulnego ma komórki początkowe w części pośrednio-przyśrodko-wej segmentów krzyżowych rdzenia (od 2 do 4). Ich włókna przedzwojowe przechodzą przez splot krzyżowy, a następnie biegną samodzielnie do splotu podbrzusznego dolnego (współczulnego), gdzie najczęściej mają swe zwoje. Włókna zazwojowe (szare) unerwiają: położoną po lewej stronie jamy brzusz-nej część jelita grubego (aż do odbytnicy), pęcherz moczowy, cewkę moczową, narządy płciowe wewnętrzne i zewnętrzne.

5. narządy zmysłów Zadaniem narządów zmysłów jest informowanie mózgu o tym, co dzieje się

w bliższym lub dalszym otoczeniu człowieka oraz na powierzchni ciała. Odbie-raniem podniet zajmują się zakończenia wyspecjalizowanych komórek czucio-wych nazywane receptorami. Do narządów zmysłów zaliczamy: narząd węchu, smaku, wzroku, słuchu, równowagi, receptory znajdujące się w skórze.

Narząd węchu informuje o właściwościach wdychanego powietrza. Jego re-ceptory zlokalizowane są w błonie śluzowej górnej części jamy nosowej, jako nabłonek węchowy. Włókna stąd odchodzące tworzą nerwy węchowe, które przechodzą przez otworki w kości sitowej i wnikają do dwóch opuszek wę-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


98

Teresa Gwardjak

chowych. Następnie impulsy węchowe przekazywane są pasmami i drogami węchowymi do kory wyspy i płata skroniowego mózgu. Sądzi się, że zapachy są kompozycjami pięciu zasadniczych woni: gnilnej, kwiatowej, balsamicznej, korzennej i spalenizny.

Narząd smaku zlokalizowany jest głównie w błonie śluzowej jamy ustnej i języka, w postaci kubków smakowych (słabiej na podniebieniu miękkim, w na-głośni krtani). Podrażnienie kubków smakowych powodują substancje chemicz-ne zawarte w płynach pokarmu lub w ślinie. Na smak gorzki reagują receptory położone na nasadzie (z tyłu) języka, smak słony i kwaśny odbierają receptory leżące na brzegach języka, smak słodki kubki rozsiane na końcu języka. W bro-dawkach nitkowatych (najliczniejsze), które nadają językowi szorstkość, znajdu-ją się receptory dotyku. Wrażenia smakowe odbierają nerwy czaszkowe VII, IX i X. Dużą rolę w odczuwaniu smaku odgrywa węch i temperatura spożywanych pokarmów.

Narząd wzroku mieści się w oczodole i składa się z gałki ocznej i narządów dodatkowych, do których zalicza się: 6 mięśni, gruczoł łzowy, powieki, rzęsy i brwi. Oczodół wyścielony jest tkanką tłuszczową otaczającą gałkę oczną; chro-ni ją i pozwala na swobodne, bezbolesne poruszanie się. Dwuoczne widzenie pozwala uzyskiwać wrażenie trójwymiarowości. Gałka oczna ma kształt zbliżony do kuli (jej średnica wynosi około 25 mm),

otoczonej z zewnątrz twardówką – łącznotkankową błoną, która ma białe zabar-wienie. Do twardówki przyczepiają się mięśnie poruszające gałką oczną. Twar-dówka z przodu przechodzi w przeźroczystą rogówkę, która wyróżnia się od kulistego kształtu gałki ocznej większą wypukłością. Błona rogówki jest dobrze unerwiona, ale pozbawiona naczyń krwionośnych; przenika przez nią światło i widoczna jest leżąca za nią kolorowa tęczówka. Pod błoną włóknistą leży bło-na naczyniowa, do której należy położona z tyłu naczyniówka, a z przodu –cia-ło rzęskowe i tęczówka. Naczyniówka ma dwie warstwy naczyń krwionośnych, które odżywiają sąsiadujące z nią warstwy, zwłaszcza siatkówkę. Ciało rzęskowe ma kształt pierścienia z fałdami i wyrostkami, mieści się w nim również mięsień rzęskowy o różnokierunkowym przebiegu włókien (działa niezależnie od naszej woli). Od wewnętrznej strony pierścienia odchodzą cienkie włókna podobne do więzadeł, które łączą się z soczewką i tworzą obwódkę rzęskową soczew-ki. Kurczący się mięsień rzęskowy poprzez nici obwódki rzęskowej wpływa na kształt soczewki, a więc na akomodację oka. Do ciała rzęskowego w kierunku przednim przymocowana jest tęczówka, mająca kształt krążka przebitego cen-tralnie czarnym otworem – źrenicą. Tęczówka ma wiele warstw, wśród których okrężnie układają się dwa rodzaje mięśni gładkich: zwieracz i rozwieracz źre-nicy, regulujące ilość światła wpadającego do wnętrza gałki ocznej (unerwione przez układ nerwowy autonomiczny). W tęczówce znajdują się komórki barw-nikowe silnie wypełnione pigmentem, nadając jej barwę. Warstwą wewnętrz-ną i najcieńszą ścian gałki ocznej jest siatkówka. Pomiędzy błoną naczyniową



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


99

układ nerwowy

a siatkówką znajduje się cienka warstwa barwnikowa, pochłaniająca światło. Zawiera ona dużo pigmentu (nazywana jest jagodówką). Siatkówka składa się z kilku warstw komórek i włókien nerwowych, wśród których leżą światłoczułe komórki czopki i barwoczułe pręciki. Siatkówka ma dwa odcinki: tylny i przed-ni. Tylny jest wrażliwy na światło i tworzy część wzrokową siatkówki, a przed-

Ryc. 83. Budowa narządu wzroku. Ryc. A. Przekrój poziomy gałki ocznej prawej: 1 – źrenica, 2 – rogówka, 3 – tęczówka, 4 – soczewka, 5 – spojówka, 6 – ciało szkliste, 7 – twardówka, 8 – naczyniówka, 9 – siatkówka, 10 – dołek środkowy (plamka żółta), 11 – nerw wzrokowy, 12 – oś gałki ocznej, 13 – ciało rzęskowe. Ryc. B. Przekrój strzałkowy oka: 1 – mięsień dźwigacz powieki górnej, 2 – mięsień prosty górny oka, 3 – nerw wzrokowy, 4 – ciało tłuszczowe, 5 – mięsień prosty dolny oka, 6 – mięsień skośny dolny oka, 7 – spojówka gałki ocznej, 8 – powieka dolna, 9 – gałka oczna, 10 – komory oka z cieczą wodnistą, 11 – spojówka

powieki górnej



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


100

Teresa Gwardjak

ni jest niewrażliwy na światło – część ślepa. Od części wzrokowej odchodzą włókna nerwowe, które zbiegają się w siatkówce, przebijają otwór w twardów-ce, tworząc II nerw czaszkowy-wzrokowy opuszczający oczodół. Obok ujścia nerwu wzrokowego znajduje się plamka żółta z największym zagęszczeniem receptorów, jest więc polem najlepszego widzenia. Wnętrze gałki ocznej zaj-mują trzy substancje łamiące światło: soczewka, ciało szkliste i ciecz wodnista. Soczewka zawieszona jest za tęczówką. Jest to samodzielne ciało dwuwypukłe i bezbarwne o dużej elastyczności. Za soczewką znajduje się przeźroczyste cia-ło szkliste, które zajmuje największą objętość gałki ocznej i nadaje jej kształt. Ma ono luźną, galaretowatą konsystencję i mały wskaźnik załamywania światła. Ciecz wodnista produkowana jest przez ciało rzęskowe z osocza i ciągle ulega odnowie; odpływa do naczyń żylnych. Ciecz wodnista odżywia soczewkę i ro-gówkę, a wypełnia komory oka. Komora przednia to przestrzeń między rogów-ką a tęczówką, natomiast komora tylna znajduje się między tęczówką a ciałem szklistym. Obie komory mają połączenie przez otwór źrenicy. Gałce ocznej towarzyszą narządy dodatkowe. Powieki: górna i dolna zakoń-

czone rzęsami – to fałdy nieowłosionej skóry, które na wewnętrznej powierzch-ni pokryte są błoną śluzową – spojówką. Pełnią funkcje ochronne i rozprowa-dzają łzy, nawilżające błonę zewnętrzną oka. Łzy produkowane są przez gruczoł łzowy, położony w górno-bocznej części oczodołu. Łzy chronią gałkę oczną przed wysychaniem, działają bakteriobójczo; nadmiar łez spływa do jamy noso-wej, przez przewód nosowo-łzowy w przyśrodkowej części oczodołu. Mięśnie poruszające gałką oczną są poprzecznie prążkowane, leżą wewnątrz oczodołu i unerwione są przez nerwy czaszkowe.

Narząd przedsionkowo-ślimakowy obejmuje dwa narządy: narząd słuchu i narząd równowagi. Są one ściśle połączone z uchem, w którym wyróżnia się trzy odcinki: ucho zewnętrzne, ucho środkowe i ucho wewnętrzne. Ucho ze-wnętrzne przechwytuje fale dźwiękowe i kieruje je do następnych odcinków. Składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego. Małżo-wina uszna zbudowana jest z charakterystycznej, pofałdowanej chrząstki oto-czonej skórą, zaopatrzoną w mięśnie (u człowieka szczątkowe) i podścieloną tkanką tłuszczową. Przewód słuchowy zewnętrzny (długość 2,5–3 cm) prowa-dzi w głąb kości skroniowej. Okryty jest skąpo owłosioną skórą (ma specyficzne gruczoły łojowe) i zakończony błoną bębenkową o średnicy ok. 8 mm i grubo-ści ok. 0,1 mm. Błona bębenkowa napinana jest przez mięsień leżący po jej wewnętrznej stronie, gdzie również przyrasta młoteczek – kosteczka słucho-wa. Ucho środkowe, zwane jamą bębenkową, wyścielone jest błoną śluzową, a do jej ściany przyśrodkowej przylega okienko błędnika oraz okienko ślimaka (należą do ucha wewnętrznego). Błonę bębenkową z okienkiem przedsionka łączy łańcuch połączonych z sobą stawami i poruszanych mięśniami koste-czek słuchowych. Kosteczki słuchowe to: młoteczek, kowadełko i strzemiącz-



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


101

układ nerwowy

ko. Od jamy bębenkowej w kierunku gardła biegnie trąbka słuchowa (długość 3,5–4 cm), która wprowadza do niej powietrze, wyrównuje ciśnienie w uchu środkowym, co umożliwia drgania błony bębenkowej i zapobiega jej uszkodze-niom. Ucho wewnętrzne znajduje się w piramidzie kości skroniowej i zawiera narządy zmysłowe równowagi i słuchu. Błędnik ma część środkową – przed-sionek, od którego do przodu odchodzi ślimak (narząd słuchu), a ku tyłowi odchodzą trzy kanały półkoliste (narząd równowagi). Od przedsionka do ucha środkowego uchodzą dwa okienka. Okienko przedsionka zamknięte kostecz-ką – strzemiączkiem i okienko ślimaka zasłonięte błoną. Ponadto przedsionek łączy się z woreczkiem, łagiewką i z krótkim przewodem dochodzącym do śli-maka. Wszystkie te części są błoniaste i wypełnia je płyn nazywany śródchłonką. Ruch śródchłonki podrażnia znajdujące się w kanałach półkolistych, w łagiewce i w woreczku receptory równowagi, od których odchodzące włókna utworzą nerw statyczny. Z zewnątrz otoczone są błędnikiem kostnym. Oprócz błędni-ka znajduje się kostny ślimak, podobny do muszli ślimaka winniczka. W jego wnętrzu znajduje się ślimak błoniasty, którego elementy przylegają do kostnych ścian i tworzą tzw. narząd spiralny (Cortiego) zbudowany z komórek rzęsatych, ułożonych w kilku rzędach. Część powierzchni ścian ślimaka pokrywa boga-to unaczyniony nabłonek. Pozostałą przestrzeń ślimaka wypełnia śródchłonka,

Ryc. 84. Schemat narządu słuchu i równowagi: ucho zewnętrzne (1 – małżowina uszna, 2 – przewód słuchowy zewnętrzny, 3 – błona bębenkowa), ucho środkowe (4 – kosteczki słuchowe, 5 – trąbka słuchowa), ucho wewnętrzne (6 – ślimak, 7 – kanały półkoliste,

8 – przewód słuchowy wewnętrzny z nerwem VIII)



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


102

Teresa Gwardjak

przepływająca przewodem łączącym z woreczka. Drgania błony bębenkowej, o różnej częstotliwości, przenoszone są na kosteczki słuchowe, a te następnie wprawiają w drgania śródchłonkę, która podrażnia receptory narządu Cortiego. Impulsy nerwowe odprowadzane są włóknami do nerwu słuchowego. Nerw słuchowy i nerw statyczny razem opuszczają kość skroniową, jako nerw czasz-kowy VIII, czyli przedsionkowo-ślimakowy.

6. skóraSkóra jest rozciągliwą i elastyczną powłoką, pokrywającą całą zewnętrzną

powierzchnię ciała (ok. 2 m²). Pełni ona funkcję ochronną przed ujemnym wpływem czynników mechanicznych, chemicznych, termicznych i przed drob-noustrojami chorobotwórczymi. Bierze udział w regulacji temperatury ciała oraz w gospodarce wodnej i mineralnej. Jest narządem czucia, przyjmując bodźce dotykowe, bólowe i termiczne. Pełni też funkcje narządu magazynowego, gdyż w tkance podskórnej może odkładać się znaczna ilość tkanki tłuszczowej. Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i tkanki podskór-

nej. Naskórek zbudowany jest z nabłonka wielowarstwowego płaskiego, który łatwo ulega złuszczaniu i łatwo narasta. W warstwie tej pod wpływem promieni ultrafioletowych powstaje pigment, który chroni głębsze tkanki przed przegrza-niem. Skóra właściwa zbudowana jest z tkanki łącznej i ma dwie warstwy: bro-dawkowatą oraz głębiej leżącą warstwę siatkowatą. Brodawki skóry właściwej wciskają się w naskórek, dochodzą do nich naczynia włosowate krwionośne i limfatyczne oraz nerwowe ciałka dotykowe. Wzdłuż rzędów brodawek ukła-dają się listewki skórne, szczególnie widoczne na dłoniach i stopach, zwane liniami papilarnymi – są stałe i charakterystyczne dla każdej osoby. Warstwa siat-kowata zbudowana jest głównie z włókien klejodajnych tworzących sieć o gru-bych oczkach. Obie warstwy łagodnie przechodzą jedna w drugą. W skórze właściwej mogą występować skupiska mięśni gładkich (w mosznie, w otoczce sutka). Tkanka podskórna przytwierdza skórę właściwą do leżących głębiej tka-nek i narządów: powięzi, ścięgien, okostnej; tworząc podściółką tłuszczową. Stanowi zapas substancji odżywczych, chroni przed utratą ciepła i urazami me-chanicznymi. Wytworami dodatkowymi skóry są: włosy, paznokcie, gruczoły łojowe i potowe oraz gruczoły mleczne.Gruczoły potowe są cewkowe, a ich wydzieliną jest wodnisty pot. Z części

kłębkowej odchodzi wydłużona cewka wyprowadzająca, na powierzchnię skó-ry. Rozmieszczenie ich jest nieregularne, a nie występują na wargach, żołędzi, prąciu i łechtaczce. Wydzielają około pół litra potu na dobę. W niektórych oko-licach ciała gruczołom potowym towarzyszą gruczoły wonne. Gruczoły łojowe w większości otwierają się do mieszków włosowych i wydzielają łój pokrywający skórę warstwą ochronną, a także nadający włosom elastyczność. Nie występują na opuszkach palców rąk i stóp. Gruczoły mleczne, czyli sutkowe, to największe



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


103

układ nerwowy

gruczoły skóry. Mieszczą się na klatce piersiowej i w pełni rozwijają się tylko u kobiet pod wpływem hormonów jajnikowych. Zbudowane są z 15–20 stożko-watych płatów, ułożonych promieniście wokół wyniosłości brodawki sutkowej. Każdy płat ma budowę pęcherzykową, a odchodzący od niego przewód rozsze-rza się w zatokę mlekową, która uchodzi na brodawce sutkowej. Wydzielanie po porodzie mleka regulowane jest przez hormony przysadki mózgowej. Włosy są rogowymi włóknami, które częściowo tkwią w skórze, jako korzeń

włosa, a częściowo wystają nad powierzchnię skóry, jako łodyga włosa, zawie-rająca pigment. Występują prawie na całej powierzchni skóry oprócz dłoni, po-deszew oraz okolic, w których skóra przechodzi w błonę śluzową. Rozróżnia się trzy rodzaje włosów: meszek (pokrywa tułów, kończyny i twarz), włosy krótkie (brwi, rzęsy, włosy nozdrzy przednich i przewodu słuchowego), włosy długie (włosy głowy, łonowe, u mężczyzn na brodzie i klatce piersiowej). Korzeń włosa tkwi w pochewkowatym zagłębieniu naskórka tzw. mieszku włosowym. Zakoń-czony jest opuszką włosa, do której dochodzą naczynia krwionośne i nerw. Do mieszka włosowego przyczepia się mięsień przywłosowy (jego skurcz powoduje

Ryc. 85. Budowa skóry nieowłosionej: 1 – naskórek, 2 – skóra właściwa, 3 – tkanka podskórna, A – zakończenie wolne (ból), B – łąkotki Merkela (dotyk), C – ciałko Meissnera (dotyk), D – ciałka Ruffiniego (ciepło), E – ciałka Krausego (zimno), F – ciałka Golgiego (ucisk),

G – ciałko Paciniego (ucisk)



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


104

Teresa Gwardjak

tzw. gęsią skórkę), a wzdłuż mieszka ułożony jest gruczoł łojowy otwierający się do mieszka. Paznokcie występują jako półprzezroczyste, rogowe płytki na ostatnich pa-

liczkach palców. Leżą po stronie grzbietowej i pełnią funkcje ochronne, a także wspomagają zmysł dotyku. Powierzchnia, do której przylega paznokieć nazywa się macierzą (warstwa rozrodcza paznokcia) i otoczona jest po bokach i na pod-stawie wałami paznokciowymi. Paznokieć kończy się brzegiem wolnym. Zmysły skórne odbierają wrażenia dotyku, ciepła, zimna, bólu. Zakończenia nerwów czuciowych leżą albo bezpośrednio skórze właściwej (zakończenia wolne), albo mają postać specjalnych ciałek. Zakończenia wolne odbierają wrażenia bólowe. Czucie ciepła odbierają ciałka Ruffiniego, a zimna – ciałka Krauzego, leżące głę-biej w skórze. Czucie dotyku jest odbierane przez ciałka Meissnera, najliczniej położone na opuszkach palców, wargach, języku, policzkach i w skórze narzą-dów płciowych zewnętrznych.

piśmiennictwo Aleksandrowicz R. (2000). Małyatlasanatomiczny, PZWL, Warszawa.Bochenek A. i wsp. (2007). Anatomiaczłowieka,PZWL, Warszawa.Chlebińska J. (1986). Anatomiaifizjologiaczłowieka, wydanie V, Wydawnictwa Szkolne Pedagogiczne, Warszawa.

Delmas A. (1975). Drogiiośrodkinerwowe, PZWL, Warszawa.Feneis H. (1986). Ilustrowany słownik międzynarodowego mianownictwa

anatomicznego, PZWL, Warszawa.Gołąb B. (2004). Anatomia czynnościowa ośrodkowego układu nerwowego, PZWL, Warszawa.

Małaencyklopediamedycyny.T. I–II (1982). PWN, Warszawa.Schumacher G.H., Ziółkowski M., red. (1994). Anatomiatopograficznaczłowieka, Wydawnictwo Volumed, Wrocław.

Sobotta (2001). Atlas anatomii człowieka, Vol. III, Urban & Fischer Verlag, München-Jena.

Voss H., Herrlinger R. (1974). Anatomia człowieka. Repetytorium, PZWL, Warszawa.



##7#52#a

MTM1NTk

xM0E2ND

MwNjMzM


anatomia-czlowieka-kompendium (1).pdf

Documents

Transcript of anatomia-czlowieka-kompendium (1).pdf