Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Olsztynie

ul. 1 – Maja 3, 10-117 Olsztyn tel. 089 5212687, fax 089 5212688, e-mail: robidz.olsztyn@kobidz.pl

ANALIZA TRADYCJI

WIEJSKIEGO BUDOWNICTWA JEDNORODZINNEGO

NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-

MAZURSKIEGO

OLSZTYN 2010

2

ANALIZA TRADYCJI

WIEJSKIEGO BUDOWNICTWA JEDNORODZINNEGO

NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO

Zespół autorski:

Tekst:

Iwona Liżewska

Joanna Porębska-Srebrna

Marzena Zwierowicz

Fotografie:

Iwona Liżewska

Rysunki, opracowanie map

Marzena Zwierowicz

OLSZTYN 2010

3

SPIS TREŚCI

1. Temat, cel, zakres i podstawa opracowania 5

2. Krajobraz wsi województwa warmińsko-mazurskiego 7

3. Warunki naturalne 9

4. Krótki rys historyczny 12

5. Projekty typowe, inspiracje regionalne 14

6. Układy przestrzenne wsi 16

7. Układy przestrzenne zagród 20

8. Formy zabudowy mieszkalnej i gospodarskiej, zasięg występowania 22

9. Bryła domu 26

10. Bryły budynków gospodarskich 31

11. Konstrukcja, materiał 34

12. Detal 36

13. Mała architektura 40

14. Zieleń 42

15. Bibliografia 43

16. Ilustracje

4

1. TEMAT, CEL, ZAKRES I PODSTAWA OPRACOWANIA

Temat

Tematem opracowania jest rozpoznanie i analiza tradycyjnego budownictwa

mieszkalnego i gospodarskiego wsi na terenie województwa warmińsko-mazurskiego

jako elementu determinującego unikalny krajobraz kulturowy regionu.

Cel

Celem opracowane jest analiza i określenie typów oraz cech

charakterystycznych jednorodzinnej wiejskiej zabudowy mieszkalnej i gospodarskiej

jako materiału wyjściowego do projektowania współczesnych domów mieszkalnych,

zgodnych z tradycją budowania na terenie województwa, a stanowiących nowoczesną

kontynuacją regionalnej architektury. Ważnym elementem pracy jest identyfikacja

istotnych różnic i określenie zasięgu występowania poszczególnych typów historycznej

zabudowy tak, aby nowopowstające projekty mogły być precyzyjnie adresowane

do poszczególnych podregionów.

Zakres

Opracowaniem objęto tereny wiejskie województwa warmińsko-mazurskiego

poza zasięgiem miast i terenów podmiejskich. Na terenie wsi województwa solidna

i trwała zabudowa murowana sprzed II Wojny Światowej przetrwała na skalę

nieporównywalnie większą niż w innych częściach Polski. W opracowaniu analizowana

jest zabudowa wartościowa, która w pozytywny sposób determinuje kształt krajobrazu.

Za podstawową jednostkę odniesienia i podziału terytorialnego przyjęto powiat.

Opracowanie nie ma charakteru studium etnograficznego.

Podstawy opracowania

Opracowanie wykonane na zlecenie Zarządu Województwa Warmińsko -

Mazurskiego przez Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Olsztynie

Oddział Terenowy Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie,

w celu przygotowania wskazań i zaleceń projektowych do konkursu architektonicznego

„Twój dom – dialog z tradycją”.

Podstawą opracowania jest materiał przygotowany na zlecenie Krajowego

Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków przez zespół autorski – Joanna Porębska -

5

Srebrna, Marzena Zwierowicz - dotyczący zróżnicowania regionalnego form

przestrzennych i architektonicznych zabudowy wiejskiej na obszarze Warmii i Mazur,

szczegółowe badania terenowe poprzedzone kwerendą kartografii i ikonografii

historycznej, analiza dokumentacji przechowywanej w archiwach Wojewódzkiego

Urzędu Ochrony Zabytków i Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków

w Olsztynie oraz materiał fotograficzny zgromadzony zarówno na potrzeby tego

opracowania, jak i wcześniej. Ważnym materiałem źródłowym są „Materiały

ikonograficzne – zbiory Prowincjonalnego Konserwatora Zabytków Prowincji Prusy

Wschodnie, pocz. XX wieku – IS PAN”, a także niemieckie mapy topograficzne z

początku XX wieku w skali 1:25 000.

6

2. KRAJOBRAZ WSI WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO

Województwo warmińsko - mazurskie, to jeden z najatrakcyjniejszych regionów

Polski. Malownicze wzgórza morenowe i doliny poprzecinane niewielkimi rzekami,

lasy i tysiące jezior, a także wiekowe aleje przydrożne, piękne panoramy wsi

z czerwonymi dachami i dominującą wieżą kościoła, założenia podworskie i pałacowo -

parkowe, licznie rozproszone gospodarstwa kolonijne zatopione w zieleni, dobrze

zagospodarowana przestrzeń publiczna, domy budowane na skalę i potrzeby zwykłego

człowieka współtworzą harmonijną, dobrze rozpoznawalną przestrzeń. Krajobraz

kulturowy, wyjątkowe walory środowiska naturalnego, wspaniała przyroda to potencjał

nie do przecenienia w skali europejskiej. To baza, na której może i powinna opierać się

strategia rozwoju regionu. Wielkim zagrożeniem dla tych wartości jest współczesna,

chaotyczna i nie dostosowana do otoczenia nowa zabudowa, która nie tylko niszczy

historyczne układy przestrzenne, ale równocześnie poprzez swoją agresywną formę

i brak poszanowania tradycji degraduje unikalny krajobraz kulturowy. W krajobrazie

wiejskim Warmii i Mazur pojawia się coraz więcej domów, które nie tylko dalekie są

od historycznych uwarunkowań i rozwiązań lokalnych, ale wręcz szpecą otoczenie.

Większość z nich to projekty powtarzalne (z różnych polskich i zagranicznych

katalogów), nie dostosowane do miejscowych warunków i krajobrazu kulturowego.

W tradycji regionu już od końca XIX wieku leży stosowanie projektów

typowych, wykorzystujących lokalne materiały budowlane. Były to projekty prostych,

funkcjonalnych i nowoczesnych jak na swoje czasy domów, które na trwale wpisały się

pejzaż Warmii i Mazur. Pora nawiązać do tych dobrych praktyk. W trosce o harmonijny

rozwój przestrzeni wiejskiej ochronę jej unikalnych walorów Zarząd województwa

podjął inicjatywę, która ma na celu promocję i popularyzację nowych wzorów domów

jednorodzinnych, domów nowoczesnych, trwałych i ładnych nawiązujących do lokalnej

tradycji i wpisujących się w historycznie ukształtowany krajobraz kulturowy.

W krajobrazie wiejskim województwa identyfikujemy tradycyjne formy

w pozytywny sposób dominujące, nadające unikalny charakter przestrzeni kulturowej.

Formy, których współczesna kontynuacja zagwarantuje harmonijny rozwój i nie tylko

nie zniszczy krajobrazu, ale go wzbogaci. W opracowaniu przeanalizujemy tradycyjne

formy zabudowy mieszkalnej i gospodarczej, która jest głównym składnikiem

krajobrazu wiejskiego. To właśnie te obiekty powinny być źródłem inspiracji dla

projektowania nowej zabudowy jednorodzinnej. To ich cechy takie jak lokalizacja na

7

działce, bryła, wykorzystanie i zestawienia materiałów budowlanych

i wykończeniowych, decydują o wyjątkowym charakterze krajobrazu wsi województwa

warmińsko - mazurskiego.

8

3. WARUNKI NATURALNE

Ukształtowanie terenu w obrębie województwa warmińsko-mazurskiego jest

wynikiem akumulacyjnej i erozyjnej działalności ostatniego zlodowacenia

i następujących po nim wielu złożonych procesów. Charakteryzuje je olbrzymia

różnorodność form – od terenów płaskich po tereny o deniwelacji ponad 100m. Efektem

okresu postoju i topnienia lodowca jest szeroki pas utworów morenowo-czołowych

tereny najwyższe ciągnące się od pd. - zach. części województwa do pn. - wsch., na

północ od niego rozciągają się rozlewiska jeziorne z żyznymi namułami oraz na

południe warstwy żwirów i piasków wypłukiwane spod lodowca, tworzące sandry –

piaszczyste równiny. Utwory polodowcowe występują w postaci piasków, żwirów,

iłów, glin zwałowych i głazów narzutowych. Gleby wytworzyły się na podłożu

zwałowych glin polodowcowych, głównie w postaci średnich i lekkich bielic,

w mniejszym stopniu gleb brunatnych. W niewielkim stopniu występują gleby bagienne

i tylko miejscowo czarne ziemie - mady. Gleby najcięższe, gliniaste występują na

terenach północnych województwa, najlżejsze przeważają w południowej części

regionu. Często występuje duża mozaikowatość gleby. Ok. 30% gruntów rolnych

zalicza się do III klasy bonitacyjnej, ok. 46% do klasy IV, ok. 24% do klas V i VI.

Cechą charakterystyczną regionu jest bardzo bogata sieć wodna, którą tworzy

olbrzymia ilość jezior oraz cieków. Różnej wielkości jeziora i oczka wodne są

pochodzenia polodowcowego (jeziora rynnowe, morenowe, wytopiskowe, zaporowe)

i charakteryzują się małym zróżnicowaniem stanów wód. Rzeki i strumienie mają

niewielkie dorzecza i zróżnicowane spadki. Działem wodnym są wzgórza morenowe.

Rzeki spływające w kierunku północnym wyróżniają się dużym spadkiem,

meandrującym przebiegiem, często w jarach. Spływające na południe rzeki mają

łagodny nurt i rozlewają się w szerokich podmokłych dolinach.

Klimat omawianego regionu jest bardzo zmienny, na styku klimatów morskiego

i kontynentalnego, z przewagą kontynentalnego i odbiega swą surowością od średniej

krajowej. Średnia roczna temperatura wynosi od + 6 do +7,50 C. Średnia roczna ilość

opadów wynosi od ok.550 do 650 cm, choć w poszczególnych latach jest bardzo

nieregularna. Okres wegetacyjny trwa od 190 do 200 dni i jest znacznie krótszy niż w

innych regionach Polski, nawet o kilka tygodni. Ponadto występują często późne

9

przymrozki wiosenne (czerwiec) i wczesne jesienne (wrzesień, październik).

Przeważają wiatry północno-zachodnie. Głębokość przemarzania gruntu jest największa

w kraju, dochodzi do 1,4 m.

Cechą charakterystyczną regionu jest rozwinięta gospodarka rolno-leśna. Największe

obszary upraw rolnych występują na terenach północnych i centralnych, w obszarze

występowania lepszych gleb. Na obszarze piasków sandrowych w południowej części

obszaru występują głównie lasy, które pokrywają ponad 30% obszaru Warmii i Mazur.

Największe kompleksy leśne to Puszcza Piska, a także Puszcza Borecka i Romincka.

Przeważają lasy iglaste (głównie sosnowe). Wśród gatunków liściastych dominują dęby,

brzozy, olchy i buki. Poza lasami występują charakterystyczne zbiorowiska wodno -

torfowiskowe. Tak rozległym siedliskom leśnym i wodnym towarzyszy bardzo bogata

i zróżnicowana fauna, wiele gatunków podlega ochronie.

Wg podziału J Kondrackiego na regiony fizyczno-geograficzne występują następujące

jednostki fizyczno-geograficzne (rys. nr 2):

RÓWNINY – tereny o najmniejszych deniwelacjach; w północnej części o krajobrazie

polodowcowym równin morenowych z dorzeczami dolnego biegu rzek Pasłęki i Łyny;

w części południowej tereny o krajobrazie młodoglacjalnym sandrowych pojezierzy z

dorzeczami rzek Szkwa, Omulew, Pisa. Są to:

1. Równina Warmińska

2. Równina Ornecka

3. Równina Sępopolska

4. Równina Mazurska

5. Równina Kurpiowska

POJEZIERZA I DOLINY – tereny o największym zróżnicowaniu ukształtowania, o

krajobrazie młodoglacjalnym w większości pagórkowatych pojezierzy, miejscowo /gł.

w południowej części zasięgu/ pojezierzy sandrowych, z siecią licznych jezior różnej

wielkości i dolinami rzek. Są to:

6. Żuławy Wiślane

7. Pojezierze Iławskie

8. Pojezierze Brodnickie

9. Dolina Drwęcy

10. Pojezierze Olsztyńskie

10

11. Pojezierze Mrągowskie

12. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich

13. Kraina Węgorapy

14. Pojezierze Ełckie

WZNIESIENIA – tereny o największych deniwelacjach, o krajobrazie młodoglacjalnym

najwyższych wzniesień morenowych i pagórkowaty, z najmniejszą siecią cieków

wodnych. Są to:

15. Wzniesienia Elbląskie

16. Garb Lubawski

17. Wzniesienia Mławskie

18. Wzniesienia Górowskie

19. Garb Szeski

20. Puszcza Romincka

11

4. KRÓTKI RYS HISTORYCZNY OBSZARU WOJEWÓDZTWA

Z UWZGLĘDNIENIEM ZMIAN W KRAJOBRAZIE OSADNICZYM.

Województwo warmińsko-mazurskie to obszar złożony z kilku krain

historycznych o bogatej i wielowątkowej przeszłości, na przestrzeni dziejów

wchodzących w skład różnych organizmów państwowych.

Początki państwowości na tych ziemiach sięgają wieku XIII, kiedy to zakon

krzyżacki, sprowadzony na ziemie Prusów przez księcia Konrada Mazowieckiego

(1225), na podbitym terytorium tworzył własne, sprawne i dobrze zorganizowane

państwo, rozciągające się pomiędzy dolną Wisłą a Niemnem. Decyzją papieża

Innocentego IV (1243) ziemie pruskie zostały podzielone na 4 diecezje: chełmińską,

pomezańską, sambijską i warmińską, w których 2/3 obszaru należało do zakonu,

pozostała 1/3 do biskupa. Z chwilą podboju ziem pruskich zakon podjął akcję

kolonizacyjną prowadzoną w oparciu o lokacje na prawie chełmińskim, co do dzisiaj

znajduje odzwierciedlenie w zachowanym – czytelnym i regularnym - układzie

przestrzennym zakładanych wówczas miejscowości. Do połowy XIV w. powstała gęsta

sieć osadnicza, która obejmowała blisko 1400 wsi. Granica średniowiecznej kolonizacji

przebiegała wzdłuż linii Nidzica – Olsztynek – Szczytno – Ryn – Gołdap. W tym

okresie, w zasadniczym zrębie ukształtowała się też sieć parafialna. Podwaliny wielkiej

własności ziemskiej zaczęły kształtować się po II. pokoju toruńskim (1466), kiedy to

zakon osłabiony militarnie i gospodarczo wieloletnią wojną (1454 - 1466), zmuszony

był spłacać zaciężne wojska nadaniami ziemskimi. Przełomową datą był rok 1525,

kiedy to po przejściu ostatniego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego na luteranizm,

nastąpiła sekularyzacja państwa zakonnego i utworzenie Prus Książęcych, świeckiego

księstwa, zależnego od króla polskiego. Dotyczyło to obszaru całego państwa

zakonnego z wyjątkiem Warmii, czyli tej części diecezji warmińskiej, która została

wydzielona jako uposażenie biskupa warmińskiego i pozostała przy katolicyzmie oraz

na ponad 300 lat ściśle związała się z Koroną Królestwa Polskiego. Konsekwencją tego

podziału było powstanie granicy konfesyjnej (protestanckie Prusy, katolicka Warmia),

widocznej wyraźnie w społecznej strukturze do roku 1945, znajdującej też swoje

odzwierciedlenie w krajobrazie kulturowym.

Powstanie królestwa Prus (1701) i podjęta przez władców pruskich na obszarach

dotychczas słabo lub w ogóle nie zasiedlonych, szczególnie zaś na terenach

puszczańskich, intensywna akcja kolonizacyjna przesunęła granicę osadnictwa znacznie

12

na południe i wschód regionu. Powstające wówczas wsie, miały - w przeciwieństwie do

średniowiecznych lokacji na planie owalnicy - charakterystyczny układ przestrzenny

ulicówki, z zabudową skupioną wzdłuż jednej drogi wiejskiej.

Rezultatem I rozbioru Polski (1772) było przyłączenie Warmii do królestwa

Prus. Od tej pory podlegała ona tym samym procesom i przeobrażeniom społeczno-

gospodarczym co pozostałe ziemie królestwa. A były one zasadnicze. Wiek XIX -

powstanie państwa niemieckiego, uwłaszczenie chłopów, reformy agrarne, powstanie

kolei, rozwój przemysłu – przyniósł wyraźne zmiany w organizacji państwowej i

stosunkach społecznych, jak i krajobrazie wiejskim. W drugiej połowie XIX wieku

zabudowa murowana zaczęła wypierać drewnianą, powstawały licznie kolonie, tj.

pojedyncze gospodarstwa lokowane poza obrębem wsi, pojawiły się budynki

użyteczności publicznej o architekturze projektowanej i odgórnie narzucanej przez

państwo (szkoły, leśniczówki, dworce wraz z infrastrukturą), powstała gęsta sieć alei

przydrożnych oraz wiejskie cmentarze, położone w terenie otwartym lub na skraju wsi.

Kolejne, już nie tak radykalne, ale bliskie duchowi nowoczesności zmiany

przyniosły pierwsze dekady XX wieku. Powszechny w całej Europie ruch regionalny,

idee modernizmu, a także w przypadku Prus Wschodnich liczne parcelacje oraz

zniszczenia jakie przyniósł kataklizm I. Wojny Światowej przekształciły, a na

niektórych obszarach nawet przeorały pruski krajobraz. Powstały wówczas liczne

osiedla i wsie o nowych układach przestrzennych oraz zabudowie realizowanej

wg typowych, obowiązujących na terenie całych Niemiec wzorników.

Wyraźną cezurę czasową stanowi II. Wojna Światowa i zmiany, jakie ze sobą

przyniosła. W wyniku porozumień jałtańskich niemiecka prowincja Prusy Wschodnie

została podzielona pomiędzy Polskę i Związek Radziecki. W granice państwa polskiego

włączono jej południową część, tj. ok. 2/3 obszaru. W 1945 roku utworzono Okręg

Mazurski, z czasem przekształcony w województwo olsztyńskie. Kilkakrotnie

po wojnie zmieniało ono swoje granice i obszar. Województwo warmińsko-mazurskie,

w obecnym kształcie jest efektem reformy administracyjnej z roku 1998 i obejmuje

różne krainy historyczne: Warmię (dawne księstwo biskupie, o wyrazistych i dobrze

rozpoznawalnych granicach), Mazury (nazwa obejmująca wschodnie i południowe

tereny województwa, upowszechniana od połowy XIX w., dla określenia obszarów

zamieszkiwanych przez ludność polskojęzyczną, głównie wyznania ewangelickiego),

Powiśle (nazwa historycznie używana w stosunku do dorzecza Wisły i Nogatu,

współcześnie używana dla określenia ziem na zachód od Pasłęki, dla których do dzisiaj

13

nie znaleziono odpowiedniego desygnatu w języku polskim), Barcję i Natangię (ziemie

w północnym pasie województwa, których nazwy i granice uległy dziś zatarciu), część

ziemi chełmińskiej (Ziemia Lubawska i Nowe Miasto Lubawskie), jak również

niewielki skrawek Żuław (okolice Elbląga) oraz historycznego Mazowsza (gm. Janowo

i Janowiec Kościelny). Z uwagi na to, iż część nazw historycznych uległa rozmyciu,

a obecna struktura powiatowa nie zawsze uwzględnia podziały historyczne, na potrzeby

niniejszego opracowania stosowane będą głównie nazwy odnoszące się współczesnych

podziałów administracyjnych (powiaty), jak również nazwy posiadające wyraźne

uzasadnienie historyczne.

Druga Wojna Światowa przyniosła ze sobą nie tylko zmiany polityczne

i administracyjne. Konsekwencją był exodus miejscowej ludności i napływ nowych

osadników, w wyniku czego nastąpiło rozbicie istniejących struktur społecznych

i zerwanie ciągłości tradycji oraz przekształcenia krajobrazu kulturowego (zniszczenia

wojenne, ahistoryczna odbudowa ośrodków miejskich, uspołeczniona gospodarka).

(rys. nr 3)

14

5. PROJEKTY TYPOWE, INSPIRACJE REGIONALNE.

Układy przestrzenne i formy zabudowy wiejskiej przez stulecia należały

do najbardziej statycznych zjawisk społeczno-gospodarczych. Raz przyjęte, sprawdzone

rozwiązania funkcjonowały przez dziesiątki lat, często w niezmienionej formie. Był to

niejako proces samoczynny, w którym siłą sprawczą były ludzkie przyzwyczajenia oraz

doświadczenia przekazywane z pokolenia na pokolenia. W efekcie powstawała

zabudowa o powtarzalnych, charakterystycznych dla całych regionów formach.

Od XIX wieku w państwie niemieckim daje się zauważyć zjawisko

kształtowania form wiejskiej zabudowy mieszkalnej i gospodarczej, wynikającej ze

świadomej polityki państwa, reprezentowanego zarówno przez organy władzy

państwowej, jak również różnorodne towarzystwa i stowarzyszenia. Zjawisko to

przybrało na sile po I. Wojnie Światowej, kiedy znaczna część prowincji uległa

zniszczeniu, a proces jej odbudowy był imponującym i dobrze zrealizowanym –

zarówno pod względem organizacyjnym, jak i w sferze wyrazu estetycznego –

przedsięwzięciem państwowym. Podobne mechanizmy można zaobserwować w latach

20.–tych i 30.-tych XX wieku, kiedy rozwój gospodarczy prowincji znalazł swoje

odzwierciedlenie w masowym budownictwie mieszkaniowym, realizowanym wg

typowych projektów budowlanych. Na to wszystko nakładało się jeszcze zjawisko

parcelacji wielkoobszarowych majątków ziemskich, gdzie osadzano osadników

i robotników rolnych, przydzielając im niewielkie gospodarstwa wraz

z zaprogramowanym odgórnie układem przestrzennym osiedla oraz architekturą

powtarzalnych budynków łączących funkcje mieszkalne i gospodarcze.

Nowe, zakładane na początku XX wieku na terenach poparcelacyjnych osiedla

charakteryzują się znacznym rozluźnieniem zabudowy. Gospodarstwa odsunięte są od

siebie na znaczną odległość, zaś w samej zagrodzie, nadal założonej na planie

czworoboku, zabudowa wznoszona jest często wzdłuż dwóch, równoległych boków lub

w formie liniowej, w postaci silnie wydłużonego budynku łączącego pod jednym

dachem funkcje mieszkalne i gospodarcze.

Formy architektury warunkował okres powstania. Na początku XX wieku i zaraz

po I. Wojnie Światowej powstawała zabudowa wyraźnie inspirowana ideami

regionalizmu. W budownictwie murowanym wykorzystywano różnorodne elementy

i detale tradycyjnej architektury drewnianej, takiej jak podcienia, formy odeskowania

lub ryglowe konstrukcje w szczytach, pazdury i śparogi. Architektura ta, wówczas nowa

15

i odmienna, dzisiaj jest częścią tradycyjnej zabudowy wiejskiej, która może stanowić

punkt wyjścia do kolejnych poszukiwań, a jednocześnie wskazuje na doświadczenia

naszych poprzedników.

Późniejsze realizacje – lata 20. i 30. XX w. – wprowadzały nową i powszechną

wówczas zasadę funkcjonalności i prostoty. W zabudowie poparcelacyjnej pojawiły się,

stanowiąc jednak wyjątek, nie regułę, budynki o silnie skubizowanej bryle (efekt

zastosowania prawie płaskiego dachu). Powszechne natomiast stały się zespoły domów,

zwanych kochówkami (od nazwiska Ericha Kocha, gauleitera i nadprezdynta Prus

Wschodnich, za czasów którego najwięcej ich wybudowano). Te niewielkie parterowe

budynki z użytkowym poddaszem były wznoszone na rzucie zbliżonym do kwadratu,

nakryte dwuspadowymi dachami z przypustnicami, często z kwadratowymi oknami.

Były one obce lokalnej tradycji, budowano ich jednak dużo, wplatano w istniejącą

zabudowę, realizowano całe kolonie i z czasem (głównie dzięki niewielkiej skali)

wtopiły się w krajobraz, stały się jego pozytywnym, typowym i powtarzalnym

elementem.

16

6. UKŁADY PRZESTRZENNE WSI

Na terenie województwa warmińsko-mazurskiego występują następujące,

podstawowe układy przestrzenne zagospodarowania przestrzeni wiejskiej:

- owalnica – typ wsi o zabudowie zwartej, położonej wzdłuż dwóch dróg

powstałych z rozwidlenia głównej drogi, otaczających owalny,

wydłużony plac w centrum wsi, w obrębie którego znajduje się zbiornik

lub ciek wodny, stanowiący przestrzeń wspólną wsi; zagrody często

o znacznie zróżnicowanej wielkości, domy w układzie kalenicowym,

sporadycznie szczytowym (dotyczy głównie małych zagród), na planie

wydłużonego lub szerokiego prostokąta.

Typ związany z zasięgiem najwcześniejszej, średniowiecznej kolonizacji,

występuje na północ od jej granicy (linia Nidzica – Olsztynek – Szczytno

– Ryn – Gołdap).

- ulicówka – typ wsi o zabudowie zwartej, w układzie regularnym

na długim odcinku, położonej po obu stronach drogi. Zagrody zbliżonej

wielkości, na planie wydłużonego prostokąta. Pierwotnie najczęściej

szczytowy układ zabudowy, wypierany przez kalenicowe położenie

domów. Odmianą jest typ ulicówki nadbrzeżnej o zwartej często

jednostronnej zabudowie, na długim odcinku, wzdłuż drogi nad jeziorem

lub rzeką. Występuje na obszarze całego województwa,

charakterystyczny dla wsi zakładanych w okresie nowożytnym,

na południe od granicy średniowiecznej kolonizacji.

- wielodrożnica – typ wsi uznawany za typ odrębny lub pochodzący

od rozwijających się owalnic i ulicówek. Układ nieregularny

o zabudowie najczęściej zwartej, położonej wzdłuż kilku dróg. Zagrody

o znacznie zróżnicowanej wielkości, na planie długiego lub szerokiego

prostokąta, domy ustawione najczęściej kalenicowo, sporadycznie

szczytowo. Występują na całym terenie, w największym nasileniu

na Warmii.

17

- placowa – typ wsi o zabudowie zwartej, zbliżonej do owalnicy o nieco

innym układzie wewnętrznym. Zwarta zabudowa otacza wewnętrzny

plac na planie wydłużonego prostokąta, z odchodzącymi z końców placu

promienistymi drogami. Plac ze stawem, w niewielkim stopniu

zabudowywany. Zagrody podobnej wielkości. Układ charakterystyczny

dla powiatów Nidzica i Działdowo.

- widlica – typ wsi o zwartej zabudowie położonej obustronnie wzdłuż

dwóch dróg wytyczonych w kształcie litery V, często połączonych 1-2.

przecznicami. Zagrody małe, podobnej wielkości. Domy położone

najczęściej kalenicowo. Spotykana najczęściej na południu regionu,

w powiatach Nidzica i Działdowo.

- szeregówka - typ mniejszej wsi o jednostronnej zabudowie, nieco

rozluźnionej w stosunku do ulicówki, o małych działkach siedliskowych

podobnej wielkości. Występuje często w formie wsi nadbrzeżnej przy

drodze biegnącej wzdłuż brzegu jeziora lub cieku wodnego. Ponadto

występuje w formie podwójnej szeregówki na planie litery H, położonej

po obu brzegach cieku wodnego, połączonej łącznikiem. Domy w

układzie kalenicowym. Spotykana na całym terenie zależnie od

rozlokowania cieków i zbiorników wodnych

- rzędówka – typ wsi rozwijającej się w układzie liniowym po obu

stronach drogi, z luźną zabudową położoną w pewnym oddaleniu od

siebie, w różnej odległości od drogi, w obrębie przynależnych gruntów

wytyczonych w formie szerokich pasów położonych prostopadle do

drogi. Zagrody małe, zazwyczaj tej samej wielkości. Zabudowa

mieszkalna w układzie kalenicowym lub szczytowym, zazwyczaj

lokalizowana jednolicie w obrębie poszczególnych miejscowości.

Najczęściej efekt parcelacji majątków ziemskich, występuje

nieregularnie w całym regionie

- jednodworcza - występuje w dwóch rodzajach: ślady średniowiecznej

kolonizacji (np. młyny) oraz tzw. kolonie – duże zagrody wiejskie

18

na planie szerokiego czworoboku, położone wśród pól i łąk, a oddaleniu

od zwartej zabudowy wiejskiej. Na obszarze całego województwa,

w różnym stopniu nasycenia.

- przysiółek - typ niewielkiej osady wiejskiej o zabudowie zwartej

położonej wokół placu lub wzdłuż dróg (typ placowy lub ulicowy)

w układzie chaotycznym, z zagrodami o zróżnicowanej wielkości, domy

w zmiennym układzie kalenicowym lub szczytowym. Występuje

nierównomiernie na terenie całego województwa.

Typowymi, najczęściej występującymi układami wiejskimi są owalnice

i wielodrożnice (największe ich zagęszczenie występuje w zachodniej, północnej

i centralnej części województwa) oraz ulicówki (największe zagęszczenie

w południowo – wschodnim pasie województwa). Rzadziej spotykanymi układami,

o różnym nasileniu w obrębie podregionów, są widlice, wsie placowe, rzędowe,

szeregówki. Zabudowa kolonijna położona jest nieregularnie w obrębie całego rejonu,

z największym zagęszczeniem przede wszystkim na Warmii, a także w okolicach

Mrągowa, na płd. od Szczytna., w okolicach Nowego Miasta Lubawskiego.

Obecnie jedynie część miejscowości zachowana jest w jednorodnej, pierwotnej

formie przestrzennej. Większość układów wiejskich ma charakter złożony – owalnice

lub placowe rozbudowywały się w formie ulicówek tworząc układy ulicowo-placowe;

wiele wsi rozwinęło się w wielodrożnice. Po II. Wojnie Światowej w wielu wsiach

zwartych likwidowano poszczególne gospodarstwa i tworzył się układ rozluźniony.

19

7. UKŁAD PRZESTRZENNY ZAGRÓD

Układ przestrzenny zagród związany jest z okresem powstania wsi i jej typem

przestrzennym. W średniowiecznych wsiach zagrody położone były jedna przy drugiej,

zazwyczaj bezpośrednio przy drodze. Były one niewielkie, wszystkie podobnej

wielkości i miały kształt wydłużonego prostokąta (zachowane incydentalnie). Później

lokalizowane zagrody o większej powierzchni położone są w różnym oddaleniu

od siebie i od drogi.

Podstawowe typy zagród:

- na planie wydłużonego prostokąta z luźną zabudową mieszkalną i gospodarczą,

najczęściej ze szczytowym układem domu mieszkalnego,

- na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu z luźną zabudową mieszkalną

i gospodarczą, z reguły z kalenicowym układem domu mieszkalnego,

- na planie wydłużonego prostokąta z zabudową mieszkalno-gospodarczą

połączoną pod jednym dachem,

- na planie nieregularnego wieloboku, uwarunkowane zróżnicowanym

ukształtowaniem terenu, z luźną zabudową mieszkalną i gospodarczą.

Najczęściej, na obszarze całego regionu, w różnych typach wsi, występują małe

i średnie zagrody w formie prostokąta. Szczególny układ, zdecydowanie wydłużonego

prostokąta (wąska działka) z zabudową szczytową występuje coraz rzadziej, zachowane

głównie na terenie pow. szczycieńskiego i piskiego. Zagrody na planie zbliżonym do

kwadratu z bardziej rozluźnioną zabudową, występują w kolonijnych zagrodach

jednodworczych w całym regionie oraz w niewielkiej liczbie w większych wsiach.

Zabudowa mieszkalno-gospodarcza połączona pod jednym dachem związana z

procesami parcelacji majątków ziemskich, występuje na obszarze całego województwa.

Nieregularny układ zagrody występuje incydentalnie na obszarze całego województwa.

Na terenie województwa warmińsko-mazurskiego najczęściej występują

zagrody na planie czworoboku z domem mieszkalnym zlokalizowanym od frontu,

budynkami inwentarskimi – po bokach działki siedliskowej i stodołą zamykającą tył

działki. Ilość budynków w zagrodzie, zależnie od zasobności gospodarstwa, wynosi

od 2., przez najczęściej spotkane 4. budynki do około 7.

20

Ustawienie budynku mieszkalnego w stosunku do drogi występuje:

- w układzie kalenicowym – równolegle do drogi; najczęściej spotykany

- w układzie szczytowym – prostopadle do drogi; dawniej powszechnie

występujący, obecnie w zaniku

- pod niewielkim kątem w stosunku do drogi – występuje sporadycznie

Wejście do budynku mieszkalnego w zabudowie zwartej położone jest we frontowej

elewacji a w zabudowie luźnej kolonijnej zazwyczaj od strony podwórza

gospodarczego.

Budynki inwentarskie (stajnia, obora, chlewik, kurnik) i gospodarcze (spichlerz,

szopy, piwnice) położone są po jednej lub po obu stronach działki siedliskowej.

Stodoła położona jest zawsze w największym oddaleniu od budynków

mieszkalnych i inwentarskich, wzdłuż tylnej granicy działki w układzie kalenicowym

w stosunku do drogi wiejskiej. Inne układy występują bardzo rzadko i związane są

z nietypowym ukształtowaniem terenu.

Wjazd do zagrody w zabudowie zwartej znajduje się od frontu działki,

centralnie, w przypadku ustawienia szczytowego domu mieszkalnego, lub z boku

frontowej granicy działki, w przypadku jego ustawienia kalenicowego. W układach

jednodworczych wjazdy lokalizowane są we frontowej lub bocznej granicy działki

siedliskowej. Wyjazd gospodarczy na pola prowadził poprzez stodołę lub obok niej.

21

8. FORMY ZABUDOWY MIESZKALNEJ I GOSPODARSKIEJ, ZASIĘG

WYSTĘPOWANIA.

Na terenie województwa warmińsko-mazurskiego występują typy domów powszechne

w całym regionie oraz takie, które spotkać można jedynie na określonych, konkretnych

obszarach.

8.1. Typy domów mieszkalnych powszechnie występujących w całym

województwie:

8.1.1. Dom tynkowany na planie wydłużonego prostokąta, z dachem dwuspadowym

(wyjątkowo naczółkowym), z okapem. Stanowi najbardziej powszechny typ

budynku mieszkalnego w całym regionie, występuję w różnych wariantach,

odmianach i modyfikacjach, zróżnicowanie obejmuje zarówno bryłę, jak i detal

architektoniczny. Przeważa typ domu o prostych formach, ze skromnym, często

zredukowanym do jednego motywu detalem (opaski okienne, gzymsy, fryzy).

W domach o bogatszej dekoracji powszechnie wykorzystywane motywy,

jak opaski czy gzymsy, opracowywane są znacznie bardziej dekoracyjnie oraz

zwielokrotniane i wzbogacane o dodatkowe elementy (naczółki, konsole, motywy

ornamentalne lub roślinne, kanelury). W tym wypadku efekt dekoracyjności

wzmacnia rozbudowana bryła, czasami też zróżnicowanie kształtów otworów.

Domy o bogatszej dekoracji występują najczęściej na Warmii i w północnym

pasie regionu, na innych terenach sporadycznie.

8.1.2. Dom z czerwonej cegły licowej, na planie wydłużonego prostokąta, dach

dwuspadowy (wyjątkowo naczółkowy), z okapem. Wbrew przyjętemu

przekonaniu jest mniej powszechny niż dom tynkowany, przy czym największe

nasycenie występuję w północnej i zachodniej części regionu, mniejsze w pasie

południowym i wschodnim (powiaty Szczytno, Pisz, Ełk, Olecko, Gołdap) oraz

na Żuławach. Podobnie jak dom tynkowany występuje w różnych wariantach,

odmianach i modyfikacjach i podlega tym samym zasadom upraszczania lub

wzbogacania plastycznego wizerunku. Efektownym zabiegiem w przypadku

domów z cegły licowej jest stosowanie kontrastów barwnych i fakturalnych,

22

uzyskiwanych poprzez łączenie cegły z tynkowanym detalem lub odwrotnie

wprowadzanie tynkowanych płycin pomiędzy ceglane pasy.

8.1.3. Dom tynkowany na planie zbliżonym do kwadratu, dach dwuspadowy,

bez okapów. Domy wznoszone w latach 20. i 30. XX w. według projektów

typowych, obowiązujących na terenie całego państwa niemieckiego. Występują

zawsze w regularnym układzie przestrzennym, w zwartych zespołach jako

rozbudowa istniejącego zespołu zabudowy wiejskiej lub samodzielne osiedla, na

obszarze całego województwa, w różnorodnym stopniu nasycenia,

uwarunkowanym czynnikami natury społeczno-gospodarczej.

8.1.4. Chałupa drewniana, konstrukcja zrębowa, na planie prostokąta, dach

dwuspadowy, z okapem, niekiedy szalowana. Budownictwo drewniane,

powszechnie występujące w niektórych obszarach województwa jeszcze

w latach 60. XX w. dzisiaj zanika. W związku z tym analiza nasycenia

występowania tego rodzaju budynków mieszkalnych oparta została

na inwentaryzacjach z lat 60. XX w. (Franciszek Klonowski) oraz kartach

adresowych z lat 80. XX w., przechowywanych w archiwum Wojewódzkiego

Urzędu Ochrony Zabytków. Na podstawie tych materiałów można stwierdzić, iż:

a) zabudowa drewniana powszechna była w południowej części region,

na niektórych obszarach determinowała wizerunek wsi. Dotyczy to głównie

południowych powiatów mazurskich (działdowski, szczycieński, piski) oraz

ziemi chełmińskiej (powiat nowomiejski oraz gm. Lubawa). Znaczne

nasycenie występowało też terenie południowej Warmii (pow. olsztyński)

oraz wschodniej części Mazur (pow. mrągowski). Do dzisiaj większe

zespoły zabudowy drewnianej zachowały się głównie na terenie pow.

szczycieńskiego (Klon, Kwiatuszki) i piskiego (Anuszewo, Zdunowo);

na części obszarów (pow. działdowski i nowomiejski) historyczna zabudowa

drewniana została zastąpiona budownictwem murowanym z lat 60. XX w.

b) mniejszy stopień nasycenia odnotowano w omawianym okresie na terenie

powiatów giżyckiego, ełckiego, oleckiego, kętrzyńskiego, węgorzewskiego.

c) na obszarze pozostałych powiatów występują pojedyncze obiekty.

23

8.2. Typy domów mieszkalnych występujące na fragmentach województwa :

8.2.1. Chałupa z wydatnym, silnie wysuniętym podcieniem frontowym, konstrukcji

ryglowej; historyczny zasięg występowania - Żuławy (często rygle

o misternych, dekoracyjnych kształtach), część pow. ostródzkiego i elbląskiego,

rzadziej na terenach Warmii; współcześnie zachowana głównie na Żuławach, na

pozostałym obszarze kilka zwartych zespołów wiejskich (Łęcze, Jelonki) oraz

pojedyncze obiekty.

8.2.2. Dom z podcieniem szczytowym, historyczny zasięg występowania –

południowe i wschodnie Mazury (pow. szczycieński, piski, ełcki, mrągowski,

giżycki, węgorzewski) oraz południowa Warmia (pow. olsztyński);

współcześnie zachowane pojedyncze obiekty, najwięcej we wsi Klon (pow.

szczycieński).

8.2.3. Dom z podwyższoną ścianką kolankową oraz podwyższoną i wciętą w połać

dachu częścią centralną (czasami zryzalitowaną), przykryty dwuspadowym

dachem o niewielkim spadku – występuje powszechnie, zarówno w konstrukcji

murowanej, jak i drewnianej na terenie powiatów działdowskiego

i nowomiejskiego.

8.2.4. Dom mieszkalny połączony z budynkiem gospodarczym, założony na rzucie

silnie wydłużonego prostokąta, dwie bryły złączone szczytami, nakryte

odrębnymi dachami; występuje na Żuławach.

8.2.5. Dom „pod jednym dachem”, założony na rzucie zdecydowanie wydłużonego

prostokąta, łączący w jednej bryle funkcje mieszkalne i gospodarcze, nakryty

wspólnym dachem (dwuspadowym lub płaskim), często konstrukcji mieszanej,

murowano-drewniany, tworzy kolonie zabudowy w obszarze otwartym,

o regularnym, rozluźnionym układzie przestrzennym; związany z procesami

parcelacyjnymi majątków ziemskich; występuje punktowo na obszarze całego

województwa. Pojedyncze obiekty występują w zwartych wsiach (dawne

zabudowania pracowników rolnych).

24

8.3. Budynki gospodarcze

Istotnym elementem zabudowy wiejskiej są budynki gospodarcze, które w

znacznym stopniu determinują architektoniczne oblicze wsi. Na obszarze województwa

występują budynki gospodarcze murowane (cegła licowa, tynk, kamień), ryglowe

(fachy tynkowane lub z licowej cegły), drewniane i mieszane.

Rodzaje i zasięgi występowania :

8.3.1. ceglane - na obszarze całego województwa (najbardziej powszechne);

8.3.2. tynkowane - na obszarze całego województwa (w różnym stopniu

nasycenia);

8.3.3. ryglowe - na obszarze całego województwa, ale znaczne nasycenie w

północnym pasie (tam też z tynkowanymi fachami);

8.3.4. drewniane - na obszarze całego województwa (głównie stodoły) a budynki o

innych funkcjach gospodarczych i często konstrukcji zrębowej w dużym nasyceniu

na Mazurach Południowych.

8.3.5. kamienne – powiaty Działdowo, Nowe Miasto Lubawskie, częściowo

Nidzica i ziemia lubawska

8.3.6. na całym obszarze województwa budynki w technologii mieszanej, łączące

zarówno różne materiały (cegłę z kamieniem lub tynkiem) jak też konstrukcje

(murowaną z drewnianą lub ryglową).

25

9. BRYŁY DOMÓW

9.1. Domy drewniane

Domy drewniane są pierwotnym nośnikiem tradycji budownictwa wiejskiego.

Początkowo pod jednym dachem znajdował się dom mieszkalny i pomieszczenia

gospodarcze. Poddasze służyło za magazyn zboża i paszy. Pod okapem, przy ścianie

gromadzono opał. Z czasem, w miarę rozwoju produkcji rolnej potrzebne były większe

powierzchnie użytkowe i budynki gospodarskie zaczęto lokalizować oddzielnie. Na

terenie całego województwa występują chałupy mniejsze dwudzielne i większe

trójdzielne. W obu typach pojawia się jedno, półtora lub dwu - traktowy układ wnętrza.

Dawniej pomieszczenia rozplanowane były zawsze wokół centralnie umieszczonego

pieca i komina. Pierwotnie zamknięta tzw. czarna kuchnia przekształciła się stopniowo

w wygodne pomieszczenie z dużym piecem kuchennym połączonym z piecem

chlebowym.

Charakterystycznym, kulturowo ukształtowanym elementem urozmaicającym

bryły domów mieszkalnych są różnego rodzaju podcienia.

9.1.1. Proste domy drewniane

Domy drewniane założone są na planie prostokąta. Mniejsze mają rzut

w kształcie zbliżonym do kwadratu, w większych proporcje boków wynoszą 3 : 5.

Wejście znajduje się prawie zawsze w ścianie wzdłużnej, w chałupach trójdzielnych

po środku, w dwudzielnych z boku dłuższej elewacji. Elewacja wzdłużna najczęściej

jest 5.- osiowa, rzadziej 3 lub 4. - osiowa. Elewacja szczytowa jest najczęściej

dwuosiowa. Otwory okienne, przeważnie w kształcie prostokąta o proporcjach 2 : 3 lub

zbliżonym do kwadratu, rozmieszczone są regularnie. Na osi w szczytach domu

znajdują się zwykle jeden lub dwa otwory okienne (często niewielkie) doświetlające

poddasze. Domy są przekryte dwuspadowym dachem, o kącie nachylenia połaci około

450. Od strony szczytu połacie zakończone są deskami tzw. wiatrownicami. Są one

często zdobione a ich połączenie dekorują krzyżujące się rzeźbione śparogi, lub

pionowy element pazdur. W domach drewnianych ścianki kolankowe stosowano

rzadko. Czasami bryłę urozmaica wystawka na osi przykryta dwuspadowym daszkiem,

czasem ozdobny ganek. Domy są przeważnie na podmurówce kamiennej, rzadziej

murowanej i tynkowanej.

26

9.1.2. Domy z podcieniami szczytowymi, narożnymi i wnękowymi

W domach z podcieniem szczytowym, 3 - 4 ozdobne słupy wspierają wysunięty

na około 0,6 m szczyt domu. Podcienia szczytowe występują z jednej lub z obu stron

budynku. Nawet jeśli dom ustawiony jest szczytowo do drogi nie kryją wejścia. Mają

charakter wyłącznie dekoracyjny.

Podcienia narożne stanowią wycięcie w narożniku bryły budynku o szerokości

ok. 1,5 m. ciągnące się od narożnika, wzdłuż izby aż do sieni. Wystające belki stropowe

wsparte są wówczas na słupach, a podcień osłania wejście do domu.

Podcień wnękowy występował w większych chałupach trójdzielnych. Stanowił wnękę,

po środku elewacji frontowej, o głębokości 1,5 m. na szerokość sieni. Zarówno podcień

wnękowy jak i narożny miały charakter użytkowy. Podcienia wnękowe i narożne są już

dziś rzadkością.

9.1.3. Domy z podcieniami frontowymi

Podcienia frontowe stanowią funkcjonalne uzupełnienie programu domu.

Do prostego domu dobudowany jest na osi, postawiony na 3 - 5 słupach frontowych i 2

- 4 słupach przyściennych, piętrowy spichlerzyk o wymiarach najczęściej 4 x 5 m.,

nakryty dwuspadowym dachem prostopadłym do kalenicy. Był on zaopatrywany od

dołu przez otwór w podłodze ze stojącego w podcieniu wozu. Najczęściej spichlerzyk

był szachulcowy w całości lub szachulcowy z deskowanym szczytem. Rzut takiego

domu miał kształt litery T. Wysunięta na słupach wystawka tworzyła interesującą,

charakterystyczną bryłę.

8.2. Domy murowane

8.2.1. Domy proste, parterowe, z poddaszem.

Najczęściej występują domy proste, parterowe z poddaszem. Rzuty domów

zarówno mniejszych jak i większych mają kształt wydłużonego prostokąta

o proporcjach boków 1 : (1,5 - 2). Wysokość elewacji wzdłużnej, to najczęściej

wysokość I. kondygnacji (2,30 - 2,80 m ) plus ewentualnie wysokość ścianki

kolankowej (0,3 - 1,2 m). Dachy są dwuspadowe o kącie nachylenia połaci około 45o.

Ze wszystkich stron znajdują się co najmniej półmetrowe okapy, które osłaniają ściany

i nadają bryle lekkości.

27

Często domy są posadowione na podmurówce, która pozwalała wyrównać

spadek terenu i lepiej odizolować ściany.

W elewacji wzdłużnej przeważnie nieparzysta liczba, regularnie

rozmieszczonych osi (3 - 7), z wejściem na osi głównej. Czasami występują domy

o parzystej liczbie osi i wejściu niesymetrycznym. Wejście od szczytu jest rzadkością.

Otwory drzwiowe mają proporcje najczęściej: 1: (1,5 -2). Czasami wejście znajduje się

w zamkniętej półkoliście wnęce. Jest to prawdopodobnie reminiscencja podcienia

wnękowego w tradycyjnej chałupie drewnianej.

Elewacje szczytowe w partii parteru przeważnie 2.- osiowe w większych

domach 3. i 4. - osiowe. W szczycie zwykle jeden, dwa, trzy a czasem nawet cztery

otwory (boczne mniejsze) umieszczone zgodnie z osiami parteru lub między nimi.

W najwyższej części mały otwór, często okrągły (okulus). Niewielkie otwory

wentylacyjne i doświetlające w ściance kolankowej (jeśli istnieje), umieszczone

symetrycznie względem osi elewacji.

Otwory okienne mają kształt stojącego prostokąta o proporcjach 1 : 2, 2 : 3 lub

rzadziej 3:5. Czasem szczególnie w domach ceglanych są sklepione odcinkowo. W celu

zachowania kompozycji elewacji stosowano blendy lub okna pozorne.

9.2.2. Domy proste, na rzucie kwadratu, tzw. kochówki

Wprowadzone w latach 20. i 30. XX wieku typowe projekty niewielkich,

głównie tynkowanych domów, zwanych kochówkami, realizowały wariant odmienny

od tradycyjnego. Dom założony na rzucie zbliżonym do kwadratu, nakryty jest dachem

dwuspadowym o kącie nachylenia połaci powyżej ok. 500, bez okapów. W celu

odrzucenia wody opadowej od niezabezpieczonej ściany stosowano przypustnice a nad

gzymsem zabezpieczającym końcówki krokwi umieszczano rynnę. Okna często

przybierały kształt kwadratu, stolarka okienna była zlicowana z elewacją, zaś wejście

do budynku chętnie umieszczano w ścianie szczytowej.

W powstających równolegle, już indywidualnie projektowanych obiektach,

zaczęto również stosować przypustnice, co dawało charakterystyczny kształt dachu.

Często, szczególnie w szczytach, nie stosowano okapów.

9.2.3. Rozbudowane bryły domu / urozmaicenie dachu

W celu lepszego wykorzystania poddasza stosowano różnego rodzaju okienka

w połaci dachu i wystawki doświetlające przestrzeń strychu. Najprostszą formą są

28

niewielkie okienka wstawione pionowo w połać dachu wydzielone własnymi

ściankami. Przykryte pulpitowym daszkiem lub daszkiem dwuspadowym prostopadłym

do kalenicy, zlokalizowane na osi domu lub symetrycznie urozmaicaj bryłę dachu.

Inną formą powiększenia i wzbogacenia bryły domu jest przerwanie połaci

dachu i wyprowadzenie wystawki z lica ściany frontowej. W domach na terenie całego

województwa stosuje się często jedno, dwu lub nawet trój - osiowe wystawki przykryte

dwuspadowym dachem wychodzącym od kalenicy lub poniżej niej , zawsze po środku.

Czasem wystawce towarzyszy w partii elewacji parteru niewielki ryzalit. Spotyka się

także (często w kochówkach) wystawki przykryte dachem pulpitowym wychodzącym

od kalenicy.

Kolejnym urozmaiceniem bryły dachu są naczółki. Zmieniają one zupełnie

charakter bryły. Stosowane najczęściej w międzywojniu, występują zarówno w dachach

domów tynkowanych jak i ceglanych. Dachy łamane należą do rzadkości.

Do bryły domu często dostawiano też niewielkie, drewniane ganki wejściowe,

które oprócz funkcji osłonięcia wejścia do domu, miały charakter dekoracyjny. Była

to zwykle konstrukcja słupowa, misternie rzeźbiona, nakryta dwuspadowym daszkiem.

Wyjątkowym urozmaiceniem bryły domu murowanego są drewniane podcienia,

które wywodzą się z tradycji drewnianych chałup i mają związek z powstającą

na początku XX wieku architekturą regionalną. Wsparte są na rzeźbionych słupach,

przy czym narożne mają charakter funkcjonalny, szczytowe wyłącznie dekoracyjny.

9.2.4. Domy murowane o innych proporcjach lub bryłach

Nietypowe dla obszaru województwa i ograniczone terytorialnie (ziemia

lubawska, powiat działdowski) są domy założone na rzucie wydłużonego prostokąta

z charakterystyczną, wysoką (około 1/2 wysokości parteru) ścianką kolankową,

przykryte prostymi dachami o kącie nachylenia połaci 15 - 30 o, z połaciami

wysuniętymi znacznie przed lico ściany (nawet o 1 m.); kondygnacje rozdziela

przeważnie gzyms kordonowy. Elewacje wzdłużne są symetryczne, przeważnie 5. –

osiowe, z wejściem po środku. Czasami na osi znajduje się wystawka nakryta

dwuspadowym dachem o takim samym niewielkim spadku, najczęściej jedno lub

dwuosiowa, zdarza się, że towarzyszy jej w licu ściany płytki ryzalit. Wejście może

poprzedzać niewielki, drewniany ganek. Otwory okienne parteru są rozmieszczone

regularnie, mają kształt wydłużonego prostokąta o proporcjach 2 : 3 - 3,5, często

29

zamknięte są łukiem odcinkowym. Okna drugiej kondygnacji są mniejsze, a ich osie

pokrywają się z osiami okien parteru. Domy te mają zwykle kamienną podmurówkę.

9.3. Budynki mieszkalne i gospodarskie pod jednym dachem.

Tradycyjny układ wynikający ze względów ekonomicznych i racjonalnego

gospodarowania energią, w którym dom mieszkalny i część gospodarcza sąsiaduje

ze sobą przez ścianę, zaniknął prawie zupełnie wraz ze wzrostem zamożności

gospodarstw i zwiększeniem liczebności inwentarza. Ten typ zabudowy występuje

jeszcze na terenach podmokłych, gdzie ze względu na szczupłość miejsca domy

budowane są na specjalnie nadsypanym terenie (Żuławy) oraz w zespołach zabudowy

poparcelacyjnej, gdzie powrót do tego układu nastąpił z uwagi na niski status

majątkowy właścicieli.

9.3.1. Pod jednym dachem

Obiekty mieszczące równocześnie część mieszkalną i gospodarską zbudowane

są jako jednorodna bryła na planie wydłużonego prostokąta o proporcjach

dochodzących nawet do kilku kwadratów. Przekryta jest ona zwykle dwuspadowym

dachem. Budynek składa się z dwóch, albo trzech części: części mieszkalnej,

inwentarskiej i ewentualnie magazynowej (stodólnej). Dwie pierwsze części są

przeważnie murowane, trzecia drewniana. Otwory są zróżnicowane odpowiednie dla

pełnionej funkcji, typowe dla zabudowy w tym regionie.

9.3.2. Wspólna ściana

Czasem do prostego budynku mieszkalnego przylega (od strony ściany

szczytowej) niewielki budynek gospodarski. Ma on zwykle szerokość rzutu mniejszą od

szerokości rzutu domu, przylega do jego szczytu i przekryty jest oddzielnym dachem.

30

10. BRYŁY BUDYNKÓW GOSPODARSKICH

Budynki gospodarskie są głównym elementem krajobrazu wiejskiego. Zwykle są

to obiekty dużo większe od domu i dominujące w przestrzeni. Ich układ wzajemne

relacje, koloryt i bryły kształtują oblicze wsi.

10.1. Stajnie, obory, chlewnie

Budynki inwentarskie mają rzut wydłużonego prostokąta o proporcjach

zależnych od programu budynku. Na poddaszu zazwyczaj znajduje się magazyn paszy

i ściółki. Dla zwiększenia jego kubatury stosuje się zwykle ścianki kolankowe. Ich

wysokość bliska jest często nawet ½ kondygnacji parteru. Ściany kolankowe i szczyty

są często deskowane lub ryglowe (szachulec przy obiektach tynkowanych, mur pruski

przy murowanych z cegły licowej). Proste bryły przykryte są dwuspadowymi dachami

o kącie nachylenia połaci około 40 - 45o. Mają szerokie okapy, pod którymi,

magazynuje się narzędzia gospodarskie.

Ściany parteru są zwykle murowane. W elewacji frontowej (od podwórza

gospodarczego) znajduje się szereg otworów drzwiowych prowadzących

do poszczególnych części. Są najczęściej zamknięte odcinkowo lub półkoliście, a ich

wielkość zależy od przeznaczenia pomieszczenia do którego prowadzą. Rząd

niewielkich otworów okiennych doświetla wnętrza i pełni rolę wywietrzników. W

pozostałych elewacjach znajdują się przeważnie regularnie rozmieszczone niewielkie

otwory o zróżnicowanych kształtach i funkcji: od wydłużonych stojących prostokątów,

wręcz szczelin do zbliżonych do kwadratu. Zdarzają się nawet dekoracyjnie układane

romby.

Bryłę urozmaicają różnego rodzaju otwory prowadzące na poddasze i

umożliwiające załadunek spichlerza z zewnątrz, a także wywietrzniki. Najprostszy,

choć rzadko stosowany jest otwór drzwiowy w ścianie szczytowej, najczęściej

prostokątny (w cegle sklepiony odcinkowo). Podobne drzwi mogą znajdować się w

ściance kolankowej od podwórza. Dach może mieć w tym miejscu skrócony okap.

Czasem drzwi ujęte są w wystawki przykryte daszkiem dwuspadowym lub pulpitowym.

Jest ich zwykle kilka i stanowią interesujące urozmaicenie bryły dachu. Zdarzają się

także wywietrzniki klapowe w połaci dachu i ozdobne wywietrzniki w szczycie

(szczególnie ceglanym) i ściance kolankowej.

31

10.2. Stodoły

Budowane są na rzucie prostokąta, przykryte dwuspadowym, prostym dachem o

kącie nachylenia połaci około 40 - 45 o. Stodoły są najczęściej dwusąsiekowe,

jednoprzejazdowe, czasem trzysąsiekowe, dwuprzejazdowe. Wielkość wrót musi być

wystarczająca, aby do środka mógł wjechać koń z załadowanym wozem. Zdarzają się

stodoły połączone z wozownią. Wysokość do belki od 2.8 m. do nawet do 4 m. Funkcja

przechowywania zboża nie wymaga ścian o wysokich parametrach cieplnych, musi być

natomiast zapewniona przewiewność i dobra izolacja od wilgoci, dlatego najczęściej

buduje się stodoły w szkielecie drewnianym opierzonym tylko deskami. Zdarzają się

jednak stodoły murowane (cegła, kamień, ryglówka). Wówczas w ścianach i szczycie

umieszczone są rzędy często szczelinowych lub prostokątnych, sklepionych otworów

wentylacyjnych, czasem w dekoracyjnej oprawie albo kształcie.

10.3. Obiekty wielofunkcyjne

W mniejszych gospodarstwach łączono kilka funkcji gospodarskich w jednym

budynku. Te wielofunkcyjne obiekty mają prostą bryłę przykrytą dwuspadowym

dachem z dużym okapem i rzut wydłużonego prostokąta. Wewnątrz są one programowo

i przestrzennie podzielone. Niska, część inwentarska jest przeważnie nadbudowana

(wysoka ścianka kolankowa) częścią magazynową połączoną z przylegającą na całej

wysokości częścią stodólną. Materiały dobierano odpowiednio do funkcji. O ile część

inwentarska była zawsze murowana, to część magazynowa jest często realizowana

w innym materiale. Stosowano szkielet drewniany opierzony deskami lub ryglówkę.

Otwory wejściowe znajdują się od podwórza i mają różne, zależnie od funkcji,

wielkości. Począwszy od wielkich wrót do części stodólnej ew. wozowni, poprzez

średniej wielkości wejście do obory czy stajni, na niewielkich drzwiczkach do chlewu

czy kurnika kończąc. We wszystkich elewacjach i ściankach kolankowych

rozmieszczone są, zależnie od wymogów funkcjonalnych niewielkie otwory okienne

doświetlające i wentylacyjne. W ściance kolankowej nad częścią inwentarską

umieszczone są otwory umożliwiające załadunek paszy. Często są one obudowane

wystawkami, które urozmaicają bryłę dachu.

32

10.4. Niewielkie budynki gospodarskie

W obejściu spotyka się także niewielkie szopy, drewutnie, kurniki. Mają one proste,

proporcjonalne bryły. Zawsze na planie prostokąta przykryte najczęściej dwuspadowym

dachem, wyjątkowo pulpitowym. Bywają one drewniane, murowane lub ryglowe.

Czasem w takim jednym niewielkim obiekcie stosuje się i technologię drewnianą

i murowaną.

33

11. MATERIAŁY BUDOWLANE I WYKOŃCZENIOWE

11.1.Budynki murowane

Wiele budynków, na całym obszarze województwa, ma ściany murowane

z czerwonej cegły licowej, ze starannie i ozdobnie opracowanym wykończeniem

otworów. Na wysokości stropu występuje zwykle ozdobny gzyms kordonowy,

kostkowy lub z ukośnie ułożonych cegieł. Cegły najczęściej łączone są na zaprawę

piaskowo - wapienną, ale stosowano również zaprawę glinianą, tylko od zewnątrz

zabezpieczoną zaprawą piaskowo - wapienną. W ten sposób budowano zarówno domy

mieszkalne jak i wszelkiego rodzaju obiekty gospodarskie: stajnie, chlewnie, obory

ale i, choć rzadko, stodoły.

Drugą, równie liczną grupę, stanowią budynki murowane i tynkowane.

W obiektach gospodarskich ściany były zawsze bielone. W domach mieszkalnych

stosowano czasem tynki kolorowe, zawsze o delikatnych pastelowych barwach,

najczęściej w tonacji szarości i bieli, czasem beżu. Często dla uzyskania efektu

dekoracyjnego w elewacji łączono cegłę z tynkiem lub stosowano tynki dwubarwne dla

podkreślenia otworów, naroży czy gzymsów.

Na terenie, gdzie występuje duża ilość głazów narzutowych budynki

gospodarskie muruje się z kamienia. Najczęściej kamień łączony jest z cegłą. W cegle

opracowane są ozdobnie otwory i nierzadko narożniki. Cegłą także bywa uzupełniana

(w sposób nieregularny) górna partia muru, a zawsze ścianka kolankowa. Szczyty

budynków są zróżnicowane. Przeważnie są zrealizowane z tego samego materiału co

ściany parteru, jednak zdarzają się szczyty w innej konstrukcji. Czasem ze względu

na koszty, czasem ze względu na walory dekoracyjne stosuje się konstrukcję ryglową:

w domach tynkowanych szachulec, a w domach murowanych z cegły licowej mur

pruski. Zdarzają się też szczyty drewniane, deskowane. Ścianki kolankowe realizowane

są też często w innej technologii niż ściany parteru, a mianowicie w konstrukcji

ryglowej lub szkieletowej deskowanej.

Konstrukcja dachu była przeważnie drewniana krokwiowa lub krokwiowo-

jętkowa. Dachy kryto czerwoną dachówką ceramiczną najczęściej holenderką (esówka)

34

lub rzadziej karpiówką. Boki połaci dachowych zabezpieczone były zazwyczaj

wiatrownicami, deskami nabitymi na zakończenie płatwi.

Obiekty posadowione były często na podmurówce z kamienia ciosanego,

starannie opracowanego. Zdarzają się też, głównie w domach mieszkalnych

podmurówki murowane i tynkowane.

11.2. Budynki drewniane

Najbardziej typowa jest chałupa zrębowa, ale trafiają się, choć rzadko, również

domy zrębowo-słupowe. Podwalina była zwykle wykonana z trwalszego drewna

i ułożona na kamieniach spojonych gliną lub zaprawą wapienną. Ściany są wykonane

z drewnianych bali tzw. ciesi i łączone w węgłach najczęściej na jaskółczy ogon.

Czasem domy szalowano pionowymi lub poziomymi (na zakładkę) deskami. Zdarza

się, że naroża zabezpieczane są pionowymi, ozdobnie wycinanymi deskami. Domy

są przekryte dwuspadowymi dachami o konstrukcji krokwiowej lub krokwiowo -

jętkowej, o kącie nachylenia połaci około 450. Historycznie miały poszycie ze słomy

lub trzciny, później kryto je dachówką.

Szczególnym urozmaiceniem tych obiektów jest realizowanie szczytów domów

i ścianek kolankowych (występują rzadko) w innej technologii niż ściany parteru.

Szczyty domów bywają deskowane, często dekoracyjnie, w charakterystyczny sposób.

Występują też szczyty o konstrukcji ryglowej. Szczególnie malownicze są szachulcowe

spichlerze w budynkach z podcieniami frontowymi.

Budynki gospodarskie z bali na terenie województwa praktycznie się nie

zachowały.

11.3. Budynki w konstrukcji ryglowej

Technologią mieszaną jest konstrukcja słupowo - ramowa (ryglowa). Rama

utworzona ze słupów i belek usztywniona jest ryglami i zastrzałami. Jeśli puste

przestrzenie między elementami, tzw. fachy, wypełnione są cegłami licowymi,

wówczas mamy do czynienia z tzw. pruskim murem. Jeśli fachy wypełnione są gliną,

słomą, tynkowane i bielone mur nazywamy szachulcowym. Drewno malowano na

ciemny brąz lub czarno. Na terenie województwa zachowały się nieliczne budynki

realizowane w całości w tej technologii, głównie są to obiekty gospodarcze. Często

natomiast stosowano konstrukcję ryglową do fragmentów budynku: szczytów i ścianek

kolankowych a także spichlerzy w domach z podcieniem frontowym.

35

12. DETAL ARCHITEKTONICZNY

Dekoracja elewacji budynków jest zróżnicowana, uwarunkowana zarówno

materiałem konstrukcyjnym i wykończeniowym, jak również charakterem i typem

budownictwa (patrz rozdział typy budownictwa), co ma zasadniczy wpływ na jej formy

i zasięg występowania.

W chałupach drewnianych elementami dekoracyjnymi są ganki, formy

i kolorystyka stolarki okiennej lub drzwiowej, ozdobnie wycinane listwy wokół okien,

okiennice z otworami o różnorodnych kształtach (serduszko, motywy roślinne lub

geometryczne) a także dekoracja szczytów i okapów. Mogły to być elementy wieńczące

kalenicę (pazdury i śparogi) lub ozdobne deskowanie szczytów, zazwyczaj dwudzielne,

z listwą wyraźnie rozdzielają strefę górną i dolną oraz dekoracyjnym układem

deskowania (układy w romby, jodełkę, pasy pionowe lub poziome). W budownictwie

ryglowym elementem dekoracyjnym – czasami determinującym wyraz plastyczny

całości – jest układ rygli i rodzaj wypełnienia.

Największe bogactwo i zróżnicowanie detalu występuję w budownictwie

murowanym. Dekoracyjne może być sam sposób opracowania lica elewacji: połączenie

i skontrastowanie materiałów (kamień z cegłą, cegła z detalem wykonanym w tynku,

konstrukcja murowana z ryglową ) lub wykorzystanie możliwości fakturalnych tynku

(historyczne tynki były porowate i szorstkie; stosowano kontrasty na przykład poprzez

zestawienie szorstkich powierzchni płaszczyzn ściany i gładkich detalu). Tynki gładkie

są charakterystyczne dla domów z końca XIX początku XX wieku, zaś fakturalne

bardziej dla domów z okresu międzywojennego. Występują też tynki gruboziarniste,

narzucane.

Elementem funkcjonalnym, o charakterze dekoracyjnym jest gzyms. Występują

zazwyczaj gzymsy ceglane lub wykonane w tynku na podłożu ceglanym. Najbardziej

popularny i powszechnie stosowany jest profilowany gzyms wieńczący, ceglany lub

wykonany w tynku. W przypadku gzymsów tynkowanych występują one najczęściej

w formie profilowanego pół- lub ćwierćwałka, przy czym od stopnia i rodzaju

zastosowanego rozprofilowania zależy zróżnicowanie formy. Profile mogą być mniej

lub bardziej podcięte, rozdrobnione lub mięsiste, zaokrąglone lub zgeometryzowane.

Gzymsy ceglane stosowano w elewacjach opracowanych w tym samym materiale. Ich

zróżnicowanie zależało od kształtu i rytmu układanych cegieł. Stosowano też specjalnie

36

wykonane kształtki ceglane, czasami zróżnicowane barwą, które nadawały gzymsom

duże walory dekoracyjne.

Bardzo popularne są fryzy ceglane, geometryczne lub ornamentalne, stosowane

najczęściej w elewacjach opracowanych w tym samym materiale bądź tam, gdzie

łączono detal ceglany z innym opracowaniem ściany. Ich forma zależy od układu,

kształtu i rodzaju zastosowanych cegieł lub kształtek. Powszechny jest fryz z ukośnie

ustawionych – pod kątem około 45 stopni – występujących z lica muru cegieł,

ograniczonych od góry i dołu ceglanymi pasami, wyodrębnionymi z elewacji, rodzajem

zastosowanego wątku. Czasami stosowano dwa rzędy cegieł, czasami zaś używano

kształtek innego rodzaju. Wprowadzano również pasy płaskiej dekoracji, w formie

wzorów zróżnicowanych barwą cegły. Wyjątkowe walory dekoracyjne miały fryzy

wykonane ze specjalnych kształtek ceramicznych. Warto też wspomnieć

o akcentowanych w otworach łukach odciążających oraz ceglanych podokiennikach.

Elementem zdobienia ścian są dekoracyjnie opracowane naroża budynku.

Najczęściej stosowanym sposobem jest boniowanie. Bonie mogły być gładkie, prawie

płaskie, lub klasycznie opracowane, z profilowaną krawędzią. Kolejnym sposobem było

wprowadzenie opasek wokół otworów. Bogactwo wzorów było wielkie: od prostych,

gładkich, poprzez profilowane, do zakończonych trójkątnymi czy półkolistymi

tympanonami. Opaski wyróżniały się zarówno odmiennym sposobem opracowania, jak

i kolorem. Stosowano też cały repertuar form zdobniczych, jak wykonywane w tynku

sztukaterie o formach roślinnych, konsole, płyciny gładkie lub fakturowane, odcinki

gzymsów nadokiennych. Dekoracyjne walory detalu bardzo często wzmacniano

poprzez skontrastowanie materiału, tj. stosowanie tynkowanego detalu w elewacji z

czerwonej cegły licowej.

Drzwi wejściowe wykonywano z drewna i malowano farbą olejną, zazwyczaj

w kolorze stolarki okiennej (zieleń, błękit, brąz, żółć). Z reguły były konstrukcji

ramowo-płycinowej, dwuskrzydłowe (stosowane wcześniej jednoskrzydłowe zaczęły

około połowy XIX wieku ustępować szerszym i bardziej reprezentacyjnym, żeby

w latach 20. i 30. tych XX w., na fali modernizmu wrócić ponownie

do jednoskrzydłowych). Najprostsze pozbawione były rozbudowanych form

zdobniczych. Walory plastyczne osiągano za pomocą samego podziału i kształtu płycin,

kolorystyki, wariantów i sposobu opracowania listwy przymykowej, mniej lub bardziej

ozdobnej klamki i okuć. Bardziej reprezentacyjne wyróżniały się ozdobnym

opracowaniem odrzwi oraz bogatą dekoracją snycerską. Dość powszechnie stosowano

37

nadświetle ze szczeblinami, niekiedy też prowadzano belkowanie i naczółki. Repertuar

form był bardzo bogaty i zróżnicowany, niezależny od rodzaju domu (te same typy

drzwi można spotkać zarówno w chałupach drewnianych, jak i budynkach

murowanych), jak też obszaru występowania. Odmienne formy wprowadził wiek XX

wraz z ideami modernizmu i budownictwem typowym. W tych budynkach – jak

wspomniano wyżej – drzwi były jednoskrzydłowe, najczęściej opierzane, o prostych

formach, z dekoracja zredukowaną do układu listew lub płycin. Dla tego okresu

charakterystyczna jest też bardziej stonowana kolorystyka.

Najprostszym i najczęściej stosowanym typem były okna czterodzielne, tj.

dwuskrzydłowe, o czterech kwaterach, przy czym dolne najczęściej stanowiły około 2/3

całej wysokości okna. Bardzo często do tego rodzaju okna wprowadzano dodatkowy

podział, dzieląc szczeblinami dolne kwatery na dwie części, przez co otrzymywano

okno sześciodzielne. Wprowadzano też podziały szczeblinowe w górnych kwaterach

okien, uzyskując efekt kratownicy o niewielkich polach, przez co rozbijano jednolitą

powierzchnię szklanej tafli.

Najczęściej stosowano proste okna bez zdobień. Najprostszym i najtańszym

sposobem było zastosowanie profili i wrębów w krzyżu okiennym, co rozbijało

monotonną płaszczyznę, pozwalając na grę światła i cienia. Występują również, ale

znacznie rzadziej - dekoracje snycerskie. Są to: drobne elementy rzeźbione na

przecięciu ramion krzyża, zdobione listwy przymykowe, (żłobkowane, płaskorzeźbione

lub w postaci toczonego, ozdobnie zakończonego słupka). Kolorystyka stolarki okiennej

była zróżnicowana, najczęściej stosowano takie kolory jak: zielony, brązowy, niebieski,

czasami też czerwony lub ciemnożółty. Niekiedy takie okna można jeszcze

gdzieniegdzie spotkać, należą one jednak do rzadkości. Dzisiaj są one najczęściej

przemalowane na kolor biały, ale świadectwem dawnego obyczaju są ślady, na które

można się czasami natknąć przy odnawianiu stolarki lub zachowane pojedynczo

przykłady kolorowej, malowanej farba olejną stolarki.

Formy okien, rodzaje stolarki okiennej oraz kolorystyka była podobna na całym

obszarze.

Okiennice występują zarówno z chałupach drewnianych, jak i murowanych.

Były to drewniane, zazwyczaj pojedyncze skrzydła, o konstrukcji deskowej lub

ramowo-płycinowej, zawieszone na zawiasach z hakiem. Skrzydła konstrukcji

deskowej posiadały najczęściej niewielki prześwit w postaci otworu o dekoracyjnych

formach, mógł być to listek, serduszko lub figura geometryczna. Występowały też,

38

powszechne zwłaszcza w budownictwie murowanym, okiennice żaluzjowe, wykonane

w konstrukcji ramowo-płycinowej, których skrzydła w całości lub części wypełnione

były skośnie osadzonymi deseczkami umożliwiającymi prześwit. Okiennice malowano

farbą olejną, zazwyczaj w tym samym kolorze co stolarkę okienną. Czasami używano

dwóch kolorów, ich zróżnicowaniem podkreślając konstrukcję skrzydła. Wcześniej

dość powszechne i związane głównie z budownictwem drewnianym – o czym świadczą

przede wszystkim archiwalne fotografie – dzisiaj nie należą do powszechnych

elementów wystroju elewacji, choć można je spotkać na obszarze całego województwa.

Ganki poprzedzające wejście główne do budynku występują zarówno

w chałupach drewnianych, jak i domach murowanych. Są drewniane, otwarte lub

zamknięte, założone na rzucie zbliżonym do kwadratu, nakryte dwuspadowym dachem

o pokryciu dachówką ceramiczną. Dekoracja rzeźbiarska stosowana powszechnie, o –

mniej lub bardziej złożonych – formach, spotykanych na całym obszarze. Do stałych

motywów należą dekoracyjne układy listew i belek, balustrady z ażurowych płycin lub

dekoracyjnie wycinanych listew, czasami o kształcie tralek, ażurowe wypełnienia

otworów (min. w szczytach), pazdury i śparogi. W budownictwie z okresu odbudowy

po zniszczeniach I. Wojny Światowej ganki inspirowanych motywami regionalnymi,

o formach uproszczonych, wsparte na podrzeźbianych słupach, ze zredukowaną

do dekoracyjnie wycinanych listew dekoracją snycerską. Występują na obszarze

zniszczeń, głównie w pasie południowym i wschodnim.

Werandy, znacznie rzadziej stosowane niż ganki, w budownictwie wiejskim

pojawiły się na początku XX wieku. Związane były głównie z architekturą murowaną,

otwarte lub zamknięte oszklone, konstrukcji mieszanej drewniano-murowanej,

dobudowane przy jednym z narożników domu lub szczycie. Występują sporadycznie w

całym regionie.

39

13. MAŁA ARCHITEKTURA

Zabudowę wsi i zagród uzupełniały elementy małej architektury

i zagospodarowania terenu pełniące funkcje głównie użytkowe, ale też ozdobne.

Należały do nich ogrodzenia, bramy, mury, murki oporowe, mostki, różne formy

kubaturowe małej architektury – piwniczki, budynki bramne, czy stacje

transformatorowe, a także obiekty związane z funkcją sakralną - kapliczki,

dzwonniczki. Przy budowie wykorzystywano drewno, kamień polodowcowy w formie

naturalnej i ciosanej, czerwoną cegłę, ceramiczną dachówkę.

13. 1. Ogrodzenia

Płoty wydzielające gospodarstwa wykonywano w formie drewnianych ogrodzeń

z żerdzi, plecionych gałęzi lub najczęściej sztachet. Rzadziej stosowano siatką drucianą

lub deski, a także siatkę w drewnianych ramach. Wokół bogatych czy

reprezentacyjnych obiektów budowano mury z czerwonej cegły, z kamienia ciosanego

(z płaską fugą) lub ceglano - kamienne. Takie murowane ogrodzenia towarzyszyły m.in.

kościołom i cmentarzom. Wjazd i wejście do gospodarstw prowadziły przez bramy i

furty. Szczególnie ozdobne były znane z mazurskich gospodarstw bramy budowane

z wysokich słupów, zwieńczone ozdobnymi poziomymi belkami lub daszkami,

z wrotami faliście przyciętymi. Rzadziej bramy budowano w postaci oddzielnych

budynków przejazdowych (spotykane na Mazurach wschodnich i Warmii), którym

nadawano bardzo ozdobną formę wykorzystując konstrukcję ryglową, ozdobne

deskowanie i elementy rzeźbiarskie.

13.2. Studnie i pompy

W obrębie gospodarstwa znajdowała się jedna lub dwie studnie. Wodę czerpano

pierwotnie przy pomocy tzw. żurawia, później pojawiły się studnie z kołowrotem,

zadaszone. Obudowę studni wykonywano z bali drewnianych w konstrukcji zrębowej,

murowano z cegły lub kamienia, ustawiano z betonowych kręgów. Występowały też

pompy żeliwne, w bardziej lub mniej ozdobnej formie osadzone na brukowanym

placyku.

40

13.3. Nawierzchnie

Na terenie zagród najczęściej występowała nawierzchnia ziemna. W zależności

od warunków terenowych i zamożności wykonywano z brukowców dojazdy

do gospodarstwa, place bezpośrednio przed wejściem do domu czy budynków

gospodarczych, a czasem brukowano też całe podwórze gospodarcze. Posadzkę w

obrębie niektórych budynków gospodarczych (np. stodoły) wykonywano z polepy

glinianej

13.4. Krzyże, kapliczki, dzwonniczki:

Szczególnym wyróżnikiem regionalnym są warmińskie kapliczki i krzyże wznoszone

również w obrębie posesji prywatnych. Kapliczki budowano najczęściej z czerwonej

cegły, rzadko tynkowano, nakryte daszkami z ceramicznych dachówek. Krzyże

przydrożne stawiano drewniane lub metalowe.

41

14. ZIELEŃ

Jednym z elementów układu ruralistycznego są różnorodne kształtowane formy

zieleni towarzyszące poszczególnym obiektom i zespołom. Są to aleje łączące

poszczególne wsie lub prowadzące ze wsi do stacji kolejowej, szpalery i aleje wokół

kościoła i na cmentarzu, zieleńce przy budynkach użyteczności publicznej - dworcach,

urzędach gmin, szkołach, karczmach, pomnikach pamięci a także pojedyncze drzewa na

rozstajach dróg. Drzewa sadzono planowo, zgodnie z ustanawianymi przez państwo

przepisami. Ogrody przy zagrodach wiejskich kształtowane były indywidualnie,

zależnie od możliwości i potrzeb właścicieli.

14.1. Zieleń przydomowa towarzysząca zagrodom wiejskim

W obrębie zagrody wiejskiej występowały następujące formy zieleni użytkowej

i ozdobnej:

- Przedogródek

- Sad

- Warzywnik

- Drzewa soliterowe

Przedogródek o funkcji ozdobnej, w zwartej zabudowie wiejskiej położony jest

w miejscu najbardziej eksponowanym, między drogą wiejską a domem mieszkalnym.

Ukształtowany najczęściej w formie wąskiej rabaty zajmował niewiele miejsca

i otoczony był drewnianym płotem. Jedynie przy domach bardzo bogatych gospodarzy,

tzw. gburów, powstawały większe ogrody na wzór parków dworskich ze szlachetnymi

drzewami, krzewami, bylinami, trawnikami otoczone też bogatszym płotem z siatki

metalowej w drewnianych ramach. Tradycyjnie ogródek tworzyły rabaty bylin i roślin

jednorocznych, komponowanych często w geometryczne wzory, z efektownie

kwitnącymi przez cały okres wegetacyjny kwiatami, pachnącymi i leczniczymi ziołami.

Wśród różnokolorowych kwiatów o zróżnicowanej wysokości były róże, malwy, astry,

ostróżki, floksy, piwonie lwie paszcze, lilie, liliowce, nagietki, groszek pachnący,

aksamitki. Z ziół uprawiano lubczyk, miętę, szałwię, melisę i wiele innych. Rabatom

niekiedy towarzyszyły kwitnące i pachnące krzewy – lilaki, jaśminowce, róże, kaliny

buldeneże lub krzewy owocowe – porzeczki i agrest. Sadzono także pojedyncze drzewa

42

takie jak lipy, klony, dęby, kasztanowce, jesiony, które miały chronić od wiatrów,

pioruna i złych duchów.

Osobno położone były ogrody użytkowe – sady i warzywniki. W sadach

dominowała jabłoń i wiśnia, rosły też śliwy węgierki i grusze a w sprzyjającym miejscu

winorośl. W sadach często ustawiano ule, z których pszczoły korzystały najpierw z

kwiatów drzew owocowych, później z kwiatu gryczanego, lipowego itd., często

wywożone je na pola lub do lasów. W warzywnikach uprawiano na zagonach rośliny

strączkowe (groch, bób, soczewica, fasola), ogórki, dynię, rzepę, mak, rośliny

konserwująco-przyprawowe – czosnek, koper, różne zioła.

Lokalizacja i wielkość ogrodów użytkowych, czyli sadów i warzywników, była

bardzo zróżnicowana. W zwartej zabudowie wiejskiej zakładano je w jednym lub kilku

miejscach z boku działki siedliskowej, z tyłu, wokół budynków gospodarczych, także

od frontu w przypadku odsuniętej od drogi zabudowy mieszkaniowej. Często ogrody

użytkowe wkraczały, w przypadku wsi owalnicowych, placowych czy nadbrzeżnych, na

dawne wspólnotowe wnętrza - nawsia lub na pas przybrzeżny, zajmując nawet całą ich

powierzchnię. W zabudowie rozluźnionej, zwłaszcza jednodworczej ogrody, łącznie

z ogródkiem ozdobnym, na ogół otaczały budynki mieszkalne. Wielkość sadów

i warzywników była zależna od tradycji i zasobności wsi, warunków siedliskowych

i klimatycznych, możliwości terenowych. Najmniej liczne i o najmniejszej powierzchni

występują ogrody we wsiach o bardzo zwartej zabudowie z małymi zagrodami–

ulicówkach, zwłaszcza na Mazurach. Duże zróżnicowanie wielkości występuje

w owalnicach, placowych czy wielodrożnicach, gdzie nastąpiło znaczne zróżnicowanie

wielkości i zasobności gospodarstw. Wyróżniają się znaczne ogrody użytkowe przy

dużych gospodarstwach na terenie Powiśla oraz duże sady przy małych gospodarstwach

starowierców na terenie Mazur.

43

15. BIBLIOGRAFIA

Atlantyda Północy. Dawne Prusy Wschodnie w fotografii, oprac. K.Brakoniecki, K. Nawrocki, Olsztyn 1993 M. Bartoś, B. Zalewska, Architektura w krajobrazie wiejskim Warmii i Mazur, WK „Borussia”, Olsztyn 2003 J. Bałdowski , Warmia, Mazury, Suwalszczyzna, cz. Środowisko naturalne, Warszawa1997 R. Dethlefsen, Bauernhäser und Holzkirchen In Ostpreussen, Berlin 1911 J. Domino, Domy podcieniowe w powiecie elbląskim w: Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski, Rocznik I, 1999, s. 85-97

Dziedzictwo kulturowe Warmii – Mazur – Powiśla. Stan zachowania, potencjał i

problemy , red. J. Wysocki, Olsztyn 2006 I. Liżewska, Tradycyjne budownictwo wiejskie na Warmii i Mazurach, WK „Borussia”, Olsztyn 2007 F. Klonowski, Drewniane budownictwo ludowe na Mazurach i Warmii, „Pojezierze” Olsztyn 1965 J. Kondracki , Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa PWN 1994

Studium zróżnicowania regionalnego zabudowy wiejskiej regionu warmińsko-

mazurskiego, oprac. J. Wysocki, mps Olsztyn 2008 M. Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, WK „Borussia”, Olsztyn 1998

Zachowane – ocalone? O krajobrazie kulturowym i sposobach jego zagospodarowania, red. I. Liżewska, W. Knercer, WK „Borussia”, Olsztyn 2003

Zbiory fotograficzne dawnego Urzędu Konserwatora Zabytków w Królewcu. Prusy

Wschodnie – dokumentacja historyczna prowincji , oprac. IS PAN Warszawa

44

Spis rysunków

1. Powiaty województwa warmińsko-mazurskiego 2. Jednostki fizyczno-geograficzne 3. Krainy historyczne 4. Owalnica 5. Placowa 6. Ulicówka dwustronna 7. Ulicówka nadbrzeżna/ 8. Widlica 9. Wielodrożnica 10. Szeregówka 11. Szeregówka nadbrzeżna 12. Szeregówka podwójna 13. Rzędówka 14. Przysiółek 15. Jednodworcza 16. Zagroda na planie wydłużonego prostokąta 17. Zagroda na planie szerokiego prostokąta 18. Zagroda poparcelacyjna 19. Zagroda kolonijna na planie zbliżonym do kwadratu 20. Tradycyjna brama mazurska do zagrody wiejskiej

45