Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki ...
Transcript of Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki ...
7
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
Arkadiusz Nowojewskiabsolwent Wyższej Szkoły Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
Wojciech MniszekWyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
Analiza narażenia zawodowego pracowników
na szkodliwe czynniki biologiczne
w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
Streszczenie
W publikacji przedstawiono narażenie na mikrobiologiczne szkodliwe czynniki w oczyszczalni ścieków. Na podstawie danych z piśmiennictwa wybrano główne zagrożenia mikrobiologiczne i opisano ich potencjalne skutki zdrowotne dla pracowników w oczyszczalni ścieków. Ocenę naraże-nia na wybrane bakterie patogenne wykonano w typowej oczyszczalni ścieków miejskich w Polsce. Opisano metody pobierania próbek, a także analityczną procedurę ilościowych pomiarów patoge-nów na stanowiskach pracy w wybranej oczyszczalni ścieków. W rezultacie oceniono higieniczne warunki pracy na stanowiskach pracy.
Abstract
Exposure for the hazardous microbiological agents in wastewater treatment plant are presented in this article. On the base of literature the principals microbiological hazards were identifi ed and the potential health effects resulting from exposure of men working in wastewater treatment plant are described. Exposure assessment on some pathogenic bacteria’s present in ambient air in the workplaces in one typical municipal wastewater treatment plant in Poland was made. The sampled method as well as the analytical procedure to quantitative measures of pathogens in work places are described in this article. In the result the hygienic conditions in the work places were assessed.
1. Wstęp
Obiekty komunalne, takie jak oczyszczalnie ścieków, poza swą zasadniczą i niewątpliwie pozytywną rolą, służącą ochronie środowiska naturalnego, mogą też niekorzystnie oddziaływać na otoczenie, w tym na środowisko pracy, a więc i na samego pracownika, poprzez emisję szkodliwych czynników biologicznych. Jednak-że należy z całą odpowiedzialnością podkreślić, iż wielkość narażenia zawodowego – związanego z emisją licznych szkodliwych czynników biologicznych do środowi-ska pracy, zależy m.in. od wielkości danej oczyszczalni ścieków, ilości i charakteru,
ZESZYTY NAUKOWE WYŻSZEJ SZKOŁY ZARZĄDZANIA OCHRONĄ PRACY W KATOWICACH Nr 1(2)/2006, s. 7-34 ISSN-1895-3794
8
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek
tzn. składu biologicznego oczyszczanych ścieków, a także w dużej mierze od sposobu prowadzenia procesu oczyszczania ścieków – właściwej eksploatacji oczyszczalni, rodzaju zastosowanej technologii oczyszczania, a tym samym rodzaju zastosowa-nych obiektów i urządzeń, jak również od aktualnych warunków meteorologicz-nych i przyrodniczych. Jakość typowych ścieków miejskich (komunalnych) określa m.in. zawartość w nich zanieczyszczeń biologicznych. Obecność w ściekach tych zanieczyszczeń determinuje rodzaj i ilość występujących szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy, a więc tym samym pośrednio warunkuje wiel-kość narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne. Ście-ki, jak również surowe osady ściekowe stanowią potencjalny materiał zakaźny, są siedliskiem ogromnej liczby mikroorganizmów (drobnoustrojów – czyli grupy roślin i zwierząt o wymiarach mikroskopijnych). Przede wszystkim są to: wirusy, bakterie, grzyby, glony, pierwotniaki, a także jaja helmintów (robaków pasożytniczych).
Większość tych drobnoustrojów należy do typowej fl ory heterotrofi cznej żyjącej w przewodzie pokarmowym człowieka i zwierząt. Wśród tych gatunków są jednak i ga-tunki chorobotwórcze [1]. Ścieki są także środowiskiem, w którym występują produkty rozpadu drobnoustrojów, takie jak: endotoksyny i glukany [2]. Większość bakterii, glo-nów i pierwotniaków obecna w ściekach i osadach ściekowych bierze aktywny udział w procesach oczyszczania biologicznego ścieków, determinując ich efektywność.
Zanieczyszczenia mikrobiologiczne emitowane z oczyszczalni ścieków rozprze-strzeniają się przede wszystkim w postaci bioaerozoli. To również najistotniejsza z punktu widzenia narażenia zawodowego droga szerzenia się szkodliwych czynników biologicznych. Bioaerozol stanowi mieszaninę bakterii, grzybów i pleśni oraz ich metabolitów i toksyn, które zostały zawieszone w pyle lub kro-plach cieczy (np. wody) [3]. Istotne z uwagi na emisję bioaerozoli do atmosfery (w tym również do powietrza środowiska pracy) są następujące procesy: parowa-nie, przedmuchiwanie, rozbryzg.
W środowisku pracy typowej miejskiej oczyszczalni ścieków występuje szereg biologicznych czynników szkodliwych dla zdrowia – patogennych (chorobotwór-czych) mikro- i makroorganizmów, charakteryzujących się różnym stopniem wi-rulencji (zjadliwości), będącej miarą ich chorobotwórczości. Analiza narażenia za-wodowego związanego z oddziaływaniem szkodliwych czynników biologicznych należy do niezbędnych działań profi laktycznych, które służą ochronie człowieka w środowisku pracy.
2. Szkodliwe czynniki biologiczne – charakterystyka
Generalnie szkodliwe czynniki biologiczne obejmują:- drobnoustroje komórkowe oraz jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji
lub przenoszenia materiału genetycznego,- drobnoustroje zmodyfi kowane genetycznie (takie, których materiał genetycz-
9
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
ny został zmieniony w sposób nie zachodzący w warunkach naturalnych wskutek krzyżowania lub naturalnej rekombinacji),
- hodowle komórkowe (namnożone in vitro – czyli poza organizmem w warun-kach laboratoryjnych – kolonie komórek wyizolowanych z organizmów wieloko-mórkowych),
- pasożyty wewnętrzne,- priony (niskocząsteczkowe białka o właściwościach zakażających i wysokiej od-
porności na oddziaływanie chemiczne i fi zyczne, powodujące gąbczaste zwyrodnienie mózgu), które mogą być przyczyną zakażenia, alergii (uczulenia) lub zatrucia [4, 5]. Rozwinięciem tego pojęcia jest defi nicja biologicznych szkodliwości zawodowych, w której to przez szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy rozumie się te mikro- i makroorganizmy oraz wytwarzane przez nie struktury i substancje, które działają negatywnie na organizm człowieka w procesie pracy i mogą być przyczyną chorób zawodowych lub parazawodowych. Można wśród nich wyróżnić:
- czynniki wywołujące choroby zakaźne (zakażenie – wirusy, bakterie, grzyby) i inwazyjne (pasożytnicze, zarażenie penetracyjne – pierwotniaki, robaki),
- alergeny biologiczne (bakterie, grzyby, cząstki roślinne i zwierzęce),- toksyny biologiczne, w tym czynniki immunotoksyczne – wzbudzające odpo-
wiedź układu odpornościowego:• endotoksyna bakteryjna – biologicznie aktywny lipopolisacharyd, występujący
w najbardziej zewnętrznej warstwie ściany komórkowej bakterii Gram-ujemnych, • mykotoksyny (mikotoksyny) – trujące, nielotne metabolity, np. afl atoksyny
wytwarzane przez grzyby,• enterotoksyny – toksyny wytwarzane przez niektóre szczepy bakterii z rodziny
Enterobacteriaceae, tzw. enterotoksygenne, np. E. coli, • glukany grzybicze – polimery cząsteczek D-glukozy wchodzące w skład ścia-
ny komórkowej grzybów, • lotne związki organiczne – toksyczne metabolity lotne wytwarzane przez grzy-
by pleśniowe (obejmują niskocząsteczkowe związki – alkohole, aldehydy, ketony, kwasy organiczne, sole),
• toksyny roślinne, • jady zwierzęce,• czynniki rakotwórcze (pyły takiego drewna jak buk i dąb; wirus zapalenia
wątroby typu B i C) [6, 7].
3. Analiza narażenia pracowników
na szkodliwe czynniki biologiczne
Analiza, w tym także ocena, narażenia zawodowego na szkodliwe czynniki bio-logiczne jest zadaniem wieloetapowym i polega na:
10
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek
- analizie procesu technologicznego i dokonaniu wstępnej oceny realnej możli-wości zagrożenia czynnikami biologicznymi w danym miejscu pracy (wykaz prac narażających pracowników na działanie czynników biologicznych – załącznik nr 2 do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22.04.2005r. w sprawie szkod-liwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki [Dziennik Ustaw, 2005, nr 81, poz. 716]),
- określeniu drogi (lub dróg) szerzenia się szkodliwych czynników biologicz-nych oraz dróg narażenia,
- określeniu źródeł narażenia (etapów procesu niosących ze sobą największe ryzyko narażenia),
- określeniu szkodliwych czynników biologicznych, które mogą występować w danym procesie pracy oraz opisie ich szkodliwego działania,
- identyfi kacji szkodliwych czynników biologicznych w powietrzu w wybra-nych punktach – na wybranych stanowiskach (pomiary czynników biologicznych – obecnie bez możliwości oceny w odniesieniu do uznanych prawnie normatywów, ponieważ w przypadku oczyszczalni ścieków brak jest uznanych normatywów higienicznych dopuszczalnego stopnia zanieczyszczenia powietrza szkodliwymi czynnikami biologicznymi),
- identyfi kacji narażonych pracowników (grup pracowników) – określeniu cza-su trwania narażenia (ekspozycji),
- podjęciu decyzji o ewentualnym wprowadzeniu niezbędnych działań profi -laktycznych w celu minimalizacji wielkości narażenia pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne [5].
4. Technologia oczyszczania ścieków
W przedmiotowej miejskiej oczyszczalni ścieków podstawowym elementem procesu oczyszczania ścieków, oprócz oczyszczania mechanicznego, jest proces oczyszczania biologicznego ścieków osadem czynnym, realizowany w reaktorach biologicznych.
Oczyszczanie wstępne – mechaniczne – ma na celu przygotowanie ścieków do dalszych procesów technologicznych i obejmuje procesy mechaniczne (fi zyczne), takie jak: cedzenie i sedymentacja (osadzanie).
Oczyszczanie biologiczne ścieków (zwane również drugim stopniem oczysz-czania ścieków) stanowi proces, w którym wykorzystuje się metabolizm organi-zmów roślinnych i zwierzęcych do transformacji zawartych w ściekach substancji organicznych i mineralnych (zanieczyszczeń). Generalnie procesy biologiczne, a właściwie biochemiczne – związane z życiowym działaniem mikroorganizmów – przeważają przy oczyszczaniu ścieków komunalnych.
11
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
5. Drogi narażenia zawodowego
Narażenie pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne może nastąpić drogą:- oddechową,- pokarmową,- przez skórę.Najważniejszą z punktu widzenia narażenia zawodowego na szkodliwe czynniki
biologiczne w oczyszczalni ścieków jest droga powietrzna – bioaerozol bakteryjny – układ dwu- lub trzyfazowy, składający się z faz:
- rozpraszającej (powietrze),- rozproszonej (stałej lub ciekłej) – zawierającej drobnoustroje i zapewniającej
im stabilność.Stąd także najczęstszymi wrotami zakażenia są drogi oddechowe (droga po-
wietrzno-kropelkowa), inne drogi to: pokarmowa, parenteralna (krwiopochodna), kontaktowa (przez kontakt bezpośredni) [8, 9].
6. Źródła narażenia zawodowego
Szkodliwe czynniki biologiczne występują praktycznie w każdym etapie oczysz-czania ścieków czy też przeróbki osadów. Są obecne zarówno w ściekach nieoczysz-czonych, jak też oczyszczonych i nie poddanych dezynfekcji. Jednakże szczególnie istotne z punktu widzenia narażenia zawodowego na bioaerozole zawierające mikro-organizmy patogenne są następujące etapy oczyszczania ścieków:
- etap oczyszczania wstępnego – mechanicznego – ścieków – na tym etapie oczyszczania ścieki nieoczyszczone biologicznie (surowe) zawierać mogą szczegól-nie dużo organizmów chorobotwórczych (szkodliwych czynników biologicznych); obiektem, w którym należy spodziewać się zwiększonej ekspozycji na szkodliwe czynniki biologiczne, jest budynek krat,
- etap oczyszczania biologicznego ścieków w komorach napowietrzania – tutaj z uwagi na wywoływany burzliwy ruch ścieków zjawisko powstawania bioaerozoli może być szczególnie intensywne, ponadto w komorach napowietrzania obecna jest znaczna ilość mikroorganizmów w postaci zawiesiny zooglealnej osadu czyn-nego (w tym również obecne mogą być mikroorganizmy patogenne); obiektami za-sługującymi na szczególną uwagę w aspekcie narażenia zawodowego na szkodliwe czynniki biologiczne na tym etapie są komory osadu czynnego,
- etap zagęszczania osadu nadmiernego z zastosowaniem taśmowych zagęsz-czarek mechanicznych, – obserwacja pracy urządzeń ujawniła fakt tworzenia się bioaerozolu wodnego, będącego następstwem ruchu taśmy zagęszczarki; proces zagęszczania mechanicznego osadu zwykle prowadzony jest w budynku zagęsz-czaczy [10].
12
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek
Zatem do grup zawodowych o największym narażeniu na czynniki biologiczne zalicza się:
- pracowników zajmujących się mechanicznym oczyszczaniem ścieków,- oraz pracowników zajmujących się obróbką osadów ściekowych.
7. Biologiczne czynniki szkodliwe dla zdrowia – identyfikacja
Wśród szkodliwych czynników biologicznych występujących w typowej miej-skiej oczyszczalni ścieków, na które narażeni są pracownicy, wyróżnia się:
- wirusy,- bakterie,- grzyby,- pierwotniaki,- pasożyty,- oraz aerozol zawieszony w powietrzu, w którym między innymi występują
endotoksyny i glukany.
Tabl.1. Szkodliwe czynniki biologiczne na jakie narażeni są pracownicy oczyszczalni ścieków [4, 6].
13
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ściekówLp
.Ka
tego
ria c
zyn-
nikó
wNa
zwa
łaci
ńska
i/lu
b po
lska
Grup
a za
groż
enia
Wys
tępo
wan
iePr
zeno
szen
ieDz
iała
nie
na c
złow
ieka
Prof
ilakt
yka
Szcz
epio
nka
1W
irusy
(C
alic
iviri
dae)
Wiru
s za
pale
nia
wąt
roby
ty
pu E
(HEV
)3*
*Lu
dzie
, zw
ierz
ęta
Poka
rmow
eZ
– za
pale
nie
wąt
roby
Czys
tość
, got
owan
ie i/
lub
odka
żani
e w
ody
i pos
iłków
, dez
ynfe
kcja
, ste
ry-li
zacj
aBr
ak
2W
irusy
(C
alic
iviri
dae)
Wiru
s No
rwal
k2
Ludz
iePo
karm
owe
Z –
zapa
leni
e je
lit: b
iegu
nka,
w
ymio
tyCz
ysto
ść, g
otow
anie
i/lu
b od
każa
nie
wod
y i p
osiłk
ów, d
ezyn
fekc
ja, s
tery
-liza
cja
Brak
3W
irusy
(C
alic
iviri
dae)
Inne
wiru
sy z
rodz
iny
Calic
iviri
dae
2Lu
dzie
, zw
ierz
ęta
Poka
rmow
eZ
– za
pale
nie
jelit
: bie
gunk
a,
wym
ioty
Czys
tość
, got
owan
ie i/
lub
odka
żani
e w
ody
i pos
iłków
, dez
ynfe
kcja
, ste
ry-
lizac
jaBr
ak
4W
irusy
(P
icor
navi
ridae
)W
irus
Coxs
acki
e (g
rupy
A
i B)
2Lu
dzie
Pow
ietrz
no-k
rope
lkow
e,
bezp
ośre
dnie
Z –
zapa
leni
a uk
ładu
odd
e-ch
oweg
o, a
ngin
a, g
orąc
zki,
zapa
leni
a m
ózgu
i op
on
móz
gow
o-rd
zeni
owyc
h,
para
liż, z
apal
enie
wąt
roby
, st
any
zapa
lne
skór
y z
wy-
sypk
ą, b
iegu
nka,
zap
alen
ie
mię
śnia
ser
cow
ego
i osi
erdz
ia (g
rupa
B)
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, st
eryl
izacj
aBr
ak
5W
irusy
(P
icor
navi
ridae
)W
irusy
ECH
O2
Ludz
iePo
wie
trzno
-kro
pelk
owe,
be
zpoś
redn
ie
Z –
zapa
leni
a uk
ładu
od
dech
oweg
o, g
orąc
zki,
zapa
leni
a m
ózgu
i op
on
móz
gow
o-rd
zeni
owyc
h,
para
liż, z
apal
enie
wąt
roby
i je
lit, s
tany
zap
alne
skó
ry z
w
ysyp
ką, z
apal
enie
spo
jó-
wek
, bie
gunk
a,
zapa
leni
e m
ięśn
ia s
erco
we-
go i
osie
rdzia
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, st
eryl
izacj
aBr
ak
6W
irusy
(P
icor
navi
ridae
)
Wiru
s za
pale
nia
wąt
roby
ty
pu A
(typ
72
ludz
kich
en
tero
wiru
sów
)2
Ludz
ie, ś
ciek
iKa
łow
o-p
okar
mow
e,
bezp
ośre
dnie
Z –
zapa
leni
e w
ątro
by ty
pu
A, z
apal
enie
żoł
ądka
i je
lit
Szcz
epie
nia
ochr
onne
, bie
rne
uodp
ar-
nian
ie lu
dzką
imm
unog
lobi
ną, o
chro
ny
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ryliz
acja
, as
eniza
cja
kału
i śc
iekó
w
Jest
7
Bakt
erie
(w
arun
kow
o be
z-tle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Aero
mon
as h
ydro
phila
2W
oda,
ści
eki,
zwie
rzęt
a, lu
dzie
Pow
ietrz
no
-kro
pelk
owe,
be
zpoś
redn
ie
T –
zatru
cia
jelit
owe
ente
roto
ksyn
ą bi
ałko
wą,
Z
– ró
żne
zaka
żeni
a u
osób
z
obni
żoną
odp
orno
ścią
Ochr
ony
osob
iste
zab
ezpi
ecza
jące
w
ocz
yszc
zaln
i ści
eków
Brak
8Ba
kter
ie (b
eztle
-no
we
lase
czki
pr
zetrw
alni
kują
ce)
Clos
tridi
um p
erfri
ngen
s /
lase
czka
zgo
rzel
i ga
zow
ej2
Gleb
a, k
ał, ś
ciek
iBe
zpoś
redn
ie
(prz
yran
ne)
Z –
zgor
zel g
azow
a z
rozp
a-de
m tk
anek
, zap
alen
ie tk
anki
łą
czne
j, po
socz
nica
;T
– dz
iała
nie
toks
yczn
e pr
zez
toks
yny
biał
kow
e
Szyb
kie
opat
ryw
anie
ran,
dez
ynfe
kcja
, st
eryl
izacj
a Br
ak
14
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek
9
Bakt
erie
(b
eztle
now
e la
secz
ki p
rzet
rwal
-ni
kują
ce)
Clos
tridi
um s
pp.:
C.
diffi
cile
,C.
sep
ticum
,C.
nov
yi,
C. h
isto
lytic
um
i inn
e /
grup
a la
secz
ek o
brzę
ku
złośl
iweg
o
2Gl
eba,
kał
Bezp
ośre
dnie
(p
rzyr
anne
), po
karm
owe
Z –
obrz
ęk z
łośl
iwy
ran,
za
pale
nie
jelit
Szyb
kie
opat
ryw
anie
ran,
dez
ynfe
kcja
, st
eryl
izacj
a, k
ontro
la ż
ywno
ści,
goto
wa-
nie
prod
uktó
w s
poży
wcz
ych
Brak
10
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Ente
roba
cter
aer
ogen
es /
cloa
cae
2
Kał l
udzi
i zw
ierz
ąt, g
leba
, w
oda,
ści
eki,
prod
ukty
rośl
inne
i z
wie
rzęc
e,
pył,
pow
ietrz
e,
środ
owis
ko
szpi
taln
e
Poka
rmow
e,
bezp
ośre
dnie
(c
zęst
o pr
zez
sprz
ęt m
edyc
zny)
, po
wie
trzno
-kro
pel-
kow
e, p
owie
trzno
-py
łow
e
Z –
opor
tuni
styc
zne
zapa
leni
a dr
óg m
oczo
wyc
h,
żołą
dka
i jel
it, p
łuc
i inn
ych
narz
ądów
;IT
– re
akcj
e im
mun
otok
sycz
-ne
wyw
ołan
e en
doto
ksyn
ą
Prze
strz
egan
ie z
asad
hig
ieny
(myc
ie rą
k,
dezy
nfek
cja,
ste
ryliz
acja
), m
ycie
pro
duk-
tów
spo
żyw
czyc
h, c
hlor
owan
ie w
ody,
oc
hron
y os
obis
te, o
słon
y za
bezp
iecz
ają-
ce w
ocz
yszc
zaln
iach
ści
eków
Brak
11
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Ente
roba
cter
spp
.2
Kał l
udzi
i zw
ierz
ąt, g
leba
, w
oda,
ści
eki,
prod
ukty
rośl
inne
i z
wie
rzęc
e,
pył,
pow
ietrz
e,
środ
owis
ko
szpi
taln
e
Poka
rmow
e,
bezp
ośre
dnie
(c
zęst
o pr
zez
sprz
ęt m
edyc
zny)
, po
wie
trzno
-kro
pel-
kow
e, p
owie
trzno
-py
łow
e
Z –
opor
tuni
styc
zne
zapa
leni
a dr
óg m
oczo
wyc
h,
żołą
dka
i jel
it, p
łuc
i inn
ych
narz
ądów
;IT
– re
akcj
e im
mun
otok
sycz
-ne
wyw
ołan
e en
doto
ksyn
ą
Prze
strz
egan
ie z
asad
hig
ieny
(myc
ie rą
k,
dezy
nfek
cja,
ste
ryliz
acja
), m
ycie
pro
duk-
tów
spo
żyw
czyc
h, c
hlor
owan
ie w
ody,
oc
hron
y os
obis
te, o
słon
y za
bezp
iecz
ają-
ce w
ocz
yszc
zaln
iach
ści
eków
Brak
12Ba
kter
ie (z
iarn
iaki
Gr
am-d
odat
nie)
Ente
roco
ccus
spp
.:E.
faec
alis
,E.
faec
ium
/pa
cior
kow
ce k
ałow
e (e
nter
okok
ki)
2
Prze
wod
y po
karm
owe
ludz
i i z
wie
rząt
, kał
, pr
oduk
ty s
po-
żyw
cze,
rośl
iny,
py
ł, po
wie
trze
Poka
rmow
e,
bezp
ośre
dnie
(c
zęst
o pr
zez
sprz
ęt m
edyc
zny)
, po
wie
trzno
-kro
pel-
kow
e, p
owie
trzno
-py
łow
e
Z –
opor
tuni
styc
zne
zapa
le-
nia
dróg
moc
zow
ych,
pęc
he-
rzyk
a żó
łcio
weg
o, w
sier
dzia
, rz
adzie
j bak
terie
mia
Prze
strz
egan
ie z
asad
hig
ieny
(myc
ie rą
k,
dezy
nfek
cja,
ste
ryliz
acja
), m
ycie
pro
-du
któw
spo
żyw
czyc
h, o
chro
ny o
sobi
ste,
re
dukc
ja z
apyl
enia
Brak
13
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Esch
eric
hia
coli
/pa
łecz
ka o
kręż
nicy
(s
zcze
py w
ytw
arza
jące
Ve
rocy
toto
ksyn
y)
3**
Prze
wod
y po
karm
owe
ludz
i i z
wie
rząt
, kał
, gl
eba,
wod
a,
ście
ki, ś
rodo
wi-
sko
szpi
taln
e
Poka
rmow
e,
bezp
ośre
dnie
, po
wie
trzno
-kro
pelk
owe
Z –
krw
otoc
zne
zapa
le-
nie
okrę
żnic
y (k
rwaw
a bi
egun
ka);
T –
zatru
cia
siln
ymi e
nter
o-to
ksyn
ami b
iałk
owym
i;IT
– re
akcj
e im
mun
otok
sycz
-ne
wyw
ołan
e en
doto
ksyn
ą
Prze
strz
egan
ie z
asad
hig
ieny
(myc
ie rą
k,
dezy
nfek
cja,
ste
ryliz
acja
), m
ycie
pro
duk-
tów
spo
żyw
czyc
h, c
hlor
owan
ie w
ody,
oc
hron
y os
obis
te, o
słon
y za
bezp
iecz
ają-
ce w
ocz
yszc
zaln
iach
ści
eków
Brak
15
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
14
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Esch
eric
hia
coli
/pa
łecz
ka o
kręż
nicy
(poz
osta
łe s
zcze
py)
2
Prze
wod
y po
karm
owe
ludz
i i z
wie
rząt
, kał
, gl
eba,
wod
a,
ście
ki, ś
rodo
wi-
sko
szpi
taln
e
Poka
rmow
e,
bezp
ośre
dnie
, po
wie
trzno
-kro
pel-
kow
e
Z –
opor
tuni
styc
zne
zapa
le-
nia
jelit
, bie
gunk
i;IT
– re
akcj
e im
mun
otok
sycz
-ne
wyw
ołan
e en
doto
ksyn
ą
Prze
strz
egan
ie z
asad
hig
ieny
(myc
ie rą
k,
dezy
nfek
cja,
ste
ryliz
acja
), m
ycie
pro
duk-
tów
spo
żyw
czyc
h, c
hlor
owan
ie w
ody,
oc
hron
y os
obis
te, o
słon
y za
bezp
iecz
ają-
ce w
ocz
yszc
zaln
iach
ści
eków
Brak
15Ba
kter
ie (t
leno
we
pałe
czki
Gr
am-u
jem
ne)
Flav
obac
teriu
m(C
hrys
eoba
cter
ium
) spp
.2
Wod
a, a
eroz
ol
krop
elko
wy,
zw
ierz
ęta
Pow
ietrz
no-k
rope
l-ko
we,
bez
pośr
ed-
nie
(ugr
yzie
nie)
IT –
„go
rącz
ka n
awilż
aczo
-w
a”: r
eakc
je im
mun
otok
-sy
czne
wyw
ołan
e w
dych
aną
endo
toks
yną;
Z(ZO
O) –
ropn
ie s
kórn
e
Ochr
ony
osob
iste
, nal
eżyt
a ko
nser
wac
ja
i czy
szcz
enie
urz
ądze
ń na
wilż
ając
ych,
oś
wia
ta z
drow
otna
Brak
16Ba
kter
ie (t
leno
we
pałe
czki
Gr
am-u
jem
ne)
Fluo
ribac
ter b
ozem
anae
(L
egio
nella
boz
eman
ae)
2W
oda,
ści
eki,
wilg
otna
gle
ba
Pow
ietrz
no-
krop
elko
we,
be
zpoś
redn
ie
Z –
zapa
leni
e pł
uc (l
egio
nelo
-za
), rz
adzie
j gor
ączk
a gr
ypo-
podo
bna
(Pon
tiac
feve
r)
Ochr
ony
osob
iste
, ośw
iata
zdr
owot
naBr
ak
17
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Kleb
siel
la o
xyto
ca2
Gleb
a, w
oda,
pr
oduk
ty ro
ślin
ne
i zw
ierz
ęce,
pył
po
wie
trze,
ludz
ie,
zwie
rzęt
a
Pow
ietrz
no-k
rope
l-ko
we,
pow
ietrz
no-p
yło-
we,
bez
pośr
edni
e
Z –
zaka
żeni
a dr
óg m
oczo
-w
ych
i inn
ych
narz
ądów
;IT
– re
akcj
e im
mun
otok
sycz
-ne
wyw
ołan
e w
dych
aną
endo
toks
yną
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ryli-
zacj
a, u
żyw
anie
spr
zętu
jedn
oraz
oweg
o uż
ytku
, red
ukcj
a za
pyle
nia
Brak
18
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Kleb
siel
la p
neum
onia
e /
pałe
czka
zap
alen
ia p
łuc
(Frie
dlan
dera
)2
Gleb
a, w
oda,
pr
zew
ody
poka
rmow
e lu
dzi
i zw
ierz
ąt
Pow
ietrz
no-
krop
elko
we,
be
zpoś
redn
ieZ
– za
pale
nie
płuc
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ryli-
zacj
a, u
żyw
anie
spr
zętu
jedn
oraz
oweg
o uż
ytku
Brak
19
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Kleb
siel
la s
pp.:
K. rh
inos
cler
omat
is /
pałe
czka
twar
dzie
li,K.
oza
enae
(pał
eczk
a oz
eny)
2
Gleb
a, w
oda,
pr
oduk
ty ro
ślin
ne
i zw
ierz
ęce,
pył
po
wie
trze,
ludz
ie,
zwie
rzęt
a
Pow
ietrz
no-
krop
elko
we,
be
zpoś
redn
ie
Z –
twar
dzie
l nos
a, c
uchn
ący
nież
yt n
osa
(oze
na),
inne
za
każe
nia
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ryli-
zacj
a, u
żyw
anie
spr
zętu
jedn
oraz
oweg
o uż
ytku
Brak
20Ba
kter
ie (t
leno
we
pałe
czki
Gr
am-u
jem
ne)
Legi
onel
la p
neum
ophi
la /
pałe
czka
legi
onel
ozy
2W
oda,
ści
eki,
wilg
otna
gle
ba
Pow
ietrz
no-
krop
elko
we,
be
zpoś
redn
ie
Z –
zapa
leni
e pł
uc (l
egio
nelo
-za
), go
rącz
ka g
rypo
-pod
ob-
na (P
ontia
c fe
ver)
Ochr
ony
osob
iste
, ośw
iata
zdr
owot
naBr
ak
21Ba
kter
ie (t
leno
we
pałe
czki
Gr
am-u
jem
ne)
Legi
onel
la s
pp. (
L.
mic
dode
i,L.
ans
ia,
L.fe
elei
,L.
long
beac
hae
i inn
e)
2W
oda,
ści
eki,
gleb
a, tr
ocin
y,
mgł
a ol
ejow
a
Pow
ietrz
no-
krop
elko
we,
be
zpoś
redn
ie
Z –
zapa
leni
e pł
uc (l
egio
nelo
-za
), rz
adzie
j gor
ączk
a gr
ypo-
podo
bna
(Pon
tiac
feve
r)Oc
hron
y os
obis
te, o
świa
ta z
drow
otna
Brak
22Ba
kter
ie (k
rętk
i)Le
ptos
pira
inte
rroga
ns
(wsz
ystk
ie s
erot
ypy)
/le
ptos
pira
2Zw
ierz
ęta,
gle
ba,
wod
a, ś
ciek
i
Bezp
ośre
dnie
(p
rzez
skó
rę
i bło
ny ś
luzo
we)
, rz
adzie
j pok
ar-
mow
e
Z(ZO
O) –
lept
ospi
rozy
(g
orąc
zka
błot
na, c
horo
ba
Wei
la i
inne
)
Ochr
ony
osob
iste
, zw
alcz
anie
gry
zoni
, os
usza
nie
tere
nów
pod
mok
łych
, oc
hron
a w
ód p
rzed
zan
iecz
yszc
zeni
em,
szcz
epie
nia
ochr
onne
ludz
i i z
wie
rząt
, de
zynf
ekcj
a, o
świa
ta z
drow
otna
Jest
16
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek23
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Mor
gane
lla m
orga
nii
2
Prze
wód
po
karm
owy
ludz
i i z
wie
rząt
, gle
ba,
ście
ki
Bezp
ośre
dnie
, po
karm
Z –
zaka
żeni
a dr
óg m
oczo
-w
ych,
ukł
adu
odde
chow
ego,
sk
óry
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
Brak
24Ba
kter
ie (p
rątk
i)M
ycob
acte
rium
xen
opi,
Myc
obac
teriu
m s
pp.
2
Wod
a, ś
ciek
i, na
-w
óz, p
owie
trze,
m
gła
olej
owa,
pł
azy,
ludz
ie
Pow
ietrz
no-k
rope
lkow
eZ
– pr
zew
lekł
e za
każe
nie
płuc
, alv
eolit
is a
llerg
icOc
hron
y os
obis
te, a
seni
zacj
a śc
iekó
wBr
ak
25
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Prot
eus
mira
bilis
/od
mie
niec
dziw
aczn
y2
Prze
wód
po
karm
owy
ludz
i i z
wie
rząt
, gle
ba,
ście
ki
Bezp
ośre
dnie
, po
karm
owe,
po
wie
trzno
-kro
pelk
owe
Z –
zaka
żeni
a dr
óg
moc
zow
ych,
rzad
ziej i
nnyc
h na
rząd
ówOc
hron
y os
obis
te, d
ezyn
fekc
jaBr
ak
26
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Prot
eus
penn
eri
2
Prze
wód
po
karm
owy
ludz
i i z
wie
rząt
, gle
ba,
ście
ki
Bezp
ośre
dnie
, po
karm
owe,
po
wie
trzno
-kro
pelk
owe
Z –
zaka
żeni
a dr
óg
moc
zow
ych,
rzad
ziej i
nnyc
h na
rząd
ówOc
hron
y os
obis
te, d
ezyn
fekc
jaBr
ak
27
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Prot
eus
vulg
aris
/od
mie
niec
pos
polit
y2
Prze
wód
po
karm
owy
ludz
i i z
wie
rząt
, gle
ba,
ście
ki
Bezp
ośre
dnie
, po
karm
owe,
po
wie
trzno
-kro
pelk
owe
Z –
zaka
żeni
a dr
óg
moc
zow
ych,
rzad
ziej i
nnyc
h na
rząd
ówOc
hron
y os
obis
te, d
ezyn
fekc
jaBr
ak
28
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Prov
iden
cia
alca
lifac
iens
2
Prze
wód
po
karm
owy
ludz
i i z
wie
rząt
, gle
ba,
ście
ki
Bezp
ośre
dnie
, po
karm
owe,
po
wie
trzno
-kro
pelk
owe
Z –
zaka
żeni
a dr
óg m
oczo
-w
ych,
prz
ewod
u po
karm
o-w
ego
(bie
gunk
i), s
kóry
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
Brak
29
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Prov
iden
cia
rettg
eri /
pałe
czka
Ret
tger
a 2
Prze
wód
po
karm
owy
ludz
i i z
wie
rząt
, gle
ba,
ście
ki
Bezp
ośre
dnie
, po
karm
owe,
po
wie
trzno
-kro
pelk
owe
Z –
zaka
żeni
a dr
óg m
oczo
-w
ych,
prz
ewod
u po
karm
o-w
ego
(bie
gunk
i), s
kóry
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
Brak
30
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Prov
iden
cia
spp.
2
Prze
wód
po
karm
owy
ludz
i i z
wie
rząt
, gle
ba,
ście
ki
Bezp
ośre
dnie
, po
karm
owe,
po
wie
trzno
-kro
pelk
owe
Z –
zaka
żeni
a dr
óg m
oczo
-w
ych,
prz
ewod
u po
karm
o-w
ego
(bie
gunk
i), s
kóry
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
Brak
31
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Salm
onel
la a
rizon
ae2
Wod
a, g
leba
, śc
ieki
, pro
dukt
y ro
ślin
ne
i zw
ierz
ęce,
zw
ierz
ęta
Poka
rmow
o-w
odne
, rza
dko
pow
ietrz
no-k
rope
lkow
e
Z(ZO
O) –
sal
mon
ello
za
(zap
alen
ie ż
ołąd
ka i
jelit
, za
truci
a po
karm
owe)
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ryliz
a-cj
a, a
seni
zacj
a śc
iekó
w, i
nsta
lacj
a os
łon
zabe
zpie
czaj
ącyc
h w
ocz
yszc
zaln
iach
śc
iekó
w, p
rzes
trzeg
anie
zas
ad c
zyst
ości
i h
igie
ny w
mie
jscu
pra
cy, k
ontro
la
prod
uktó
w ż
ywno
ścio
wyc
h, o
świa
ta
zdro
wot
na
Brak
17
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
32
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Salm
onel
la e
nter
itidi
s2
Wod
a, g
leba
, śc
ieki
, pro
dukt
y ro
ślin
ne
i zw
ierz
ęce,
zw
ierz
ęta
Poka
rmow
o-w
odne
, rza
dko
pow
ietrz
no-k
rope
lkow
e
Z(ZO
O) –
sal
mon
ello
za
(zap
alen
ie ż
ołąd
ka i
jelit
, za
truci
a po
karm
owe)
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ryliz
a-cj
a, a
seni
zacj
a śc
iekó
w, i
nsta
lacj
a os
łon
zabe
zpie
czaj
ącyc
h w
ocz
yszc
zaln
iach
śc
iekó
w, p
rzes
trzeg
anie
zas
ad c
zyst
ości
i h
igie
ny w
mie
jscu
pra
cy, k
ontro
la
prod
uktó
w ż
ywno
ścio
wyc
h, o
świa
ta
zdro
wot
na
Brak
33
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Salm
onel
la ty
phim
uriu
m /
pałe
czka
dur
u m
ysie
go2
Wod
a, g
leba
, śc
ieki
, pro
dukt
y ro
ślin
ne
i zw
ierz
ęce,
zw
ierz
ęta
Poka
rmow
o-w
odne
, rza
dko
pow
ietrz
no-k
rope
lkow
e
Z(ZO
O) –
sal
mon
ello
za
(zap
alen
ie ż
ołąd
ka i
jelit
, za
truci
a po
karm
owe)
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ryliz
a-cj
a, a
seni
zacj
a śc
iekó
w, i
nsta
lacj
a os
łon
zabe
zpie
czaj
ącyc
h w
ocz
yszc
zaln
iach
śc
iekó
w, p
rzes
trzeg
anie
zas
ad c
zyst
ości
i h
igie
ny w
mie
jscu
pra
cy, k
ontro
la
prod
uktó
w ż
ywno
ścio
wyc
h, o
świa
ta
zdro
wot
na
Brak
34
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Salm
onel
la p
arat
yphi
A,
B, C
/pa
łecz
ka d
uru
rzek
ome-
go (p
arad
uru)
A, B
, C
2
Wod
a, g
leba
, śc
ieki
, pro
dukt
y ro
ślin
ne
i zw
ierz
ęce,
zw
ierz
ęta
Poka
rmow
o-w
odne
, rza
dko
pow
ietrz
no-k
rope
lkow
e
Z –
dur r
zeko
my
(par
adur
) ty
pu A
, B i
C
Ochr
ony
osob
iste
, szc
zepi
enia
och
ronn
e,
dezy
nfek
cja,
ste
ryliz
acja
, ase
niza
cja
ście
ków
, ins
tala
cja
osło
n za
bezp
iecz
a-ją
cych
w o
czys
zcza
lnia
ch ś
ciek
ów,
prze
strz
egan
ie z
asad
czy
stoś
ci i
higi
eny
w m
iejs
cu p
racy
, kon
trola
pro
dukt
ów
żyw
nośc
iow
ych,
ośw
iata
zdr
owot
na
Jest
35
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Salm
onel
la ty
phi /
pałe
czka
dur
u br
zusz
-ne
go3*
*
Wod
a, g
leba
, śc
ieki
, pro
dukt
y ro
ślin
ne
i zw
ierz
ęce,
lu
dzie
Poka
rmow
o-w
odne
, rza
dko
pow
ietrz
no-k
rope
lkow
e
Z –
dur b
rzus
zny
Szcz
epie
nia
ochr
onne
, och
rony
oso
bist
e,
dezy
nfek
cja,
ste
ryliz
acja
, ase
niza
cja
ście
ków
, ins
tala
cja
osło
n za
bezp
iecz
a-ją
cych
w o
czys
zcza
lnia
ch ś
ciek
ów,
prze
strz
egan
ie z
asad
czy
stoś
ci i
higi
eny
w m
iejs
cu p
racy
, kon
trola
pro
dukt
ów
żyw
nośc
iow
ych,
ośw
iata
zdr
owot
na
Jest
36
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki
Gram
-uje
mne
)
Salm
onel
la –
inne
od
mia
ny (s
erot
ypy)
2
Wod
a, g
leba
, śc
ieki
, pro
dukt
y ro
ślin
ne
i zw
ierz
ęce,
zw
ierz
ęta
Poka
rmow
o-w
odne
, rza
dko
pow
ietrz
no-k
rope
lkow
e
Z(ZO
O) –
sal
mon
ello
za
(zap
alen
ie ż
ołąd
ka i
jelit
, za
truci
a po
karm
owe)
Szcz
epie
nia
ochr
onne
, och
rony
oso
bist
e,
dezy
nfek
cja,
ste
ryliz
acja
, ase
niza
cja
ście
ków
, ins
tala
cja
osło
n za
bezp
iecz
a-ją
cych
w o
czys
zcza
lnia
ch ś
ciek
ów,
prze
strz
egan
ie z
asad
czy
stoś
ci i
higi
eny
w m
iejs
cu p
racy
, kon
trola
pro
dukt
ów
żyw
nośc
iow
ych,
ośw
iata
zdr
owot
na
Brak
37
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki G
ram
-uj
emne
)
Shig
ella
boy
dii /
pałe
czka
cze
rwon
ki2
Ludz
ie (z
wła
sz-
cza
dzie
ci)
Poka
rmow
o-w
odne
,
Z –
czer
won
ka b
akte
ryjn
a (z
apal
enie
jelit
a gr
ubeg
o z
krw
awą
bieg
unką
)
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ry-
lizac
ja, o
świa
ta z
drow
otna
, utrz
yman
ie
czys
tośc
i i h
igie
ny
Brak
18
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek38
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki G
ram
-uj
emne
)
Shig
ella
dys
ente
riae
(typ
1) /
pałe
czka
cze
rwon
ki
(typ
1)3*
*Lu
dzie
(zw
łasz
-cz
a dz
ieci
)Po
karm
owo-
wod
ne,
Z –
czer
won
ka b
akte
ryjn
a (z
apal
enie
jelit
a gr
ubeg
o z
krw
awą
bieg
unką
);T
– ba
rdzo
siln
a eg
zoto
ksyn
a bi
ałko
wa
(cyt
otok
syna
Shi
gi)
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ry-
lizac
ja, o
świa
ta z
drow
otna
, utrz
yman
ie
czys
tośc
i i h
igie
nyBr
ak
39
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki G
ram
-uj
emne
)
Shig
ella
dys
ente
riae
(poz
osta
łe ty
py) /
pałe
czka
cze
rwon
ki
(poz
osta
łe ty
py)
2Lu
dzie
(zw
łasz
-cz
a dz
ieci
)Po
karm
owo-
wod
ne,
Z –
czer
won
ka b
akte
ryjn
a (z
apal
enie
jelit
a gr
ubeg
o z
krw
awą
bieg
unką
)
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ry-
lizac
ja, o
świa
ta z
drow
otna
, utrz
yman
ie
czys
tośc
i i h
igie
nyBr
ak
40
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki G
ram
-uj
emne
)
Shig
ella
flex
neri
/pa
łecz
ka c
zerw
onki
2Lu
dzie
(zw
łasz
-cz
a dz
ieci
)Po
karm
owo-
wod
ne,
Z –
czer
won
ka b
akte
ryjn
a (z
apal
enie
jelit
a gr
ubeg
o z
krw
awą
bieg
unką
);T
– en
tero
toks
yny
biał
kow
e
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ry-
lizac
ja, o
świa
ta z
drow
otna
, utrz
yman
ie
czys
tośc
i i h
igie
nyBr
ak
41
Bakt
erie
(war
un-
kow
o be
ztle
now
e pa
łecz
ki G
ram
-uj
emne
)
Shig
ella
son
nei /
pałe
czka
cze
rwon
ki2
Ludz
ie (z
wła
sz-
cza
dzie
ci)
Poka
rmow
o-w
odne
,
Z –
czer
won
ka b
akte
ryjn
a (z
apal
enie
jelit
a gr
ubeg
o z
krw
awą
bieg
unką
)
Ochr
ony
osob
iste
, dez
ynfe
kcja
, ste
ry-
lizac
ja, o
świa
ta z
drow
otna
, utrz
yman
ie
czys
tośc
i i h
igie
nyBr
ak
42Pa
soży
ty (r
obak
i, ta
siem
ce)
Echi
noco
ccus
mul
tilo-
cula
ris /
tasi
emie
c bą
blow
cow
y lis
i
3**
Lisy
, gry
zoni
e,
psy,
wilk
i
Poka
rmow
e,
pow
ietrz
no-p
yłow
e (w
dych
anie
pył
u za
wie
rają
cego
w
ysch
nięt
y ka
ł lis
ów lu
b ps
ów)
Z(ZO
O) –
bąb
low
ica
wąt
roby
, rz
adzie
j płu
c, m
ózgu
lub
inny
ch n
arzą
dów
Odro
bacz
anie
hod
owan
ych
lisów
, ase
ni-
zacj
a lis
ich
odch
odów
, och
rony
oso
bist
e (r
espi
rato
ry),
prze
strz
egan
ie z
asad
hi-
gien
y w
kon
takt
ach
z ps
ami,
dezy
nfek
cja
pom
iesz
czeń
, ośw
iata
zdr
owot
na
Brak
43Pa
soży
ty (r
obak
i, pr
zyw
ry)
Fasc
iola
hep
atic
a /
mot
ylic
a w
ątro
bow
a2
Owce
, byd
ło,
ślim
aki,
rośl
iny
wod
ne
Poka
rmow
e (s
poży
cie
wod
nych
ro
ślin
z m
etac
eka-
riam
i)
Z –
zapa
leni
e w
ątro
byOś
wia
ta z
drow
otna
, nie
spo
żyw
anie
ro
ślin
wod
nych
, dez
ynfe
kcja
, och
rony
os
obis
teBr
ak
44Pa
soży
ty (p
ierw
ot-
niak
i, w
icio
wce
)
Giar
dia
lam
blia
(Gia
rdia
in
test
inal
is) /
lam
blia
(wie
lkou
ście
c je
litow
y)
2Lu
dzie
, zw
ierz
ęta
Poka
rmow
o-w
odne
Z –
lam
blio
za: z
apal
enie
bł
ony
śluz
owej
dw
unas
tnic
y i j
elita
czc
zego
z b
iegu
nką
ostrą
lub
prze
wle
kłą
Goto
wan
ie i
odka
żani
e w
ody
pitn
ej, m
y-ci
e i g
otow
anie
pro
dukt
ów s
poży
wcz
ych,
as
eniza
cja
odch
odów
ludz
kich
, ośw
iata
zd
row
otna
Brak
45Pa
soży
ty (r
obak
i, ni
cien
ie)
Stro
ngyl
oide
s st
erco
ralis
/w
ęgor
ek je
litow
y2
Gleb
a, z
wie
rzęt
a (p
sy),
ludz
ie
Bezp
ośre
dnie
(w
nika
nie
larw
fil
ario
idal
nych
pr
zez
skór
ę)
Z –
węg
orcz
yca:
zap
alen
ie
jelit
, zap
alen
ie p
łuc,
bie
gunk
i, rz
adzie
j zap
alen
ie o
pon
Ochr
ony
osob
iste
(odp
owie
dnie
obu
wie
), as
eniza
cja
odch
odów
ludz
kich
, dez
yn-
fekc
ja g
leby
i w
ody,
ośw
iata
zdr
owot
na
Brak
46Pa
soży
ty (r
obak
i, ni
cien
ie)
Stro
ngyl
oide
s sp
p.2
Gleb
a, z
wie
rzęt
a,
ludz
ie
Bezp
ośre
dnie
(w
nika
nie
larw
fil
ario
idal
nych
pr
zez
skór
ę)
Z –
węg
orcz
yca:
zap
alen
ie
jelit
, zap
alen
ie p
łuc,
bie
gunk
i, rz
adzie
j zap
alen
ie o
pon
Ochr
ony
osob
iste
(odp
owie
dnie
obu
wie
), as
eniza
cja
odch
odów
ludz
kich
, dez
yn-
fekc
ja g
leby
i w
ody,
ośw
iata
zdr
owot
naBr
ak
19
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
47Pa
soży
ty (r
obak
i, ta
siem
ce)
Taen
ia s
agin
ata
/ta
siem
iec
nieu
zbro
jony
2By
dło,
ludz
ie
Poka
rmow
e (p
rzez
sp
ożyc
ie n
iedo
go-
tow
aneg
o m
ięsa
w
ołow
ego)
Z(ZO
O) –
tasi
emcz
yca
jelit
a ci
enki
ego
Goto
wan
ie m
ięsa
woł
oweg
o pr
zed
spo-
życi
em, k
ontro
la w
eter
ynar
yjna
mię
saBr
ak
48Pa
soży
ty (r
obak
i, ta
siem
ce)
Taen
ia s
oliu
m /
tasi
emie
c uz
broj
ony
3**
Świn
ie, l
udzie
Poka
rmow
e (p
rzez
spo
życi
e ni
edog
otow
aneg
o m
ięsa
wie
przo
we-
go lu
b po
karm
u za
niec
zysz
czon
ego
kałe
m lu
dzki
m)
Z(ZO
O) –
tasi
emcz
yca
jelit
a ci
enki
ego,
wąg
rzyc
a (c
ystic
erko
za):
zara
żeni
e la
rwam
i tas
iem
ca (c
ystic
er-
cus
cellu
losa
e) m
ózgu
, opo
n m
ózgo
wo-
rdze
niow
ych,
oka
, m
ięśn
i tka
nki p
odsk
órne
j
Goto
wan
ie m
ięsa
prz
ed s
poży
ciem
, ko
ntro
la w
eter
ynar
yjna
mię
sa, a
seni
zacj
a od
chod
ów lu
dzki
ch, d
ezyn
fekc
ja, o
świa
-ta
zdr
owot
na
Brak
49Pa
soży
ty (r
obak
i, ni
cien
ie)
Toxo
cara
can
is /
glis
ta p
sia
2Gl
eba,
psy
, lu
dzie
Poka
rmow
e (p
rzez
sp
ożyc
ie p
okar
mu
zani
eczy
szcz
oneg
o ka
łem
psa
)
Z(ZO
O) –
toks
okar
oza:
zar
a-że
nie
larw
ami m
igru
jący
mi
wąt
roby
, śle
dzio
ny, o
ka,
móz
gu, o
pon
móz
gow
o-rd
zeni
owyc
h, p
łuc
i inn
ych
narz
ądów
Odro
bacz
anie
psó
w, a
seni
zacj
a od
cho-
dów
psi
ch, p
rzes
trzeg
anie
zas
ad h
igie
ny
w k
onta
ktac
h z
psam
i, de
zynf
ekcj
a po
mie
szcz
eń, o
świa
ta z
drow
otna
Brak
50Ba
kter
ie (p
ałec
zki
Gram
-uje
mne
)
Endo
toks
yna
bakt
eryj
na:
mak
rocz
ąste
czko
wy
zwią
zek
lipop
olis
acha
ry-
dow
y zn
ajdu
jący
się
w
zew
nętrz
nej b
łoni
e śc
ia-
ny k
omór
kow
ej b
akte
rii
Gram
-uje
mny
ch
-
Prze
wód
po
karm
owy
zwie
rząt
i lu
dzi,
rośl
iny,
pro
dukt
y ro
ślin
ne, p
ył,
pow
ietrz
e, w
oda
Pow
ietrz
no-p
yło-
we,
pow
ietrz
no-
krop
elko
we
IT –
reak
cja
zapa
lna
w
tkan
ce p
łucn
ej, z
apoc
zątk
o-w
ana
akty
wac
ją m
akro
fagó
w
płuc
nych
i uw
olni
enie
m
med
iato
rów
, pow
oduj
ąca
bisy
nozę
, gor
ączk
ę na
wilż
a-cz
ową
i zbl
iżone
cho
roby
Ochr
ony
osob
iste
, red
ukcj
a za
pyle
nia,
do
skon
alen
ie w
enty
lacj
i i s
yste
mów
fil
tracy
jnyc
h po
wie
trza,
her
met
yzac
ja i
auto
mat
yzac
ja p
roce
sów
Brak
51W
ekto
ry (p
rzen
osic
iele
) nar
ażen
ia b
iolo
gicz
nego
– o
czys
zcza
lnie
ści
eków
są
częs
to m
iejs
cem
zw
ięks
zone
go o
sied
lani
a si
ę ró
żneg
o ro
dzaj
u ow
adów
, pta
ków
i g
ryzo
ni, k
tóre
mog
ą ró
wni
eż b
yć n
osic
iela
mi r
óżne
go ro
dzaj
u ch
orób
wyw
ołan
ych
dzia
łani
em ró
żnor
akic
h pa
toge
nów
. Sta
now
ią w
ięc
pote
ncja
lne
źród
ło
nara
żeni
a pr
acow
nikó
w n
a sz
kodl
iwe
czyn
niki
bio
logi
czne
[10]
.
Tabl
.2. E
ndot
oksy
na b
akte
ryjn
a [6
].
20
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek
Uwagi do tablicy 1: wykaz został sporządzony w oparciu o klasyfi kację szkodli-wych czynników biologicznych – odniesionych do grupy zawodowej pracowników oczyszczalni ścieków [6] – przefi ltrowany w oparciu o:
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22.04.2005r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. Nr 81, poz. 716),
- oraz z uwzględnieniem mikroorganizmów mogących wystąpić w strefi e klima-tycznej umiarkowanej.
Objaśnienia do tablic 1 i 2:Grupy zagrożenia – wyodrębniono cztery grupy zagrożenia:- 1 – obejmuje czynniki, przez które wywołanie chorób u ludzi jest mało praw-
dopodobne,- 2 – obejmuje czynniki, które mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być
niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne i zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profi laktyki lub leczenia,
- 3 – obejmuje czynniki, które mogą wywoływać u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne i zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profi laktyki lub leczenia,
3** – czynniki biologiczne zakwalifi kowane do grupy 3 zagrożenia, mogące stanowić ograniczone ryzyko zakażenia dla pracowników, gdyż nie są zazwyczaj zakaźne drogą powietrzną,
- 4 – czynniki, które wywołują u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie czynników w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne i zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody pro-fi laktyki lub leczenia; w przypadku oczyszczalni ścieków czynniki biologiczne za-liczane do tej grupy zagrożenia nie występują [4].
Działanie na człowieka:- IT – immunotoksyczne,- T – toksyczne,- Z – zakaźne lub inwazyjne,- ZOO – zoonozy.
8. Wywiad epidemiologiczny
Wywiad epidemiologiczny wskazuje na to, że do najczęściej zgłaszanych obja-wów chorobowych przez pracowników oczyszczalni ścieków należą:
- infekcje układu oddechowego i pokarmowego,- podrażnienia oczu i skóry,- bóle głowy,
21
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
- oraz ogólne złe samopoczucie.Ponadto należy się również liczyć z ryzykiem wystąpienia: wirusowego zapale-
nia wątroby oraz chorób żołądka wywołanych obecnością np. Helicobacter pylori [2].
9. Pomiar szkodliwych czynników biologicznych
w powietrzu środowiska pracy
Celem badań zanieczyszczenia mikrobiologicznego na stanowiskach pracy jest:
- ustalenie stopnia zanieczyszczenia powietrza mikroorganizmami – badania ilościowe,
- ustalenie rodzajów i/lub gatunków mikroorganizmów obecnych w powietrzu – badania jakościowe.
Badania zanieczyszczenia mikrobiologicznego na stanowiskach pracy mogą obejmować:
- oznaczenie ogólnej liczby drobnoustrojów,- oznaczenie składników komórkowych (np. glukany),- oznaczenie metabolitów (np. związki lotne),- oznaczenie toksyn (np. endotoksyny).Monitorowanie czystości powietrza w przestrzeniach pracy może odbywać się
różnymi metodami, które ze względu na zasadę pomiaru można podzielić na dwie grupy:
- metody hodowlane – oparte na hodowli drobnoustrojów na podłożach mikro-biologicznych, a następnie zliczaniu jednostek tworzących kolonie, przy uwzględ-nianiu zasady – iż każda kolonia powstała z pojedynczej komórki,
- metody biochemiczne lub chemiczne – oparte na pomiarze parametrów che-micznych budujących komórki drobnoustrojów lub wytwarzanych przez drobno-ustroje metabolitów obecnych w powietrzu [9].
W przypadku przedmiotowej – typowej miejskiej oczyszczalni ścieków, sesję pomiarową wykonano jednorazowo w miesiącu październiku 2005r., a pomiary wykonano w celu oznaczenia:
- ogólnej liczby bakterii (podłoże: Agar z ekstraktem drożdżowym),- liczby bakterii Escherichia coli (podłoże: ENDO LES),- liczby bakterii Pseudomonas fl uorescens (podłoże: ANC),- oraz w celu ustalenia obecności bakterii – pałeczek Gram-ujemnych w ogólnej
liczbie bakterii hodowanych na podłożu MacConkeya.
22
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek
Rys.1. Escherichia coli [11]. Rys.2. Pseudomonas fl uorescens [12].
9.1. Punkty pomiarowe
Próbki aerozolu bakteryjnego pobrano w trzech punktach pomiarowych na tere-nie oczyszczalni ścieków:
- P1 – w budynku krat,- P2 – w pomieszczeniu zagęszczarek mechanicznych osadu,- P3 – w rejonie komory napowietrzania nr 2.Ponadto w celu dokonania korekty wpływu otoczenia na wyniki prowadzonych
badań za każdym razem pobrano również próbkę kontrolną – P0 – (tzw. próbkę ślepą) w miejscu zlokalizowanym na granicy oczyszczalni ścieków (w rejonie ogrodzenia), zawsze po stronie nawietrznej, w odległości wykluczającej wpływ obiektów oczyszczalni ścieków na jakość powietrza. Na każdym stanowisku po-miarowym pobrano po jednej próbce powietrza na poszczególne pożywki. W trak-cie pobierania próbek rejestrowano temperaturę i wilgotność powietrza.
9.2. Pobieranie próbek
Próbki powietrza do celów hodowlanych pobrano z zastosowaniem metody se-dymentacyjnej. Metoda ta, zwana metodą płytkową Kocha – oparta jest na zasadzie ciążenia powszechnego, powodującego osiadanie bioaerozolu na powierzchni po-żywek stałych znajdujących się na płytkach Petriego. Należy podkreślić, iż metoda ta jest obarczona pewnym błędem, z uwagi na to, że niemożliwe jest dokładne określenie ilości drobnoustrojów, gdyż na płytkach osiada tylko ich część, zwy-kle zaledwie 1/10% cząstek o małych rozmiarach, tzn. poniżej 5 μm, głównie ze względu na zbyt małą prędkość sedymentacji. Niemożliwe jest również dokładne oszacowanie objętości powietrza, z której mikroorganizmy osiadają na powierzchni pożywki [9].
Pobieranie próbek polegało na umieszczeniu zamkniętych płytek z podłożami hodowlanymi na statywie w celu uzyskania warunków pobierania w strefi e oddy-
23
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
chania pracownika. Następnie na odkryciu wieczek płytek, na których znajdował się określony rodzaj pożywki na pewien z góry założony czas (w tym przypadku 10 min) i poddaniu ich ekspozycji powietrza. Po tym czasie płytki z powrotem zostały zamknięte przez nałożenie wieczek i dostarczone do laboratorium.
Rys.3. Pobieranie próbek metodą Rys.4. Pobieranie próbek metodą sedymentacyjną w budynku krat. sedymentacyjną w budynku zagęszczarek mechanicznych.
Rys.5. Pobieranie próbek metodą sedymentacyjną Rys.6. Pobieranie próbek kontrolnychw rejonie komory napowietrzania nr 2. (ślepych) metodą sedymentacyjną.
24
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek
Tabl.3. Okoliczności pobierania próbek w dniu 19.10.2005r.Okoliczności pobierania próbek w dniu: 19.10.2005
Podłoże: MacConkeyaNr próbki Temperatura [°C] Wilgotność [%] Uwagi
P0 23,3 30 Słonecznie, praktycznie bezwietrznie.P1 16,3 39 Lekki przeciąg w pomieszczeniu.P2 17,2 32 Lekki przeciąg.P3 18,6 31 Słonecznie, lekki wiatr z zachodu na wschód.
Tabl.4. Okoliczności pobierania próbek w dniu 25.10.2005r.Okoliczności pobierania próbek w dniu: 25.10.2005
Podłoża: Agar z ekstraktem drożdżowym, ENDO LES i ANCNr próbki Temperatura [°C] Wilgotność [%] Uwagi
P0 27,7 29 Słonecznie, lekki wiatr z południa na północ.P1 17,1 43 Lekki przeciąg w pomieszczeniu.P2 19,1 49 Lekki przeciąg.P3 21,5 35 Słonecznie, lekki wiatr z południa na północ.
Pobrane próbki przetransportowano do laboratorium w torbie termoizolacyjnej z wkładem chłodzącym, w której panowała temperatura 4ºC.
9.3. Hodowla laboratoryjna
W laboratorium płytki poddano inkubacji w odpowiedniej temperaturze i przez odpowiedni okres czasu. Inkubację prowadzono w cieplarkach laboratoryjnych.
Rys.7. Cieplarka laboratoryjna.
25
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
Tabl.5. Warunki hodowli bakterii.Warunki hodowli
Rodzaj bakterii
(podłoże)Nr próbki
Czas inkubacji
[h]
Temperatura inkubacji
[°C]Ogólna liczba bakterii
w kierunku pałeczek
Gram-ujemnych (MacConkey)
P0 24 37P1 24 37P2 24 37P3 24 37
Ogólna liczba bakterii
(Agar z ekstraktem drożdżowym)
P0 24 ↓ 72 37 ↓ 22P1 24 ↓ 72 37 ↓ 22P2 24 ↓ 72 37 ↓ 22P3 24 ↓ 72 37 ↓ 22
Bakterie E. coli
(ENDO LES)
P0 24 37P1 24 37P2 24 37P3 24 37
Bakterie P. fluorescens
(ANC)
P0 48 37P1 48 37P2 48 37P3 48 37
9.4. Odczyt
Po zakończonej inkubacji przystąpiono do zlicze-nia liczby wyrosłych kolonii bakterii.
Rys.8. Aparat do liczenia kolonii bakterii.
Tabl.6. Liczba wyrosłych kolonii bakterii.
Rodzaj bakterii
(podłoże)Nr próbki
Liczba kolonii
24 h lub 48 h / 37°C 72 h / 22°C
Ogólna liczba bakterii
w kierunku pałeczek
Gram-ujemnych (MacConkey)
P0 0 -P1 5 -P2 4 -P3 1 -
Ogólna liczba bakterii
(Agar z ekstraktem drożdżowym)
P0 0 0P1 45 100P2 97 250P3 5 21
Bakterie E. coli
(ENDO LES)
P0 0 -P1 6 -P2 14 -P3 0 -
Bakterie P. fluorescens
(ANC)
P0 0 -P1 0 -P2 0 -P3 0 -
26
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek
Rys.9. Kolonie bakterii na podłożu MacCon-keya (24 h/37ºC).
Rys.10. Kolonie bakterii na podłożu agaro-wym (24 h/37ºC).
Rys.11. Kolonie bakterii na podłożu agaro-wym (72 h/22ºC).
Rys.12. Kolonie bakterii na podłożu ENDO LES (24 h/37ºC).
27
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
Rys.13. Próba poszukiwania kolonii
P. fl uorescens w promieniach UV(podłoże ANC – 48 h/37ºC).
9.5. Barwienie metodą Grama
Metoda Grama jest podstawową metodą barwienia w bakteriologii. Drobno-ustroje barwiące się w metodzie Grama pozytywnie są koloru niebieskiego – są to bakterie Gram-dodatnie (gramododatnie) w odróżnieniu od bakterii nie barwiących się w metodzie Grama, które są koloru różowego – są to bakterie Gram-ujemne (gramoujemne) [13].
Rys.14. Barwienie metodą Grama. Rys.15. Oglądanie wybarwionych preparatów przy użyciu mikroskopu.
W wyniku przeprowadzonego barwienia materiału wyhodowanego na podłożu MacConkeya – we wszystkich próbkach (P1, P2 i P3) stwierdzono obecność bakterii Gram-ujemnych, jak również Gram-dodatnich. Obecność bakterii Gram-ujemnych jest potwierdzeniem tezy, iż w środowisku pracy oczyszczalni ścieków będą obecne endotoksyny bakteryjne – czyli biologicznie aktywne lipopolisacharydy, występu-jące w zewnętrznej warstwie ściany komórkowej bakterii Gram-ujemnych.
9.6. Wyniki pomiarów
Uzyskane dane w postaci liczby wyhodowanych kolonii bakterii przelicza się na 1 m3 powietrza – ponieważ stopień mikrobiologicznego zanieczyszczenia powie-
28
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek
trza szkodliwymi czynnikami biologicznymi wyrażany jest w jednostkach: CFU/ m3 (colony forming units/m3) lub inaczej jtk/m3 – jednostki tworzące kolonie/m3. Do przeliczenia służy wzór Omeliańskiego (1):
w którym:c – średnia liczba kolonii na płytce (tablica nr 6),r – promień płytki Petriego [cm] (4,5 cm),t – czas ekspozycji płytek [min] (10 min),5 · 104 – współczynnik przeliczeniowy dla uzyskania liczby bakterii w 1
m3 powietrza [14].
Tabl.7. Stopień mikrobiologicznego zanieczyszczenia powietrza środowiska pracy w wybranych punktach po-miarowych typowej miejskiej oczyszczalni ścieków.
Rodzaj bakterii
(podłoże)
Nr - próbki jtk/m3
24 h/37°C 72 h/22°C
Ogólna liczba bakterii
(Agar z ekstraktem drożdżowym)
P0 0 0P1 3538 7863P2 7627 19658P3 393 1651
Bakterie E. coli
(ENDO LES)
P0 0P1 471P2 1100P3 0
9.7. Ocena higieniczna i oszacowanie ryzyka szkodliwego efektu zdrowotnego
Zwykle uzyskane wyniki pomiarów w celu dokonania oceny narażenia pracowni-ków na czynniki szkodliwe występujące w środowisku pracy porównuje się z ustalony-mi normatywami higienicznymi. Jednakże w chwili obecnej brak jest ogólnie uznanych wartości normatywnych dla czynników biologicznych. Główne przyczyny to:
- brak zadowalających danych epidemiologicznych określających relację mię-dzy narażeniem na dany czynnik a efektem zdrowotnym wywołanym jego działaniem,
- trudności w jednoznacznym określeniu efektów takiego działania, wynikają-ce z indywidualnej wrażliwości eksponowanego organizmu na dany czynnik biologiczny,
- niewystarczająca liczba danych pomiarowych dla najpowszechniej występują-cych w środowisku bioaerozoli,
- brak standaryzacji metod pomiarowych i doświadczalnych [3].
X=5·104·c [jtk/m3]
p·r2·t
29
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
Istnieją jednak w literaturze propozycje wartości normatywnych dla zanieczysz-czenia powietrza szkodliwymi czynnikami biologicznymi, które mogą posłużyć za wskaźnik poziomu narażenia zawodowego. Przykładowo propozycje normatywu higienicznego dla ogólnej liczby bakterii przedstawiają się następująco:
- 1 · 106 (1000000) [jtk/m3] [3] lub- 5 · 103 – 1 · 104 (5000 - 10000) [jtk/m3] [9].Analizując stan faktyczny – w odniesieniu do pierwszej propozycji – stwierdzony
stopień mikrobiologicznego zanieczyszczenia powietrza w analizowanych punktach pomiarowych oczyszczalni ścieków jest znacznie niższy niż proponowany normatyw. Warunki pracy należałoby więc uznać za całkowicie bezpieczne. Inaczej wygląda sytu-acja w drugim przypadku – w którym to rząd wielkości stwierdzonego stopnia mikro-biologicznego zanieczyszczenia powietrza w przypadku dwóch punktów pomiarowych, P1 (budynek krat) i P2 (pomieszczenie zagęszczarek mechanicznych osadu) – zawiera się w granicach proponowanego normatywu, a nawet znacznie go przekracza. W ta-kiej sytuacji, przy uwzględnieniu wyników tych pomiarów oraz dodatkowo możliwo-ści wystąpienia w środowisku pracy oczyszczalni ścieków czynników biologicznych o ograniczonym ryzyku zakażenia (lecz tylko z uwagi na to, że zwykle nie są one zakaźne drogą powietrzną) – warunki pracy w aspekcie narażenia zawodowego na szkodliwe czynniki biologiczne powinny być monitorowane (poddane szczegółowej ocenie). Po-nadto na pewno nie można ich uznać za całkiem bezpieczne bez ciągłego prowadzenia niezbędnych działań z zakresu profi laktyki, przede wszystkim medycznej i organiza-cyjnej, a jeśli to możliwe i ekonomicznie uzasadnione – także z zakresu stosownej pro-fi laktyki technologicznej. Na szczególne podkreślenie zasługuje również aspekt dużej zmienności warunków pracy, a tym samym poziomu narażenia zawodowego na szkod-liwe czynniki biologiczne (problem sezonowych zmian w wielkości narażenia). Wy-konane pomiary są jedynie ogólnym odzwierciedleniem stanu chwilowego. Ponadto zwiększona liczba mikroorganizmów w powietrzu nie musi od razu oznaczać zwięk-szonego zagrożenia dla przebywających w danym obszarze pracowników, aczkolwiek nie można wykluczyć takiej ewentualności. Zdarza się, że osoby przebywające stale w zanieczyszczonym mikrobiologicznie środowisku ulegają uodpornieniu. Klasycznym dowodem jest stosunkowo mała zachorowalność pracowników oczyszczalni ścieków posiadających stałą styczność z dużą ilością potencjalnych patogenów, wydostających się ze ścieków do powietrza. Z drugiej jednak strony istnieją badania, których rezultaty nie potwierdzają tej tezy, ponieważ tak naprawdę wszystko zależy od stopnia wrażli-wości osobniczej danego pracownika, czasu ekspozycji, jego stanu zdrowia, rodzaju przebytych chorób, a nawet wieku [10].
9.8. Pracownicy o największym narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne
Na podstawie wyników przeprowadzonych pomiarów należy stwierdzić, iż grupa-mi pracowników najbardziej eksponowanymi na szkodliwe czynniki biologiczne są:
30
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek
- osoby związane ze wstępnym etapem oczyszczania ścieków surowych – obsłu-ga krat (operator urządzeń oczyszczalni ścieków),
- a także osoby związane z przeróbką osadów ściekowych – obsługa urządzeń do mechanicznego zagęszczania osadu (operator wirówki).
Oczywiście każdy pracownik oczyszczalni ścieków jest w pewnym stopniu eksponowany na szkodliwe działanie czynników biologicznych – jednakże wiel-kość tego narażenia rozpatrywanego w aspekcie narażenia zawodowego – ciągłego (o najdłuższej ekspozycji zmianowej) – ma istotne znaczenie przede wszystkim w przypadku tych dwóch, wcześniej wspomnianych, grup zawodowych. Ponadto należy domniemywać, iż grupą pracowników o nieregularnym (sporadycznym), często krótkim okresie narażenia, ale za to na duże stężenia szkodliwych czynni-ków biologicznych – będą osoby zajmujące się pracami remontowymi obiektów i/lub urządzeń oczyszczalni ścieków.
9.9. Niezbędne działania profilaktyczne
Do podstawowych środków profi laktycznych, mających na celu zmniejszenie na-rażenia na biologiczne czynniki szkodliwe występujące w środowisku pracy, należą:
- zapewnienie czystości na stanowiskach pracy, - zapewnienie odpowiednich warunków sanitarnych i urządzeń odkażających
w miejscu pracy,- zapewnienie pracownikom bezpiecznych warunków spożywania posiłków
i napojów w wydzielonych pomieszczeniach,- stosowanie odpowiednich systemów wentylacyjnych i odpylających oraz
w miarę możliwości hermetyzacja procesu produkcyjnego w celu ograniczenia emisji bioaerozoli do powietrza (strefy oddechowej),
- zapewnienie stałej opieki lekarskiej i badań profi laktycznych pracowników,- szczepienia ochronne wysoce narażonych grup pracowników – o ile oczywi-
ście dostępna jest odpowiednia szczepionka,- stosowanie środków ochrony indywidualnej, dostosowanych do specyfi ki za-
grożeń,- szeroko pojęta oświata zdrowotna, ogólnie uznawana za najtańszy, a przy tym
skuteczny środek profi laktyczny, - szkolenia – w tym z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy.Wszystkie te ciążące na pracodawcy obowiązki – służące ochronie pracowni-
ków przed zagrożeniami spowodowanymi przez szkodliwe czynniki biologiczne ujęte zostały w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22.04.2005r. w spra-wie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. Nr 81, poz. 716), w którym to pracodawca literalnie został zobowiązany do stosowania, na warunkach określonych w rozporządzeniu, wszelkich dostępnych środków eli-
31
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
minujących narażenie pracowników lub ograniczających stopień tego narażenia na szkodliwe czynniki biologiczne. W akcie tym zapisano także, że stosowanie środ-ków zapobiegawczych nie zwalnia pracodawcy od obowiązku m.in.:
- prowadzenia rejestru prac narażających pracowników na działanie szkodliwe-go czynnika biologicznego zakwalifi kowanego do grupy 3 lub 4 zagrożenia,
- oraz prowadzenia rejestru pracowników narażonych na działanie szkodliwych czynników biologicznych zakwalifi kowanych do grupy 3 lub 4 zagrożenia,
- jak również projektowania procesu pracy w sposób pozwalający na uniknięcie lub zminimalizowanie uwalniania się szkodliwego czynnika biologicznego w miej-scu pracy [4].
10. Podsumowanie i wnioski
Wykonane pomiary ilościowe i badanie jakościowe wybranych szkodliwych czynników biologicznych – wybranych bakterii patogennych oraz przeprowadzona ocena higieniczna uzyskanych wyników tych pomiarów – dały następujące wnioski:
- brak w Polsce prawnie uznanych normatywów higienicznych dla szkodliwych czynników biologicznych występujących w środowisku pracy, w tym także w śro-dowisku pracy typowej miejskiej oczyszczalni ścieków, uniemożliwia dokonanie właściwej i nie podlegającej możliwości zakwestionowania oceny narażenia zawo-dowego pracowników na przedmiotowe czynniki biologiczne,
- ocena narażenia zawodowego pracowników typowej miejskiej oczyszczalni ścieków na szkodliwe czynniki biologiczne obecne w środowisku pracy, w opar-ciu o proponowane w literaturze wartości normatywów higienicznych i uzyskane w toku badań wyniki pomiarów (w założonych punktach pomiarowych oczyszczal-ni), nie daje jednoznacznych rezultatów:
• z jednej strony przy założeniu normatywu na poziomie 1 · 106 (1000000) [jtk/m3] warunki pracy należałoby uznać za całkowicie bezpieczne, a ryzyko wy-stąpienia ewentualnych zachorowań pracowników oczyszczalni ścieków na choroby będące wynikiem ekspozycji zawodowej na badane czynniki biolo-giczne (wybrane bakterie patogenne) obecne w środowisku pracy należałoby uznać za bardzo małe (pomijalne),
• z drugiej zaś strony przy założeniu normatywu na poziomie od 5 · 103 do 1 · 104 (5000 - 10000) [jtk/m3] – przy uwzględnieniu faktu, iż rząd wielko-ści stwierdzonego stopnia mikrobiologicznego zanieczyszczenia powietrza w przypadku dwóch punktów pomiarowych P1 (budynek krat) i P2 (pomiesz-czenie zagęszczarek mechanicznych osadu) – zawiera się w granicach pro-ponowanego normatywu, a nawet w jednym przypadku znacznie go przekra-cza – warunki pracy należałoby uznać za zagrażające zdrowiu pracowników oczyszczalni ścieków, a ryzyko wystąpienia zachorowań pracowników na cho-roby będące wynikiem ekspozycji zawodowej na badane czynniki biologiczne
32
Arkadiusz Nowojewski, Wojciech Mniszek
(wybrane bakterie patogenne) obecne w środowisku pracy należałoby uznać za znaczące i wymagające niezbędnych działań zmierzających do obniżenia jego poziomu do poziomu akceptowalnego,
- ostateczna ocena warunków pracy, a także określenie poziomu ryzyka zawo-dowego dla pracowników typowej miejskiej oczyszczalni ścieków, wynikającego z narażenia na szkodliwe dla zdrowia czynniki biologiczne, powinny zostać doko-nane po wykonaniu wielu badań, uwzględniających aspekt dużej zmienności wa-runków prowadzonych pomiarów i warunków pracy, badań uwzględniających fakt mikrobiologicznego zanieczyszczenia powietrza nie tylko chorobotwórczymi bak-teriami, ale także pozostałymi mikroorganizmami z gamy uznanych szkodliwych czynników biologicznych, jak np. produktami rozpadu bakterii Gram-ujemnych (endotoksynami bakteryjnymi), których obecność w środowisku pracy potwierdzi-ły badania jakościowe wykonane w wybranych punktach oczyszczalni ścieków,
- zwiększona liczba mikroorganizmów chorobotwórczych w powietrzu środowi-ska pracy nie musi od razu oznaczać zwiększonego zagrożenia dla przebywających w danym obszarze pracowników, aczkolwiek nie można wykluczyć takiej ewentu-alności; wszystko zależy od stopnia wrażliwości osobniczej danego pracownika, czasu ekspozycji, jego stanu zdrowia, rodzaju przebytych chorób, a nawet wieku,
- na podstawie wyników przeprowadzonych pomiarów należy stwierdzić, iż grupą pracowników najbardziej eksponowaną na szkodliwe czynniki biologiczne (w tym przypadku bakterie patogenne) są osoby zatrudnione na stanowiskach: operator urzą-dzeń oczyszczalni ścieków oraz operator wirówki (operator zagęszczarek),
- niezbędnym działaniem profi laktycznym, wynikającym z faktu stwierdzenia znacznych ilości patogennych bakterii w powietrzu budynku krat i w pomieszcze-niu zagęszczarek mechanicznych osadu, powinno być zmniejszenie ekspozycji na bioaerozol wchłaniany drogą inhalacyjną na tych stanowiskach; można to osiąg-nąć np. przez zastosowanie osłon na urządzenia generujące szkodliwy bioaerozol lub ograniczenie czasu przebywania pracowników w pobliżu tych urządzeń albo wyposażenie pracowników, na czas pracy w pomieszczeniach zagrożonych wystę-powaniem znacznych ilości szkodliwych dla zdrowia czynników biologicznych, w indywidualne ochrony dróg oddechowych chroniące przed narażeniem na bioaero-zol drogą oddechową. Przemawia za tym potrzeba zachowania przez pracowników dobrego stanu zdrowia w okresie ich wieloletniej aktywności zawodowej oraz po-trzeba dobrego samopoczucia po przejściu na zasłużoną emeryturę.
LITERATURA
[1] Praca zbiorowa pod red. A. Dymaczewskiego, J.A. Oleszkiewicza i M.M. Sozańskiego: Poradnik eksploata-tora oczyszczalni ścieków. Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych, Poznań 1997.
[2] Cyprowski M. i Krajewski J.A.: Czynniki szkodliwe dla zdrowia występujące w oczyszczalniach ścieków komunalnych. „Medycyna Pracy” nr 54 (1): 73 – 80, 2003.
[3] Buczyńska A.: Bakterie i endotoksyny obecne w powietrzu w miejscach pracy. Materiały seminarium „Mi-
33
Analiza narażenia zawodowego pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne w typowej miejskiej oczyszczalni ścieków
krobiologiczne zanieczyszczenia powietrza na stanowiskach pracy”, Łódź 2005.[4] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 roku w sprawie szkodliwych czynników biolo-
gicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Dziennik Ustaw, 2005, nr 81, poz. 716.
[5] Kozajda A., Szadkowska-Stańczyk I., Zielińska-Jankiewicz K.: Co warto wiedzieć na temat czynników biologicznych. Bakterie – wirusy – grzyby – pasożyty w środowisku pracy. Główny Inspektor Sanitarny, Warszawa 2005.
[6] Dutkiewicz J., Śpiewak R., Jabłoński L.: Klasyfi kacja szkodliwych czynników biologicznych występujących w środowisku pracy oraz narażonych na nie grup zawodowych. Ad punctum, Lublin 2002.
[7] Dutkiewicz J., Górny R.L.: Biologiczne czynniki szkodliwe dla zdrowia – klasyfi kacja i kryteria oceny nara-żenia. „Medycyna Pracy” nr 53 (1): 29 – 39, 2002.
[8] Praca zbiorowa pod red. K. Marka: Choroby zawodowe. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001.[9] Libudzisz Z., Gutarowska B.: Powietrze jako środowisko bytowania mikroorganizmów. Charakterystyka
mikroorganizmów stanowiących zagrożenie zdrowotne w miejscu pracy. Materiały seminarium „Mikrobio-logiczne zanieczyszczenia powietrza na stanowiskach pracy”, Łódź 2005.
[10] Suschka J.: Uciążliwość oczyszczalni ścieków i przeciwdziałania. Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej fi lii w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 1996.
[11] [Internet] www.ehagroup.com [dostęp 25.11.2005].[12] [Internet] http://genome.jgi-psf.org [dostęp 25.11.2005].[13] Zaremba M.L., Borowski J.: Mikrobiologia lekarska dla studentów medycyny. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 2001.[14] Ochrona czystości powietrza. Badania mikrobiologiczne. Oznaczanie liczby bakterii w powietrzu atmo-
sferycznym (imisja) przy pobieraniu próbek metodą aspiracyjną i sedymentacyjną. PN-89/Z-04111/02. ALFA, Warszawa 1989.