Analiza mi kkich zasobów kulturowych i historycznych · tabela). Tabela 1. Struktura LGD L.p....

Analiza "mi�kkich" zasobów kulturowych i historycznych��

��

��

�� !�� !�� !�� !��

Analiza dotycz�ca obszaru LGD została wykonana przez:

Doradztwo Strategiczno - Inwestycyjne "Progress"

Jarosław Zielonka

ul. M�ciwoja II 36a/783-300 Kartuzy

tel./fax. 0 58 681 28 77

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich

Europa inwestuj�ca w obszary wiejskie

Operacja, maj�ca na celu badanie nad obszarem obj�tym LSR

Na potrzeby analizy dotycz�cej „mi�kkich” zasobów kulturowych i historycznych

„Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich Region Północ”

współfinansowana jest ze �rodków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER

2010

2

SPIS TRE�CI

1. Podsumowanie ...................................................................................................................... 4

2. Charakterystyka „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich

Region Północ” ......................................................................................................................... 6

2.1. Problemy zidentyfikowane na terenie „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania

Gmin Dobrzy�skich Region Północ”.................................................................................. 9

2.2. Cele „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich Region

Północ” ................................................................................................................................ 11

3. Analiza obszaru „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich

Region Północ” ....................................................................................................................... 13

3.1. Charakterystyka społeczno-gospodarcza.................................................................. 13

3.2. Charakterystyka infrastrukturalna i przyrodnicza................................................. 19

3.3. Charakterystyka uwarunkowa� historycznych i kulturowych .............................. 23

4. Znaczenie i ochrona zasobów kulturowych i historycznych .......................................... 24

5. Ziemia Dobrzy�ska ............................................................................................................ 29

5.1. Rys historyczny Ziemi Dobrzy�skiej ......................................................................... 29

5.2. Dziedzictwo kulturowe Ziemi Dobrzy�skiej............................................................. 35

5.3. Badania etnograficzne Ziemi Dobrzy�skiej.............................................................. 38

5.4. Charakterystyka dobrzy�skiej gwary ludowej ........................................................ 39

6. Kultura ludowa Ziemi Dobrzy�skiej................................................................................ 43

6.1. Zwyczaje hodowlane ................................................................................................... 43

6.2. Zbieractwo ................................................................................................................... 48

6.3. Rzemiosło ..................................................................................................................... 50

6.4. Zabudowa wsi .............................................................................................................. 59

6.5. Architektura domów ................................................................................................... 62

6.6. Wn�trze domów ........................................................................................................... 68

3

6.7. Po�ywienie .................................................................................................................... 73

6.7.1. Tradycyjne potrawy dobrzy�skie ....................................................................... 77

6.8. Zwyczaje....................................................................................................................... 85

6.9. �wi�ta............................................................................................................................ 89

6.10. Wierzenia i wró�by.................................................................................................... 94

6.11. Strój, haft i koronka.................................................................................................. 97

7. Wyniki bada� własnych nt. „mi�kkich” zasobów kulturowych Ziemi Dobrzy�skiej100

8. Propozycje działa� usprawniaj�cych w zakresie wykorzystywania „mi�kkich”

zasobów historyczno-kulturalnych Ziemi Dobrzy�skiej .................................................. 106

Aneks 1. Kwestionariusz zastosowany w badaniu ankietowym....................................... 108

BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................. 110

4

1. Podsumowanie

W niniejszej analizie zaprezentowano tzw. „mi�kkie” zasoby kulturowe i historyczne

Ziemi Dobrzy�skiej, na które składa si� bardzo wiele elementów, jak zwyczaje, wierzenia,

strój, architektura domów, itp.

W pierwszej cz��ci analizy zaprezentowano charakterystyk� „Stowarzyszenia Lokalna

Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich Region Północ”, zarówno od strony społecznej, jak i

gospodarczej czy historycznej.

Zaprezentowano równie� zarys charakterystyki Ziemi Dobrzy�skiej i cech,

wyró�niaj�cych ten teren i jego mieszka�ców spo�ród innych grup etnicznych.

W najwa�niejszej cz��ci analizy zaprezentowano poszczególne elementy, składaj�ce

si� na zasoby kulturowe tych ziem.

Analiza składa si� z nast�puj�cych cz��ci:

1. Podsumowanie

2. Charakterystyka „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich Region

Północ”


Gmin Dobrzy�skich Region Północ”


Północ”

3. Analiza obszaru „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich Region

Północ”

3.1. Charakterystyka społeczno-gospodarcza

3.2. Charakterystyka infrastrukturalna i przyrodnicza

3.3. Charakterystyka uwarunkowa� historycznych i kulturowych

4. Znaczenie i ochrona zasobów kulturowych i historycznych

5. Ziemia Dobrzy�ska

5.1. Rys historyczny Ziemi Dobrzy�skiej

5.2. Dziedzictwo kulturowe Ziemi Dobrzy�skiej

5.3. Badania etnograficzne Ziemi Dobrzy�skiej

5.4. Charakterystyka dobrzy�skiej gwary ludowej

6. Kultura ludowa Ziemi Dobrzy�skiej

6.1. Zwyczaje hodowlane

5

6.2. Zbieractwo

6.3. Rzemiosło

6.4. Zabudowa wsi

6.5. Architektura domów

6.6. Wn�trze domów

6.7. Po�ywienie

6.8. Zwyczaje

6.9. �wi�ta

6.10. Wierzenia i wró�by

6.11. Strój, haft i koronka

7. Wyniki bada� własnych nt. „mi�kkich” zasobów kulturowych Ziemi Dobrzy�skiej

8. Propozycje działa� usprawniaj�cych w zakresie wykorzystywania „mi�kkich” zasobów

historyczno-kulturalnych Ziemi Dobrzy�skiej.

Bardzo istotnym elementem analizy s� wyniki wywiadu, który przeprowadzono z

udziałem artystów i osób zajmuj�cych si� na co dzie� kultur� i zwyczajami m.in. Ziemi

Dobrzy�skiej.

6

2. Charakterystyka „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich

Region Północ”1

Lokalna Grupa Działania ma status prawny stowarzyszenia i działa pod nazw�

„Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich Region Północ”. Obecnie

zrzesza 51 członków z sektora społecznego, publicznego i gospodarczego (por. poni�sza

tabela).

Tabela 1. Struktura LGD

L.p. Nazwa sektora Ilo�� członków

reprezentuj�cych poszczególne

sektory

Udział poszczególnych

sektorów w LGD

1 Społeczny 37 72,5% 2 Gospodarczy 6 11,8% 3 Publiczny 8 15,7%

Sektor społeczny i gospodarczy

razem: 43 84,3%

�ródło: opracowanie własne.

LGD nieustannie zach�ca ludno�� obszaru, instytucje pionu publicznego, prywatnego,

a tak�e organizacje pozarz�dowe do zaanga�owania si� w podj�t� inicjatyw� oraz do

członkowstwa w Stowarzyszeniu.

Do gmin wchodz�cych w skład LGD nale�� gminy: Brzuze, Górzno, Osiek, Rogowo,

Rypin, Skrwilno, �wiedziebnia, W�pielsk (por. poni�sza tabela).

Tabela 2. Gminy nale��ce do LGD

Gmina Typ gminy Identyfikator jednostki podziału

terytorialnego kraju

Brzuze wiejska 0412022 Górzno miejsko-wiejska 0402053 Osiek wiejska 0402082

Rogowo wiejska 0412032 Rypin wiejska 0412042

Skrwilno wiejska 0412052 �wiedziebnia wiejska 0402092

W�pielsk wiejska 0412062 �ródło: http://www.stat.gov.pl.

1 Rozdział opracowano na podstawie Lokalnej Strategii Rozwoju „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich Region Północ”.

7

Przedstawione gminy nale�� do dwóch powiatów: brodnickiego (gmina Górzno,

Osiek, i �wiedziebnia) i rypi�skiego (gmina Brzuze, Rogowo, Rypin, Skrwilno i W�pielsk),

co zaprezentowano na poni�szych rysunkach.

Rysunek 1. Poło�enie LGD w Polsce

�ródło: http://wwwkujawsko-pomorskie.pl

Rysunek 2. Poło�enie LGD w woj. kujawsko-pomorskim oraz jej obszar

8

�ródło: http://wwwkujawsko-pomorskie.pl

9


Gmin Dobrzy�skich Region Północ” 2

Na obszarze, wchodz�cym w skład LGD, zidentyfikowano problemy o znaczeniu nie

tylko dla tego obszaru, ale tak�e całego województwa. Problemy te uzasadniaj� opracowanie

niniejszej analizy strategicznej w zakresie mo�liwo�ci powstania klastrów wraz z koncepcj�

biznesow� klastra jako innowacyjnego elementu stymuluj�cego rozwój gospodarczy.

Wła�ciwe działania o charakterze społeczno-gospodarczym, podejmowane w celu eliminacji

b�d� niwelacji problemów, pozwol� na szybszy i bardziej jednolity rozwój cargo regionu.

Do najwa�niejszy kwestii nale�y zbyt du�y zwi�zek pozyskiwania dochodów z

działalno�ci� rolnicz�. Monofunkcyjna gospodarka to niebezpiecze�stwo w przypadku

załamania si� tej bran�y. Wpływa to równie� negatywnie na stan �rodowiska naturalnego

poprzez zanieczyszczenie wód, gleb i powietrza, co jest du�� strat� dla tego malowniczego

regionu.

Przeprowadzona analiza wykazała tak�e, i� jednym z najistotniejszych problemów jest

kiepska baza noclegowa terenu LGD. Zamieszczona poni�ej tabela przedstawia liczb�

obiektów zbiorowego zakwaterowania w gminach: Górzno, Rogowo i Skrwilno, a tak�e

liczb� miejsc noclegowych oraz osób z nich korzystaj�cych.

Tabela 3. Baza noclegowa na obszarze LGD

Górzno Rogowo Skrwilno Ilo�� obiektów i miejsc

noclegowych w gminach

terenu LGD 2006 2007 2006 2007 2006 2007

Ilo�� obiektów ogółem 4 3 2 2 3 2

- w tym obiekty całoroczne 2 2 Brak

obiektów Brak

obiektów Brak

obiektów Brak

obiektów Ilo�� miejsc noclegowych 217 157 132 156 232 208

- w tym miejsca całoroczne 97 97 Brak miejsc Brak miejscBrak

miejsc Brak

miejsc Korzystaj�cy z noclegów 4 566 4 952 1 118 1 000 1 011 823

- w tym tury�ci w obiektach całorocznych

Brak danych

4 648Brak

turystów Brak

turystów Brak

turystów Brak

turystów

- w tym tury�ci zagraniczni 46 49 Brak

turystów Brak

turystów Brak

turystów Brak

turystów �ródło: GUS 2006 i 2007.

W�ród pozostałych problemów obszaru LGD, nale�y wskaza� na nast�puj�ce:

− słaby stan infrastruktury społeczno-kulturowej, 2 Rozdział opracowano na podstawie Lokalnej Strategii Rozwoju „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich Region Północ”.

10

− słaby stan infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej (m.in.: niedostateczna liczba sal

gimnastycznych, strze�onych k�pielisk, bazy noclegowej),

− niewystarczaj�ca baza usług gastronomicznych,

− niski wska�nik przedsi�biorczo�ci lokalnej społeczno�ci,

− brak zagospodarowania odpadów i �cieków,

− niewystarczaj�ca promocja regionu,

− niski wska�nik innowacyjno�ci gospodarki,

− nieumiej�tne wykorzystywanie zasobów finansowych pochodz�cych z UE,

− negatywne zmiany demograficzne (np. migracja młodych obywateli obszaru do du�ych

aglomeracji, niski przyrost naturalny),

− patologie społeczne (np. wzrost przest�pczo�ci),

− bariery formalno-prawne (np. biurokracja),

− brak funduszy na odnow�, o�ywienie i promocj� regionu.

11


Północ” 3

Wskazane problemy zwi�zane z rozwojem regionu, w tym obszaru „Stowarzyszenia

Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich Region Północ”, pozwoliły na sformułowanie

wielu celów, które nale�y osi�gn��, aby przeciwdziała� wspomnianym problemom. W�ród

nich nale�y wskaza� na nast�puj�ce:

1. Czynno�ci maj�ce na celu zrównowa�ony rozwoju terenów wiejskich,

2. Pobudzenie ludno�ci wiejskiej,

3. Opracowanie i wykonanie lokalnej strategii rozwoju stworzonej przez LGD,

4. Podejmowanie innych czynno�ci pot�guj�cych rozwój obszarów wiejskich terenów

działalno�ci LGD.

Powy�ej okre�lone cele, LGD b�dzie realizowało poprzez:

− wykonanie zało�e� zawartych w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich poprzez

działania informacyjne i tworzenie Lokalnej Strategii Rozwoju,

− wprowadzanie pozostałych programów operacyjnych stworzonych na bazie Narodowych

Planów Rozwoju dla Polski,

− wykonywanie bada�, ekspertyz i analiz, które maj� słu�y� poznaniu walorów i zasobów

�rodowiska oraz gospodarki regionu na potrzeb� stworzenia strategii rozwoju regionu,

− aran�owanie zebra� grup dyskusyjnych, których celem jest informowanie mieszka�ców o

alternatywnych formach o�ywienia gospodarczego regionu,

− inspirowanie lokalnych mieszka�ców do czynnego udziału w spotkaniach informacyjnych

i dyskusyjnych,

− kooperacj� oraz wymian� do�wiadcze� z jednostkami publicznymi i organizacjami

pozarz�dowymi funkcjonuj�cymi w ramach obj�tych celem Stowarzyszenia na szczeblu

krajowym i mi�dzynarodowym,

− reklam� i ogłoszenia dotycz�ce warunków i sposobu wypełniania strategii rozwoju

terenów wiejskich,

− pomoc szkoleniow� i doradcz� w ramach tworzenia i wykonywania projektu w zakresie

LSR,


12

− aran�owanie imprez rekomenduj�cych teren LGD, jego tradycje, kultur�, produkty,

− promocj� obszarów wiejskich,

− czynno�ci na poczet o�ywienia terenów wiejskich,

− aktywizacja inicjatyw lokalnych powoduj�cych rozwój terenów wiejskich,

− wzmacnianie, tworzenie i realizowanie projektów rozwoju, odnowy i unowocze�nienia

rolnictwa, które s� finansowane przez organy samorz�dowe, rz�dowe, a tak�e organy Unii

Europejskiej,

− działalno�� edukacyjn� i informacyjn� dotycz�c� sposobno�ci wykorzystywania oraz

wprowadzania programów rozwoju, przebudowy i unowocze�nienia rolnictwa,

− mobilizacj� lokalnej ludno�ci do aktywnego uczestnictwa w procesie o�ywienia terenów

wiejskich,

− udost�pnianie i wymian� wiadomo�ci o ideach dotycz�cych aktywizacji społecze�stwa

terenów wiejskich,

− polepszenie konkurencyjnej gospodarki opieraj�cej si� na przedsi�biorczo�ci i wiedzy,

− działalno�� edukacyjn�, informacyjn� i szkoleniow� d��c� do jedno�ci ekonomicznej,

społecznej przestrzennej z Uni� Europejsk� zarówno na szczeblu krajowym jak i

regionalnym,

− piel�gnowanie obyczajów narodowych, podtrzymywanie polsko�ci oraz wspieranie

to�samo�ci narodowej, obywatelskiej i kulturowej,

− wzmacnianie działa� wspieraj�cych rozwój wspólnot oraz społeczno�ci lokalnej,

− wzmacnianie sztuki, kultury, tradycji i ochrony dóbr kultury,

− działalno�� propaguj�c� aktywny tryb �ycia, rekreacj� i sport,

− wspieranie propozycji maj�cych na celu ochron� �rodowiska naturalnego.

13

3. Analiza obszaru „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich

Region Północ” 4

3.1. Charakterystyka społeczno-gospodarcza

Obszar wchodz�cy w skład LGD obejmuje 41602 mieszka�ców, w tym 20871 kobiet

oraz 20731 m��czyzn (2,01% populacji całego województwa kujawsko-pomorskiego) – por.

poni�sza tabela. Tereny wiejskie zamieszkuje 96,73% populacji obszaru LGD (5,04%

społecze�stwa wiejskiego województwa kujawsko-pomorskiego).

Tabela 4. Mieszka�cy LGD ze wzgl�du na płe�

Gmina Ogółem M��czy�ni Kobiety

Brzuze 5 436 2 664 2 772 Górzno 3 930 1 968 1 962 Osiek 4 155 2 050 2 105

Rogowo 4 737 2 378 2 359 Rypin 7 610 3 863 3 747

Skrwilno 6 269 3 102 3 167 �wiedziebnia 5 236 2 610 2 626

W�pielsk 4 229 2 096 2 133 Razem 41 602 20 731 20 871

�ródło: WUS Bydgoszcz 2006.

G�sto�� zaludnienia na terenie LGD oscyluje wokół 48 os./km2 i jest ni�sza od

�redniej notowanej dla województwa kujawsko-pomorskiego (115 os./km2). W 2006 roku na

terenie LGD wyst�pił dodatni przyrost naturalny rz�du +79 osób (por. poni�sza tabela).

Tabela 5. Ruch naturalny na obszarze LGD

Gmina Mał�e�stwa Urodzenia �ywe Zgony Przyrost naturalny

Brzuze 43 57 66 -9 Górzno 35 42 51 -9 Osiek 31 50 43 7

Rogowo 31 75 47 28 Rypin 45 117 71 46

Skrwilno 50 69 67 2 �wiedziebnia 30 68 48 20

W�pielsk 24 43 49 -6 Razem 289 521 442 79



14

Niekorzystnym czynnikiem demograficznym jest ujemne saldo migracji wewn�trznej,

które w 2006 roku obj�ło 320 osób (por. poni�sza tabela). Du�y odpływ mieszka�ców w 2006

r. był uwarunkowany przede wszystkim niskimi dochodami ludno�ci, poszukiwaniem innych

�ródeł dochodu. Taka sytuacja mo�e si� utrzyma� przez nast�pne lata, w przypadku, gdy nie

zostan� wprowadzone działania sprzyjaj�ce tworzeniu nowych przedsi�biorstw,

aktywizowaniu społeczno�ci lokalnej, rozwojowi turystyki i rekreacji. Działania takie

miałyby na celu kreowanie mechanizmów rozwoju przedsi�biorstw, wykreowanie dobrego

wizerunku obszaru LGD jako miejsca rozwijaj�cego si�, przedsi�biorczego, kulturalnego, a

tak�e atrakcyjnego turystycznie.

Tabela 6. Migracje wewn�trzne na terenie LGD

Napływ Odpływ Gmina

ogółem m��czy�ni kobiety ogółem m��czy�ni kobiety Saldo

Brzuze 66 39 27 98 51 47 -32 Górzno 61 31 30 74 36 38 -13 Osiek 41 22 19 82 42 40 -41

Rogowo 40 20 20 107 50 57 -67 Rypin 99 49 50 128 54 74 -29

Skrwilno 55 25 30 89 48 41 -34 �wiedziebnia 41 19 22 96 49 47 -55

W�pielsk 35 15 20 84 39 45 -49 Razem 438 220 218 758 369 389 -320


W województwie stan populacji w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku

produkcyjnym wyniósł 55 osób, a udział ludno�ci w wieku produkcyjnym w ł�cznej liczbie

mieszka�ców województwa wyniósł 64,4%. Udział osób w wieku produkcyjnym (19-65 lat)

w stosunku do liczby mieszka�ców terenu LGD wynosi 59,03%, udział osób w wieku

przedprodukcyjnym (0-18 lat) równał si� 24,72%, za� w wieku poprodukcyjnym (powy�ej 65

lat) wyniósł 16,25%. (por. poni�sza tabela).

Tabela 7. Struktura ludno�ci LGD ze wzgl�du na wiek

W wieku

przedprod. prod. poprod.

Gmina Ogółem

razemw tym

kobietyrazem

w tym

kobiety razem

w tym

kobiety

Ludno�� w

wieku

nieprod.

na 100 osób

w wieku

prod.

Brzuze 5 322 1 217 596 3 169 1 483 936 631 68 Górzno 3 861 944 479 2 329 1 063 588 388 66 Osiek 4 048 1 008 492 2 351 1 082 689 460 72

15

Rogowo 4 660 1151 564 2735 1238 774 523 70 Rypin 7 495 1 906 898 4 439 2 024 1 150 753 69

Skrwilno 6 130 1 456 720 3 602 1 667 1 072 717 70 �wiedziebnia 5 107 1 376 651 2 985 1 387 746 502 71

W�pielsk 4 131 1 016 495 2 448 1 125 667 459 69 Razem 40 754 10 074 4 895 24 058 11 069 6 622 4 433 69,38

�ródło: WUS Bydgoszcz 2006

Na koniec 2006 roku na obszarze LGD liczba osób pracuj�cych (bez podmiotów

gospodarczych o liczbie pracuj�cych do 9 osób oraz pracuj�cych w gospodarstwach

indywidualnych w rolnictwie) wyniosła 2 793 osób, z czego niespełna połow� stanowiły

kobiety (48,38%). Około 65% pracuj�cych było zatrudnionych w usługach. Osoby

zatrudnione w przemy�le i budownictwie stanowiły 26%, natomiast 7% pracowało w

rolnictwie, łowiectwie, le�nictwie i rybactwie – por. poni�sza tabela.

Tabela 8. Struktura zatrudnienia na obszarze LGD ze wzgl�du na płe�

Pracuj�cy Gmina

ogółem m��czy�ni kobiety

Brzuze 373 181 192 Górzno 490 262 228 Osiek 186 67 119

Rogowo 288 124 164 Rypin 767 552 215

Skrwilno 266 95 171 �wiedziebnia 212 65 147

W�pielsk 157 68 89 Razem 2 739 1 414 1 325


W 2006 roku na terenie LGD było 3 933 zarejestrowanych bezrobotnych, z czego

40,7% stanowili m��czy�ni. Najwi�ksza liczba bezrobotnych zamieszkiwała gmin� Rypin,

za� najmniejsza liczba bezrobotnych pochodziła z gminy Górzno. W zwi�zku z brakiem

danych dotycz�cych wysoko�ci stopy bezrobocia dla obszaru LGD podano wska�nik

bezrobocia, który ukazuje korelacj� mi�dzy liczb� osób bezrobotnych zarejestrowanych a

liczb� osób czynnych zawodowo. W 2006 roku jego wielko�� dla terenu LGD osi�gn�ła

16,35% i była wy�sza od warto�ci, która cechuje województwo kujawsko-pomorskie

(12,02%). Bezrobocie na obszarze LGD pomimo kryzysu gospodarczego nie jest zbyt

wysokie. W 2006 roku wska�nik bezrobocia wynosił 5,99% - por. poni�sza tabela.

16

Tabela 9. Struktura bezrobocia na obszarze LGD ze wzgl�du na płe�

Gmina Ogółem M��czy�ni Kobiety

Brzuze 455 192 263 Górzno 301 121 180 Osiek 411 170 241

Rogowo 545 213 332 Rypin 760 296 464

Skrwilno 595 270 325 �wiedziebnia 412 160 252

W�pielsk 454 178 276 Razem 3 933 1 600 2 333


Najwy�sze zatrudnienie odnotowano w sektorze prywatnym, w bran�y usługowej,

najni�sze w rolnictwie (170 os.) – por. poni�sza tabela. Zauwa�alny jest jednak zbyt du�y

zwi�zek pozyskiwania dochodów z sektorem rolnictwa.

Tabela 10. Struktura zatrudnienia na obszarze LGD ze wzgl�du na gał�zie gospodarki

W tym

Gmina Ogółe

m Rolnictwo,

łowiectwo,

le�nictwo

Przem

ysł

Budownic

two

Hande

l i

napra

wy

Hotele,

restaura

cje

Po�rednic

two

finansowe

Obsługa

nieruchom

o�ci

Brzuze 187 15 20 47 80 4 8 13 Górzno 235 33 27 51 91 7 2 24 Osiek 146 17 21 19 72 1 9 7

Rogowo 229 20 21 63 97 9 3 16 Rypin 336 15 47 87 152 7 3 25

Skrwilno 305 23 34 54 155 4 13 22 �wiedzieb

nia 126 21 14 29 47 2 4 9

W�pielsk 129 26 18 19 51 4 5 6 Razem 1 693 170 202 369 745 38 47 122 �ródło: WUS Bydgoszcz 2006.

Obszar LGD cechuje niski poziom wykształcenia mieszka�ców. Na obszarze działania

LGD w 2002 roku wykształcenie wy�sze posiadało zaledwie 2,92% ludno�ci. Na tle całego

województwa kujawsko-pomorskiego, sytuacja w gminach obj�tych LSR przedstawia si�

niekorzystnie, �wiadczy o tym m.in. ni�szy udział mieszka�ców obszaru obj�tego LSR z

wykształceniem wy�szym i �rednim w porównaniu do �redniej z województwa, jak i �rednich

dla powiatu brodnickiego i rypi�skiego w obr�bie, których gminy LGD le��. (por. poni�sza

tabela). Bior�c pod uwag� słabo rozwini�t� sie� placówek edukacji, niski poziom

wykształcenia mieszka�ców oraz analizowane wcze�niej stosunkowo wysokie bezrobocie na

obszarze LGD, zauwa�a si� konieczno�� podj�cia działa� w tym zakresie.

17

Tabela 11. Ludno�� LGD ze wzgl�du na wykształcenie

Obszar LGD Województwo kujawsko -

pomorskie Poziom wykształcenia ludno�ci

Udział % Udział %

wy�sze 2,92% 8,42%

policealne 1,35% 2,74%

�rednie razem 14,98% 26,52%

�rednie ogólnokształc�ce 3,60% 8,21%

�rednie zawodowe 11,38% 18,31%

zasadnicze zawodowe 21,78% 27,30%

podstawowe uko�czone 51,72% 32,04%

podstawowe nieuko�czone i bez wykształcenia 7,25% 2,99%

�ródło: Narodowy Spis Powszechny 2002 – GUS.

Zgodnie z Powszechnym Spisem Rolnym z 2002 roku na terenie LGD istniało 6.852

gospodarstw rolnych. Najwi�cej było gospodarstw małych i �rednich o powierzchni 1-10 ha.

Na omawianym obszarze nie wyst�puj� �adne gospodarstwa powy�ej 100 ha. Wskazuje to na

znaczne rozdrobnienie powierzchniowe gospodarstw rolnych. Około 70% gospodarstw

rolnych nie przekracza 10 ha. Wi�kszo�� gospodarstw to gospodarstwa indywidualne –

99,9%. Wspólnym czynnikiem charakteryzuj�cym gospodark� LGD jest spore rozdrobnienie

gospodarstw rolnych. Gospodarstwa rolne do 15 ha stanowi� ł�cznie 84,62% ogółu

gospodarstw rolnych z tego terenu.

Najwi�ksza ilo�� gospodarstw rolnych jest w gminie Rypin – 1 268 i gminie Skrwilno

- 978. Najmniej wyst�puje ich na terenie gminy Górzno – 625, W�pielsk – 662 i Osiek – 691

(por. poni�sza tabela).

Tabela 12. Liczba i wielko�� gospodarstw rolnych na terenach LGD

Gmina Ogółem do 1 ha od 1

do 5 ha

od 5

do 10 ha

od 10

do 15 ha

Powy�ej

15 ha

Brzuze 896 257 203 215 119 102 Górzno 625 147 210 95 85 88 Osiek 691 224 117 138 90 122

Rogowo 862 188 181 225 112 156 Rypin 1268 328 294 292 161 193

Skrwilno 978 122 211 319 190 136 �wiedziebnia 870 163 174 243 147 143

W�pielsk 662 134 126 177 111 114 Razem 6 852 1 563 1 516 1 704 1 015 1 054

�ródło: Powszechny Spis Rolny 2002.

18

W 2006 roku na terenie LGD istniało 1 693 podmiotów gospodarczych

zarejestrowanych w rejestrze REGON. Wska�nik, który pozwala oceni� stopie�

przedsi�biorczo�ci mieszka�ców to tzw. „wska�nik przedsi�biorczo�ci”. Okre�la on liczb�

podmiotów gospodarczych na 1000 mieszka�ców. Wska�nik ten dla terenu LGD oscyluje

wokół 40,7, podczas gdy dla całego województwa jest to poziom 111. Sytuacja pokazuje, �e

teren LGD w zakresie przedsi�biorczo�ci mieszka�ców znacznie odbiega od �redniej

wojewódzkiej.

Prowadzona działalno�� wi�zała si� przede wszystkim z konserwacj� i naprawami, za�

do niszowych bran� cechuj�cych mieszka�ców regionu nale�ały: hotelarstwo, po�rednictwo

finansowe oraz sektor gastronomiczny (por. poni�sza tabela).

Tabela 13. Rodzaj prowadzonej działalno�ci gospodarczej przez osoby fizyczne na terenach LGD

W tym

Gmina Ogółe

m Rolnictwo,

łowiectwo,

le�nictwo

Przem

ysł

Budownic

two

Hande

l i

napra

wy

Hotele,

restaura

cje

Po�rednic

two

finansowe

Obsługa

nieruchom

o�ci

Brzuze 187 15 20 47 80 4 8 13 Górzno 235 33 27 51 91 7 2 24 Osiek 146 17 21 19 72 1 9 7

Rogowo 229 20 21 63 97 9 3 16 Rypin 336 15 47 87 152 7 3 25

Skrwilno 305 23 34 54 155 4 13 22 �wiedzieb

nia 126 21 14 29 47 2 4 9

W�pielsk 129 26 18 19 51 4 5 6 Razem 1 693 170 202 369 745 38 47 122 �ródło: WUS Bydgoszcz 2006.

19

3.2. Charakterystyka infrastrukturalna i przyrodnicza

LGD poło�ona jest we wschodniej cz��ci województwa kujawsko-pomorskiego,

granicz�c z gminami województwa mazowieckiego i warmi�sko-mazurskiego. Gminy

tworz�ce LGD wchodz� w skład dwóch powiatów – brodnickiego (gmina Górzno, Osiek, i

�wiedziebnia) i rypi�skiego (gmina Brzuze, Rogowo, Rypin, Skrwilno i W�pielsk). Od strony

północnej obszar LGD graniczy z gminami Bartniczka, Brodnica i Bobrowo, nale��cymi do

powiatu brodnickiego. Od strony zachodniej graniczy z powiatem golubsko-dobrzy�skim

(gminy: Golub-Dobrzy�, Radomin i Zbójno). Od południa z gminami Chrostkowo i Sk�pe

(powiat lipnowski) oraz z gminami Szczutowo i Ro�ciszewo (powiat sierpecki, województwo

mazowieckie). Od strony wschodniej natomiast teren LGD graniczy z gminami Lutocin i

Lubowidz (powiat �uromi�ski, województwo mazowieckie) i gmin� Lidzbark (powiat

działdowski, województwo warmi�sko-mazurskie).

Jako korzystne dla rozwoju LGD nale�y uzna� poło�enie na styku trzech województw,

co stwarza podstawy dla efektywnej promocji LGD na ich terenie. Wi��e si� to tak�e z

kwesti� przyci�gania ruchu turystycznego, w czym Stowarzyszenie postrzega istotn� szans�.

Jako stosunkowo korzystne w aspekcie rozwoju funkcji turystycznej, nale�y tak�e oceni�

poło�enie wzgl�dem du�ych o�rodków miejskich oraz dróg o znaczeniu krajowym.

Obszar „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy�skich Region

Północ” znajduje si� na terenie regionu historyczno-geograficznego Ziemi Dobrzy�skiej. Ze

wzgl�du na lokalizacj� posiada on pewne specyficzne uwarunkowania, m.in. w postaci

licznych zasobów historyczno-kulturowych, predysponuj�cych go do rozwoju szeroko

rozumianej turystyki. Wydarzenia historyczne, maj�ce miejsce na tym obszarze ukształtowały

jednocze�nie to�samo�� i odr�bno�� kulturow� tego terenu oraz zamieszkuj�cych go ludzi,

czego przejawem s� m.in. strój dobrzy�ski i liczne lokalne zespoły pie�ni i ta�ca.

Obszar LGD graniczy terytorialnie z dwoma innymi LGD, działaj�cymi na Ziemi

Dobrzy�skiej. Fakt ten wpłyn�ł na zaistnienie współpracy pomi�dzy trójsektorowymi

partnerstwami i podj�cie wspólnych działa� na rzecz rozwoju całego regionu.

Powierzchnia terenu działania LGD wynosi 873,32 km2, co stanowi 4,86 %

powierzchni całego województwa kujawsko-pomorskiego. Poni�sza tabela prezentuje

powierzchni� obszaru obj�tego LSR.

20

Tabela 14. Powierzchnia LGD

Gmina Powierzchnia w km2 Udział powierzchni gmin w powierzchni LGD w

%

Brzuze 86,40 9,89 Górzno 119,68 13,70 Osiek 75,00 8,59

Rogowo 141,00 16,15 Rypin 132,08 15,12

Skrwilno 122,28 14,00 �wiedziebnia 103,67 11,87

W�pielsk 93,21 10,67 Obszar LGD 873,32 100


Obecny charakter terenu jest wynikiem procesów zwi�zanych głównie z ostatnim

zlodowaceniem oraz z pó�niejszymi przekształceniami. Pewne modyfikacje wprowadziła te�

gospodarcza działalno�� człowieka. Wspólne cechy ukształtowania powierzchni, takie jak,

pagórkowato�� i wysoka jeziorno�� rzutuje na jednorodno�� krajobrazow� obszaru naszego

działania oraz jego wysok� atrakcyjno��. Teren działania LGD charakteryzuje si� niezwykle

malowniczym ukształtowaniem, licznymi wzniesieniami i zagł�bieniami oraz licznymi

zbiornikami wodnymi (np. jeziorami, stawami, rzekami, oczkami wodnymi). Niniejsze

walory powoduj�, i� teren mo�e pełni� atrakcyjne funkcje turystyczne, sportowe i

rekreacyjne. Obszar LGD wyró�nia si� stosunkowo dobr� jako�ci� gleb, jednak nie dysponuje

�adnymi surowcami mineralnymi.

Cennym zasobem LGD i województwa jest dobry stan �rodowiska naturalnego,

atrakcyjne krajobrazy oraz tereny rekreacyjne. Wystarczy wspomnie�, �e powierzchnia

gruntów le�nych na terenie LGD wynosi 22,3% ogólnej powierzchni terenu (por. poni�sza

tabela).

Tabela 15. Powierzchnia gruntów le�nych na terenie LGD

Nazwa obszaru Powierzchnia lasów i gruntów le�nych [ha] Lesisto�� [%]

Brzuze 516 6,0 Górzno 6027 50,4 Osiek 640 8,5

Rogowo 4449 31,6 Rypin 1013 7,7

Skrwilno 3094 25,3 �wiedziebnia 1821 17,6

W�pielsk 1910 20,5 Obszar LGD 19470 22,3

�ródło: GUS 2006.

21

Podstaw� wyodr�bnienia obszaru Zielonych Płuc Polski były jedne z

najwarto�ciowszych w kraju a tak�e w Europie systemów ekologicznych, które równie�

znajduj� si� na terenie LGD. Z obszarów prawnie chronionych (nale��cych do terenu LGD)

najwi�ksz� powierzchni� zajmuj� obszary chronionego krajobrazu – ł�cznie 10 916 ha – i s�

to wyró�niaj�ce si� warto�ciami przyrodniczymi i krajobrazowymi tereny o ró�nych typach

ekosystemów, których zagospodarowanie powinno zapewni� stan wzgl�dnej równowagi

ekologicznej systemów przyrodniczych.

Podobn� pod wzgl�dem wielko�ci powierzchni� zajmuj� tereny parku krajobrazowego

(10 751,9 ha). Park krajobrazowy stanowi ochron� warto�ci przyrodniczych, krajobrazowych,

kulturowych, zdrowotnych i rekreacyjnych tego obszaru poprzez aktywne formy ochrony i

kształtowania �rodowiska z dopuszczeniem wył�cznie niekolizyjnych form turystyki

krajoznawczej.

Kolejn� form� ochrony zasobów przyrodniczych, wyst�puj�c� na obszarze LGD, s�

rezerwaty przyrody, które ł�cznie zajmuj� powierzchni� 341,5 ha – s� to najbardziej

warto�ciowe przyrodniczo tereny, które wył�czone s� z eksploatacji gospodarczej.

Niewielki obszar stanowi� u�ytki ekologiczne (74,5 ha). Ochrona u�ytków

ekologicznych polega na zakazie m.in. wydobywania surowców mineralnych i torfu, zmiany

stosunków wodnych, zbierania dziko rosn�cych ro�lin (wył�czaj�c owoce i grzyby),

stosowania �rodków chemicznych itp.

Na obszarze LGD znajduje si� ogółem 56 pomników przyrody. Całkowita

powierzchnia terenów prawnie chronionych obszaru LGD stanowi 29,3% obszaru obj�tego

LSR – por. poni�sza tabela.

Tabela 16. Obszary chronione na terenie LGD

Obszary prawnie chronione na terenie LGD Powierzchnia (ha)

Ogółem 22 013,90

Parki narodowe 0 Rezerwaty przyrody 341,5

Parki krajobrazowe razem 10 751,9 Obszary chronionego krajobrazu 10 916

U�ytki ekologiczne 74,5 Pomniki przyrody Liczba (sztuki)

Ogółem 56�ródło: GUS 2004.

Nale�y tak�e zauwa�y�, i� istotnym czynnikiem wyró�niaj�cym teren LGD s�

korzystne warunki dla pozyskiwania odnawialnych �ródeł energii, w zwi�zku z czym

22

Stowarzyszenie planuje popiera� pomysły i czynno�ci wykorzystuj�ce w sposób maksymalny

potencjał naturalny do generowania „zielonej energii”, jak równie� podejmowa� czynno�ci

intensyfikuj�ce �wiadomo�� proekologiczn� społecze�stwa, co korzystnie wpłynie na

�rodowisko naturalne, a tak�e podniesie atrakcyjno�� regionu. Po�rednio rozwi��e to kwesti�

spo�ytkowania odchodów zwierz�cych, które mogłyby zosta� wykorzystane do stworzenia

biogazownii na obszarze poszczególnych gospodarstw rolnych.

23

3.3. Charakterystyka uwarunkowa� historycznych i kulturowych

Na atrakcyjno�� kulturow� terenu LGD niew�tpliwie wpływa dziedzictwo historyczne

utrzymane w formie materialnej i niematerialnej. Mo�na wskaza� na zabytkowe grodziska,

ruiny zamków, pałace i parki. Wi�kszo�� z tych obiektów jest jednak znacznie zdegradowana

i wymaga zabiegów renowacji. Co wi�cej teren w zwi�zku ze swoj� bogat� histori� dysponuje

wieloma stanowiskami archeologicznymi, które nie s� wykorzystywane. Ciekawostk�

historyczn� i architektoniczn� s� kapliczki i krzy�e przydro�ne. Niezb�dne jest

przeprowadzenie odpowiednich czynno�ci maj�cych na celu rzetelne oszacowanie

posiadanych zasobów, ocena ich warto�ci turystycznych, mo�liwo�� rewitalizacji,

oznakowania, utworzenia w rejonie bazy turystycznej (m. in. hotelarskiej, gastronomicznej,

rozrywkowej) i ich wypromowania.

Utrwalona, wielopokoleniowa kultura i sztuka regionu wraz ze swoimi lokalnymi

tradycjami składa si� na gł�bok� to�samo�� ludno�ci zamieszkuj�cej obszar LGD.

Dobrzyniacy stanowi� odr�bn� grup� etnograficzn� i pozostaj� w �cisłym powi�zaniu z

Kujawami (odno�nie gwary) oraz wchodz� w skład pierwotnej pomorskiej grupy plemiennej.

Kwestia odr�bno�ci kulturowej i dialektologicznej wi��e si� zprocesami osadniczymi. W

ci�gu wieków na obszarze Ziemi Dobrzy�skiej osadziła si� ludno�� z ró�nych miejsc

przenosz�c ze sob� inne tradycje i mow�. Integruj�c si� z mieszka�cami wspólnie stworzyli

swoist� tradycj� i kultur� tego regionu. Liczne �lady dziedzictwa zarówno w formie

materialnej jak i niematerialnej stanowi� sowite zaplecze kulturowe i mog� nabra�

przełomowego znaczenia dla tego terenu, np. w zwi�zku z rozwoje turystyki.

W konsekwencji propozycji Urz�du Miasta w Dobrzyniu i Stowarzyszenia Gmin

Ziemi Dobrzy�skiej stworzono makiet� stroju dobrzy�skiego, która nawi�zywała do

tradycyjnego ubioru mieszka�ców ziemi dobrzy�skiej.

Bior�c pod uwag� predyspozycje przyrodniczo-krajobrazowe i interesuj�ce

uwarunkowania historyczno-kulturowe teren LGD posiada silny potencjał turystyczny.

Teren obj�ty LSR poło�ony jest na obszarze historyczno-geograficznej krainy Ziemi

Dobrzy�skiej, b�d�cej jedn� z najwcze�niej zasiedlonych ziem polskich. Jednym z czynników

decyduj�cych o osiedlaniu mieszka�ców na tych terenach były korzystne warunki glebowe,

sprzyjaj�ce rozwojowi rolnictwa. Dodatkowo znaczenie tego terenu podnosiło istnienie

szlaków komunikacyjnych pobudzaj�ce rozwój miast i osad grodowych m.in. „szlak

bursztynowy” czy trakt „ruski”.

24

4. Znaczenie i ochrona zasobów kulturowych i historycznych5

Obecnie zasoby historyczno-kulturowe oraz indywidualne cechy miast i regionów s�

wyró�niaj�c� si� warto�ci�. Polskie miejscowo�ci posiadaj� bogaty kapitał dziedzictwa

kulturowego o europejskich i chrze�cija�skich korzeniach.

Dla Europy oraz Polski epokami rozwoju determinuj�cymi ich istniej�cy obecnie

warto�ciowy zasób dziedzictwa historyczno-kulturowego był okres �redniowiecza i okres

rozwoju przemysłowego w drugiej połowie XIX wieku. Okresy degradacji i upadku

przypadały na czas wojen, w tym szczególnie wojny trzydziestoletniej, napoleo�skiej i wojen

I połowy XX wieku.

Znaczenie dziedzictwa kultury w Polsce było szczególnie widoczne po II wojnie

�wiatowej, która pozostawiła wi�kszo�� miast w Polsce w kompletnej ruinie. Po pierwszym

okresie powojennej odbudowy ze zniszcze� i okresie odbudowy w duchu socrealizmu,

�rodowiska naukowe i zawodowe stwierdziły konieczno�� prowadzenia bada� i studiów

historyczno-urbanistycznych.

Ówczesny generalny konserwator zabytków, Jan Zachwatowicz, zalecił stosowanie

studiów historyczno-konserwatorskich do opracowania planów zagospodarowania

przestrzennego. Kiedy w 1951 roku powołano do �ycia Przedsi�biorstwo Pa�stwowe

Pracownie Konserwacji Zabytków, jednym z ich zada� podstawowych obok prac nad

odbudow� i konserwacj� zabytków architektury, stały si� studia historyczno-urbanistyczne

stanowi�ce podwaliny polskiej szkoły konserwacji zabytków.

Planowanie przestrzenne w Polsce wzrastało w atmosferze poszanowania dziedzictwa

kulturowego i było integralnie sprz��one z postulatami ochrony konserwatorskiej, co

pozostało do dzi�.

Niestety, w wielu miastach dokonywano wyburze� substancji zabytkowej zast�puj�c

j� modernistycznymi blokami mieszkalnymi. Gospodarka socjalistyczna rezygnuj�c z

warto�ciowania lokalizacji, nie operuj�c warto�ciami rynkowymi gruntów i obiektów, mimo

wielu warto�ciowych realizacji konserwatorskich, nie dała sobie rady z ogromem zada�

zwi�zanych z ochron� dziedzictwa historyczno-kulturowego.

Obecnie, aby wła�ciwie wykorzystywa� i chroni� zasoby historyczno-kulturowe oraz

wspiera� ich rozwój, wa�ne jest przede wszystkim prowadzenie działa� konserwatorsko-

badawczych, a tak�e:

5 Opracowano na podstawie: Z. Paszkowski, Dziedzictwo kulturowe a rozwój gospodarczy miast, Politechnika Szczeci�ska.

25

− tworzenie pełnej informacji i ewidencji o tych zasobach, ich warto�ciach kulturowych i

historii,

− upublicznianie wspomnianych informacji i ich ewidencje za po�rednictwem

nowoczesnych �ródeł informacji, jak Internet, płyty CD, video,

− odtwarzanie i upublicznianie legend i historii zwi�zanych z okre�lonymi miejscami,

− tworzenie charakterystycznych miejsc identyfikuj�cych miasta (muzea, knajpy, zajazdy,

galerie sztuki),

− tworzenie miejscowych pami�tek zwi�zanych z okre�lonym miejscem czy miastem,

− organizacja imprez kulturalnych i sportowych eksponuj�cych wyj�tkowo�� miejsca,

− wspólne działania sieci miast na rzecz programów udost�pniania tras zabytkowych,

regionalnych osobliwo�ci i charakterystycznych elementów �ycia kulturalnego.

Polska na forum wewn�trznym oraz mi�dzynarodowym (np. UNESCO) podejmuje

wiele działa�, maj�cych na celu ochron� i rozwój zasobów historyczno-kulturowych kraju.

Dziedzictwo kulturalne to poj�cie, którego zakres wci�� poszerza si� o nowe

zagadnienia. Dziedzictwo jest istotnym czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego, a

tak�e przyczynkiem do konsensusu na terenach obj�tych konfliktami religijnymi lub

etnicznymi oraz wyrazem zró�nicowania kulturowego poszczególnych regionów lub krajów.

Zgodnie z "Aktem Konstytucyjnym" UNESCO, do celów Organizacji nale�y m. in. „ochrona

spu�cizny ksi��ek, dzieł sztuki, zabytków historii i nauki (...)".

Współcze�nie dziedzictwo historyczno-kulturowe umownie dzieli si� na6:

1. dziedzictwo materialne w którego skład wchodz�:

a. zabytki nieruchome (równie� �wiatowe Dziedzictwo),

b. zabytki ruchome,

2. dziedzictwo niematerialne, obj�te przedmiotem niniejszego dokumentu powierzane

jest głównie poprzez tradycj� i przekaz ustny, za� zabytki pi�miennictwa s�

przedmiotem projektu "Pami�� wiata".

W przeci�gu wielu lat stworzono grup� aktów normatywnych, które d�� do

intensyfikacji ochrony dziedzictwa kulturowego na poziomie krajowym i mi�dzynarodowym.

Ad 1a) �wiatowe Dziedzictwo

Podmioty umieszczone na Li�cie �wiatowego Dziedzictwa s� uwa�ane za wspólne

dobro ludzko�ci, które wyró�niaj� si� „najwy�sz� powszechn� warto�cia” uj�t� w Konwencji

6 Opracowano na podstawie: http://www.unesco.pl.

26

UNESCO z 1972 roku, dotycz�c� �wiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego.

Konwencja to porozumienie mi�dzynarodowe, które okre�la powinno�ci Pa�stw – Stron oraz

instrument kooperacji mi�dzynarodowej7.

eby uzyska� wpis zabytku na List� UNESCO nale�y spełni� wymóg jednego b�d�

paru wyznaczników �wiadcz�cych o jego unikatowo�ci na skal� �wiatow�. Pozycje

zakwalifikowane jako elementy �wiatowego Dziedzictwa winny spełnia� wymogi

integralno�ci i autentyczno�ci, które s� okre�lone w „Wytycznych Operacyjnych”

odnosz�cych si� do Konwencji UNESCO8.

Obecnie na List� wpisanych jest 890 podmiotów ze 148 krajów, a mianowicie: 689

obiektów kulturalnych, 176 naturalnych oraz 25 w stylu mieszanym kulturalno-

przyrodniczym. 30 miejsc znajduje si� na Li�cie Dziedzictwa Zagro�onego9.

Ad 2) Dziedzictwo niematerialne

W rozumieniu Konwencji UNESCO z pa�dziernika 2003 roku, dziedzictwo

niematerialne to zwyczaje, przekaz ustny, wiedza i umiej�tno�ci oraz zwi�zane z nimi

przedmioty i przestrze� kulturowa, które s� uznane za cz�� własnego dziedzictwa przez dan�

wspólnot�, grup� lub jednostki10.

Ten rodzaj dziedzictwa jest przekazywany kolejnym pokoleniom i ustawicznie

odtwarzany przez wspólnoty i grupy w relacji z ich �rodowiskiem, histori� i przyrod�.

Dziedzictwo niematerialne jest �ródłem poczucia to�samo�ci i ci�gło�ci danej wspólnoty i w

rozumieniu Konwencji obejmuje11:

− tradycje i przekazy ustne, w tym j�zyk jako narz�dzie przekazu,

− spektakle i widowiska,

− zwyczaje, obyczaje i obchody �wi�teczne,

− wiedz� o wszech�wiecie i przyrodzie oraz zwi�zane z ni� praktyki,

− umiej�tno�ci zwi�zane z tradycyjnym rzemiosłem.

Do czasu przyj�cia konwencji jedynym instrumentem normatywnym UNESCO w tej

dziedzinie były „Zalecenia dotycz�ce ochrony kultury tradycyjnej i ludowej” z 1989 roku

(Recommendation on the Safeguarding of Traditional Culture and Folklore/Recommandation

sur la sauvegarde de la culture traditionnelle et populaire).

7 http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/. 8 http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/. 9 http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/. 10 http://www.gdansk.uw.gov.pl/du/2010/Nr_71_2010.pdf. 11 http://turystyka.wp.pl/kat,1,title,niematerialne-dziedzictwo-kulturowe,wid,11242299,artykul.html.

27

„Pami�� wiata”12

Program został utworzony w 1992 roku w celu przeprowadzania działa� maj�cych

doprowadzi� do zachowania, ratowania i udost�pniania dziedzictwa dokumentacyjnego.

Najwi�kszym efektem działania Projektu jest mi�dzynarodowa lista na której umieszczane s�

podmioty o �wiatowej warto�ci historycznej b�d� cywilizacyjnej (obecnie obejmuje ona193

dokumenty, m.in. dzieło Mikołaja Kopernika „De revolutionibus”).

Niniejsze opracowanie wpisuje si� w cele dokumentów UNESCO, dotycz�cych

ochrony zasobów historyczno-kulturowych w odniesieniu do poszczególnych gmin, a przez to

– całego kraju. Dokument pozwoli na zidentyfikowanie, opis oraz charakterystyk�

„twardych” zasobów z zakresu historii i kultury Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania

Dorzecza Zgłowi�czki.

Ochrona zabytków (według obecnie obowi�zuj�cej polskiej Ustawy z dnia 23 lipca

2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami) definiuje aktywno�� jednostek

administracji publicznej podejmowan� w celu13:

− zagwarantowanie zało�e� prawnych, organizacyjnych i finansowych ułatwiaj�cych stałe

zachowanie zabytków wraz z ich eksploatowaniem i utrzymaniem,

− przeciwdziałanie niechcianym zdarzeniom podupadaniu i złemu zagospodarowaniu

zabytków, ich grabie�om, zagini�ciom, zakazanemu wywozowi za granic�,

− sprawdzanie jako�ci zachowania i wykorzystania zabytków,

− branie pod uwag� działa� ochronnych w procesie projektowania, wykorzystania

przestrzennego oraz formowania �rodowiska.

Według ustawy wyró�nia si� cztery rodzaje ochrony zabytków:

• wpisanie do rejestru zabytków,

• uwa�anie za pomnik historii,

• stworzenie parku kulturowego,

• okre�lenie konieczno�ci ochrony w lokalnym programie zagospodarowania

przestrzennego.

Akt prawny wyró�nia ochron� zabytków sprawowan� przez władze pa�stwowe oraz

ochron� pełnion� przez wła�cicieli b�d� u�ytkowników zabytków. Tego rodzaju podział

zagadnienia ochrony zabytków jest na�ladownictwem niemieckich wzorców legislacyjnych,

12 http://www.unesco.pl/komunikacja-i-informacja/pamiec-swiata/. 13 http://pl.wikipedia.org/wiki/Ochrona_zabytk%C3%B3w.

28

po�ród których rozró�nia si� ochron� zabytków (Denkmalschutz) od opieki nad zabytkami

(Denkmalpflege).

Sporo prac teoretycznych o tematyce ochrony zabytków wyja�nia to poj�cie du�o

szerzej, a mianowicie okre�la jako całokształt działa� wobec zabytków w celu

zagwarantowania ochrony ich warto�ci zabytkowych i ułatwiania społeczno�ci korzystania z

zasobów zabytkowych. W takim zestawieniu termin „ochrona zabytków” mo�na

identyfikowa� z okre�leniem konserwacji zabytków14.

Mały słownik ochrony zabytków okre�la ochron� zabytków jako cało�� czynno�ci

d��cych do zagwarantowania zabytkom15:

− trwania dum mundus durat (jak długo b�dzie istniał �wiat),

− udziału w formowaniu to�samo�ci społecznej i spersonalizowanej,

− pełnienia funkcji elementu współtworz�cego �rodowisko człowieka.

Z obszernej terminologii okre�lenia ochrony zabytków wnioskuje sie, i� zawiera ona:

− kształtowanie teorii i norm konserwatorskich,

− prawodawstwo,

− działania administracyjne,

− do�wiadczenia nad wdro�eniem nowych narz�dzi i technik konserwatorskich,

− analizowanie zabytków,

− współudział w projektowaniu przestrzennym i gospodarczym,

− przygotowywanie modeli technicznych,

− realizacj� prac przy zabytkach,

− bie��ce zachowanie zabytków i przeciwdziałanie niebezpiecznym oddziaływaniom,

− popularyzowanie wiadomo�ci o zabytkach,

− aran�owanie i sprawowanie społecznego nadzoru nad zabytkami16.

14 http://pl.wikipedia.org/wiki/Ochrona_zabytk%C3%B3w. 15

http://www.wrota.podkarpackie.pl/res/um/edu/Kultura/Aktualnosci/rok2009/06/sprawozdanie_2006_2007_calosc__2_.doc. 16 M. Kurz�tkowski, Mały słownik ochrony zabytków, Warszawa 1989.

29

5. Ziemia Dobrzy�ska17

5.1. Rys historyczny Ziemi Dobrzy�skiej

„Stowarzyszenie Lokalna Grupa działania Gmin Dobrzy�skich Region Północ”

poło�one jest na obszarze historyczno-geograficznej krainy Ziemi Dobrzy�skiej, b�d�cej

jedn� z najwcze�niej zasiedlonych ziem polskich. Pocz�tki osadnictwa na Ziemi Dobrzy�skiej

datowane s� na schyłek ostatniego zlodowacenia (12000-8000 lat p.n.e.) i wi�� si� z

nielicznymi pozostało�ciami osad schyłkowego paleolitu i mezolitu (12 tys. - 8 tys. p.n.e.).

Obszar Ziemi Dobrzy�skiej pokryty był stosunkowo g�st� sieci� osadnicz� ju� w

okresie �redniowiecza. Obecnie pozostały na przykład elementy grodziska znajduj�ce si� nad

jeziorem Skrwilno, po jego północno-zachodniej stronie. Jednym z czynników decyduj�cych

o osiedlaniu mieszka�ców na tych terenach były korzystne warunki glebowe, sprzyjaj�ce

rozwojowi rolnictwa. Fakt ten zdecydował, �e �rodowisko przyrodnicze było od dawna

wykorzystywane do celów gospodarczych. Dodatkowo znaczenie tego terenu podnosiło

istnienie szlaków komunikacyjnych, przyczyniaj�c si� do rozwoju miast i osad grodowych

(m.in. „szlak bursztynowy”, trakt „ruski” z Kijowa na Pomorze Zachodnie).

Obszar Ziemi Dobrzy�skiej ju� w X wieku stanowił cz�� składow� pa�stwa

polskiego, jednak do XII wieku Ziemia Dobrzy�ska była nadal słabo zasiedlona. Konrad I

Mazowiecki (którego misyjno-polityczny program w stosunku do Prus doprowadził do

sprowadzenia Zakonu Krzy�aków), w oparciu o mo�ne rody rycerskie oraz biskupstwa

płockie i włocławskie, drog� nada� i licznych przywilejów, rozpocz�ł zorganizowan� akcj�

osadnicz�, maj�c� na celu eksploatacj� gospodarcz� tych ziem. Stopniowo powstaj�ce osiedla

były własno�ci� ksi�cia, mo�nych rodów i biskupstwa płockiego (do biskupa Płockiego

17 Rozdział opracowano na podstawie: Bartoszewski Ryszard, Chro�my dziedzictwo kulturowe ziemi dobrzy�skiej. Przedmioty z zagrody i gospodarstwa domowego, Album, Chalin 2005; Karwicka Teresa, Kultura ludowa ziemi dobrzy�skiej, PWN, Toru� 1979; Kultura ludowa Kujaw i ziemi dobrzy�skiej, Materiały Muzeum Etnograficznego we Włocławku; Kultura ludowa Kujaw i ziemi dobrzy�skiej, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzy�skiej, Włocławek 1993; Kurz�tkowski Mieczysław, Mały słownik ochrony zabytków, Warszawa 1989; Paszkowski Zbigniew, Dziedzictwo kulturowe a rozwój gospodarczy miast, Politechnika Szczeci�ska; Pawłowska Krystyna, Sztuka ludowa na Kujawach. Rze�ba i zdobnictwo na Kujawach, Dobrzy�sko-Kujawskie Towarzystwo Kulturalne, Włocławek 2003; Petrów Aleksander, Lud ziemi dobrzy�skiej, jego zwyczaje, mowa, obrz�dy, pie�ni, leki, zagadki, przysłowia itp., Drukarnia Uniwersytetu Jagiello�skiego, Kraków 1878 Piskorz-Branekova El�bieta, Polskie stroje ludowe, MUZA SA, Warszawa 2003; Sejmik kultury gmin ziemi dobrzy�skiej, Materiały z sesji popularnonaukowej, Osiek nad Wisł� 1997 �wi�ch Jan, Architektura chłopska ziemi dobrzy�skiej od połowy XVIII wieku do lat czterdziestych XX wieku, TOP KURIER, Toru� 2002 Ziemia dobrzy�ska, Zeszyty historyczne Dobrzy�skiego Oddziału WTN (nr VII), Dobrzy�ski Oddział Włocławskiego Towarzystwa Naukowego, Rypin 2000.

30

nale�ało np. Czernikowo i Mazowsze) oraz włocławskiego – por. poni�szy rys. Niektóre rody,

zwłaszcza piastuj�ce wysokie urz�dy, były ju� u schyłku XII wieku i w XIII wieku wielkimi

wła�cicielami ziemskimi. Osadnictwo tego okresu rozwijało si� na najlepszych glebach tj. na

równinie nadwi�la�skiej, na obszarze moreny dennej oraz wzdłu� doliny Drw�cy.

Rysunek 3. Ziemia dobrzy�ska w II połowie XIII wieku

ródło: http://www.google.pl.

Na historii opisywanego obszaru w znacznym stopniu zaci��yło s�siedztwo pa�stwa

zakonnego. Od XIII do XV wieku kilkakrotnie dostawał si� on w r�ce Krzy�aków lub był

ci��ko do�wiadczany najazdami i grabie�ami krzy�ackimi, którym ostateczny kres przyniósł

drugi pokój toru�ski w roku 1466. Pokój ten rozpocz�ł okres rozkwitu gospodarczego regionu

(XV w.). Został on jednak zahamowany w wyniku wojen szwedzkich, a zwłaszcza „ potopu

szwedzkiego” (XVII w.). Grabie�e i represje dokonywane przez oddział szwedzki

stacjonuj�cy w Brodnicy spowodowały, i� wyludnienie i upadek gospodarczy były w tym

regionie szczególnie dotkliwe, a ich skutki s� odczuwalne do dnia dzisiejszego. O

wyniszczeniu tych ziem w okresie najazdów szwedzkich �wiadczy m.in. wzmianka w

zapisach historycznych: „Dwaj mieszczanie górze�scy składaj� przysi�g�, �e w miasteczku

Górznie tylko 8 włók mamy zasianych; insze wszystkie włóki s� spustoszałe i spalone.

Młynik rzeczony Wapionka przez Szwedów jest spalony i spustoszały.” Datowana na 1628

rok wzmianka o Rypinie głosi: „To miasteczko ogniem przez nieprzyjaciela koronnego

31

zniszczone, w którym tylko 9 chałup zostało, a mieszczan gospodarzy 13”. Ziemia

Dobrzy�ska została wyniszczona tak�e pod wzgl�dem ludno�ciowym, trac�c wielu cennych

obywateli (m.in. w Skrwilnie m�cze�sk� �mierci� zgin�ł ksi�dz Walerian Cz�pski). W latach

1660-1661 ogrom spustosze� powi�kszyła szalej�ca zaraza, w wyniku której zmarła prawie

połowa ludno�ci ziemi dobrzy�skiej.

Charakter ziem pogranicza oraz istniej�cy w zwi�zku z tym stan zagro�enia

zewn�trznego wpłyn�ł na rozwój budowy form obronnych. W �ródłach pisanych te obronne

siedziby nazywano cz�sto fortalicum, niekiedy castrum, a pó�niej kamienica b�d� dwór na

kopcu. Na uwag� zasługuje m.in. dwór na kopcu w Strzygach, którego prób� rekonstrukcji

dokonano w monografii „Strzygi w ziemi dobrzy�skiej” P. Gałkowskiego i K. Gr��awskiego.

Była to budowla na fundamencie kamienno-ceglanym, wzniesiona na sztucznie usypanym

kopcu. Dost�pu do siedziby wła�ciciela broniła nie tylko fosa nawadniana wodami rzeki

Rypiennicy, ale tak�e wysokie na blisko 10 metrów strome stoki kopca. Prawdopodobnie

istniała tak�e palisada, okalaj�ca zazwyczaj tego typu zało�enia obronne. Zniszczenia potopu

szwedzkiego przyniosły ostateczny koniec drobnych siedzib obronnych tego typu. Wy�ej

opisany dwór na kopcu prawdopodobnie został zniszczony przez Szwedów podczas działa�

wojennych pod Górznem w 1629 roku (wojska gen. Wrangla).

Do XVII wieku Ziemia Dobrzy�ska stanowiła odr�bn� jednostk� administracyjn� z

własnym sejmikiem. Uchwał� sejmu, w 1717 roku, została ona przył�czona do województwa

brzesko-kujawskiego, a nast�pnie inowrocławskiego. Fakt zespolenia z dobrze

zagospodarowan� jednostk�, jak� stanowiły wówczas Kujawy, wpłyn�ł dodatnio na rozwój

Ziemi Dobrzy�skiej oraz scalenie historyczno-kulturowe tych ziem.

W wyniku I rozbioru Polski (1772 rok) Ziemia Dobrzy�ska została uszczuplona o

Górzno i okolice oraz stała si� terenem przygranicznym, s�siaduj�cym z monarchi� prusk�. W

1793 roku, po drugim rozbiorze Polski, cała Ziemia Dobrzy�ska stała si� cz��ci� zaboru

pruskiego w ramach prowincji Prusy Południowe. W okresie tym wprowadzono istotne

zmiany w strukturze administracji wiejskiej. W ka�dej wsi wprowadzono sołtysa, który był

organem wykonawczym gromady wiejskiej. Przed uwłaszczeniem, sołtysi uzale�nieni byli od

pana zwierzchniego, pó�niej – od administracji terytorialnej. Na pocz�tku XIX wieku cz��

Ziemi Dobrzy�skiej została wł�czona do utworzonego Królestwa Kongresowego, tzw.

Kongresówki. Północna cz�� obszaru LGD, le��ca w na Ziemi Chełmi�skiej, znalazła si� w

tym czasie na kresach zaboru pruskiego.

Tereny obszaru LGD wielokrotnie stawały si� aren� wstrz�sów politycznych w

okresie powsta� narodowych. Ludno�� tych ziem była �wiadkiem m.in. ostatniego aktu

32

Powstania Listopadowego. Po upadku Warszawy na jesieni 1831 roku, resztki armii

powsta�czej przybyły do Szpetala Górnego, gdzie gen. Rybi�ski dokonał przegl�du

oddziałów, a nast�pnie przeprowadził je przez Lipno, Rypin, ku �wiedziebni i przekroczył

granic� prusk� w okolicach Górzna. Ostatni wielki zryw niepodległo�ciowy – Powstanie

Styczniowe – równie� cz��ciowo rozegrało si� na terenach Ziemi Dobrzy�skiej. Do walk z

zaborc� doszło m.in. pod wsi� Ruda niedaleko Skrwilna. Do dzi� na cmentarzu w Skrwilnie

znajduje si� krzy� po�wi�cony poległym w walce powsta�com.

Na przełomie XIX/XX wieku, na terenie Ziemi Dobrzy�skiej mieszkała niezbyt liczna

szlachta (szlachta cz�stkowa). Nie manifestowała ona swej odr�bno�ci stanowej, niech�tnie

przyznawała si� do szlachecko�ci i identyfikowała si� ze społeczno�ci� chłopsk�. Z uwagi na

ten fakt chłopi nazywali ich tymi, którzy "herby pochowali do kuferka". W zwi�zku z

powy�szym okoliczne miejscowo�ci były mieszane, obok szlachty mieszkali tak�e chłopi,

którzy nie raz bywali zamo�niejsi od szlachcica.

Po odzyskaniu niepodległo�ci przez Polsk� w 1918 roku, obszar Ziemi Dobrzy�skiej

stał si� terenem przedłu�onych działa� wojennych w zwi�zku z najazdem bolszewickim.

Pocz�tki odbudowywania polskiej pa�stwowo�ci na tych terenach nie były łatwe.

Zadecydowała o tym ogólna koniunktura kraju zwi�zana z kryzysem ekonomicznym, a tak�e

poczuciem zagro�enia ze wschodu i zachodu. Niestabilna sytuacja polityczna w kraju

skutkowała m.in. wysokimi obci��eniami podatkowymi, które cz�sto doprowadzały do ruiny

miejscowych ziemian. Mimo trudno�ci, wła�ciciele maj�tków, poszukuj�c szans rozwoju,

stworzyli w omawianym okresie sie� dobrze prosperuj�cych instytucji gospodarczych

zwi�zanych z przemysłem spo�ywczym. Do rozwoju tych ziem przyczyniły si� tak�e lokalne

targi, jak np. słynne targi ko�skie w Skrwilnie, na które w latach trzydziestych zje�d�ali

kupcy nie tylko z całego kraju, ale tak�e z zagranicy, a przede wszystkim z Włoch.

Okres XX-lecia mi�dzywojennego zaznaczył si� w historii tych ziem jako czas du�ych

trudno�ci zwi�zanych ze scalaniem terytoriów porozbiorowych. Skutki ró�nic w

wykształceniu, rozwoju przemysłu i mentalno�ci odczuwalne s� nawet do dnia dzisiejszego.

W dalszym ci�gu nie udało si� całkowicie zlikwidowa� ró�nic zwi�zanych z dopasowaniem i

stopniem rozwoju infrastruktury gospodarczej i komunikacyjnej, jaka zwykle cechuje regiony

rozdzielone granic� pa�stwow�.

Podczas II wojny �wiatowej nast�piły na tych terenach eksterminacje ludno�ci polskiej

i �ydowskiej, a po wojnie – wysiedlenie ludno�ci niemieckiej. Ofiarami prze�ladowa� padały

jednostki maj�ce najwi�kszy wpływ na rozwój tych ziem. W sposób systematyczny i

zorganizowany eliminowano ziemia�stwo, nauczycieli, ksi��y, działaczy politycznych i

33

gospodarczych. O spustoszeniu tych ziem �wiadcz� miejsca pami�ci jakimi s� masowe groby

pomordowanych (m.in. kilkutysi�czne groby znajduj�ce si� we wsi Rak, w gminie Skrwilno).

Ziemie te, mimo �e nie do�wiadczyły zniszcze� w takim stopniu jak inne regiony, równie�

były poddawane intensywnej eksploracji gospodarczej.

W okresie powojennym, reforma rolna i parcelacja maj�tków doprowadziły do

zniszczenia wcze�niej dobrze prosperuj�cych gospodarstw. Zakłady produkcyjne, które

powstały w okresie powojennym, umo�liwiły zatrudnienie mieszka�ców, jednak wielu nadal

poszukiwało pracy w wi�kszych o�rodkach i aglomeracjach przemysłowych.

Współcze�nie, w nast�pstwie ostatniej reformy administracyjnej, wi�kszo�� Ziemi

Dobrzy�skiej poło�ona jest w północno-wschodnim rejonie województwa kujawsko-

pomorskiego, na wschód od Torunia, pomi�dzy rzek� Wisł�, Skrw� i Drw�c� (por. poni�szy

rys.).

Rysunek 4. Poło�enie Ziem Dobrzy�skich


Pocz�tkowo najistotniejszym miastem Ziemi Dobrzy�skiej był Dobrzy� (Dobrzy� nad

Wisł�). Pó�niej do grona wa�nych miast doł�czyły tak�e: Lipno, Sk�pe, Górzno, Bobrowniki

i Rypin. Na analizowanym terenie w miejscowo�ciach: Bobrowniki, Złotoria, Radziki,

Sadłowo, Rypin, Dobrzy�, Lipno, Ciechocin i Górzno znajduj� si� murowane zamki.

34

Rysunek 5. Herb Ziem Dobrzy�skich


35

5.2. Dziedzictwo kulturowe Ziemi Dobrzy�skiej

Zaprezentowana w poprzednim rozdziale bogata i burzliwa historia Ziemi

Dobrzy�skiej oraz obszaru LGD, spowodowała istniej�c� do dzi� odr�bno�� kulturow� tych

ziem oraz ich mieszka�ców. Lokalizacja w pasie przygranicznym, a w zwi�zku z tym -

istniej�ce zagro�enia, a tak�e bliski kontakt z obcymi pa�stwami, wpłyn�ły istotnie na

intensyfikacj� przejawów to�samo�ci narodowej mieszka�ców. Dzieje historyczne

spowodowały tak�e, i� ziemie obj�te opracowaniem charakteryzuje podobny stopie� rozwoju,

zarówno gospodarczego jak równie� kulturowego.

Dziedzictwo kulturowe to zarówno dobra materialne (zabytki, zamki, grody, itp.), jak i

wszelkie dziedzictwo o charakterze niematerialnym (taniec, j�zyk, potrawy, �piew). Bogata

historia obszaru LGD wpłyn�ła na powstanie wielu dóbr kultury niematerialnej, jak zwyczaje,

tradycje, legendy, imprezy kulturalne i umiej�tno�ci mieszka�ców.

W�ród zwyczajów wyró�ni� mo�na zachowane do�� powszechnie (szczególnie na

wsi) zbieranie si� mieszka�ców przy kapliczkach na tzw. nabo�e�stwach „majowych”.

Mieszka�cy �piewaj� wówczas pie�ni religijne i modl� si�. Jest to równie� okazja do

wymiany informacji i dyskusji o bie��cych sprawach i �yciu wsi.

Istnieje tak�e wiele tradycji, szczególnie dotycz�cych przygotowywania tradycyjnych

potraw kulinarnych, jak chleb, masło, kluski, nalewki oraz sery. Ich istnienie jest jednak słabo

rozpowszechnione, a produkty te wytwarzane s� jedynie na potrzeby własnego gospodarstwa

domowego, ewentualnie rodziny czy najbli�szych znajomych b�d� s�siadów. Mieszka�cy

wytwarzaj�cy tradycyjne potrawy nie dostrzegaj� ich potencjału i szans, jakie si� z nimi

wi�� oraz mo�liwo�ci wykorzystania ich ogromnej warto�ci.

Niniejsze opracowanie ma wzbudzi� �wiadomo�� mieszka�ców i innych osób na

temat bogactwa tych zasobów kulturowych, działaj�c na rzecz zachowania i korzystania tego

dziedzictwa.

Du�ym bogactwem Ziem Dobrzy�skich i LGD jest równie� dorobek literacko-

naukowy, którego wyrazem s� liczne monografie i opracowania, zmierzaj�ce do odkrycia

historii tych terenów. Tytułem przykładu nale�y wskaza� m.in. nast�puj�ce pozycje:

1. „W�pielsk i okolice” autorstwa P. Gałkowskiego i Z. uchowskiego,

2. „Strzygi w ziemi dobrzy�skiej” P. Gałkowskiego i K. Gr��awskiego,

3. „Zabytkowa epigrafika Osieka Rypi�skiego” Andrzeja Mietza.

W pierwszej ze wskazanych wy�ej pozycji znajduje si� pi�kny wiersz, wspaniale

wyra�aj�cy przywi�zanie mieszka�ców do ich Małej Ojczyzny:

36

Moja Maja Ojczyzna

w Radzikach po�ród pól jest takie miejsce

gdzie ojciec siadywał

ja teraz po latach

na �wiat ju� potrafi� patrze� jego oczami

wiadomo przecie� czas nam upływa

w Bo�ym porz�dku

rok siewem zacz�ty zbiory go ko�cz� nawet jak

wojna

to kiedy� trzeba powróci�

wzi�� konia i pole zaora�

na jarmark niekiedy jecha�

albo do młyna ze zbo�em

ta ziemia jest bliska

zapachem trawy skoszonej z ł�ki nad Drw�c� płaszczyzn�

pola gdzie� na Krzu

i jego stokiem falistym w Ruszkowie i w Długiem

brzegiem jeziora w Klełpinach

drog� co z Kupna si� wije do Radzik

ta ziemia jest bliska

legend� o matce co syna przekl�ła gdy oddał j� obcym nawet

nazwami co takie tutejsze

jak W�pielsk co straszy wampirem w słowie ukrytym i

Półwiesk co Maly cho� wi�kszy ni� Du�y

Radziki Wielkie przeszło�ci� swoj�

od Ogo�czyków co po�ród ruin zamku

wci�� s� obecni i w kolatorskiej siedz� ławie

za nimi w starym ko�ciele tłocz� si� cienie Tarnowscy �wietni

i Przeciszewscy niecni Siemi�tkowski gospodarz dobry

i Jan Rudowski w pasiak odziany

kilku Gniazdowskich tu� za nim

ksi�dz Mateuszczyk jak stoi z gał�zk� palmy w dłoni

po�ród zabitych powsta�ców i nauczycieli

37

***

dzi� przeszło�� ta bliska mi jest jak Tobie z

zam�tu �wiata zawsze tu wracam dziecko tej

ziemi

Zbigniew uchowski

Z Ziemi� Dobrzy�sk� zwi�zanych jest tak�e wiele historii i legend. Spo�ród wielu

mo�na nadmieni�, m.in. nast�puj�ce: „O kopcu w Górznie”, „O górzne�skich dzwonach

ko�cielnych”, „O Złotym dzbanie”, „Czarny kot” czy „Topielec”. S� one jednak w znacznym

stopniu nieuporz�dkowane i z biegiem lat ulegaj� zapomnieniu.

Istotn� cz��ci� analizy kulturowej danego obszaru jest równie� zagadnienie odr�bno�ci

etnicznej mieszka�ców – Dobrzyniaków, którzy tworz�c odr�bn� grup� etnograficzn�

pozostaj� w �cisłym powi�zaniu z Kujawami (odno�nie gwary). Dobrzyniacy s� cz��ci�

pierwotnej grupy plemiennej pomorskiej Kwestia odr�bno�ci kulturowej i dialektologicznej

wi��e si� z procesami osadniczymi. W ci�gu wieków na obszar Ziemi Dobrzy�skiej

przybywała ludno�� z ró�nych miejsc, np. z Niemiec, z Mazowsza, repatrianci zza Buga, z

Lubelskiego, a tak�e ludno�� z innych regionów kraju (okolice Warszawy Kurpie, Kieleckie).

Powodowało to mieszanie si� tradycji i mowy przybyłych z obyczajami ludno�ci Ziemi

Dobrzy�skiej, tworz�c w ten sposób swoist� tradycj� i kultur� tego regionu. Wyra�a si� to

cho�by w odr�bno�ci ubioru.

Na ubiór kobiecy składa si� koszula z białego płótna, halka, kaftan z sukna, batystowa

kryza, fartuch oraz spódnica, która mo�e by� w kolorze niebieskim, zielonym, be�owym,

bordowym lub pomara�czowym. Nieodł�czn� cz��ci� stroju s� czerwone korale, gorset, białe

po�czochy i skórzane trzewiki. Toczek nakładany jest na zwini�ty warkocz.

Elementami stroju m�skiego s�: spodnie i czamary z granatowego sukna, koszula oraz

buty z długimi cholewami. Na głow� nakłada si� czarny, filcowy kapelusz z pawim piórem

albo rogatywk� wyko�czon� barankiem.

38

5.3. Badania etnograficzne Ziemi Dobrzy�skiej

Tylko �ródła sprzed I wojny �wiatowej informuj� o mieszka�cach Ziemi

Dobrzy�skiej, uwzgl�dniaj�c aspekty kulturowe, jak bartnictwo, rybołówstwo, łowiectwo,

zbieractwo. Niewiele wiadomo�ci jest na temat rolnictwa, a tak�e pie�ni ludowych czy

hodowli.

Oskar Kolberg, niestrudzony badacz i etnograf, wspomina o tym obszarze w tomie

po�wi�conym Ziemi Dobrzy�skiej w serii Mazowsza. Jego badania przypadły na II połow�

XIX. wieku, a sam materiał opracowali równie� przyjaciele badacza. Badania te miały

unikatowy wymiar, co spowodowało, �e nie zdarzały si� przypadki plagiatów. Wielkie

zasługi dla jako�ci dzisiejszych monografii Kolberga miał jego niezrównany talent i

wszechstronne wykształcenie.

Wyj�tkowe w tych monografiach s� tak�e informacje dotycz�ce wsi oraz ich

mieszka�ców, jednak nie znalazły one szerszego uznania w Krakowie i Lwowie –

ówczesnych o�rodkach wiedzy etnograficznej.

W latach mi�dzywojennych opublikowano wyniki bada� etnograficznych K.

Moszy�skiego w serii „Polski Atlas Kultury Ludowej”, a w jego ramach – 3 osobne zeszyty

(I-III) ludowej kultury duchowej, przy współautorstwie Jadwigi Klimaszewskiej oraz Marii

Bytnarówny.

Moszy�ski przeprowadził badania we wsi Krobia w d. pow. lipnowskim oraz w

Szczutowie w d. pow. rypi�skim, za� na pograniczu Ziemi Dobrzy�skiej i lubawskiej w

�ródle�nej wsi Kopaniarze. Wybór tych 3 mało znacz�cych wsi na badania etnograficzne był

ewenementem. Sam zakres bada� był trudny.

Sytuacja mieszka�ców wsi Kopaniarze, na pograniczu, była wyj�tkowa, zwłaszcza ze

wzgl�du na dzieje historyczne oraz fakt, i� w latach mi�dzywojennych, ok. 95% mieszka�ców

miała pochodzenie mazowieckie.

Po II wojnie �wiatowej, badania etnograficzne znacz�co si� rozwin�ły. Kwitło tak�e

muzealnictwo i skanseny (parki etnograficzne).

39

5.4. Charakterystyka dobrzy�skiej gwary ludowej

Dialekt jest cz��ci� mowy społeczno�ci wiejskiej zamieszkuj�cej okre�lony region

kraju, który ró�ni si� od j�zyka oficjalnego oraz innych dialektów własnymi cechami, przede

wszystkim fonetycznymi i leksykalnymi, maj�cymi swe �ródło w przeszło�ci. Gwar� jest

natomiast mowa chłopów danej okolicy, odbiegaj�ca od pozostałych gwar grup� cech

gwarowych, takich jak: fonetyka, fenologia, gramatyka czy słownikowa wła�ciwo�� mowy

ludzkiej.

Do podstawowych dialektów w Polsce nale��: wielkopolski, małopolski, �l�ski,

mazowiecki i kaszubski. Układ dialektów odzwierciedla cz�sto historyczne granice tych ziem.

Nale�y zauwa�y�, i� s� ró�ne stopnie zachowania gwar (np. kujawska, mazowiecka czy

chełmi�ska) i nie ma dzi� takiej, która nie zawierałaby naleciało�ci j�zyka ogólnego. W

lepszym stanie s� gwary na peryferiach kraju, za� w gorszym – w jego centrum.

Granice mi�dzy dialektami s� nieostre i s� to z reguły w��sze lub szersze strefy czy

pasy graniczne, w których na ogół współistniej� wła�ciwo�ci s�siaduj�cych ze sob� gwar.

W przypadku gwary dobrzy�skiej charakterystyczne jest wycofanie si� z wymowy

samogłoski –e przed wpółgłoskami nosowymi (np. dzia�, ziamia) i szeroka wymowa

samogłoski nosowej –� (np. gamba, pankł, tandy). Mówi�c o gwarze dobrzy�skiej ma si� na

uwadze jej dawn� posta�, jednak trzeba pami�ta� o przeobra�eniach, którym podlegaj� gwary

pod wpływem zmian kulturowych oraz w wyniku oddziaływania j�zyka ogólnego czy

literackiego. Znany jest te� proce odwrotny, polegaj�cy na przenikaniu gwar do j�zyka

ogólnego.

Mieszka�cy ziemi dobrzy�skiej posługuj� si� polszczyzn�, która w swym

zasadniczym zr�bie kształtowała si� bardzo dawno temu na podło�u szeroko poj�tego dialektu

wielkopolskiego, w jego wschodniej cz��ci reprezentowanego przez gwary kujawskie.

Zwi�zki z Kujawami s� widoczne zwłaszcza w fonetyce, ale widoczny jest te� wpływ

dialektu mazowieckiego.

Podkre�la si� wspólne dla gwary dobrzy�skiej i chełmi�skiej cechy, mówi�c nawet o

gwarze chełmi�sko-dobrzy�skiej.

Gwara dobrzy�ska nale�y do gwar niemazurz�cych, które polegaj� na zredukowaniu

szeregu fonemów dzi�słowych (sz, �, cz, d�) i zast�pieniu ich z�bowymi (s, z, c, dz).

Mazurzenie jest najbardziej wyrazist� cech� gwarow�, jednak nie obj�ło ziemi dobrzy�skiej

oraz chełmi�skiej.

40

Fonetyka mi�dzywyrazowa

W zakresie upodoba� mi�dzywyrazowych zachodz� ró�nice w poszczególnych

obszarach Polski. Upodobania te wyst�puj� wówczas, gdy drugi wyraz rozpoczyna si�

spółgłosk� zwart�, szczelinow� lub zwarto-szczelinow� (np. rzud dyskiem, pułg wojska). W

przypadku, gdy drugi wyraz rozpoczyna si� samogłosk�, spółgłosk� spółotwart� lub –j,

ostatnia spółgłoska poprzedniego wyrazu podlega upodobnieniu pod wzgl�dem d�wi�czno�ci

w Małopolsce, w Wielkopolsce i na �l�sku.

Pod tym wzgl�dem wida� przej�ciowy charakter gwary dobrzy�skiej i odwrót tego

typu ud�wi�czniania. Cz��ciej słyszy si� wymow� bezd�wi�czn� ni� d�wi�czn� (np. brat ojca,

kot mały).

Zjawisko ud�wi�czniania utrzymuje si� przed ruchomymi ko�cówkami

czasownikowymi, gdzie nast�puje ud�wi�cznienie spółgłosek, tak jak w poł�czeniach

mi�dzywyrazowych. Mówi si� np. jezdem, tagem si� zm�czył, byli�my.

Realizacja pochylonego –a

Przed XVI wiekiem, w polszczy�nie były obecne samogłoski długie i krótkie.

Opozycja iloczasowa zmieniła si� w opozycj� barwy. Samogłoski długie podlegały

pochylaniu, czyli podwy�szały sw� artykulacj�. Dawne długie –a zbli�yło si� artykulacj� do –

o. Nast�pnie to pochylone –a obni�yło sw� artykulacj� i zrównało si� z tzw. jasnym. W wielu

gwarach to pochylone – a zachowało swoj� odr�bn� artykulacj� 9-o).

W nadwi�la�skiej cz��ci Ziemi Dobrzy�skiej, dawne pochylone –a jest wymawiane

jako –a (np. dobro trowa, wielko czopka), co jest wyrazist� cech� gwarow�. Ziemia ta jest

terenem pogranicznym, jako �e na Kujawach podwy�sza si� artykulacj� –a jako –o.

Nierzadko –a przed spółgłoskami nosowymi –m, -n wymawia si� jako –u (np. mum,

sum, czekuma).

Realizacja pochylonego –e

Pochylone –e jest wymawiane na Ziemi Dobrzy�skiej jako –i po spółgłosce mi�kkiej

lub jako –y po spółgłosce twardej (np. stara bida, wisz, rozumisz, ty�, rzyka).

Realizacja dawnego –o pochylonego

Dawne –o pochylowen w gwarze dobrzy�skiej wyst�puje jako –u, podobnie jak w

całej polszczy�nie. Jednak w gwarach południowej Małopolski, na całym zachodzie i

41

północy, -ó jest głosk� po�redni� mi�dzy –o i –u.

Realizacja samogłosek nosowych

Procesy rozwoju staropolskiej nosówki –� długiej i –� krótkiej nie były w pełni

paralelne z rozwojem staropolskich samogłosek pochylonych –a, -o i –e, poniewa� przy

artykulacji samogłosek nosowych dodatkowym czynnikiem modyfikuj�cym rezonator ustny

było opuszczenie podniebienia mi�kkiego. Czynnik ten oddziałuje równie� przy wymawianiu

samogłosek ustnych przez spółgłosk� nosow� (-eN, -oN, -aN), ale nie we wszystkich

przypadkach przynosi takie same rezultaty. Czasem wyst�puje jednak identyfikacja nosówek

z samogłoskami ustnymi przed spółgłoskami nosowymi.

Głoska zapisywana przez –� brzmi cz�sto w gwarze dobrzy�skiej jak –u nosowe, które

mo�emy zapisa� przy pomocy poł�cze� literowych (um, un, u�, np. piunty, sund, zumb). Jak

ju� wspomniano, tak�e zmianie ulega ka�de –o w –u przed spółgłosk� nosow� (np. dum,

ku�). Zjawisko to swoim zakresem ogarnia tak�e swoim zakresem niekiedy –a pochylone,

znajduj�ce si� przed t� spółgłosk� nosow� (np. pun, zumek).

W zachodniej cz��ci Polski, mniej wi�cej po Wisł�, a tak�e na Kujawach, wymawia

si� ko�cowe –� z wyra�n�, siln� nosowo�ci� i zw��eniem. Mamy tutaj rozło�enie samogłoski

nosowej na grup� dwufonemow�, zło�on� z samogłoski ustnej i spółgłoski nosowej (np.

jadum dzieci tum drogum).

Dobrzy�ska szeroka wymowa �=� (-a nosowe) i przej�cie –en, -em w –an, -am

wycofuj� si� pod wpływem j�zyka ogólnego.

Wpływ –ł artykułowanego z wyrazistym cofni�ciem j�zyka zaznaczył si� wła�nie w

cofni�ciu tego� –y na skutek przeszło ono w –u. Podobnie w tej samej pozycji

tautosylabicznej –i ulega wyra�nemu cofni�ciu, przechodz�c w –u.

Procesy zanikania interwokalicznego –j i wywołanego tym spływania si� samogłosek,

nale�� do zjawisk powszechnych. Na polskim terytorium j�zykowym proces ten jest

widoczny. Zanik ten dokonał si� na �l�sku oraz w Małopolsce oraz w polszczy�nie ogólnej.

Formy bez tego �ci�gni�cia wyst�puj� jednak w gwarze dobrzy�skiej.

Przej�cie nagłosowego ra- w re-

Przej�cie –a w przednie –e w nagłosie po spółgłosce –r utrzymało si� do dzi� w kilku

wyrazach (np. redlina, redło). W dokumentach z XII-XVI wieku spotyka si� rzadko

zapisywanie miejscowych nazw oraz osobowych oraz wyrazów pospolitych przez nagłosowe

Re- zamiast Ra-.

42

Pozostałe cechy charakterystyczne gwary dobrzy�skiej:

− przej�cia –ar w –er (np. poderła),

− wyst�powanie –e zamiast –a po spółgłoskach wargowych mi�kkich (zamieta�, wiedro),

− wyst�powanie –e zamiast –o po spółgłoskach wargowych (biedro, mietła),

− podci�ganie koniugacyjne (sieli, �mieli si�),

− formy jecha�, jedziesz,

− labializacja nagłosowego –o i nagłosowego –u (łokno, łojcze),

− protetyczne –j lub –h przed samogłoskami –e, -a (Jagnieszka, Jadam),

− uproszczenie grup spółgłoskowych powstałych w wyniku rozło�enia mi�kkich –f, -w, -m

(�wjat, �watło),

− wyst�powanie twardego –m w formach celownika i biernika mi, mi� (pu�� m�),

− stwardnienie mi�kkich fonemów tylnoj�zykowych –k, -g (cukierek, kedy),

− stwardnienie –l mi�kkiego (lyst, lypa),

− rozszerzenie prefiksalnych formacji z –id�, -wy�d� (prze�d�, do�d�),

− formy wzion, wzieni,

− usuni�cie czasownikowych przyrostków –uj�, -owa�, -ywa� w niektórych czasownikach

(kupa�, zajma�),

− formy z przedrostkiem czasownikowym –ywa�,

− rzeczownikowy przedrostek –ak (cielak, kurczak),

− zast�pienie formy �e�skiej liczebnika dwie przez form� m�sk� dwa (dwa krowy),

− formy przejdziem, zrobim,

− formy bylim, pisalim,

− szerzenie si� w dopełniaczu liczby mnogiej ko�cówki –ów z deklinacji m�skiej na rodzaj

�e�ski i nijaki (myszów, wsió, kolanów),

− odbieganie przyrostka –any z podwojonym n (nicianny),

− cz�sta forma se w celowniku zaimka zwrotnego (kupiłem se),

− �ywotna forma jeich w�ród zaimków w funkcji zaimka dzier�awczego (jeich j�zyk),

− forma zaimka rodzaju nijakiego te (te dziecko).

43

6. Kultura ludowa Ziemi Dobrzy�skiej18

6.1. Zwyczaje hodowlane

Najwi�cej zwyczajów zanotowano w przypadku bydła. Po zako�czonej Wieczerzy

Wigilijnej, bydło karmiono resztkami ze stołu (np. opłatek z sianem spod obrusa i o�ciami

�ledzia).

Znany był te� zwyczaj robienia z ciasta zwierz�t domowych, głównie na Nowy Rok

oraz Bo�e Narodzenie. Nast�pnie, ka�dy z domowników losował od gospodyni z fartucha 1

zwierz�, co wró�yło pomy�lno�� w hodowli wła�nie wylosowanego rodzaju zwierz�cia.

Figurki te stały si� potem jedynie zabawkami dla dzieci. U podstaw tego wierzenia le�y

zapewne magia kreacyjna.

Pewne zwyczaje hodowlane wykonywano równie� w dniu pierwszego wiosennego

wyp�du (ok. 23/24 kwietnia). Bydło skrapiano wod� �wi�con�, aby je uchroni� od nieszcz��,

�egnano tak�e znakiem krzy�a, wyganiano palm� i okadzano wiankami z oktawy Bo�ego

Ciała. Cz�sto zakładano krowom wianki po�wi�cone na rogi, a tak�e smarowano je dziegciem

lub wkładano go do pyska (tak�e cz�sto sól lub cebul�). W dniu Zielonych �wi�t krowom

majono rogi (Górzno).

Za patrona bydła uwa�ano �w. Rocha oraz �w. Benona. W dniu �w. Rocha, w Sk�pem

�wiecono bydło, sp�dzaj�c je na plac. Stosowano te� zwyczaj palenia ognia, przez który

przep�dzano bydło, co stanowi� miało ochron� przed zaraz�.

W celu zabezpieczenia bydła przed zaraz�, na rogach wi�zano im czerwone wst��ki, a

w wigili� �w. Jana rzucano łopiany na dachy obór. Za skuteczny �rodek przeciw urokowi

uznawano tak�e potarcie zwierz�cia spodniami �lubnymi.

W zabiegach leczniczych cz�sto stosowano zioła, po�wi�cone w wiankach w oktaw�

18 Rozdział opracowano na podstawie: Bartoszewski Ryszard, Chro�my dziedzictwo kulturowe ziemi dobrzy�skiej. Przedmioty z zagrody i gospodarstwa domowego, Album, Chalin 2005; Karwicka Teresa, Kultura ludowa ziemi dobrzy�skiej, PWN, Toru� 1979; Kultura ludowa Kujaw i ziemi dobrzy�skiej, Materiały Muzeum Etnograficznego we Włocławku; Kultura ludowa Kujaw i ziemi dobrzy�skiej, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzy�skiej, Włocławek 1993; Kurz�tkowski Mieczysław, Mały słownik ochrony zabytków, Warszawa 1989; Paszkowski Zbigniew, Dziedzictwo kulturowe a rozwój gospodarczy miast, Politechnika Szczeci�ska; Pawłowska Krystyna, Sztuka ludowa na Kujawach. Rze�ba i zdobnictwo na Kujawach, Dobrzy�sko-Kujawskie Towarzystwo Kulturalne, Włocławek 2003; Petrów Aleksander, Lud ziemi dobrzy�skiej, jego zwyczaje, mowa, obrz�dy, pie�ni, leki, zagadki, przysłowia itp., Drukarnia Uniwersytetu Jagiello�skiego, Kraków 1878 Piskorz-Branekova El�bieta, Polskie stroje ludowe, MUZA SA, Warszawa 2003; Sejmik kultury gmin ziemi dobrzy�skiej, Materiały z sesji popularnonaukowej, Osiek nad Wisł� 1997 �wi�ch Jan, Architektura chłopska ziemi dobrzy�skiej od połowy XVIII wieku do lat czterdziestych XX wieku, TOP KURIER, Toru� 2002 Ziemia dobrzy�ska, Zeszyty historyczne Dobrzy�skiego Oddziału WTN (nr VII), Dobrzy�ski Oddział Włocławskiego Towarzystwa Naukowego, Rypin 2000.

44

Bo�ego Ciała i na Matk� Bosk� Zieln�. Krowom dawano z nich napar lub okadzano nimi.

Je�li chodzi o inne zwierz�ta, niektóre zwyczaje zachowały si� w odniesieniu do owiec

oraz klaczy, a tak�e drobiu, �wi� i ciel�t , ale maj� szcz�tkowy charakter.

Odr�bnym działem hodowli jest pszczelarstwo, które na Ziemi Dobrzy�skiej nie było

rozpowszechnione, co wi�zało si� ze słabo rozwini�tym sadownictwem, mał� ilo�ci�

kwietnych ł�k oraz wyr�bem lasów.

Pszczelarstwo rozwijało si� jedynie w cz��ci brodnickiej pow. golubsko-

dobrzy�skiego. Du�a pasieka liczyła 15-30 uli. Obecnie porzucono t� hodowl�. Przed II

wojn� �wiatow�, ule tzw. koszki zostały zast�pione ulami łukowymi (por. poni�szy rys.).

Rysunek 6. Ul – koszka

ródło: Karwicka Teresa, Kultura ludowa ziemi dobrzy�skiej, PWN, Toru� 1979.

Wierzono, �e pszczoły umieraj� wraz ze �mierci� wła�ciciela. Opowiadano te� o

pszczołach-rabusiach, które na polecenie wła�ciciela, wykradały miód z innych uli. Sposobem

na przeciwdziałanie temu było zagotowanie dro�d�y i postawienie ich w takim miejscu, by

napastnicy mogli je zje��, co powodowało ich �mier�.

Rybołówstwo

Ziemia Dobrzy�ska obfituje w jeziora, rzeki, sadzawki i inne zbiorniki wodne, przez

co rybołówstwo zawsze odgrywało tu znacz�c� rol�. W południowej i zachodniej cz��ci tych

ziem, ryb dostarczała Wisła, w �rodkowo-zachodniej – Drw�ca, natomiast w innych

miejscach – liczne jeziora.

Rzeki i jeziora od lat 20. XX. wieku stanowiły własno�� prywatn�, głównie chłopów,

czasem – wło�cian. Sami wła�ciciele rzadko trudnili si� połowem ryb na wi�ksz� skal�.

45

Najcz��ciej wydzier�awiali zbiorniki wodne rybakom za roczn� odpłat�, czasami w formie

złowionych ryb. Dzier�awiono całe jeziora lub ich cz��ci, a cz�sto wi�zało si� to z

powinno�ciami na rzecz wła�cicieli (np. sprzedawanie ryb tylko na lokalnym rynku w

okre�lonych granicach cenowych). Ryb było mnóstwo, podobnie jak mo�liwo�ci zarobku.

Strugi, torfniaki, bagna czy kanały melioracyjne nale�ały tak�e do wła�ciciela ziemi.

Cz�sto kłusownicy korzystali z tych zbiorników wodnych. Zarybianie tych wód odbywało si�

za po�rednictwem ptactwa, które przenosiło ikr�. Rzadko zajmowano si� hodowl� ryb. W

1926 roku upa�stwowiono rzeki, a dzier�awa przeszła w r�ce pa�stwa.

Rybacy dysponowali przewa�nie niewielkimi gospodarstwami lub zagrodami.

Narz�dzia przechodziły cz�sto z ojca na syna i przechowywano je pieczołowicie. Wyró�niał

si� niewód, u�ywany do połowów zimowych pod lodem w jeziorach oraz na Wi�le (por.

poni�szy rys.). Do łowienia nim nale�ało zatrudnia� dodatkowe osoby (10-20 os.). Mo�na

było nim złowi� od 100-300 kg ryb, głównie szczupaków, linów, karasi i okoni. Jego

zaci�ganie było trudniejsze w rzece, jako �e pr�d mógł porwa� sieci.

Rysunek 7. Połów niewodem


Do du�ych sieci ci�gnionych, u�ywanych latem, nale�ały „klepy”, zwane

przywłokami, o długo�ci 8-12 m. Łowiły nimi 4 osoby na 2 łodziach.

U�ywano te� sieci ci�gnionych w postaci „drygawic” (sł�p). Były to trójwarstwowe,

bezmatniowe, składaj�ce si� z 2 zewn�trznych warstw o oczkach wielko�ci 10-25 cm i

wewn�trznej warstwy o oczkach drobnych. Ryba, przechodz�c przez du�e oka sieci, pl�tała

si� w �rodku w małych.

46

W Ziemi Dobrzy�skiej w�ród sieci zastawnych znane były równie� „�aki”

(wi�ciowiórki), czyli worki z siatki, rozpi�te na kilku ruchomych obr�czach. Sieci te s�

pospolite tak�e na całej Słowia�szczy�nie. U�ywano ich w wodzie blisko brzegu, a czasem na

�rodku, gdy woda była niezbyt gł�boka. Długo�� skrzydeł wynosiła ok. 3 metrów (por.

poni�szy rys.).

Rysunek 8. aki, Dobrzy� nad Wisł�


Do połowu raków u�ywane były b�benki, czasem wykonane z drutu. U�ywano te

wierszy plecionych z wikliny. Robiło si� je z witek wiklinowych i korzeni w kształcie

podłu�nych koszy, przewa�nie z lejkowatym wlotem, zwanym gardłem. Ich długo�� wynosiła

ok. 1,5 m. Stawiano je w wodzie, obci��one kamieniami (por. poni�szy rys.).

Rysunek 9. Wiersza dwusercowa z wikliny, wyk. Eugeniusz Górczy�ski, 1985

ródło: Zbiory MZKiD (D. Kalinowska, Sztuka ludowa na Kujawach. R�kodzieło ludowe, Dobrzy�sko-

Kujawskie Towarzystwo Kulturalne, Włocławek 2004, s. 41).

47

Szeroko rozpowszechnione były narz�dzia rybackie, jak kasiorki (kaszorki), u�ywane

jako narz�dzia do wyjmowania schwytanych ryb w wi�ksz� sie�. U�ywano ich głównie do

łowienia w sadzawkach torfowych.

Z kło� bezr�koje�ciowych u�ywane były drabki – siatki umocowane na podłu�nej,

czworok�tnej ramie. U�ywano ich do łowienia w strugach, rowach, dołach po torfie.

Prowadzi si� je po dnie i zagarnia ryby.

W rzekach i jeziorach zastawiano równie� sznury, do których mocowano haczyki z

przyn�t�. Łapano tak�e na sidło – była to zasadzona na tyczce p�tla z drutu, któr�

naprowadzano na głow� ryby, a nast�pnie zaciskano. U�ywano go do połowu szczupaków.

U�ywano te� w�dek, które przed 1939 rokiem były własnej roboty.

W�ród prymitywnych narz�dzi nale�y wskaza� na narz�dzia kłusownicze, jak o�ci,

licz�ce od 2-7 z�bów. Kłuto nimi przewa�nie szczupaki i w�gorze w przer�blu. Łowiono

tak�e gołymi r�kami przy pochodniach. Ryb� o�lepiano �wiatłem, a nast�pnie łatwo

chwytano.

Rzek� zastawiano tak�e p�kami jałowca oraz grochowin, w które ryby si� pl�tały.

Przed 1939 rokiem ryby ogłuszano tak�e butelk� po wodzie, w któr� wkładano wylasowane

wapno (butelka eksplodowała w wodzie).

W Wi�le łowiono głownie łososie, jesiotry, certy, karpie, liny, karasie, w�gorze,

w�gorze, sumy, kiełbie, ukleje, sandacze oraz barliny. W Drw�cy były to w�gorze, ukleje,

kiełbie i płotki.

W jeziorach i strugach łowiono najcz��ciej karasie i szczupaki, karpie, w�gorze, liny,

okonie i płotki.

Złowione ryby sprzedawano głównie na targu, czasem miejscowym ydom. Sprzeda�

taka przed I wojn� �wiatow� przynosiła niemałe dochody. Czasami ryby w�dzono.

48

6.2. Zbieractwo

W XIX wieku wi�kszo�� u�ytków le�nych pozostawała we własno�ci pa�stwa.

Procent lasów chłopskich w stosunku do dworskich był znikomy. Na pocz�tku XX. wieku

miejscowi wła�ciciele na Ziemi Dobrzy�skiej dokonywali masowego wyr�bu w celu

uzyskania kapitału. Chłopi zamieniali równie� w ziemi� orn� te u�ytki le�ne, które otrzymali

jako serwituty.

W przypadku, gdy las znajdował si� blisko wsi, korzystano z płodów le�nych. Za tak�

mo�liwo��, w przypadku lasu dworskiego, nale�ało opłaci� gajowemu równowarto�� 1

dniówki, czego cz�sto unikano i korzystano z płodów po kryjomu. Zbieractwem zajmowały

si� głównie kobiety, a tak�e dzieci.

Płody le�ne cz�sto sprzedawano, głównie we Włocławku oraz Ciechocinku, a tak�e

Toruniu i Lipnie. Wyprawami na targ zajmowały si� kobiety, pokonuj�c cz�sto

wielokilometrowe drogi.

Zbierano jagody, poziomki oraz je�yny, a tak�e dzikie porzeczki, jagody bzu czarnego

(na wino lub leki), jagody jałowca (na piwo, leki), jarz�biny (na wino, leki dla �wi� i ludzi),

kaliny (leki) i szakłaku (na leki). W niewielkich ilo�ciach zbierano orzechy laskowe oraz

�oł�dzie na pokarm dla �wi� oraz kaw�. Jagody zbierano zawsze r�kami, jako �e czerpaki

zgrzebłowa te nie były znane na tych ziemiach.

Z grzybów ceniono najbardziej grzyby „prawe” lub „prawusy”, a tak�e ko�laki,

ma�laki, rydze. Zbierano te� kowale, babki, zaj�ce, podgrzybki, sitaki, sowy, olszówki i inne.

Rzadko zbierano pieczarki, które uwa�ano za niesmaczne, a nawet niejadalne.

Grzyby zbierano tak�e na własny u�ytek lub na sprzeda�. Cz�sto stanowiły one

podstawowe �ródło dochodu mieszka�ców wsi o marnych glebach, poło�onych w�ród lasów,

w pierwszym dwudziestoleciu po II wojnie �wiatowej. Dopiero uruchomienie włocławskich

„Azotów” sprawiło, i� cz�� mieszka�ców tych terenów zacz�ła doje�d�a� do pracy w

fabryce.

Uzupełnieniem zbieractwa były: szczaw polny, lebioda, perz, li�� mlecza, p�dy młodej

sosny, chabry czy bez. Zbierano tak�e sok z brzozy, nawet w latach mi�dzywojennych.

Nacinano przy tym kor� drzewa i wkładano cewk� z trzciny lub pióra, pod któr� podstawiano

naczynie. Płynu u�ywano do płukania włosów oraz picia.

Obecnie zbieractwo stało si� głównie sposobem na uzupełnienie spi�arki, a tak�e

swego rodzaju sportem i rozrywk�.

Bardzo powszechne na Ziemi Dobrzy�skiej w XIX/XX wieku było równie� zbieranie

49

i u�ywanie do opalania torfu. Do wydobywania i krojenia go u�ywano ró�nych narz�dzi (por.

rys. poni�ej).

Rysunek 10. Urz�dzenie do wydobywania torfu


Rysunek 11. Urz�dzenie do przerobu torfu


Potem łopatami wrzucano go do torfniaku. Pomagały przy tym cz�sto dzieci. Po

przeschni�ciu, cegiełki ustawiano w stosy i w ten sposób sechł on od wiosny do ko�ca

sierpnia.

Niektórzy stosowali maszyny kieratowe do modelowania torfu, które nap�dzały konie,

poruszaj�ce si� po specjalnym pomo�cie, chroni�cym przed ugrz��ni�ciem w torfie. Z

maszyny wychodziły gotowe cegiełki, bardziej twarde i zwarte. Torf powszechnie

wydobywano podczas I i II wojny �wiatowej. Obecnie jego pokłady s� na wyczerpaniu,

natomiast funkcj� opału spełnia głównie w�giel.

50

6.3. Rzemiosło

W Ziemi Dobrzy�skiej mo�na spotka� rzemie�lników, którzy swój fach traktuj� jako

główne �ródło dochodu, jak te� takich, którzy bez specjalnego przeszkolenia wyrabiaj� ró�ne

przedmioty na sprzeda�, utrzymuj�c si� głównie z rolnictwa.

Rzemiosło, jak kołodziejstwo, bednarstwo, stolarstwo, kowalstwo czy szewstwo

wymagaj� specjalnego przygotowania. Przed I wojn� �wiatow�, fachu uczyły si� głownie

dzieci chłopów małorolnych oraz synowie rzemie�lników. Ucze� był szkolony bez wysługi

(płac�c za pobieranie nauki) lub z wysług� (nie płac�c, ale wykonuj�c inne czynno�ci

niezwi�zane z fachem, na rzecz mistrza, jak np. pomoc w polu).

Wyrób prostych przedmiotów drewnianych

Do takich przedmiotów nale�ały ły�ki, warz�chwie, durszlaki czy niecki. Przedmioty

te wykonywały równie� kobiety oraz dzieci. U�ywano głownie olszyny, osiki, topoli, kupuj�c

drewno z lasów pa�stwowych lub od gospodarzy. Drewno suszono w domu koło pieca, a

nast�pnie no�em wycinano po��dany przedmiot. Do wygładzania u�ywano kawałka szkła.

Przedmioty te u�ytkowano samemu lub sprzedawano na jarmarku w Sierpcu (por. poni�szy

rys.).

Rysunek 12. Wyrób ły�ki drewnianej, Sk�pe


Plecionkarstwo

Kosze były przedmiotem codziennego u�ytku na Ziemi Dobrzy�skiej. Umiej�tno�� ich

51

wyplatania była tu szeroko rozpowszechniona. Wyplatano głównie na własny u�ytek, rzadko

na sprzeda�. Pleciono z wikliny oraz korzeni sosny oraz jałowca. Cz�sto kosze, ule i małe

pojemniki wyplatano ze słomy (por. poni�szy rys.). Wyplataniem zajmowały si� tak�e

kobiety.

Rysunek 13. Wyroby plecionkarskie, Sk�pe


Kołodziejstwo

Rzemiosło to wymaga specjalnej nauki. Do II wojny �wiatowej w ka�dym maj�tku

zatrudniony był kołodziej (stelmach), pracuj�cy na potrzeby dworu. We wsiach zamieszkiwali

natomiast i prowadzili swój warsztat kołodzieje wiejscy. Stelmach był w jednej osobie

stolarzem, murarzem i cie�l�.

Wyrabiał on koła do wozów i całe wozy, sanie, drewniane cz��ci narz�dzi rolniczych.

U�ywał on do tego własnego surowca, kupowanego w składzie drzewnym lub tartaku.

Pracował on tylko na zamówienie, które wzrastały w okresie upowszechnienia si� uprawy

buraków.

Do wyrobu wozów stosowano d�bin� i brzezin�. Piasty i szprychy były wykonywane

z drewna akacjowego, odpornego na wilgo�. Gotowało si� je przed zastosowaniem ½

godziny, a nast�pnie wbijano na gor�co.

Zawód ten zacz�ł upada� w latach 60 XX. wieku, jako �e zacz�to stosowa� gumowe

koła. Zawa�yła na tym tak�e wysoka cena drewna i trudno�ci w jego uzyskaniu.

52

Rysunek 14. Kołodziej i jego warsztat

ródło: Zbiory MZKiD (fot. Jarosław Zielonka).

Bednarstwo

Zawód ten wi�zał si� cz�sto z umiej�tno�ciami stelmacha i stolarza. Szczególne

zapotrzebowanie na wyroby bednarskie istniało przed I wojn� �wiatow�, kiedy u�ywano

powszechnie wiader, dzie�ek, skopców, ma�lniczek i beczek do kapusty. Wraz z napływem

wyrobów metalowych w okresie mi�dzywojennym, rezygnowano z usług bednarza.

Główne skupiska bednarzy znajdowały si� w Sk�pem, Górznie, Dobrzyniu, Kikole

czy Bobrownikach. Produkcja była nastawiona głównie na sprzeda� na rynkach oraz

jarmarkach.

Surowcem była głownie so�nina oraz d�bina, czasem buczyna. Drewno winno by�

przesuszone. Przygotowane klepki fugowano du�ymi heblami (por. poni�sze rys.).

Rysunek 15. Bednarz i jego warsztat


53

Rysunek 16. Obrabianie klepki na Kobylnicy, Sk�pe


Rysunek 17. Narz�dzie do fugowania klepek, Sk�pe


Stolarstwo

Rzemiosło to wi��e si� głównie z osadami miejskimi, jak Rypin, Lipno, Dobrzy� nad

Drw�c�, Skrwilno czy Sk�pe. Do szczególnie charakterystycznych wyrobów nale�� skrzynie

drewniane, których produkowanie na Ziemi Dobrzy�skiej wstrzymano ju� na pocz�tku XX.

wieku. Obecnie skrzynie te s� przekazywane kolejnym pokoleniom i stanowi� rodzinny skarb.

Przed I wojn� �wiatow� produkowano meble, na�laduj�ce XIX-wieczne meblarstwo

miejskie. Jedynie niektóre meble nawi�zywały do rzemiosła ludowego.

Obecnie, na skutek napływu na wie� mebli fabrycznych, stolarstwo wiejskie

praktycznie zanikło, nie tylko na tych ziemiach, ale w całym kraju.

Kowalstwo

Rzemiosło to było silnie zwi�zane z dworem, jednak byli tak�e kowale wioskowi. W

miasteczkach znajdowały si� cz�sto wi�ksze zakłady kowalsko-�lusarskie, jak w Lipnie,

54

Oborach, Starorypinie.

W przypadku kowali wiejskich, cała społeczno�� wsi była zaanga�owana w ich

utrzymanie, przeznaczaj�c na to wydzielon� cz�� zbo�a, opału oraz pomoc przy obróbce

ziemi kowala. Gmina utrzymywała natomiast budynki i ku�ni� kowala. W zamian za to był

on zobowi�zany do obsługi najpierw mieszka�ców wsi po ni�szych cenach.

Popyt na usługi kowala był ogromny: podkowy, narz�dzia rolnicze, zawiasy, skoble,

cz��ci do wozów, itp. Wykonywano te� krzy�e ozdobne. Nie wykonywano raczej innych

wyrobów artystycznych, mo�e poza zawiasami w drzwiach czy ogrodzeniami (por. poni�sze

rys.).

Rysunek 18. Krzy� ozdobny


55

Rysunek 19. Brama ozdobna, Kikół


Garncarstwo

Naczynia gliniane towarzyszyły człowiekowi od tysi�cy lat. Pocz�tkowe modelowanie

w glinie przekształciło si� pó�niej w prawdziwe rzemiosło (garncarstwo). Jeszcze do

pocz�tku XX. wieku rzemiosło to było bardzo popularne, jako �e wyroby te spotykały si� z

ogromnym popytem.

Rzemiosło to zanikało na Ziemiach Dobrzy�skich ju� w latach mi�dzywojennych,

natomiast centra były w Bobrownikach, Mły�cu, Dobrzyniu nad Drw�c�, Rypinie, Sadłowie i

Smolnikach.

Garncarstwo jest jednym z bardziej wymagaj�cych rzemiosł, gdzie poza zdolno�ciami

konieczne było odpowiednie wyposa�enie warsztatu pracy. W warsztacie znajdowało si� koło

garncarskie, miejsce do suszenia naczy�, piec do wypalania i cały zestaw narz�dzi (por.

poni�sze rys.).

56

Rysunek 20. Tradycyjne wyposa�enie warsztatu garncarskiego – koło garncarskie i narz�dzia


Rysunek 21. Gwizdki z gliny (szmatniki), Dobrzy� nad Drw�c�


Rysunek 22. Donica na kwiaty, Dobrzy� nad Drw�c�


57

Podstawowym surowcem produkcji jest glina, wykopywana najcz��ciej z okolicznych

pól i zwo�ona pó�n� jesieni� po zako�czonych na polu pracach. Zapas na rok produkcji

wynosił ok. 10 wozów konnych. Zmagazynowan� glin� nale�ało zwil�a�, aby zachowa� jej

dobr� jako��. Kolejn� czynno�ci� było ubijanie gliny drewnianym młotem. Nast�pnie zbit�

glin� strugano o�nikami lub sierpem. Z gliny wyjmowano wszelkie nieczysto�ci. Przed II

wojn� �wiatow� czynno�� t� zmechanizowano poprzez wprowadzenie walca, który mia�d�ył

wszystkie zanieczyszczenia. Tak ubit� glin� ugniatano, a nast�pnie formowano w wałek,

który dzielono na klusy ró�nej wielko�ci. Nast�pnie przyst�powano do wyroby naczy�.

Naczynia wykonywano na kole no�nym – bezsponowym, szybkoobrotowym – do

którego nale�ała równie� ława do siedzenia, gdzie umieszczano te� niezb�dne narz�dzia, jak:

garnek z woda do zwil�ania dłoni, naczynie z pobiałk�, p�dzelek do malowania pasków,

szyniec (blaszka miedziana) lub cienka drewniana deseczka do gładzenia �cianek naczynia, a

tak�e drucik do podcinania gotowych naczy� z koła.

Wyrobione naczynia poddawano suszeniu, przy czym powolne suszenie oznaczało

lepsza jako�� produktu. Po suszeniu, naczyniami wypełniano piec (jednorazowo ok. 700 szt.).

Opalano go głównie drewnem sosnowym, olchowym lub brzozowym i proces ten trwał

kilkana�cie do 30 godzin w temperaturze 1000 st. Celsjusza. Palono a� ogie� uzyskał biały

kolor, nast�pnie zamurowywano piec i czekano a� do ostygni�cia.

Wyroby przygotowywano na własny u�ytek lub na sprzeda�. Cz�sto ozdabiano je

glazur� z tłuczonego szkła i piasku. W okresie mi�dzywojennym, barwne glazury

sprowadzano z Chrzanowa.

Obróbka włókna, tkactwo, dziewiarstwo, wyrób mat

Na przełomie XIX/XX wieku uprawa lnu na Ziemi Dobrzy�skiej była powszechna.

Zebrany w snopy len, młócono, a nast�pnie moczono. Przed mi�dleniem, len suszono na

polach lub w domu, je�li nie było go du�o.

Po zmi�dleniu, len otrzepywano z pa�dzierzy za pomoc� płaskiej kijanki (klepaka), na

nast�pnie wyczesywano na gracach. Sczesane włókna szły na Płotno grube, a niesczesane –

na cienkie. W zimie prz�dzono len na kołowrotkach, czym zajmowała si� praktycznie ka�da

kobieta.

Niestety, ju� w XIX wieku na tym terenie samodziały zostały wyparte przez tkaniny

fabryczne. Wi�zało si� to ze stosunkowo szybkim rozwojem przemysłu tekstylnego w

Prusach.

W Golubsko-Dobrzy�skiem, Brodnickiem oraz Sierpeckiem, tkactwo było

58

rozpowszechnione nawet na pocz�tku XX. wieku, głównie jednak w formie rzemiosła

dekoracyjnego. Najcz��ciej wykonywano płótna u�ytkowe z nici białych, a jedynym

akcentem zdobniczym było ich wykonanie splotem diagonalnym. Wyj�tkiem były kolorowe

szmaciaki do przykrycia podłóg czy siedziska w wozach, w czym przejawił si� wpływ

Mazowsza.

Płótno równie� bielono, gotuj�c w popiele. Tkactwo rozwijało si� jako przemysł

głównie w biedniejszych wsiach i praktykowano je głównie wiosn� i zim�.

Tkactwo wełniane znano przed I wojn� �wiatow� jedynie w Brodnickiem.

Umiej�tno�� t� przynosili cz�sto osadnicy z Kielecczyzny. Pomimo powszechnego braku

tkactwa wełnianego, na ziemi dobrzy�skiej było rozwini�te prz�dzenie wełny, głównie dla

dziewiarstwa. Prawie ka�da gospodyni robiła swetry, skarpety, r�kawice czy po�czochy,

głównie na u�ytek własny.

Renesans tkactwa miał miejsce w czasie II wojny �wiatowej, kiedy były trudno�ci w

pozyskaniu materiałów. Po 1945 roku na Ziemi Dobrzy�skiej pojawiły si� nowe tkaczki –

repatriantki zza Buga. Obecnie rzemiosło to prawie zanikn�ło.

Z tkactwem wi��e si� wyrób mat słomianych, zapocz�tkowany po 1945 roku we

wsiach granicz�cych z Mazowszem. U�ywano do tego słomy �ytniej, niekiedy trzciny (trawy

morskiej).

59

6.4. Zabudowa wsi

Najstarsze osady ziemi dobrzy�skiej miały nieregularny charakter zabudowy,

zwi�zany z formami terenu. Obok tych typów pierwotnych, s� te� ulicówki znormalizowane,

b�d�ce rezultatem planowego zakładania osad.

W XVII i XVIII wieku pojawiły si� rz�dówki wraz z osadnictwem holenderskim.

Były one usytuowane po�rodku pól biegn�cych w postaci łanów prostopadle do drogi

głównej. W XVIII wieku rozwin�ło si� osadnictwo czynszowe, obejmuj�ce tereny le�ne,

bagniste i piaszczyste.

Bardziej rozwini�tymi formami były półotwarte samotnie, czyli osiedla le��ce w

pewnej odległo�ci jedno od drugiego, przedzielone smugami le�nymi.

Innym typem XVII- i XVIII-wiecznych osad były wsie zwi�zane z rozwojem

przemysłu opartego na surowcach le�nych. Nosz� one cz�sto nazw� Huta lub Ruda.

W zwi�zku z oczynszowaniem, w XIX wieku zaczyna si� rozpowszechnia�

osadnictwo rozproszone typu kolonialnego. Był to proces powszechny po uwłaszczeniu.

Separacja gruntów folwarcznych i chłopskich spowodowała cz��ciowe przekształcenie układu

wsi, a nast�pnie jej przeniesienie na całkowicie inne miejsce.

Reasumuj�c, wsi na Ziemi Dobrzy�skiej, w dawnym układzie, zachowało si� niewiele.

Przyczyniły si� do tego tak�e liczne po�ary, a w ostatnich dekadach – wzrost zamo�no�ci

mieszka�ców, którzy zacz�li stawia� nowe budynki.

W XIX-wiecznej wsi budynki stały przy drodze i były zwrócone do niej szczytem. We

wsiach kolonizacyjnych budynki stawiano lu�no, frontem do drogi.

Rozplanowanie zagrody

Liczba, wielko�� oraz rozmieszczenie budynków w zagrodzie była zale�na od stopnia

zamo�no�ci wła�ciciela (por. poni�szy rys.). Obora i stajnia pod jednym dachem z

przybudowanym do nich kurnikiem znajdowały si� w tej samej linii, co dom. Równolegle do

drogi stawiano stodoł�. Po uwłaszczeniu nast�pił swego rodzaju chaotyczny układ

rozplanowania zagrody.

60

Rysunek 23. Układ zagrody na Ziemi Dobrzy�skiej


Cz�sto mo�na spotka�, szczególnie w starych gospodarstwach, budynek mieszkalny

pod jednym dachem z pomieszczeniem dla bydła i koni. Tego typu budynki wznosili chłopi

małorolni ze wzgl�du na oszcz�dno�� surowca. Jest to jednak równie� charakterystyczna

1zabudowa dla kolonistów niemieckich. Niekiedy pod wspólny dach dochodziła nawet

stodoła.

W obiektach tych umieszczano jedno wej�cie z zewn�trz, natomiast w sieni wewn�trz

budynku – wej�cia do obory. Przemawiały za tym wzgl�dy praktyczne, jak wygoda oraz

ochrona przed kradzie��. Zabudowy te spotyka si� w dawnych gospodarstwach ol�drów.

61

Zasadniczym pomieszczeniem w zagrodzie poza domem mieszkalnym buła obora dla

bydła (szopa), b�d�ca cz�sto tak�e stajni� dla koni oraz pomieszczeniem dla nierogacizny i

drobiu. W zamo�niejszych gospodarstwach stawiano równie� odr�bny spichlerz na zbo�e.

Rzadko stawiano wozownie lub pomieszczenia na narz�dzia (szauer).

W zwi�zku ze zwi�kszaniem si� liczby budynków w zagrodzie, przyjmowała ona

coraz cz��ciej kształt czworoboku. Dom zawsze znajdował si� w pewnej odległo�ci od innych

obiektów, otoczony ogródkiem kwiatowym lub warzywnym, cz�sto oddzielony płotkiem

(por. poni�szy rys.). Sad znajdował si� za pomieszczeniami gospodarczymi lub obok nich.

Rysunek 24. Płot laskowy, Dulsk


Wej�cie do gospodarstwa odgradzano płotem sztachetowym, nast�pnie siatk� drucian�

i innego rodzaju ogrodzeniem. Cz�sto furtki i bramy miały zdobnicze ornamenty.

62

6.5. Architektura domów

Budynki wznoszono w XIX wieku głównie z drewna, gliny, cegły, rzadziej z

kamienia. Jedynie w zamo�niejszych gospodarstwach spotykało si� budynki mieszkalne z

cegły. Czasem z kamienia wznoszono obory i chlewy. Nawet na pocz�tku XX. wieku na

Ziemi Dobrzy�skiej przewa�ała zabudowa drewniana (por. poni�szy rys.).

Rysunek 25. Dom, Skudzawy


U�ywanie gliny ma stare tradycje, nie tylko na tych ziemiach, ale tak�e na Kujawach

oraz w całej Wielkopolsce. Takie domy nazywano lepiankami. Glin� przeznaczon� na

budow� domu polewano wod�, mieszano z kamykami i gał�zkami jałowca, niekiedy z

sieczk�, nast�pnie wyrabiano j� nogami ludzi i bydła lub koni. Nast�pnie glin� krojono łopat�

na tafle, które układano w szycht�, stawiaj�c �cian�. Po przeschni�ciu gliny, kładziono

nast�pn� warstw�. Było ich od 3-4. Obramienie okien, drzwi i naro�niki wznoszono z cegły.

Czasem naro�niki umacniano jałowcem. Budowanie takich �cian przy dopisuj�cej pogodzie

trwało ok. miesi�ca. Po wybudowaniu �cian, wci�gano wi�zanie dachu. Budynki takie były

prawie zawsze bielone, a nawet tynkowane. Były to bardzo trwałe i odporne na wilgo� domy.

Je�li w pobli�u osady znajdował si� las lub tartak, domy stawiano cz�sto z drewna.

Miały one zr�bow� konstrukcj� �cian. Szpary w �cianach uszczelniono mchem. W okresie

mi�dzywojennym, naro�niki zdobiono wzorami geometrycznymi. Domów takich nigdy nie

bielono, jednak na Ziemi Dobrzy�skiej cz�sto je tynkowano.

Przed I wojn� �wiatow� na tych terenach u�ywano tak�e cegły niewypalonej, tzw.

pecy. W okresie mi�dzywojennym budowano tak�e z białej cegły (wypalanej z piasku z

63

wapnem). Fabryka tej cegły istniała w Dobrzyniu nad Drw�c�.

Na krótko przed II wojn� �wiatow� budowano równie� z pustaków betonowych.

Robiono je cz�sto samodzielnie po wsiach i wykorzystywano najcz��ciej do budowy

obiektów gospodarczych (por. poni�szy rys.).

Rysunek 26. �ciana z pustaków ozdobnych, Brzustowo


Spotykano tez domy z �u�lu i cementu oraz tzw. domy lane z rudy darniowej,

zmieszanej z cementem, betonem i wapnem.

Dawniej nie kopano fundamentów pod domami, szczególnie w domach drewnianych.

Domy stawiano wprost na ziemi albo na czterech kamieniach polnych, poło�onych na rogach.

Kopano jedynie dół na piwnic� pod kuchni� lub sieni� (tzw. sklep). Spotykano te� piwnice

wolnostoj�ce w obej�ciu, z dachem ze słomy. Obecnie piwnice s� murowane i najcz��ciej pod

budynkami gospodarczymi.

Dachy miały najcz��ciej konstrukcj� krokwiow�. Krokwie wzmocnione były

poprzeczn� beleczk�. Przy dachach krytych dachówk�, stosowano zawsze konstrukcj�

stolcow�, obecnie bardzo rozpowszechnion� (por. poni�szy rys.).

64

Rysunek 27. Dach naczółkowy, Karnkowo


Obecnie przewa�aj� dachy dwuspadowe. Dawniej dachy kryto słom�, g�tami,

darnicami, trzcin� lub kle�cem. Dachówk� posiadali zamo�niejsi gospodarze. Cz�sto szczyty

dachów zdobiono. Spotyka si� wiatrownice zako�czone szparogami lub pazdurami, rzadko

ozdobnymi kogutkami.

Najbardziej bogato zdobione były chaty podcieniowe (por. poni�szy rys.). Jednym z

elementów zdobniczych było szalowanie naro�ników, co chroniło przed przemarzaniem

w�głów, ale tak�e dodawało walorów artystycznych. Na deskach tych nabijano dodatkowe

listwy, tworz�ce kompozycje geometryczne. Same kraw�dzie desek naro�nikowych były

ozdobnie wycinane: fali�cie lub w esownice (por. poni�szy rys.).

Rysunek 28. Ozdobny podcie� wn�kowy, Okalewko

ródło: �wi�ch Jan, Architektura chłopska ziemi dobrzy�skiej od połowy XVIII wieku do lat czterdziestych XX wieku, TOP KURIER, Toru� 2002.

65

Rysunek 29. Ozdobne elementy chałupy

ródło: �wi�ch Jan, Architektura chłopska ziemi dobrzy�skiej od połowy XVIII wieku do lat czterdziestych XX wieku, TOP KURIER, Toru� 2002.

Domy wzbogacały podcienia szczytowe lub naro�nikowe. Obecnie s� one cz�sto

rozebrane lub zabudowane. Po I wojnie �wiatowej zamo�niejsi gospodarze budowali równie�

ganki (por. poni�sze rys.).

Rysunek 30. Dom z podcieniem naro�nikowym, Kamienny Smug


66

Rysunek 31. Ganek ozdobny, Malanowo


Otwory okienne zdobiono sporadycznie i znacznie cz��ciej zdobiono otwory

drzwiowe oraz tafle drzwi (por. rys. poni�ej). Tafla drzwi składała si� z ramy, wykonanej z

grubych desek, tworz�cej wewn�trz 2-3 pola wypełnione cie�szymi deseczkami. Ponad tafl�

znajdowały si� cz�sto na�wietla, które pojawiły si� pod koniec XIX. wieku.

Rysunek 32. Zdobione tafle drzwi w chałupach i na�wietla

ródło: �wi�ch Jan, Architektura chłopska ziemi dobrzy�skiej od połowy XVIII wieku do lat czterdziestych XX

wieku, TOP KURIER, Toru� 2002.

67

Ozdobny charakter miały równie� wykładki zamków zapadkowych oraz klamki

zamków spr��ynowych (por. poni�szy rys.). Zdobnicze były równie� profilowane ko�cówki

belek stropowych, wystaj�ce poza lico �cian dłu�szych. Profil miał najcz��ciej charakter

esownicy lub linii falistej.

Rysunek 33. Ozdobne okucia drzwi



Cz�sto zdobiono równie� szczyty dachów dwuspadowych lub naczółkowych. Polegało

to na dekoracyjnym układaniu desek w ornamenty geometryczne. Rzadziej polegało to na

dzieleniu dachu na cztery płaszczyzny: 3 trójk�ty i 1 czworobok (por. poni�szy rys.).

Rysunek 34. Ozdobne szalowanie szczytów chałup



68

6.6. Wn�trze domów

Najcz��ciej na Ziemi Dobrzy�skiej spotyka si� domy szeroko frontowe, symetryczne.

Sie� znajduje si� w nich w �rodku, nie idzie jednak na przestrzał, poniewa� w drugiej cz��ci

znajduje si� komora. Po obu stronach sieni znajduj� si� izby i alkierz. W budynkach

mieszkalnych pod jednym dachem z obor�, kuchni� umieszczano w drugiej połowie sieni.

Du�� izb� z boku sieni dzielono cz�sto na pokój i sypialni�. �rodek sieni przegradzał

zazwyczaj komin, w którym cz�sto mie�ciła si� w�dzarnia i piec chlebowy. Za kominem

znajdowała si� komora, w której przechowywano słonin�, w�dliny, itp. (por. poni�szy rys.).

Rysunek 35. Rozplanowanie wn�trza domu


W ko�cu XIX. wieku gotowano jeszcze na piecach z nalep�, tzw. kotlin�. W kominie

za paleniskiem znajdowała si� te� wn�ka, w której stawiano garnki, aby jedzenie nie stygło.

69

Umeblowanie wn�trza stanowiło na Ziemi Dobrzy�skiej domen� kobiet, które wnosiły

cz�sto meble w posagu. Meble były cz�sto wykonywane przez miejscowych stolarzy lub

kupowane i zamawiane w mie�cie. Sprz�t domowy jest zbli�ony do tego z ziemi chełmi�skiej

oraz innych regionów kraju.

Sprz�ty były na ogół przystosowane do ciasnych pomieszcze�. Najcz��ciej były to

łó�ka z wysuwanym spodem, ławy z oparciem, skojce czy kurniki, krzesła, stoły, �ranki,

kredensy, szafki czy kufry (por. poni�szy rys.).

Rysunek 36. �rank


Charakterystycznym meblem były tzw. malowane skrzynie, obecnie prawie

niespotykane. Były to najcz��ciej skrzynie wianne i przechodziły z matki na córk�. Przed I

wojn� �wiatow� kupowano je na targach w Rypinie b�d� urominie. Słu�yły one do

przechowywania po�cieli, r�czników, bielizny czy ubra� od�wi�tnych. Zdobiono je

najcz��ciej w ornamenty zoomorficzne czy kwiatowe (por. poni�szy rys.).

70

Rysunek 37. Skrzynia kujawska wianna (trój arkadowa) z arowa

ródło: Zbiory MZKiD (K. Pawłowska, Sztuka ludowa na Kujawach. Rze�ba i zdobnictwo na Kujawach,

Dobrzy�sko-Kujawskie Towarzystwo Kulturalne, Włocławek 2003, s. 61).

Meble w kuchni ustawiano najcz��ciej pod �cianami, zostawiaj�c jak najwi�cej wolnej

przestrzeni. �ciany wewn�trz domu dawniej bielono jedynie wapnem, czasem z dodatkiem

niebieskiej farby. Robiono niekiedy szlaczki farb� z sadzy i mleka. W okresie

mi�dzywojennym �ciany zacz�to malowa� we wzory. Pocz�tkowo odciskano je zwini�t� w

wałek po�czoch� lub inn� szmatk� maczan� w farbie. Przed II wojn� �wiatow� zacz�to

u�ywa� wałka. Wiele kobiet na tych ziemiach wykształciło w sobie umiej�tno�� malowania i

zdobienia �cian.

Rysunek 38. Piotr Maciejewski i jego twórczo�� (1997)

ródło: Malowane wn�trze mieszkalne Władysławy Włodarzewskiej, �wi�tkowice gm. Kowal, 1974 (K.

Pawłowska, Sztuka ludowa na Kujawach. Rze�ba i zdobnictwo na Kujawach, Dobrzy�sko-Kujawskie

Towarzystwo Kulturalne, Włocławek 2003, s. 37).

Główn� dekoracj� �cian stanowiły w XIX/XX wieku obrazy o tre�ci religijnej.

Kupowano je na odpustach b�d� od w�drownych handlarzy. Obrazy znane z Ziemi

71

Dobrzy�skiej to najcz��ciej oleodruki b�d� litografie. Pojawiał si� motyw Serca Jezusa lub

Maryi, głowa Chrystusa w koronie cierniowej, Matka Boska Cz�stochowska, Nieustaj�cej

Pomocy, �w. Agata czy �w. Roch. Masowo pojawiaj� si� w okresie mi�dzywojennym

fotografie, głównie �lubne, tak�e pocztówki, makatki czy hasła wyszywane na białym płótnie

(por. poni�szy rys.).

Rysunek 39. Makatka


Szafy i szafki zdobiono cz�sto gipsowymi figurkami Matki Boskiej lub Pana Jezusa, a

tak�e zwierz�t. W domach znajdował si� tak�e domowy ołtarzyk, ozdobiony sztucznymi

kwiatami z kolorowych papierków lub bibuły. Charakterystyczna jest na nich dbało�� o

zachowanie symetrii (por. poni�szy rys.).

Rysunek 40. Ołtarzyk domowy, Kamienny Smug


72

Wn�trza zdobiono równie� ró�nego rodzaju zasłonami i firankami, które cz�sto

wykonywano z papieru. Do tradycyjnych elementów, głównie w okresie mi�dzywojennym,

nale�ały paj�ki ze słomek i bibuły (por. poni�szy rys.).

Rysunek 41. Paj�k


Na podłogach kładziono szmaciaki, a gdy podłogi nie było, a tylko gliniane klepisko –

wysypywano na nim w �wi�ta piasek, czasami formuj�c go we wzory.

Obecnie wn�trze domu Ziemi Dobrzy�skiej nie zachowało wielu elementów

zdobnictwa.

73

6.7. Po�ywienie

Przemiał zbo�a, kasze, pieczywo

Przed I wojn� �wiatow� oraz w okresie mi�dzywojennym, po�ywienie składało si�

głównie z produktów ziemniaczanych oraz zbo�owych. W przypadku biedniejszych rodzin

po�ywienia nie wystarczało na cały rok i w okresie przednówku było to tzw. głodowe

po�ywienie.

Najcz��ciej do �rutowania zbo�a u�ywano �aren, jednak w XIX/XX wieku m�k�

mełły głownie wiatraki. Wraz z rozpowszechnieniem si� wiatraków parowych i wodnych,

�arna stały si� zbyteczne. Wróciły one do łask podczas I wojny �wiatowej, kiedy zbo�e

mielono ukryciem przed konfiskat� przez wojsko.

Do wyrobu kasz u�ywano młynków kieratowych, konnych, u�ywanych tak�e jako

�rutowniki. W latach mi�dzywojennych kasze zakupywano ju� w sklepach. W tym okresie

zajmowano si� pieczeniem pieczywa głównie w domu. Pieczono go powszechnie z m�ki

�ytniej, razowej, czasem pytlowej, natomiast z m�ki pszennej tylko w �wi�ta.

Pieczono niemal wył�cznie na kwasie, a w okresie mi�dzywojennym stosowano ju�

dro�d�e. Kwas pochodził z surowego ciasta z poprzedniego pieczenia lub z zaczynu. Ciasto

wyrabiano w dzie�y lub korycie, a rosło ono w słomianym koszyku. Chleb pieczono przed

1939 rokiem w piecu chlebowym, natomiast potem w tzw. pasztetniku. W okresie

mi�dzywojennym pieczono ju� na blachach, a pr�dzej na li�ciach kapusty.

Chleb nie był powszechnym pokarmem i pieczono go od �wi�ta, natomiast na co dzie�

zadowalano si� plackami pieczonymi na blasze.

Warzywa

Najcz��ciej do zako�czenia II wojny �wiatowej spo�ywano kapust� �wie�� i kiszon� z

jabłkami, burakami i koprem. Cz�sto spo�ywano równie� groch oraz inne ro�liny str�czkowe,

popularne na Ziemi Dobrzy�skiej, jak fasola czy bób.

Z ro�lin okopowych spo�ywano ziemniaki, brukiew, marchew czy pasternak. Z innych

warzyw, jedzono dynie, cebul�, seler, por. Nale�y zauwa�y� jednak, i� spo�ycie warzyw jest

nadal niewystarczaj�ce.

Owoce runa le�nego

Owoce runa le�nego spo�ywano szczególnie na przednówku, głównie w rodzinach

biednych. Spo�ywano jagody, grzyby, a nawet li�cie komosy i lebiody, a tak�e pokrzywy czy

74

szczawiu polnego.

Z jagód robiono przetwory, wino, powidła, konfitury czy podawano do innych potraw,

jak pierogi. Bardzo wa�nym dodatkiem do mało urozmaiconego menu były grzyby sma�one,

gotowane czy przetworzone. Grzyby tak�e suszono.

Owoce

Najbardziej rozpowszechnione na Ziemi Dobrzy�skiej były powidła �liwkowe,

szczególnie w�ród kolonistów niemieckich. Powidła sma�ono cały dzie� w �elaznych

garnkach. Obecnie zaniechano ich wytwarzania z powodu łatwiej dost�pno�ci w sklepie.

Owoce tak�e suszono (jabłka, �liwki, gruszki), do czego były przeznaczone specjalne

suszarnie w ogrodach. Z owoców sporz�dzano tak�e zupy.

Olej

Podczas sporz�dzania potraw wykorzystywano du�e ilo�ci oleju, który był istotnym

składnikiem menu. Robiono go głównie z rzepaku, rzadziej z lnu. We wioskach znajdowały

si� prywatne olejarnie kieratowe. Przestały one istnie� podczas II wojny �wiatowej. Obecnie

olej przygotowuje si� z rzepaku i raczej nabywa w sklepie.

Nabiał

Nabiał odgrywał istotna rol� w menu mieszka�ców Ziemi Dobrzy�skiej przed I wojn�

�wiatow� oraz w latach mi�dzywojennych, jednak znaczna jego ilo�� była przeznaczana na

sprzeda�. Mleko i �mietana były u�ywane do zaprawiania zup i potraw lub jako dodatek do

posiłku.

Pierwsze mleko po ocieleniu si� krowy stosowano do wyrobu placków, które pieczono

na patelni z dodatkiem m�ki. Dzi� nie piecze si� tych placków. Siary dodawano równie� do

ciasta chlebowego.

Z mleka wytwarzano tak�e sery, które odciskano w prasie i suszono na sło�cu.

Szczególnie du�o serów przed I wojn� �wiatow� spo�ywano podczas Wielkiego Postu.

Do 1939 roku w domach powszechnie wytwarzano masło w ma�lnicach (kierzankach)

– por. poni�szy rys. Masło robiono prawie wył�cznie na sprzeda�, a samemu spo�ywano

najwy�ej na �wi�ta. Sprzedawano je na targu, jednak nie miało ono wysokiej ceny.

75

Rysunek 42. Ma�lnic korbkowa, Brzustowo


Rzadko jedzono równie� jaja, a jajecznic� widywano jedynie w zamo�niejszych

domach. Zim� przechowywano je w popiele w garnkach w piwnicy.

Mi�so

Mi�so spo�ywano bardzo rzadko i głównie podczas �wi�t Bo�ego Narodzenia oraz

Wielkiej Nocy, a tak�e wa�niejszych uroczysto�ci rodzinnych (wesele, chrzest), oczywi�cie z

wył�czeniem okresu postów. Spo�ywano je z zabitych zwierz�t, głównie �wi�, b�d�

kupowano ze sklepu b�d� od yda. Przy biciu zwierz�cia, cz�� mi�sa posyłano najbli�szej

rodzinie.

�wini� parzyło si� w parniku i skrobało. Nast�pnie patroszono wn�trzno�ci oraz

spuszczano krew, któr� u�ywano do wyrobu kaszanki. Gospodyni zajmowała si� przerobem

mi�sa i �wiartowaniem.

Mi�so solono, obduszano i wieszano na strychu przy kominie, wkładaj�c je w powłoki

po�cielowe lub miechy (worki). W okresie mi�dzywojennym upowszechniło si� w�dzenie

mi�sa.

Liczba posiłków, sposób jedzenia

Zdobywanie po�ywienia było najwa�niejsz� czynno�ci� człowieka, jako �e niezb�dn�

do przetrwania. W ci�gu wieków wokół po�ywienia wykształciły si� specyficzne

obyczajowo�� i tradycje zwi�zane z przygotowanie oraz spo�ywaniem posiłków. Po�ywienie

stało si� jednym z elementów kultury danego regionu, kształtuj�cym jego to�samo�� i

76

odr�bno��. Ukształtowały si� równie� pewne wzory i normy przy zdobywaniu po�ywienia i

jego konsumpcji. Przykładowo, na kujawskiej wsi XIX. wieku jadło si� posiłki ze wspólnej,

glinianej miski, u�ywaj�c drewnianych ły�ek.

Na przełomie XIX/XX wieku obecna była samowystarczalno�� gospodarcza,

oznaczaj�ca, i� po�ywienie zdobywano jedynie w obr�bie własnej wsi, tak�e z

wykorzystaniem rybołówstwa, zbieractwa i łowiectwa. Równie samodzielnie przetwarzano

�ywno�� i j� konserwowano.

Charakterystyczn� cech� był tzw. minimalizm konsumpcyjny, oznaczaj�cy, i�

eliminowano z diety �ywno�� wy�szego rz�du, jak mi�so, jaka czy masło, jako �e te były

łatwe w zbyciu i miały warto�� rynkow�. Kolej� cech� była jednostajno��, oznaczaj�ca, i�

posiłki były monotonne, co wynikało z małego zasobu i ró�norodno�ci produktów do ich

przyrz�dzania. Wi�zało si� to tak�e z jednostajno�ci� cykliczno�ci� produkcji,

niewystarczaj�c� ilo�ci� zbiorów oraz ograniczonymi mo�liwo�ciami przetwórstwa i

konserwacji.

Oznaczało to sezonowo�� konsumpcji, gdzie najubo�sza dieta wyst�powała w okresie

zimowym. Ograniczano si� do 2-3 posiłków dziennie (raczej małokalorycznych), a wyj�tkiem

były dni wzmo�onego wysiłku fizycznego (nawet 5 posiłków).

Nale�y wyra�nie odró�ni� codzienne po�ywienie od po�ywienia �wi�tecznego, w

przypadku którego wyst�powało zjawisko konsumpcji ostentacyjnej, co oznacza

manifestowanie po�ywieniem o wy�szym standardzie w dni �wi�teczne, co było wr�cz

społecznie po��dane. Zjawisko to wzmacniało wi�zi społeczne mieszka�ców wsi oraz

pozwalało na nowe wzory posiłków czy zwyczajów.

Ostatni� cech� był rygoryzm konsumpcji, oznaczaj�cy sakralny wymiar po�ywienia.

Przyczyna był l�k przed nieurodzajem, kl�skami �ywiołowymi i głodem. Zakazy dotyczyły

spo�ywania i przygotowywania �ywno�ci w okre�lonym czasie (np. przej�cie konduktu

pogrzebowego, post). Szczególnym czasem była Wigilia Bo�ego Narodzenia, gdzie

odpowiednie zachowanie miało pozwoli� na zdrowie oraz obfite plony.

77

6.7.1. Tradycyjne potrawy dobrzy�skie

Wiele miejsca zwyczajom kulinarnym w Polsce po�wi�ca O. Kolberg. Stwierdza on,

mi�dzy innymi, �e w ka�dej porze roku przygotowywano inne danie. A wi�c na Bo�e

Narodzenie – strucle, w Zapusty – p�czki, a na Wielkanoc – tzw. �wi�cone.

Tradycyjnej kuchni na Ziemi Dobrzy�skiej nie da si� uj�� w jednolit� formuł�. Mo�na

powiedzie�, i� potrawy charakterystyczne dla niej to niekiedy rzemiosło przechodz�ce w

sztuk�.

Poni�ej zaprezentowano jednak wybrane tradycyjne i najciekawsze potrawy na tych

ziemiach wraz z przepisami na nie.

Zupa grzybowa

Składniki:

- porcja suszonych grzybów

- 1 włoszczyzna z kapust�

- 1 du�a cebula

- 1 ły�ka oliwy/oleju

- 1-2 listki laurowe

- 3-4 ziarenka pieprzu

- 2-3 ziarenka ziela angielskiego

- przyprawa Vegeta

Wykonanie:

Oczyszczon� włoszczyzn� nale�y drobno pokroi� b�d� zetrze� na tarce z du�ymi oczkami.

Pokrojon� w kostk� cebul� zeszkli� na tłuszczu, nast�pnie doda� włoszczyzn� i dusi� na

wolnym ogniu a� jarzynki stan� si� mi�kkie i przezroczyste. Potem zala� 4 szklankami wody

doprawionej ły�eczk� przypraw i dusi� na lekkim ogniu 30-40 minut. Przefiltrowa�.

Dokładnie umyte grzybki zala� 2 szklankami wody, nast�pnie dorzuci� ziele angielskie, listki

laurowe, pierz i szczypt� soli. Wszystko gotowa� a� do mi�kko�ci, potem przecedzi�.

Obydwa wywary zmiesza� i zagotowa�. Pokrojone w cienkie paski grzyby doda� do wywaru,

ewentualnie doprawi�, Podawa� w fili�ankach.

78

Czernina /czarna polewka/

Składniki:

- włoszczyzna bez kapusty

- 1 spora cebula

- �wie�a krew

- nó�ki ,skrzydełka i podroby z kaczki

- sok z dwóch cytryn

- 5 ziarenek ziela angielskiego

- 2-3 ziarenka pieprzu naturalnego

- listek laurowy

- 1 ły�ka cukru

- 1 ły�ka m�ki pszennej

- 100 g wydrylowanych suszonych �liwek

- 1-2 suszone gruszki

- 1 ły�ka masła

Wykonanie:

Umyte �liwki i gruszki zala� niewielk� ilo�ci� przegotowanej wody, zostawi� na pół godziny.

Nó�ki, skrzydełka i podroby wło�y� do wysokiego naczynia i zala� wrz�c� wod�. Doda� ziele

,pieprz, listek laurowy i sok z cytryny a nast�pnie włoszczyzn�.

Gotowa� do chwili, a� mi�so b�dzie mi�kkie .Wyj�� mi�so i podroby ły�k� cedzakow�. M�k�

dokładnie wymiesza� z cukrem, utrze� z przygotowan� krwi�, a nast�pnie miesza�, dolewaj�c

po ły�ce gor�cego rosołu tak, aby si� nie zwarzyła. Poł�czy� z pozostałym rosołem cały czas

ubijaj�c zagotowa�. Doda� �liwki i gruszki, doprawi� sokiem z cytryny i sol�.

Pospółka

Składniki:

- woda

- ziemniaki

- m�ka

79

- sól

- pieprz

- listek laurowy

- ziele angielskie

- cebula

- boczek

Wykonanie:

Ugotowa� ziemniaki z przyprawami ( listek laurowy, pieprz, sól, ziele angielskie). Zacierki

zagnie��, zetrze� na tarce, wrzuci� do gotuj�cych si� ziemniaków. Nast�pnie okrasi�

podsma�onym boczkiem z cebul�.

Krupnik z mi�sem

Składniki:

- 2 litry wody

- włoszczyzna

- około 60 dag mi�sa (chuda wieprzowina, wołowina lun pół kurczaka)

- kilka ziarenek pieprzu

- sól

- jeden suszony grzybek

- 3 ły�ki kaszy perłowej (j�czmiennej drobnej)

- 4 – 5 ziemniaków

- zielona pietruszka

Wykonanie:

Mi�so myjemy, zalewamy w garnku zimna wod�, a po zagotowaniu wsypujemy opłukana na

sitku kasz�, dodajemy grzybek i gotujemy na bardzo słabym ogniu około 40 minut (wołowin�

powinno si� gotowa� około 1 godziny lub podgotowa� w przeddzie�). W tym czasie obra� i

pokraja� w kostk� ziemniaki, oczy�ci� i rozdrobni� włoszczyzn�, a gdy mi�so na pół

zmi�knie, doda� do zupy jarzyny i ziarnka pieprzu. Gotowa� jeszcze przez 15 minut.

Odstawi� z ognia, wyj�� mi�so, obra� z ko�ci, pokraja� w kostk� i z powrotem wło�y� do

zupy. Po rozlaniu na talerze poprószy� zielenin�.

80

Barszcz czerwony czysty

Składniki:

- 2 szklanki rosołu lub wywaru z włoszczyzny

- 3 szklanki wywaru z 1 kg buraków

- sól

- pieprz

- cukier

- sok z cytryny lub kwasek cytrynowy

- zielenina

Wykonanie:

W przeddzie� lub na godzin� wcze�niej przygotowujemy wywar z buraków. Myjemy je,

obieramy i �cieramy na jarzynowej tarce. Zalewamy w garnku zimna woda, tak by były

przykryte, zagotowujemy i odstawiamy z ognia, nie zdejmuj�c pokrywki. Odcedzamy wywar

z buraków i rosół lub wywar z włoszczyzny, ł�czymy je razem, mocno podgrzewamy i

doprawiamy do smaku sol�, pieprzem, cukrem i sokiem z cytryny. Barszczu nie gotujemy,

gdy� straci kolor.

Zupa �ledziowa

Składniki:

- 2 litry wody

- listek laurowy

- kilka ziarenek pieprzu

- pół szklanki octu

- 1/3 szklanki cukru

- solone �ledzie

- �mietana

81

Wykonanie:

�ledzie moczymy około 2 godzin. Wod� gotujemy z dodatkiem cukru, listkiem, pieprzem i

octem. Po zagotowaniu studzimy, kroimy w drobn� kostk� cebul� i zabielamy �mietan�.

Nast�pnie wkładamy do zupy pokrojone w dzwonki �ledzie.

Karkówka z miodem

Składniki:

- 1,5 kg karkówki

- 0,5 kg marchwi

- 0,5 kg pietruszki

- 0,5 kg cebuli

- przyprawa do grilla

- 1 szklanka keczupu pikantnego

- 3 ły�ki miodu naturalnego

- 3 ły�ki sosu sojowego

Wykonanie:

Karkówk� pokroi� w plastry, obtoczy� z obu stron przypraw� do grilla, uło�y� w brytfannie.

Na ka�dy płat mi�sa poło�y� kr��ki cebuli, pola� olejem. Dusi� około 10 minut, nast�pnie

zetrze� marchew i pietruszk� na wiórki, wymiesza� i rozło�y� na wierzch. Dusi� do

mi�kko�ci-około 40 minut. Przygotowa� sos z keczupu, jogurtu, miodu i dusi� jeszcze około

15 minut.

Pasztet drobiowy

Składniki:

- mi�so drobiowe (kurczak)

- 4 jajka

- sól

- pieprz

- gałka muszkatołowa

82

- cebula

- smalec do smarowania

- boczek

Wykonanie:

Mi�so drobiowe bez skóry ugotowa� na włoszczy�nie, boczek z cebul� podsma�y� i razem z

mi�sem zmieli� na drobno. Doda� sól, pieprz, gałk� muszkatołow�, 4 �ółtka oraz pian� z tych

czterech jajek. Wło�y� wszystko do formy grubo wysmarowanej smalcem. Piec 1 godzin�.

EBERKA NA TRZY SPOSOBY

Składniki:

- 1 kg �eberek wieprzowych

- 4 cebule

- 4 marchewki

- 30 dag pieczarek �wie�ych

- 1 kapusta peki�ska – �redniej wielko�ci

- sól

- pieprz

- delikt czerwony

- ziele angielskie

- olej kujawski

- ketchup �redni

- papryka konserwowa mały słoik

Wykonanie:

eberka myjemy, kroimy na kawałki, obsypujemy przyprawami i odstawiamy na 2 godziny.

Cebul� kroimy w plastry, marchew obran� �cieramy na tarce jarzynowej. Drobno kroimy

pieczarki, kapust� rozdrabniamy w �redni makaronik. eberka obsma�amy na gor�cym oleju,

przekładamy do garnka, przesypujemy warstwowo przygotowanymi warzywami. Podlewamy

niewielk� ilo�ci� wody. Gotujemy do mi�kko�ci mi�sa, pod koniec gotowania zalewamy

ketchupem, doprawiamy do smaku. Podajemy z razowym pieczywem lub ziemniakami .

83

Bułeczki ma�lane

Składniki:

- 0,50 dag m�ki pszennej

- 4 dag dro�d�y

- 0.25 l ma�lanki

- 5 dag margaryny lub masła

- 3 �ółtka

- skórka z cytryny

- szczypta soli

Kruszonka:

- 5 dag m�ki pszennej

- 5 dag cukru

- 5 dag masła

Wykonanie:

Dro�d�e rozprowadzi� z ½ szklanki ciepłej ma�lanki, doda� 3 ły�ki m�ki, wymiesza� i

postawi� w ciepłym miejscu do wyro�ni�cia. Jajka rozetrze� z cukrem, doda� reszt� ma�lanki,

szczypt� soli, m�k�, wymiesza� i wyrobi� starannie ciasto. Pod koniec wyrabiania doda�

stopiony, ciepły tłuszcz. Na ko�cu doda� otart� skórk� z cytryny. Wyrabia� ciasto tak długo,

a� b�d� tworzyły si� p�cherzyki i ciasto b�dzie odchodziło od �cian naczynia. Przykry�,

postawi� do wyro�ni�cia. Z wyro�ni�tego ciasta kształtowa� bułeczki, posmarowa�

rozm�conym jajkiem, posypa� kruszonk� i piec w temperaturze 180°C.

Pascha wielkanocna

Składniki:

- 1 kg tłustego lub półtłustego twarogu

- 5 �ółtek

- 20 dag masła

- 1 szklanka słodkiej �mietanki

- 30 dag cukru

84

- 2 torebki cukru wanilinowego

- 25 dag bakalii (rodzynki, migdały, orzechy, figi, morele suszone)

Wykonanie:

Migdały sparzy�, obra� i posieka�. Do�� drobno pokroi� figi, morele i orzechy. Twaróg

przekr�ci� przez maszynk� lub zmiksowa� w malakserze. ółtka ubi� z cukrem na parze. Gdy

przestygn� ,doda� masło i zmiksowa� na pulchn� mas�. Miksuj�c dalej, dodawa� ser i

�mietan�. Do gładkiej masy wrzuci� bakalie, wymiesza�. Uformowa� kul�, wło�y� do

woreczka z płótna, zwi�za�, poło�y� obci��y�. Pasch� mo�na tak�e wło�y� do st��enia do

wy�cielonej gaz� formy na bab� lub salaterki. Pozostawi� w chłodzie na 24 godziny.

85

6.8. Zwyczaje

Podział pracy

Dzieci mieszkaj�ce we wspólnym gospodarstwie z rodzicami musiały si�

podporz�dkowa� decyzjom rodziców. Matka ubierała je i karmiła dopóki były małe, a

pieni�dze miała na to ze sprzeda�y drobiu, nabiału i nierogacizny. Ojciec odpowiadał za

podatki oraz pieni�dze zwi�zane z gospodarstwem rolnym.

Na ogół pieni�dze były wspólne i miały do nich dost�p nawet dzieci. Obecnie

zarabiaj�ce dzieci zatrzymuj� dla siebie cz�� pieni�dzy, a reszt� oddaja do wspólnej kasy.

Prace polowe były wykonywane przez ojca i dorastaj�cych synów. Kobieta

wykonywała te prace, gdy w domu nie było ojca.

Rozrzucaniem obornika zajmowali si� m��czy�ni i kobiety. Cała rodzina pracowała

równie� przy zbieraniu i sadzeniu ziemniaków. Cała rodzina brała równie� udział w młócce.

Kobiety na ogół zajmuj� si� dojeniem krów, noszeniem wody, natomiast pasieka

stanowiła domen� gospodarza.

ycie towarzyskie

Latem i wiosn� młodzie� spotykała si� w lesie i nad jeziorem. Robiono nawet

prymitywne karuzele i hu�tawki. Odbywały si� tam tak�e zabawy taneczne, cz�sto urz�dzane

przez Ochotnicza Stra� Po�arna. Zim� zabawy urz�dzano w domach prywatnych, w zasadzie

w ka�d� niedziel�.

Przed I wojn� �wiatow� były to w zasadzie zabawy wył�cznie składkowe i

uczestniczyli w nich młodzi i starsi lub sama młodzie�.

Dziewczyna nie mogła sama uczestniczy� w zabawie i je�li tak robiła, pozyskiwała

bardzo zł� reputacje. Kawaler musiał poprosi� rodziców o zgod�, ale nigdy nie mogła uda�

si� do innej wsi i musiała wróci� najpó�niej o północy.

W Wielkim Po�cie zabawy ustawały, natomiast młodzie� cz�sto schodziła si� na

ró�aniec.

W maju spotykano si� na nabo�e�stwach majowych w Ko�ciele lub pod kapliczkami.

Nie wymagało to zgody rodziców.

Dniem zabaw był drugi dzie� Wielkiej Nocy. Schodzono si� wówczas i grano w piłk�,

palanta, �wink� i inne gry towarzyskie („spodobaniec”, „telefon”).

Przed I wojn� �wiatow� spotykano si� w karczmach i miejscowych sklepikach.

Niekiedy wysłuchiwano tam wie�ci ze �wiata, wspólnie czytaj�c gazety.

86

Bardzo nieliczne były organizacje młodzie�owe i było to np. Stowarzyszenie

Młodzie�y Katolickiej.

Obecnie zanikł bardzo istotny element �ycia społecznego, jakim były prace

zespołowe, na które schodziła si� cała wie� lub liczne grupy. Zbiorowo tarto len, darto pierze,

wspólnie tak�e prz�dzono. Wspólnie odbywały si� równie� pielgrzymki do miejsc kultu,

szczególnie piesze. Obecnie ich liczba zmalała, cho� du�ym powodzeniem ciesz� si�

pielgrzymki do Sk�pego.

Swaty i zar�czyny

Mał�e�stwa z miło�ci zdarzały si� bardzo rzadko i za wyborem partnera �yciowego

przewa�ały raczej wzgl�dy materialne. Na Ziemi Dobrzy�skiej dziewczyna wychodziła z m��

przeci�tnie w wieku 18-25 lat, natomiast m��czyzna – 19-23 lat. Obecnie wiek ten znacz�co

si� wydłu�ył. Bardzo rzadko dopuszczano si� mezaliansu, natomiast mał�e�stwa były

kojarzone i młodzi ludzie nawet si� nie znali.

Do rodziców dziewczyny wysyłano swata (rajka), który prowadził z rodzicami rodzaj

wywiadu, za co był wynagradzany przez zainteresowanego młodego. Cz�sto jednak raje

czynił to honorowo, po znajomo�ci. Rajek musiał by� wygadany i dowiedzie� si� m.in. o

wysoko�ci posagu dziewczyny. W rozmowie raje uczestniczył sam lub z młodym, a je�eli

rozmowa doszła do skutku, kawaler stawiał wódk�. Je�li dziewczyna przyj�ła kieliszek z

wódk�, zgadzał si� na zar�czyny.

W posagu ziemi� najcz��ciej wnosiły kobiety, natomiast ruchomo�ci obejmowały

bielizn� po�cielow�, meble, obrazy oraz krow�. Syn dostawał ubranie i pieni�dze na koszty

wesela oraz ziemi�.

Zar�czyny (zmówiny) odbywały si� 3 tygodnie przed �lubem po pierwszych

zapowiedziach, w sobot�. Proszono na nie krewnych, znajomych i ksi�dza. Młody kupował

obr�czki i prezent dla młodej. Kładziono je na stole wraz z krzy�em i wod� �wi�con�, po

czym ksi�dz je �wi�cił, a nast�pnie młodzi wymieniali si� nimi i wkładali na palec. Potem

wszyscy zasiadali do obiadu i słodkiego pocz�stunku. Niekiedy go�ci przynosili dary,

szczególnie �ywno�� na wesele, je�li rodzina była biedna. Obecnie nie urz�dza si� ju�

zar�czyn.

Wesele

Najbogatszym obrz�dem tanecznym było wesele. Ta�czono podczas zmówin, zdawin,

rozplecin, przed odjazdem na �lub, po powrocie z Ko�cioła, po zako�czeniu oczepin i po

87

du�ym obiedzie, a tak�e na poprawinach. Przygotowania do wesela trwały co najmniej

tydzie� i polegały głównie na przyrz�dzaniu potraw na weselny stół. Były to mi�sa i w�dliny,

wypieki z lepszej gatunkowo m�ki oraz alkohol.

Uczt� weseln� opisał jako pierwszy Oskar Kolberg. Pierwszy pocz�stunek (tzw.

pocz�stne, �niadanie) składał si� z ryb z miodem i pieczonego kapłona (koguta). Po

uroczysto�ciach ko�cielnych, wracano do domu lub karczmy i bawiono si� do wieczora. Po

zabawie, przyje�d�ano do domu weselnego, gdzie czekała matka panny młodej z chlebem i

sol�. Po jego ucałowaniu przez pann� młod�, ta kroiła go i rozdawała go�ciom weselnym.

Dopiero wówczas nast�powała wła�ciwa uczta, podczas której wa�n� rol� pełnił starszy

dru�ba, m.in. podaj�c posiłki na stoły (por. poni�szy rys.).

Wnoszonym potrawom towarzyszyły przygotowane oracje (zwyczaj ten przetrwał do

II wojny �wiatowej). Przykładowo, do grochu lub klusek podawanych do zup, mogło to by�:

Macie kluski jako karaki

naprzód z Bo�ej łaski,

a potem z gospodarskiej.

W XIX wieku wszystkie potrawy stały na stole przez cał� noc i dopiero w XX wieku

upowszechnił si� zwyczaj podawania małego i du�ego obiadu. Mały obiad podawano po

uroczysto�ciach ko�cielnych (zupa oraz wiele mi�s), natomiast du�y – po oczepinach i składał

si� te� z zupy innego rodzaju. Dodatkowo stały inne potrawy oraz ciasta i oczywi�cie alkohol

(wódka, cz�sto przyprawiana przypalanym cukrem, wino domowej roboty oraz du�e ilo�ci

piwa).

Dopiero po II wojnie �wiatowej uwag� zacz�to przykłada� do wi�kszego urozmaicenia

potraw, a tak�e wzgl�dów estetycznych wesela. Podawa� zacz�to równie� wiele rodzajów

ciast, które nale�� do prawdziwej sztuki kulinarnej. Na szczególn� uwag� zasługuje obecnie

oczywi�cie tort weselny.

Na zako�czenie wesela, o �wicie, podawany jest �ur gotowany na białej kiełbasie, a

potem odbywały si� przenosiny panny młodej do domu młodego.

Ludzie starzy i �mier�

Starsi ludzie oddawali na ogół ziemi� młodym, zastrzegaj�c sobie tzw. deputat. W

innym przypadku dzieci nie poczuwały si� do opieki nad starszymi. Ludzie ci mieli

88

zapewnione do�ywotnie mieszkanie oraz cz�sto opał i �ywno��. Z braku dzieci, deputat

oddawano obcym lub dalszej rodzinie.

Za wró�b� �mierci uwa�ano ujadanie psa i sowy pod domem. W czasie konania,

zmarłemu wkładano do r�k gromnic� zapalon�, któr� gaszono po �mierci. Modlono si� te� o

rychł� �mier�. Wierzono, �e po �mierci dusza kr��y po ziemi, idzie na s�d Bo�y i wraca na

pogrzeb. Powszechnie bliskim zakazywano płaczu po zmarłych, co jest znanym zwyczajem

na całej Słowia�szczy�nie.

Po �mierci, zwierz�tom cz�sto mówiono o odej�ciu gospodarza. Dzwoniono tak�e w

Ko�ciele 3 razy z przerwami. O pogrzebie zawiadamiały małe dzieci, a tak�e zawiadamiał

ksi�dz z ambony.

Organizowano tak�e tzw. puste noce – oczekiwanie przy zwłokach zmarłego w domu.

Ko�ciół walczył z tym obrz�dem od �redniowiecza, ale przetrwał on do dzi�. Podczas

czuwania, przez dwie noce rodzina i znajomi gromadz� si� przy zwłokach, modl�c si� i

�piewaj�c pie�ni nabo�ne. Obowi�zkowo go�ci ugaszczano pocz�stunkiem.

Przy wynoszeniu zwłok z domu, przewracano stoły i krzesła, aby dusza zmarłego nie

powróciła i nie została w domu. Cz�sto wyp�dzano tak�e bydło na t� chwil�. Nast�pnie

ksi�dz wygłaszał mow� po�egnaln� i modlitw�. Nast�pnie zwłoki wywo�ono do krzy�a za

wsi�, gdzie czekał ksi�dz i odprowadzał kondukt na cmentarz.

Po pogrzebie urz�dzano styp�, co jest prastarym zwyczajem znanym w całej Polsce.

89

6.9. �wi�ta

�wi�ta zimowe

�w. Mikołaj

Na Ziemi dobrzy�skiej znany jest zwyczaj obdarowywania w Wigili� drobnymi

upominkami. Podarki roznosi cz�sto przebrany za �w. Mikołaja człowiek. Jednak przed I

wojn� �wiatow�, ju� od XIX. wieku, był to Gwiazdor, tzn. m��czyzna ubrany w stare kapoty,

z zamaskowan� twarz�, z rózg� w r�ku (pyda). Egzaminował on dzieci z pacierza i je�li

potrafiły go powiedzie�, rozdawał suszon� brukiew, jako cukierki.

Wigilia i Bo�e Narodzenie

Wigili� obchodzono bardzo uroczy�cie. Nie wolno było w tym dniu niczego po�ycza�,

jako �e wówczas wierzono, �e zabiera si� te� szcz��cie drugiego człowieka.

Prace zaka�czano w gospodarstwie do godziny 10 rano. Pod obrus kładziono sianko, a

na nim umieszczano upominki i słodycze. Po Wigilii, sianko z opłatkiem zanoszono krowom.

Do wieczerzy zasiadano wraz z pojawieniem si� pierwszej gwiazdy, ju� od XIX

wieku. Do stołu zasiadała parzysta liczba osób, gdy� inaczej kto� mógł umrze�. Zostawiano

te� wolne miejsce przy stole, co pierwotnie było przeznaczone dla duszy zmarłego

(przedchrze�cija�ski zwyczaj).

Dzielono si� opłatkiem, a nast�pnie spo�ywano potrawy (9 lub 12 potraw na stole).

Potrawami były: zupa z suszonych owoców z kluskami lub zupa grzybowa, barszcz z

buraków, rzadziej �ur, kapusta z grochem lub grzybami, piero�ki z grzybami lub kapusta,

kluski z makiem, racuchy z dro�d�owego ciasta, kotlety z kartofli, groch, fasol� z olejem,

nale�niki z jabłkami lub serem, ry� na słodko. Na zako�czenie podawano suszone owoce lub

kompot z suszonych �liwek, czasem ry� z cukrem i ze �liwkami, jabłka, cisto dro�d�owe

słodkie, drobne ciastka, rzadziej cukierki.

Niedojedzone potrawy pozostawiano na noc na stole, co było zwyczajem

przedchrze�cija�skim. Jedzenie to zanoszono bydłu rano.

Czasem wró�ono, wyci�gaj�c spod obrusa siano, którego długo�� miała oznacza�

długo�� ycia. Wró�ono tak�e z cienia – je�li kto� go zobaczył wyra�nie, doczeka� miał

nast�pnego roku.

Po wieczerzy, a� do pasterki, rozmawiano, �piewano kol�dy, wierzono te�, �e o

północy bydło rozmawia ludzkim głosem.

90

Choinki pojawiły si� na Ziemi Dobrzy�skiej w pocz�tkach XX. wieku, najpierw w

zamo�niejszych domach. Ozdoby wykonywano ze słomek, kolorowych papierków, słodyczy,

a pó�niej były to bombki.

Z chóru w Ko�ciele, na wiernych sypano cz�sto grochem lub owsem, co

praktykowano tez w dniu �w. Szczepana. Interpretowano to jako pami�tk� na cze�� tego

�wi�tego. Miało to te� zapewni� dobre plony.

W dniu Bo�ego Narodzenia wstrzymywano si� od wszelkich prac poza koniecznymi.

Jedzono w tym dniu potrawy z poprzedniego dnia. Pierwszego dnia �wi�t nie wypadało

odwiedza� innych. Odwiedzano si� wzajemnie dopiero drugiego dnia Bo�ego Narodzenia,

składano sobie �yczenia, a nawet urz�dzano zabawy.

Nowy Rok

W wigili� Nowego Roku pojawiały si� wró�by matrymonialne, dotycz�ce wyci�gania

słomek z dachu, liczenia sztachet w płocie (Rogowo) czy ustawiania pantofli w kierunku

drzwi, by zobaczy�, kto pierwszy przyjdzie, itp.

Zwyczajem było równie� robienie s�siadom psot, jak przewracanie bram,

wyprowadzanie wozu, itp. Rano w Nowy Rok po wsi chodzili fornale i strzelali z batów.

Wchodzili do ka�dego domu i dostawali par� złotych, kieliszek wódki i co� do jedzenia.

Gospodyni na Ziemi Dobrzy�skiej piekła równie� figurki zwierz�t z cista. Zabawy

sylwestrowe zacz�to organizowa� dopiero po 1945 roku.

Wierzono, �e to, co robi si� w tym dniu, b�dzie si� robiło w całym roku.

Kol�dnicy, herody

Rozrywki w okresie Bo�ego Narodzenia i do Trzech Króli dostarczały grupy

kol�dników i herodów.

Ze zrobion� z drewna szopk� w�drowali raczej starsi m��czy�ni i odgrywali sceny

biblijne z figurkami z drewna. Zapłat� za to pobierali z góry. Zwyczaj ten zanikł po 1918

roku.

Innym rodzajem grup były grupy dzieci, które chodziły z papierow� szopk� i nie

odgrywały scen rodzajowych, ale �piewały kol�dy.

Trzech Króli

W tym dniu �wi�cono wod�, kadzidło i kred�, a na drzwiach dom pisano pierwsze

litery imion trzech m�drców oraz robiono znak krzy�a, by diabeł nie miał tam dost�pu. Woda

91

�wi�cona słu�yła ksi�dzu do pokropienia domu, gdy przyjdzie z wizyt�. Pokrapiano ni�

równie� obej�cie domu.

Matka Boska Gromniczna (2 lutego)

W dniu tym �wi�cono gromnice, któr� okr�cano lnem na pami�tk�, i� Matka Bo�a

prz�dła. Miało to zapewni� urodzaj lnu, natomiast nitk� okr�cano cz�sto bol�ce gardło.

Obecnie okr�ca si� j� wat� b�d� bibuła, aby wosk nie kapał oraz przystraja.

Po przyniesieniu zapalonej gromnicy, robiono ni� znak krzy�a nad drzwiami, oknami

oraz w �rodku izby, co miało chroni� przed piorunem. Gromnic� wieszano na �cianie i

zapalano w czasie burzy. Wierzono, �e chroni ona od chorób, jak ból głowy czy gardła.

Popielec i półpo�cie

W dniu tym (wst�pna �roda) odbywały si� zabawy. Kobiety zbierały si� w karczmie i

gdy wchodz�cy m��czyzna nie postawił im wódki, okładały go po�czochami wypełnionymi

popiołem, przewracały na ziemi� i goliły patykiem, a inne w tym czasie brzd�kały w patelnie.

W dniu tym robiono równie� drobne psikusy, tak�e posypuj�c innych popiołem

W półpo�cie (we �rod� po 3 niedzieli wielkiego postu) rozbijano garnki z popiołem

lub nieczysto�ciami o drzwi s�siada (wybijanie �uru). Od tego dnia nie mo�na było je��

niczego gotowanego. Korzeniem tego zwyczaju s� praktyki magiczne, maj�ce na celu

odstraszenie zła.

W tym dniu zamalowywano okna popiołem z gnojówka i glin�, a nawet smarem od

wozu i smoł�. Na Ziemi Dobrzy�skiej w tym dniu robiono tak�e wiele innych psikusów.

�wi�ta wiosenne

Niedziela Palmowa

Zwie�czeniem Wielkiego Postu jest Wielki Tydzie�, który rozpoczyna Niedziela

Palmowa. W dniu tym �wi�cono w Ko�ciele palmy (ko�ki, wijałki, winiaki).

Palmie przypisywano magiczne funkcje (ró�d�ka �ycia) i starano si�, by było w niej

co� zielonego. Obecnie nie zawsze wykonuje si� je w domu, ale cz�sto kupuje przed

Ko�ciołem lub na rynku b�d� od handlarek w�drownych.

Cz�sto na Ziemi Dobrzy�skiej połykano bazie z palm, aby zapewni� sobie zdrowie

przez cały rok, by gardło nie bolało, na szcz��cie.

Przyniesion� palm� zakładano w rogu izby za obraz �wi�ty lub wieszano nad

92

drzwiami. Cz�sto palmy dzielono i zanoszono po kawałku do ka�dego budynku w

gospodarstwie. Po roku, palmy palono, a popiół zakopywano.

Wielkanoc

�wi�to to przypada w pierwsz� niedziel� po pierwszej wiosennej pełni ksi��yca i jest

�wi�tem ku czci Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Zapowiedzi� tego najwa�niejszego w

Ko�ciele Katolickim �wi�ta jest 40-dniowy post, wie�czony okresem Wielkiego Tygodnia.

Szczególne znaczenie ma Wielki Pi�tek – dzie� ukrzy�owania i �mierci Zbawiciela, kiedy

obowi�zuje �cisły i surowy post (nie jedzono nic b�d� pito jedynie kubek kawy zbo�owej,

ewentualnie jedzono kromk� suchego chleba).

W pierwszy dzie� Wielkanocy wykonywano jedynie niezb�dne prace, zachowuj�c

powag�. Ka�dy wstawał o �wicie, aby uda� si� na rezurekcj�. Wierzono te�, �e k�piel w

wodzie �ródlanej przed rezurekcj� leczy z chorób.

W drodze powrotnej z rezurekcji �cigano si�, gdy� wierzono, �e kto pierwszy dotrze

do domu, tego czeka szcz��cie. Po powrocie, siadano do �niadania wielkanocnego,

rozpoczynaj�c je od dzielenia si� �wi�conk� i składania sobie �ycze�. Resztek �wi�conki nie

dawano zwierz�tom, ale palono i zakopywano najcz��ciej.

W tym dniu nie wypadało odwiedza� si� wzajemnie i sp�dzano go w domu.

Odwiedziny przypadały na drugi dzie� �wi�t. Był to dzie� dyngusu (�migusu), polegaj�cy na

oblewaniu si� wod� oraz smaganiu rózgami.

Dyngu�nicy chodzili po wsi od wczesnego ranka, gdy wszyscy le�eli w łó�kach.

Nale�ało ich koniecznie czym� pocz�stowa�.

Bo�e Ciało

W dniu tym, podobnie jak w całej Polsce, odbywały si� procesje do 4 ołtarzy, które

przystrajano brzozowymi gał�zkami. Po procesji gał�zki te zabierano do domu i zatykano

jako ochron� przez paso�ytami kapusty, brukwi i buraków. Gał�zki miały te� chroni� przed

piorunami.

W oktawie Bo�ego Ciała, w Ko�ciele �wi�cono wianki z ziół, które potem

umieszczano za �wi�tym obrazem. Podczas burzy okadzano nim mieszkanie i dawano do

picia wywar z nich krowom, gdy były chore.

93

�wi�ta letnie

�w. Jan (24 czerwca)

Ró�nie �wi�to to obchodzono na Ziemi Dobrzy�skiej. Cz�sto palono w tym dniu

ogniska, co ł�czono z puszczaniem wianków na wodzie (�wi�tojanki). Utoni�cie wianka

wró�yło �mier�, natomiast zł�cznie z innym w drodze – rychłe zam��pój�cie.

Z dniem tym wi�zała si� wiara, i� osoba, która odnajdzie kwiat paproci, który kwitnie

tylko tej nocy, b�dzie szcz��liwa całe �ycie i spełni� si� jej marzenia. Wierzono równie� w

szczególn� moc czarownic tej nocy. Opowiadano o spotkaniach na Łysej Górze.

Matka Boska Zielna (15 sierpnia)

W dniu tym �wi�cono płody rolne, jak wi�zanki kwiatów, ziół, kłosów i warzywa.

Miało to zapewni� urodzaj płodów rolnych oraz chroni� przed szkodnikami. Napar z ziół

dawano krowie po ocieleniu. W czasie burzy, zioła kładziono na oknie lub kadzono nimi.

�wi�ta jesienne

�wi�to Zmarłych

Na Ziemi Dobrzy�skiej zmarłych wspominano 1 i 2 listopada. Wierzono, �e w tym

dniu dusze przychodz� na ziemi� i najpierw id� do Ko�cioła. Nie wolno było w tym dniu

wylewa� wieczorem wody, by nie obla� duszy i jej nie obrazi�. Nie wolno było tak�e wkłada�

kapusty do beczki ani ubija� masła i chodzono wcze�nie spa�. Stawiano tak�e na grobach

jadło i dawano chleb dziadom przy Ko�ciele, aby modlili si� za zmarłych.

Groby przystrajano kwiatami i zieleni� oraz palono na nich �wiecie.

�w. Andrzej

W dniu tym wró�ono powszechnie w całej Polsce. Próbowano w ten sposób odkry�

swoj� przyszło�� i czyniły to głównie dziewcz�ta.

94

6.10. Wierzenia i wró�by

Ziemia Dobrzy�ska obfitowała w wiele zwyczajów magicznych i wierze�, zwi�zanych

z ró�nymi elementami �ycia społecznego.

Zakazy magiczne zwi�zane z ci��

Zakazy te miały na celu ochron� kobiety w ci��y przed wpływem innych zakl��, a

tak�e ich celem było ograniczenie negatywnego wpływu samej ci��arnej na wygl�d i zdrowie

dziecka. Kobieta ci��arna nie mogła nosi� korali, sznurka czy miary krawieckiej, jako �e

dziecko mogło si� urodzi� uduszone p�powin�.

Ci��arna nie mogła tak�e patrze� na człowieka kalekiego, jako �e mogłoby to dotkn��

dziecka. Wierzono, �e wi�zanie supełków mogło sprawi�, i� dziecko b�dzie miało złe

uz�bienie.

Panowało przekonanie, i� je�li taka kobieta przestraszy si� czego�, a nast�pnie dotknie

jakiej� cz��ci swojego ciała, to dziecko w tym miejscu b�dzie miało znami�.

Do zakazów nale�ał zakaz podawania dziecka do chrztu prze ci��arn� kobiet�, jako �e

mogło to grozi� �mierci� jej, dziecka lub chrze�niaka.

�wiat i �ywioły

− ziemia została stworzona z wielkiego jaja,

− t�cza spuszcza swe ko�ce do wody, a potem pije j� i pada deszcz,

− �wi�ci zamiataj� niebo i pada �nieg,

− piorun zapala, a grom gasi,

− po�aru od pioruna nie gasi si�, bo to sprzeciwia si� woli Boga,

− sło�ce chowa si� na wieczór do morza,

− je�li czart ukradnie �ar od Boga, powstaje za�mienie.

Człowiek

− pierwsi ludzie byli nadzwyczajnego wzrostu, a teraz malej� i kiedy� b�d� mali, jak palec,

− trupa nie zaczn� dzioba� ptaki, dopóki człowiek go nie ujrzy,

− bez pracy �ycie człowieka si� ko�czy,

− sen chroni od �mierci,

95

− człowiek na S�dzie Ostatecznym nie b�dzie miał wi�cej ni� 32 lata,

− nie robi si� kolebki z tej samej deski, co trumny,

− dzieci nie mog� bi� swojego cienia,

− chodzenie tyłem prowadzi do piekła.

Dusza

− dusza po �mierci staje po prawej stronie i czeka na pogrzeb,

− ka�dy człowiek ma na szyi gwiazd�, które mu przy�wieca,

− dusza pokutuj�ca zaczepia ludzi,

− dusza ukazuje si� tylko odwa�nym.

�mier�

− zakl�tych skarbów strzeg� duchy,

− matka zmarła przy połogu przychodzi w nocy karmi� swe dziecko,

− pokazywanie si� �mierci koło Ko�cioła wieszczy nieszcz��cie,

− �mier� składa si� z samych ko�ci,

− �mier� czasami pomaga człowiekowi.

Zwierz�ta i ro�liny

− wyp�dzenie psów i kotów na dwór podczas burzy zabezpiecza dom,

− nietoperz wkr�ca si� we włosy i wylewa smoł�,

− je�li jaskółka przeleci pod brzuchem krowy, ta daje czerwone mleko,

− gniazdo bocianie chroni przed po�arem,

− bocian przynosi dzieci na �wiat,

− w wigili� �w. Jana kwitnie kwiat paproci i kto go znajdzie, widzi skarby ukryte w ziemi.

Wró�by

− na czyj� stron� przechyli si� knot od �wiecy, tego spotka szcz��cie,

− dło� �wierzbi – b�d� pieni�dze,

− białe plamy na paznokciach – podarunek,

− ksi�dza spotkasz w drodze – b�dzie nieszcz��cie,

− ogryzanie palców – b�dzie bieda,

− gdy psy wyj� – kto� umrze,

96

− psy wyj� gromad� – b�dzie wojna,

− zaj�c przebiegnie drog� – nieszcz��cie.

97

6.11. Strój, haft i koronka

Strój był uzale�niony od zamo�no�ci i pozycji społecznej wła�ciciela oraz mody. Na

Ziemi Dobrzy�skiej był on wykonany z wysokogatunkowych materiałów produkcji

fabrycznej. Materiał ten wyparł tkaniny wiejskie. Gdzieniegdzie utrzymał si� jeszcze wyrób

płótna, ale obecnie praktycznie zanikł.

Do głównych elementów ubioru nale�ały: sukmany, kaftany, koszule m�skie, jaki,

kabaty, gorsety kobiece, spódnice, fartuchy, chusty oraz nakrycia głowy, jak cylindry,

kapelusze, rogatywki. Do obuwia nale�ały: trzewiki, buty z cholewami, obuwie plecione z

rogo�y.

Na ubiór kobiecy składa si� koszula z białego płótna, halka, kaftan z sukna, batystowa

kryza, fartuch oraz spódnica, która mo�e by� w kolorze niebieskim, zielonym, be�owym,

bordowym lub pomara�czowym. Nieodł�czn� cz��ci� stroju s� czerwone korale, gorset, białe

po�czochy i skórzane trzewiki. Toczek nakładany jest na zwini�ty warkocz. Elementami

stroju m�skiego s�: spodnie i czamary z granatowego sukna, koszula oraz buty z długimi

cholewami. Na głow� nakłada si� czarny, filcowy kapelusz z pawim piórem albo rogatywk�

wyko�czon� barankiem (por. poni�szy rys.).

Rysunek 43. Strój dobrzy�ski

�ródło: opracowanie własne.

Uroczysty strój kobiecy zło�ony był z haftowanego czepca tiulowego lub

batystowego, okolonego kolorow� chust�, białej koszuli z kryz� i szerokimi r�kawami z

98

mankietami, sznurowanego gorsetu z wełny i wytłaczanego atłasu lub krótkiego kabata z

licznymi klinami w dolnej partii, płóciennej, wełnianej lub flanelowej halki, spódnicy cz�sto

niebieskiej suto marszczonej z tyłu, fartucha z atłasu czy mu�linu. W skład stroju wchodziły

te� chusty wełniane w ró�ne wzory, a uzupełnieniem były po�czochy, trzewiki i korale. Do

pozostałych elementów stroju kobiecego nale�ały: białe bluzki, staniki, czerwone spódnice,

białe fartuchy. Do nakry� głowy: czepce lub półszepce.

M��czy�ni na Ziemi Dobrzy�skiej ubierali si� w płócienn� koszul� z małym

kołnierzykiem, czerwony spencer, granatowy kaftan i sukman� przewi�zan� pasem. Buty z

wyci�gni�t� cholew� oaz kapelusz filcowy lub czapka dopełniały strój (por. poni�szy rys.).

Rysunek 44. Elementy stroju dobrzy�skiego

�ródło: Kultura ludowa Kujaw i ziemi dobrzy�skiej, Materiały Muzeum Etnograficznego we Włocławku.

Szczególnie bogate na tych ziemiach były hafty i koronki, obecne na czepcach,

bieli�nie, fartuchach, kołnierzykach, serwetkach, kapach na łó�ko czy r�cznikach. Najbardziej

zdobione były od�wi�tne elementy garderoby.

Hafty wykonywano ró�nymi technikami i w ró�ne wzory. Do najcz�stszych motywów

nale�ały elementy geometryczne czy ro�linne (por. poni�sze rys.).

99

Rysunek 45. Haft dobrzy�ski i koronka

�ródło: Kultura ludowa Kujaw i ziemi dobrzy�skiej, Materiały Muzeum Etnograficznego we Włocławku.

100

7. Wyniki bada� własnych nt. „mi�kkich” zasobów kulturowych Ziemi Dobrzy�skiej

Na potrzeby niniejszej analizy przeprowadzono badanie, wykorzystuj�ce �ródła

pierwotne w formie ludowych twórców dobrzy�skich oraz osób, które uczestnicz� aktywnie

w �yciu kulturalnym ziemi dobrzy�skiej oraz rozwoju i zachowaniu dziedzictwa „mi�kkich

zasobów” kulturowych tego obszaru.

Badanie miało form� badania ankietowego, przeprowadzonego w�ród 59 osób, przy

czym wi�kszo�� pyta� miała charakter otwarty (por. aneks 1 w formie kwestionariusza

ankiety).

Respondentów poproszono o ustosunkowanie si� do 6 nast�puj�cych zagadnie�:

1. Prosz� o wskazanie i krótki opis najwa�niejszych form rze�by i zdobnictwa na Ziemi

Dobrzy�skiej (np. wyroby z trzciny, słomy, zdobienie mebli, wn�trz, itp.).

2. Prosz� o wskazanie i krótki opis najwa�niejszych form r�kodzieła ludowego na Ziemi

Dobrzy�skiej (np. hafciarstwo, kowalstwo, garncarstwo, plecionkarstwo, itp.).

3. Prosz� o wskazanie i krótki opis kilku przykładów tradycyjnego po�ywienia na Ziemi

Dobrzy�skiej (np. potrawy na Wielkanoc, Bo�e Narodzenie, wesele, itp.)

4. Prosz� o wskazanie i krótki opis elementów tradycyjnego stroju ludowego na Ziemi

Dobrzy�skiej.

5. Prosz� o wskazanie i krótki opis przykładów folkloru tanecznego na Ziemi Dobrzy�skiej.

6. Prosz� o wskazanie i krótki opis przykładów tradycji i zwyczajów na Ziemi Dobrzy�skiej.

Ad 1) Odpowiadaj�c na pytanie o najwa�niejsze formy rze�b i zdobnictwa na Ziemi

Dobrzy�skiej, respondenci wskazali na nast�puj�ce przykłady tego typu „mi�kkich” zasobów

kulturowych:

− rze�by i wyroby z drewna (9 wskaza�),

− wyroby ze słomy (4 wskazania),

− rze�ba sakralna (3 wskazania),

− zdobienie mebli (2 wskazania),

− wykonywanie przedmiotów u�ytecznych do domu – podstawki pod kwiaty, �yrandole

z korzeni drzew (2 wskazania),

− zdobienie domów na Bo�e Ciało, wykonywanie ołtarzy domowych (2 wskazania),

− rze�ba Matki Boskiej Sk�pskiej wzorowana na Gotyckiej Madonnie (2 wskazania),

− zdobienie wn�trz (2 wskazania),

101

− malarstwo ozdobne (np. w ko�ciołach, 2 wskazania),

− kapliczki z reguły przypominaj�ce neogotyck� wie�yczk� ko�cieln� z wn�k� na figur�,

szczyt wie�czył zwykle krzy� kowalskiej roboty,

− malowanie elementami dekoracyjnymi ludowymi,

− paj�czki ze słomek,

− wyroby z bibuły (kwiaty), ze słomy,

− domy z dachami ze słomy,

− �wie�e kwiaty w domu, własnor�cznie robione serwety na stole (w wskazania),

− figurki przydro�ne o tematyce religijnej,

− wyroby z wie�ców do�ynkowych.

Ad 2) Odpowiadaj�c na pytanie o opis najwa�niejszych form r�kodzieła ludowego na Ziemi

Dobrzy�skiej, respondenci wskazywali najcz��ciej na nast�puj�ce elementy:

− kowalstwo (4 wskazania),

− wikliniarstwo (wyplatanie koszyków, zwłaszcza do celów gospodarczych, 3

wskazania),

− haft krzy�ykowy (3 wskazania),

− plecionkarstwo (wyroby ze sznurka zwłaszcza makaty, makatki, 3 wskazania),

− garncarstwo (2 wskazania),

− rze�by drewniane (2 wskazania),

− rze�ba (2 wskazania),

− wyroby z wikliny (2 wskazania),

− witra�e, inne przedmioty słu��ce do wyposa�enia wn�trz (2 wskazania),

− wyroby z gliny,

− malarstwo,

− haft angielski i dziurkowany,

− stroiki �wi�teczne,

− kwiatki z bibuły,

− naczynia zdobione, wyrabiane z gliny,

− malowanie makatki.

102

Ad 3) Odpowiadaj�c na pytanie o tradycyjne po�ywienie na Ziemi Dobrzy�skiej, respondenci

wskazywali najcz��ciej na takie potrawy, jak:

− mazurki (potrawa wielkanocna, 19 wskaza�),

− barszcz czerwony/z uszkami (potrawa bo�onarodzeniowa, 18 wskaza�),

− zupa grzybowa (potrawa bo�onarodzeniowa, 17 wskaza�),

− babka (potrawa wielkanocna, 17 wskaza�),

− bigos (16 wskaza�),

− pierogi (13 wskaza�),

− makowiec (potrawa bo�onarodzeniowa, 13 wskaza�),

− potrawy z jaj (potrawa wielkanocna, 12 wskaza�),

− ryby (12 wskaza�),

− �urek (Wielkanoc, 11 wskaza�),

− karp (Bo�e Narodzenie, 10 wskaza�),

− flaki (na wesele, 7 wskaza�),

− rosół (wesele, 7 wskaza�),

− schabowe (wesele, 6 wskaza�),

− zacierki (5 wskaza�),

− biała kiełbasa (Wielkanoc, 5 wskaza�),

− tort na wesele (3 wskazania),

− �ledzie (Bo�e Narodzenie, 3 wskazania),

− pospółka (3 wskazania),

− szczawiowa (2 wskazania),

− zupy owocowe z suszu (2 wskazania),

− kapusta (2 wskazania),

− kutia z maku (2 wskazania),

− placki ziemniaczane (2 wskazania),

− bochenek chleba (2 wskazania),

− sernik (2 wskazania),

− goł�bki,

− sałatka,

− kotlety mielone,

− kasza,

103

− barszcz biały,

− dro�d�ak,

− zupa rybna,

− łazanki,

− zrazy,

− szynka,

− ciasto dro�d�owe,

− p�czki,

− ziemniaki na mleku,

− bułeczki dro�d�owe.

Ad 4) Odpowiadaj�c na pytanie o elementy tradycyjnego stroju ludowego na Ziemi

Dobrzy�skiej, wskazywano na:

a) strój kobiecy, w tym:

− koszula z białego płótna,

− halka,

− kaftan wykonany z sukna,

− batystowa kryza,

− fartuch i spódnica,

− szyj� zdobiły korale,

− noszono gorset,

− białe po�czochy,

− skórzane trzewiki,

− toczek nakładany na zwini�ty warkocz;

b) strój m�ski, w tym:

− koszula,

− spodnie,

− czamara uszyta z granatowego sukna,

− buty z długimi cholewkami,

− czarny filcowy kapelusz z pawim piórem.

104

Ad 5) Odpowiadaj�c na pytanie o przykłady folkloru tanecznego na Ziemi Dobrzy�skiej,

respondenci wskazali na takie zwyczaje, jak:

− taniec na weselach, balach kameralnych, pota�cówkach, przy darciu pierza, kiszeniu

kapusty,

− polka,

− oberek,

− kujawiak,

− chodzony.

Ad 6) Odpowiadaj�c na pytanie o przykłady tradycji i zwyczajów na Ziemi Dobrzy�skiej,

wskazano na takie elementy, jak:

− �migus dyngus (26 wskaza�),

− sobota wielkanocna – �wi�conka (7 wskaza�),

− pasterka (5 wskaza�),

− �piewanie kol�d podczas wigilii (5 wskaza�),

− malowanie jajek na Wielkanoc (5 wskaza�),

− tłuczenie butelek dzie� przed weselem (5 wskaza�),

− do�ynki (4 wskazania),

− kol�dnicy (w Trzech Króli, 4 wskazania),

− całowanie kobiet w r�k� (4 wskazania),

− wieczerza wigilijna rozpoczynana wraz z wzej�ciem pierwszej gwiazdki (4

wskazania),

− dzielenie si� opłatkiem (4 wskazania),

− 12 potraw postnych podczas Wigilii (4 wskazania),

− gał�zka jemioły powieszona w domu – szcz��cie i pomy�lno�� przez cały rok (3

wskazania),

− przebiera�cy na ostatki, aby miło zako�czy� karnawał, chodzenie od domu do domu i

wspólna zabawa z gospodarzami (3 wskazania),

− choinka (strojenie, 3 wskazania),

− na Wielkanoc bicie przez chłopców dziewcz�t gał�zkami brzozowymi (2 wskazania),

− oczepiny (2 wskazania),

− po�wi�cenie pól (2 wskazania),

− obrz�dy religijne, �wi�ta ko�cielne i festyny,

105

− dzie� kobiet,

− obchody uroczysto�ci odpustów parafialnych,

− wykup weselny,

− wykup popielcowy,

− �wi�cenie wianków z ziół i zbó�,

− zostawia si� jedno miejsce wolne przy stole Wigilijnym – puste nakrycie dla go�cia,

− specjalne potrawy na Wielkanoc,

− konkurs na najdłu�sz� palm�,

− wieszanie wie�ca,

− dawanie sobie prezentów,

− wró�by wigilijne,

− zdobienie palm wielkanocnych,

− wie�ce do�ynkowe,

− Bo�e Dary,

− dziady na weselach,

− przebiera�cy na weselach,

− spotkania przy darciu pierza,

− kobieta w ci��y nie mogła nosi� korali,

− zawi�zywanie czerwonych wst��ek,

− półpo�cie – robienie psikusów zwłaszcza w domach, gdzie mieszkały panny, w

połowie Wielkiego Postu (smarowanie sadzami okien, wynoszenie bram),

− przygotowywanie wianuszków na dzie� Oktawy Bo�ego Ciała – dodawano je do

pierwszej k�pieli dziecka, do karmy dla zwierz�t,

− �niwa – rozpoczyna si� je zawsze w sobot� – dzie� Maryjny,

− gał�zki od dekoracji ołtarza w Dzie� Bo�ego Ciała utyka si� w warzywniakach i

polach uprawnych.

106

8. Propozycje działa� usprawniaj�cych w zakresie wykorzystywania „mi�kkich”

zasobów historyczno-kulturalnych Ziemi Dobrzy�skiej

Poni�ej zaprezentowano analiz� SWOT „mi�kkich” zasobów historyczno-kulturalnych

Ziemi Dobrzy�skiej, która potwierdza wyniki bada� własnych.

Tabela 17. Analiza SWOT dla rozwoju „mi�kkich” zasobów historyczno-kulturalnych Ziemi

Dobrzy�skiej

Silne strony Słabe strony

- potencjał twórczy regionu (wielu

domorosłych twórców ludowych),

- silna baza dla rozwoju tradycji i kultury

ludowej (np. do�wiadczenie, zasoby

naturalne),

- silna baza materialna dla rozwoju turystyki

wiejskiej i agroturystyki,

- czysta przyroda,

- coraz wi�cej inicjatyw oddolnych

zwi�zanych z rozwojem kultury i tradycji

ludowych,

- niekultywowanie wielu tradycji

regionalnych,

- brak b�d� niedostateczny stopie�

wykorzystania regionalnych zasobów

naturalnych i twórczych,

- słaba pomoc b�d� jej brak ze strony

lokalnych i regionalnych władz dla twórców

ludowych,

- zbiurokratyzowanie procedur zwi�zanych z

rozwojem i kultywowaniem tradycji

ludowych,

- ograniczona pomoc finansowa dla

twórców ludowych oraz mo�liwo�ci jej

pozyskiwania,

- ograniczone działania promocyjne b�d� ich

brak w odniesieniu do kultury ludowej

Szanse Zagro�enia

- coraz wi�ksze zainteresowanie

społecze�stwa i turystów zagranicznych

tradycjami i kultur� ludow�,

- coraz wi�ksze zainteresowanie młodzie�y

kultur� ludow�,

- coraz wi�ksze znaczenie turystyki

wiejskiej, agroturystyki,

- coraz wi�ksze znaczenie tendencji

proekologicznych,

- zapomnienie wielu tradycji regionalnych

przez młode pokolenia,

- trudno�� w rekultywacji tradycji

regionalnych,

- rozwój i dominacja popkultury,

- niezrozumienie warto�ci wyrobów kultury

regionalnej,

- dominacja kultury materialistycznej,

- rozpowszechnienie i dominacja produktów

107

- zwi�kszenie działa� promocyjnych kultury

ludowej, jak festyny, spotkania, szkolenia,

itp. dzi�ki wdra�aniu programów unijnych,

- mo�liwo�� uzyskania wsparcia

finansowego od Unii Europejskiej, w tym w

ramach „Stowarzyszenia Lokalna Grupa

Działania Gmin Dobrzy�skich Region

Północ”

masowych,

ródło: opracowanie własne.

Reasumuj�c, nale�y wskaza� na nast�puj�ce działania, które w nadchodz�cym czasie

mog� pomóc w rozwoju „mi�kkich” zasobów kulturowych Ziemi Dobrzy�skiej:

1. zakładanie i rozwój gospodarstw, �wiadcz�cych usługi z zakresu turystyki wiejskiej i

agroturystyki, które aktywnie współpracowałyby z twórcami ludowymi,

2. podejmowanie działa� promuj�cych lokalne i regionalne wyroby,

3. budowanie �wiadomo�ci ekologicznej społecze�stwa,

4. prowadzenie zaj�� i kursów oraz szkole� z zakresu tradycji i kultury ludowej oraz ich

materialnych przejawów dla młodzie�y oraz osób dorosłych,

5. prowadzenie kampanii informacyjnej zwi�zanej z tradycjami i kultur� ludow� (np.

poprzez festyny),

6. informowanie i rozpowszechnianie informacji nt. mo�liwych �ródeł pozyskania

dofinansowania na inicjatywy zwi�zane z rozwojem tradycji i kultury ludowej, głównie w

odniesieniu do funduszy europejskich,

7. udzielanie twórcom ludowym porad i pomocy przy wypełnianiu wniosków aplikuj�cych o

dofinansowanie projektu,

8. dalszy rozwój inicjatywy w postaci „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin

Dobrzy�skich Region Północ”.

108

Aneks 1. Kwestionariusz zastosowany w badaniu ankietowym

Szanowni Pa�stwo,

Niniejsze badanie ma na celu identyfikacj� oraz opisanie „mi�kkich” zasobów kulturowych

Ziemi Dobrzy�skiej, a tak�e zidentyfikowanie form wsparcia rozwoju tych zasobów.

Prosimy o udzielenie odpowiedzi na ka�de z poni�szych pyta�.

Badanie jest całkowicie anonimowe.

1. Prosz� o wskazanie i krótki opis kilku form rze�by i zdobnictwa na Ziemi Dobrzy�skiej

(np. wyroby z trzciny, słomy, zdobienie mebli, wn�trz, itp.):

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

2. Prosz� o wskazanie i krótki opis kilku form r�kodzieła ludowego na Ziemi Dobrzy�skiej

(np. hafciarstwo, kowalstwo, garncarstwo, plecionkarstwo, itp.):

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...



Ankieta skonstruowana na potrzeby analizy dotycz�cej obszaru


współfinansowana jest ze �rodków Unii Europejskiej w ramach działania 431

„Funkcjonowanie Lokalnej Grupy Działania, nabywanie umiej�tno�ci i aktywizacja” osi 4 LEADER

Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

109

3. Prosz� o wskazanie i krótki opis kilku przykładów tradycyjnego po�ywienia na Ziemi

Dobrzy�skiej (np. potrawy na Wielkanoc, Bo�e Narodzenie, wesele, itp.):

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

4. Prosz� o wskazanie i krótki opis elementów tradycyjnego stroju ludowego na Ziemi

Dobrzy�skiej:

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

5. Prosz� o wskazanie i krótki opis przykładów folkloru tanecznego na Ziemi Dobrzy�skiej:

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………………………...

Dzi�kujemy za udział w badaniu!



Ankieta skonstruowana na potrzeby analizy dotycz�cej obszaru


współfinansowana jest ze �rodków Unii Europejskiej w ramach działania 431

„Funkcjonowanie Lokalnej Grupy Działania, nabywanie umiej�tno�ci i aktywizacja” osi 4 LEADER

Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

110

BIBLIOGRAFIA

1. Bartoszewski Ryszard, Chro�my dziedzictwo kulturowe ziemi dobrzy�skiej.

Przedmioty z zagrody i gospodarstwa domowego, Album, Chalin 2005.

2. Główny Urz�d Statystyczny, http://www.stat.gov.pl.

3. Karwicka Teresa, Kultura ludowa ziemi dobrzy�skiej, PWN, Toru� 1979.

4. Kultura ludowa Kujaw i ziemi dobrzy�skiej, Materiały Muzeum Etnograficznego we

Włocławku.

5. Kultura ludowa Kujaw i ziemi dobrzy�skiej, Muzeum Ziemi Kujawskiej i

Dobrzy�skiej, Włocławek 1993.

6. Kurz�tkowski Mieczysław, Mały słownik ochrony zabytków, Warszawa 1989.

7. Paszkowski Zbigniew, Dziedzictwo kulturowe a rozwój gospodarczy miast,

Politechnika Szczeci�ska.

8. Pawłowska Krystyna, Sztuka ludowa na Kujawach. Rze�ba i zdobnictwo na

Kujawach, Dobrzy�sko-Kujawskie Towarzystwo Kulturalne, Włocławek 2003.

9. Petrów Aleksander, Lud ziemi dobrzy�skiej, jego zwyczaje, mowa, obrz�dy, pie�ni,

leki, zagadki, przysłowia itp., Drukarnia Uniwersytetu Jagiello�skiego, Kraków 1878.

10. Piskorz-Branekova El�bieta, Polskie stroje ludowe, MUZA SA, Warszawa 2003.

11. Sejmik kultury gmin ziemi dobrzy�skiej, Materiały z sesji popularnonaukowej, Osiek

nad Wisł� 1997.

12. Strona internetowa gminy Brzuze, http://www.brzuze.pl.

13. Strona internetowa gminy Osiek , http://www.gminaosiek.pl.

14. Strona internetowa gminy Rogowo, http://www.rogowo.pl.

15. Strona internetowa gminy Rypin, http://www.rypin.pl.

16. Strona internetowa gminy �wiedziebnia, http://www.swiedziebnia.pl.

17. Strona internetowa gminy W�pielsk, http://www.wapielsk.republika.pl.

18. Strona internetowa Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzy�skiej we Włocławku,

http://www.muzeum.wloclawek.pl.

19. �wi�ch Jan, Architektura chłopska ziemi dobrzy�skiej od połowy XVIII wieku do lat

czterdziestych XX wieku, TOP KURIER, Toru� 2002.

20. UNESCO, http://www.unesco.pl.

21. Ziemia dobrzy�ska, Zeszyty historyczne Dobrzy�skiego Oddziału WTN (nr VII),

Dobrzy�ski Oddział Włocławskiego Towarzystwa Naukowego, Rypin 2000.

111



Operacja, maj�ca na celu badanie nad obszarem obj�tym LSR

Na potrzeby analizy dotycz�cej „mi�kkich” zasobów kulturowych i historycznych


współfinansowana jest ze �rodków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER

Analiza mi kkich zasobów kulturowych i historycznych · tabela). Tabela 1. Struktura LGD L.p....

Documents

Transcript of Analiza mi kkich zasobów kulturowych i historycznych · tabela). Tabela 1. Struktura LGD L.p....