Alina Dworak

Zdrowie jako determinant ludzkiegopotencjałuChowanna 1, 151-163

2015

Alina DworakUniwersytetŚląski

Zdrowie jako determinant ludzkiego potencjału

Ludzie błagają Boga o zdrowie. Nikt jednak ze śmiertelników nie myśli, że zachowanie zdrowia leży w jego własnych rękach.

Demokrytz Abdery

Wprowadzenie

Człowiek–jakoistotabiopsychospołeczna–nakażdymetapierozwojujestinny,ciąglesięzmienia,zarównopodwzględemfizycznym,morfo-logicznym,psychicznym,jaki społecznym.Owązmiennośćdeterminująnietylkowłaściwościbiologiczne,lecztakżeśrodowisko,w którymczło-wiekżyje,rozwijasię.Wokreślonymśrodowiskuczłowiekmaokreślonepotrzebyi swoimzachowaniemdążydoichzaspokojenia,coz koleiwa-runkujeprawidłowefunkcjonowaniejednostki,zarównotobiologiczne,jaki społeczne,związanez pełnieniemrólspołecznych.

Należyzatemzadaćpytanie:codeterminujerozwójczłowieka,decydu-jąco jegozasobach,możliwościach,sile,mocy,potencjale?

Naprocesrozwojuczłowiekai ostatecznyefekttegorozwojuskładasięinterakcjamiędzygenamia środowiskiem.Każdyosobnikjestistotąniepowtarzalną,maswójgenotyp,czyliprzekazanyprzezrodzicówze-stawinformacjigenetycznej,a takżeindywidualnyzespółanatomicznych,fizjologicznych,biochemicznychcech.Tepozostającepozanaszymwpły-wemczynnikinazywamydeterminantami.Naśrodowiskożyciaczłowie-kaskładasięśrodowiskanaturalne,przyrodnicze,jaki środowiskospo-łeczne,któretworzyrodzinawrazz jejwarunkamisocjalno-bytowymi

AlinaDworak152

i pełnionymifunkcjamiorazw którymjednostkadojrzewa.Wkażdymz  tychśrodowiskobecnesączynniki,któremogąulegaćmodyfikacji,a tymsamymw sposóbpozytywnylubnegatywnyoddziaływaćnajed-nostkę,zmieniającprzekazywanyprzezrodzicówpotencjałgenetyczny1.Abyprzeżyć,człowiek,któryprzezwiekiżyłwewzględnejharmoniiześrodowiskiem,byłzmuszonydowysiłkufizycznego;w XXwiekuowośrodowiskostałosiędlaludzizagrożeniem.Współczesnyczłowiekswojąpracęwykonujenasiedząco,popowrociedodomuodpoczywa,siedzącprzedtelewizoremczykomputerem.Trybżyciawspółczesnegoczłowie-ka,jakpodajeIrminaMięsowicz,zmieniła„chemia,któraopanowałapra-wiewszystkiedziedzinyżycia.Zmieniasięskładgleby,powietrza,a takżepożywienia”2.Eliminacjaz życiacodziennegoaktywnościruchowej,nie-właściwysposóbodżywiania,podwyższonaaktywnośćukładunerwowe-gopośrednioprzyczyniłysiędospadkuskutecznościmechanizmówadap-tacjifizjologiczneji wzrostuzapadalnościnawielechorób,w tymchoróbcywilizacyjnych,naprzykładcukrzycy,alergii,choróbukładukrążenia3.

Zagadnieniezdrowia,jegouwarunkowań,wpływunarozwóji społecz-nefunkcjonowanieczłowiekajestprzedmiotemzainteresowaniauczo-nych,badaczyodnajdawniejszychczasów.Odzawszeczłowiekdążyłdoutrzymania(lubodzyskania)pełnejsprawnościzarównobiologicznej,psychicznej,jaki społecznej,umożliwiającejnormalneżycie.

Dyskurs wokół pojęcia „zdrowie”

JakpiszeBarbaraWoynarowska,„Zdrowiejestpojęciemabstrakcyjnym,bardzotrudnymdozdefiniowaniai domierzenia.Zajmująsięnimprzed-stawicielenaukmedycznychi społecznych(psychologia,socjologia,pe-dagogikazdrowia)oraznauko zdrowiu,zdrowiapublicznego,promocjizdrowia”4.Wielośćdefinicjizdrowiapozwalawnioskować,żejesttopo-jęciewieloznaczne,częstodefiniowanei interpretowanew zależnościodkontekstu;problematykazdrowiaaktualniebywarozważanaw perspek-tywienietylkonaukowej,lecztakżespołecznej.

1 B. Woynarowska: Rozwój biologiczny człowieka. W: Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. Red. B. Woynarowska et al. Warszawa: Wydawnic-twoNaukowePWN,2010,s.42.

2 I. Mięsowicz: Genetyczne i środowiskowe czynniki rozwoju człowieka i zacho-wania.W:Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania.Red.A. Jaczew-ski. Warszawa:WydawnictwoAkademickie„Żak”,2001,s.240.

3 Ibidem,s.240–242.4 B. Woynarowska: Zdrowie i wybrane problemy zdrowotne dzieci i młodzieży.

W:Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania…,s.18.

Zdrowiejakodeterminantludzkiegopotencjału 153

Wartopokrótceprzypomniećpostrzeganieideizdrowiaw medycy-nieeuropejskiej.WIVwiekuprzednarodzeniemChrystusanagreckiejwyspie Kos Hipokrates propagował zasady, zgodnie z  którymi dobresamopoczucie,rozumianejakozdrowielubjegobrak(choroba),zależyodrównowagimiędzytym,conaszotacza,i tym,conanasoddziałuje,czyliwiatrem,temperaturą,wodą,glebą,a indywidualnymsposobemodżywiania, zwyczajami seksualnymi, pracą czy odpoczynkiem. Owarównowagazewnętrznamiędzytym,conasotacza,mawpływnarów-nowagę wewnętrzną. Stosowane praktyki medyczne były rozumianejakopomaganiesiłomnaturyw odzyskiwaniuprzezczłowiekazdrowia5.PersonifikacjępojęciazdrowiastanowiłaHygeia,greckabogini,w wieluźródłachpodawanajakocórka,siostralubżonapierwszegolegendarnegogreckiegolekarzaAsklepiosa.Hygeiasymbolizujecnotyzdrowegożycia,ideał„w zdrowymcielezdrowyduch”,a zatemwiarę,żekażdy,ktożyjezgodniez rozumem,możebyćzdrowy.Odimieniatejboginiwywodzisięnazwahigieny.Asklepios,reprezentującynurtmedycynynaprawczej,zadanialekarzasprowadzałdoleczeniachoróbi przywracaniazdrowia.ZatemAsklepiosi Hygeiasymbolizujądwanurtymedycynyistniejąceodzamierzchłychczasów6.

Platon(437–347p.n.e.)definiowałzdrowiejakofunkcjędoskonaleniażyciai kulturowejrelatywizacjidiety.WIVwiekup.n.e.stoicyw swo-jejfilozofiiwywyższaliponadwszystkowartościumysłowe,dewaluującwartośćzdrowiafizycznego.Wowychczasachsposóbżyciaw zdrowiui radzeniesobiew chorobiebyłymiernikiempoziomukultury,a samaśmierćw hierarchiiwartościzajmowałaniskąpozycję.Filozofowiegreccyi rzymscyorazlekarzeowychczasówswojepoglądyopieralinaopisanymprzezGalena(129–199n.e.)tzw.schemacieuniwersalnymi dzieleCorpus Hipocraticum.Wartozaznaczyć,żeówczesnezapatrywanianaproblema-tykęzdrowiabyłyzbliżonedopoglądówHipokratesa.

Symbolicznąpostaciąprzejściaodmedycynyśredniowiecznejdome-dycynyczasównowożytnychjestniemieckilekarzi filozofParacelsus(1493–1541),twórcauniwersalnejdoktrynymakro-i mikrokosmosu,we-długktórejzdrowieniejestprzeznaturędane,a musibyćstalezdobywa-ne7.NaprzełomieXVIIIi XIXwiekufilozofFriedrichWilhelmJosephvon

5 M. Sygit: Wprowadzenie. W: Idem: Zdrowie publiczne. Warszawa: WoltersKluwerPolska,2010,s.21–22.

6 B. Woynarowska: Edukacja zdrowotna – podstawy teoretyczne i metodyczne.W: Eadem: Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki. Warszawa: Wydawnic-twoNaukowePWN,2007,s.17–18.

7 J. Karski: Znaczenie rozwoju pojęcia zdrowie dla tworzenia nowych pojęć i war-tości.W: Idem: Praktyka i teoria promocji zdrowia.Wybrane zagadnienia.Warsza-wa:CeDeWu,2003,s.10.

AlinaDworak154

Schellingwyrażałpogląd,żechorobatoskładoważyciabędącaobjawemzmianyproporcjiżyciowychzasad,a zdrowiespostrzegałjakorównowa-gęowychzasad.GeorgWilhelmFriedrichHegelz koleiokreślałchorobęjakostanorganizmubędącegonosicielem„bakcylaśmierci”,podczasgdyzdrowieoznaczałoharmoniętegoorganizmu.OdXIXwiekumedycynazaczęłasięograniczaćdodziałańleczniczych8.OdXXwiekuażpoczasynamwspółczesneośrodkiemmyślio zdrowiujestczłowiekw wymiarzeholistycznym.Zdrowiezaśpodlegainterpretacjinietylkomedycznej,lecztakżefizjologicznej,socjologicznej,psychologicznej,społecznej,techno-logicznej,kulturowej9.

Granicąoddzielającąmedyczneujęciezdrowiaodjegowspółczesnychkoncepcjibyłow 1941rokusformułowanieukuteprzezGeorge’aSige-rista,żezdrowymmożebyćczłowieko harmonijnymrozwojufizycz-nym,psychicznym,dobrzeadaptującysięw środowiskuspołecznym,realizujący swoje zdolności fizyczne i  umysłowe, dostosowujący siędozmieniającegosięotoczenia,jeślizmianyniewykraczająpozagra-niceprzyjętychnorm.Azatemzdrowienieograniczasiętylkodobra-ku choroby; zdrowie to ponadto pełna radość i  ochota wypełnianianałożonych na każdego obowiązków. To właśnie propozycja Sigeri-stabyłapodstawądefinicjizdrowiazawartejw dokumentachWHO10.W definicjitejorganizacjizdrowieujętow kategoriidobrostanu,do-brostan społeczny określono jako funkcjonowanie w  relacjach spo-łecznych,to,w jakimstopniuludziesąaktywniw życiuspołeczności,którychsąuczestnikami.Zdrowyczłowiektoczłowiekzdolnydoreali-zacjizadań,któresobiewyznaczyłlubktórezostałymuwyznaczone11.JakgłosidokumentZdrowie 21. Zdrowie dla wszystkich w XXIwieku,wewspółczesnejkoncepcjizdrowiai promocjizdrowiaprzyjmujesię,żezdrowietoprawokażdegoczłowieka12.Zdrowieczłowiekatraktowanejestw sposóbcałościowy,wielowymiarowy,uwzględniasięto,żejestonouwarunkowanewielomaczynnikami.Zdrowiejestdynamicznymprocesemrównoważeniapotrzebjednostkiz wymaganiamistawianymiprzezotoczenie;determinowanepoziomemzasobów,tkwiącychw jed-

8 E. Syrek: Zdrowie i jego determinanty.W: Eadem: Zdrowie w aspekcie peda-gogiki społecznej.Katowice:WydawnictwoUniwersytetuŚląskiego,2000,s.38.

9 J.B. Karski: Znaczenie rozwoju pojęcia zdrowia…,s.9–11.10 B. Woynarowska: Edukacja zdrowotna – podstawy teoretyczne i metodycz-

ne…,s.18–19.11 B. Tobiasz-Adamczyk: Socjologiczne koncepcje zdrowia i choroby. W: Ea-

dem: Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby.Kraków:WydawnictwoUni-wersytetuJagiellońskiego,2000,s.22–23.

12 Zdrowie 21. Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku.[Tłum.J.B. Karski].Warsza-wa–Kraków: Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia–Uniwersy-teckieWydawnictwo„Vesalius”,2001,s.11.

Zdrowiejakodeterminantludzkiegopotencjału 155

nostceorazw środowisku;zasobyteskładająsięnapotencjałzdrowotnyczłowieka13.

PojęciezdrowiaodlatosiemdziesiątychXXwiekupojawiasięw doku-mentachi publikacjachWHO.Jesttoefektemprzemian,przechodzeniaod„erymedycznej”do„postmedycznej”,którazakładaobciążeniewalkąo zdrowieinstytucjiżyciaspołecznegoi kładziedużynacisknaindywi-dualnezachowaniazdrowotne14.Współczesnedefinicjeujmujązdrowiew kategoriisamodzielności,aktywnościi twórczegożycia.Zdrowieokreś-lanejestw kategoriipotencjału,jakimczłowiekdysponujew realizacjiswoichcelów,dopasowanychdoswoichmożliwości,strategiiżyciowych15.

Historia rozumienia pojęcia zdrowia to historia idei łączących sięz praktykąmedycznąi rzeczywistościąspołeczno-kulturową16.

Zdrowie jako potencjał

Rozwój człowieka można zdefiniować jako proces zmierzający do po-szerzeniamożliwościjednostki.Możliwościtemogąbyćnieograniczonei zmienne,alebezwzględunapoziomrozwoju,czasi miejscesłużązdro-wiu,gwarantującemudostępdowiedzy,zasobówmaterialnych,intelek-tualnych,zapewniającychlepszypoziom,jakośćżycia.Postrzeganieprzezczłowiekaswoichmożliwościw kontekściekultury,wartości,osobistychcelów,standardówpozostajew ścisłymzwiązkuzestanemfizycznym,psychicznymczłowieka,jegospołecznymirelacjamii stopniemniezależ-ności.Zdrowienależywięcpostrzegaćjakodynamicznyprocesstałegoprzystosowywaniasięorganizmudowarunkówbiogeograficznych,spo-łeczno-bytowychgwarantującychoptymalnefunkcjonowaniejednostkiprzezjaknajdłuższyczas.Zdrowiewewszystkichspołeczeństwach,kul-turachjestdobrem,stanempożądanymi odczuwanym,uznawanymzawartośći zasóbspołeczeństwa17.

13 M. Kowalski, A. Gaweł: Wstęp.W: I idem: Zdrowie – wartość – edukacja.Kraków:OficynaWydawnicza„Impuls”,2006,s.10.

14 T.B. Kulik: Koncepcja zdrowia w medycynie. W: Zdrowie w medycynie i na-ukach społecznych. Red. T.B. Kulik, I. Wrońska. Stalowa Wola: Wydział NaukSpołecznychKatolickiegoUniwersytetuLubelskiego.Filia.OficynaWydawniczaFundacjiUniwersyteckiej,2000,s.15.

15 Z. Kawczyńska-Butr ym: Wyzwania rodziny: zdrowie, choroba, niepełno-sprawność, starość.Lublin:Makmed,2008,s.60–61.

16 J.B. Karski: Zdrowie i promocja zdrowia (aspekt ewolucyjny). W: Promo-cja zdrowia. Wprowadzenie do zagadnień krzewienia zdrowia. Red. J.B. Karski,Z. Słońska, B.W. Wasilewski. Wyd.2.Warszawa:Sanmedia,1994,s.15–18.

17 B. Woynarowska: Zdrowie, edukacja do zdrowia, promocja zdrowia.W:Bio-logiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania…,s.110–111.

AlinaDworak156

Wśródwielościpodejśćdodefiniowaniazdrowiaznajdująsięrównieżtakie,któreujmujązdrowiew kategoriipotencjału,wartości,zasobów.W1986rokuw Ottawieprzyjętonajnowsządefinicjęzdrowia,wedługktórej„zdrowiejestzasobem,potencjałemindywidualnymi społecznym,jednymz bogactwnaturalnychkraju,determinującychrozwójspołecz-ny,gospodarczy,indywidualny.Sprzyjająlubszkodząmuczynnikipoli-tyczne,ekonomiczne,społeczne,kulturowe,środowiskowe,biologiczneorazsposóbpostępowania,wreszciestylżycia”18.Równieżsocjologicznyparadygmatzdrowiawyrażazdrowiew dwóchpojęciach:dynamicznejrównowagii potencjałuzdrowia.Warunkiemutrzymaniaowejrówno-wagijestpotencjałzdrowotnywłaściwyczłowiekowii otaczającemugośrodowisku;wielkośćtegopotencjałuwarunkują:odpornośćnastres,fizjologicznerezerwyenergii,otrzymywanewsparciespołeczne,pro-zdrowotneczyproekologicznesystemuwartościkulturowych19.Pojęciezasobu kojarzy się z  zasobami naturalnymi lub z  zasobami ludzkimi,z czymś,coposiadamyczyzgromadziliśmy,alejednocześniewskazujenacośpożądanego,wartościowego,warunkującegoosiągnięciezamie-rzonegocelu.JakpiszeAnnaGaweł,„pojęciezasobuw relacjidozdrowiamożebyćstosowanew dwojakimznaczeniu:możnapotraktowaćsamozdrowiew charakterzezasobubądźstosowaćodwrotnykierunekrelacjii wówczaspoddaćanaliziezasobydlazdrowia(zasobyzdrowotne)–czyliczynnikisłużącejegoosiąganiui doskonaleniu”20.WNarodowym Progra-mie Zdrowia na lata 2007–2015czytamy,żezdrowiejestzasobem,bogac-twemjednostkii społeczeństwa,tylkospołeczeństwozdrowegwarantujespołeczno-ekonomicznyrozwój.Zdrowiejakośrodeksłużyzdobywaniulepszejjakościżycia,gwarantującejsprawnei satysfakcjonującefunkcjo-nowaniedopóźnejstarości.Jakożezdrowieniemacharakterustatycz-nego,wewszystkichokresachżycianależyjechronić,czemumasłużyćprofilaktyka;promocjazdrowiamazazadaniepomnażaniei zwiększaniepotencjałuzdrowia,w sytuacjichorobynatomiastnależyzdrowieprzy-wracać,czemumasłużyćleczenielubrehabilitacja21.Zdrowiejestza-

18 M.A. Basińska: Wybrane zagadnienia z psychologii zdrowia. W: Promocja zdrowia. Dla studentów studiów licencjackich kierunku pielęgniarstwo i położnictwo.T. 1:Teoretyczne podstawy promocji zdrowia.Red.A. Andruszkiewicz, M. Ba-naszkiewicz. Lublin:WydawnictwoCzelej,2008,s.26.

19 R. Gil, A. Dziedziczko: Pojęcie świadomości zdrowotnej, zdrowia i choroby.„ZdrowiePubliczne”2004,nr114(2),s.250–255.

20 A. Gaweł: Problematyka zasobów zdrowotnych w kontekście pedagogicznym.W: Edukacja zdrowotna. Dokonania, aktualności, perspektywy. Red. I. Gembal-czyk, B. Fedyn. Racibórz:WydawnictwoPaństwowejWyższejSzkołyZawodo-wej,2013,s.25.

21 Narodowy Program Zdrowia na lata 2007–2015. http://www.mz.gov.pl/__data/assets/pdf_file/0020/12494/zal_urm_npz_90_15052007p.pdf[dostęp:16.05.2013].

Zdrowiejakodeterminantludzkiegopotencjału 157

sobem(środkiem)dlakażdegoczłowieka;z zasobutegoczłowiekmożekorzystać.Wykorzystaniepotencjałuzdrowiaumożliwiajednostceżycietwórcze,satysfakcjonujące,spełnione.Tylkospołeczeństwozdrowejestzdolnedotworzeniadóbrmaterialnychkulturowych22.Azatemczłowiekzdrowymożelepieji łatwiejwykorzystywaćswojemożliwości,odnosićsukcesy,rozwijaćswojepasjei zainteresowania.Obciążeniechorobami,niepełnosprawnośćczyprzedwczesnaumieralnośćmająkonsekwencjezarównoekonomiczne,jaki społeczne.

Zdrowiemożnaanalizowaćz perspektywywartości(wzależnościodsposobuinterpretowaniategopojęcia)23:

– deklarowanych–zdrowieuznawanezawarunekszczęścia,uważanezacośbardzoważnego;

– akceptowanych–zdrowienależyszanowaći oniedbać;– pożądanych–byciezdrowymi utrzymaniezdrowiawymagaenergii,

środkówfinansowych;– praktykowanych–torzeczywistedziałanienarzeczzdrowia,wzmac-

nianiego,wykorzystywaniedoosiąganiainnychcelów.Zdrowiejakowartośćindywidualnaczyspołecznajesttematemzarów-

nonaukspołecznych,jaki nauko wychowaniuw promocjizdrowia.Jestniezbędnew osiąganiuindywidualnychcelówżyciowych,zaspokajaniuaspiracjiżyciowych,a w kontekściewartościspołecznejgenerujepomna-żaniedóbrspołeczno-ekonomicznychi kulturowych24.Wartośćzdrowiawyzwalasiły,motywuje,warunkujestosunekdootaczającegoświata,ocenęprzeszłości,wybórcelówi kierunkudziałania.Stanowiźródłotoż-samościjednostki,pozwalanapodejmowanieistotnychdecyzji,takichjakwybórzawodu,stylużycia,inspirujedodziałania,jestczynnikiemaktywującymkupodmiotowości.Korelacjawartość–zdrowie,zdrowie–wartośćodnosisiędoegzystencjijednostki,dopodmiotowegoprocesubycia,stawaniasię,spełnienia.Abytakpojmowanezdrowiestałosięin-strumentemprawidłowegorozwoju,musibyćdostrzeżone,zrozumiane,zaakceptowane,urzeczywistnione25.

22 B. Woynarowska: Edukacja zdrowotna – podstawy teoretyczne i metodycz-ne…,s.40.

23 Z. Ratajczak: Model zachowania się człowieka wobec własnego zdrowia. Wnioski dla praktyki promocyjnej. W: Promocja zdrowia. Psychologiczne podstawy wdrożeń. Red. Z. Ratajczak, I. Heszen-Niejodek. Katowice: WydawnictwoUniwersytetuŚląskiego,1997,s.58–59.

24 E. Syrek: Środowisko, kultura i zdrowie. Modele polityki i stanowisk w kwestii promocji zdrowia. W: Eadem: Zdrowie i wychowanie a jakość życia. Perspektywy i humanistyczne orientacje poznawcze.Katowice:WydawnictwoUniwersytetuŚlą-skiego,2008,s.40.

25 M. Kowalski, A. Gaweł: Aksjologiczne konteksty zdrowia.W: I idem: Zdro-wie – wartość – edukacja…,s.60–61.

AlinaDworak158

WlatachsiedemdziesiątychXXwiekupojawiłosięzwiązanezezdro-wiempojęciejakościżycia.Pojęcietoobejmujeaspektyżyciadotyczącezdrowiai działaniasłużąceutrzymaniuzdrowia.Jakośćżyciadefiniowanajestjakozadowoleniejednostkiz fizycznego,psychicznego,emocjonalne-gofunkcjonowania,relacjirodzinnychi społecznych,a takżetego,w jakisposóbstanzdrowiawpływanazdolnośćprowadzenianormalnegoży-cia26.Wpomiarzejakościżyciazwiązanejzezdrowiemuwzględniasięobszary(zagadnienia)dotyczące:

– funkcjonowaniafizycznego(samoobsługa,poruszaniesię),– funkcjonowaniapsychicznegow kontekściepozytywnychi negatyw-

nychemocji,– funkcjonowania społecznego, a  więc więzi społeczne, stosunki ro-

dzinne,ogólnesamopoczuciei zadowoleniez życiaorazpostrzeganiezdrowia27.

Szczególnieważnymwyznacznikiemjakościżyciajeststanzdrowia.Dlategow dokumentachWHOzwracasięuwagęnaznaczeniezdrowianietylkodlajakościżyciajednostekczygrupspołecznych,lecztakżedlarozwojukulturowego,społecznego,ekonomicznego28.

Zatemzdrowie,będąceobiektempragnieńwieluludzi,niemusibyćrównoznacznez odczuwaniemdobregosamopoczucia.Możemypowie-dzie,żejestpewnymstanemposiadania,mocą,możliwością,wytwórczązdolnościątkwiącąw każdymczłowieku.

Podsumowanie, czyli o potrzebie inwestowania w zdrowie i wychowania do zdrowia

Człowiek sam tworzy własne zdrowie. Podczas czynności dnia co-dziennego,pracy,zabawy,odpoczynku,pracydlaśrodowiskatworzysięi odczuwazdrowie.Abybyćaktywnymw trosceo swojezdrowie,kontrolowaćwłasnezdrowie,wzmacniaćjegopotencjał,uczestniczyćw procesieleczenia,należywiedzieć,czemusłużyedukacjazdrowot-na,będącazasadniczymelementempromocjizdrowia,rozumiećedu-kacjęzdrowotną,umieći chciećjązastosować29.Edukacjazdrowotna

26 B. Woynarowska: Edukacja zdrowotna – podstawy teoretyczne i metodycz-ne…,s.42–43.

27 J. Mazur: Pomiar jakości życia. W: Horyzonty metodyczne w epidemiologii.Red.Z.J. Brzeziński. Warszawa:KomisjaEpidemiologiiiZdrowiaPublicznego.WydziałNaukMedycznychPAN,2005,s.41.

28 E. Syrek: Wstęp.W: Eadem: Zdrowie i wychowanie a jakość życia…,s.9–10.29 B. Woynarowska: Edukacja zdrowotna – podstawy teoretyczne i metodycz-

ne…,s.126–128.

Zdrowiejakodeterminantludzkiegopotencjału 159

obejmujewiedzę,przekonania,zachowania,sposobyi styleżycia,słu-żąceutrzymaniuzdrowianaodpowiednimpoziomie30.Kształtowaniewłasnegozdrowiaorazdbałośćo niewymagaprzyjęciawobeczdrowiapostawyautokreacyjnej,związanejz przekonaniem,żekażdyczłowiekjestodpowiedzialnyzaswójlos,pomyślnośći zdrowie.Swoimzachowa-niemczłowiekmożekreowaćzdrowie,abyzagwarantowaćjegosprawnefunkcjonowanieorazmożliwośćzaspokajaniażyciowychaspiracjijaknajdłużej31.

WdokumencieWHOZdrowie 21. Zdrowie dla wszystkich w XXI wiekuwskazanonapotrzebęinwestowaniaw zdrowiemożliwiejaknajwcześ-niej. Już w  okresie prenatalnym powinno się przygotować rodzicówdzieckadopełnienianowychrólpoprzezdostarczenieodpowiedniejwiedzy,przygotowującejrodzicówdoporodui opiekinadniemowla-kiem.Wokresiedzieciństwagłównymobiektemoddziaływańeduka-cyjnychopróczrodzicówi dzieckapowinnibyćpozostaliczłonkowierodzinyorazinstytucjeopiekizdrowotnej.Przekazywaniewiedzy,roz-wijanieumiejętnościniezbędnychdopoznawaniai zrozumieniasiebiesamego,otaczającegośrodowiska,nabywaniaumiejętnościkomunikacjiinterpersonalnejorazzdrowegostylużyciazewskazaniemznaczeniaaktywności fizycznej, racjonalnej diety to priorytetowe zadania dlaokresudzieciństwa.Wokresieszkolnympojawiająsięnowewyzwa-niaw zakresieedukacjizdrowotnej;rodzice,szkołapowinnizwrócićszczególnąuwagęnanoweobciążeniapsychicznetowarzyszącedziec-ku,a związanez realizacjąprogramunauczaniaczyfunkcjonowaniemspołecznymdziecka/ucznia.Wedukacjizdrowotnejnależypołożyćna-cisknakształtowanieosobowości,nawykówi przekonań,właściwychpostawwobeczdrowia,poczuciaodpowiedzialnościzazdrowiewłasnei innych,potrzebyklasyfikacjiwłasnegosystemuwartościczykształ-towanieprozdrowotnegostylużycia.Wokresiedorastaniaznaczenianabierawspomaganieprocesuposzerzaniawiedzyw zakresiezdrowiafizycznego,psychicznego,społecznego,wzmacnianiepoczuciaodpowie-dzialnościzazdrowieczyświadomościekologicznej32.JakpodajeEwaSyrek,„dbałośćo zdrowiedzieci,tworzenieimzdrowegostartuw ży-ciemusibyćnajwyższympriorytetemkażdegospołeczeństwa,takżepolskiego.Dobrezdrowiefizycznei psychospołecznedziecii młodzieżyłączysięwieloaspektowoz odpowiednimfunkcjonowaniemśrodowi-skarodzinnego,szkolnego,gruprówieśniczych,środowiskalokalne-

30 M. Sygit: Wprowadzenie…,s.26–27.31 A. Gniazdkowski: Rola wybranych czynników psychospołecznych w procesie

wdrażania promocji zdrowia w Polsce.„PromocjaZdrowia.NaukiSpołeczneiMe-dycyna”1995,nr7,s.22–28.

32 Zdrowie 21…,s.61–70.

AlinaDworak160

go”33.W okresiedorosłościnależydbaćo zdrowiepsychiczne,gwaran-tującedalszyrozwójosobowości,kształtowaniegotowościdorealizacjizadańspołecznych,wynikającychz pełnionychrólspołecznych,a tak-żepodejmowaćrefleksjęnadwłasnymrozwojem,poszukiwaniemcelui sensużycia.Okresstarościwymagadziałańukierunkowanychnaza-pobieganiezaburzeniompsychicznym,samotności,utrzymanieodpo-wiedniejjakościżycia34.

Należypodkreślić,żepoczuciewartościzdrowiai sposóbjegotrak-towaniadeterminowanyjestkulturą,wiekiem,wykształceniem,środo-wiskiem,przynależnościądookreślonejgrupyspołecznej,sytuacjąspo-łeczno-ekonomiczną,zawodową.JakpiszeMaciejDemel,„wychowaniestanowijedenz istotnychwarunkówzdrowia.Zdrowietoniedarniebiosdanynazawsze”35.Nadzdrowiemnależywięcpracować,a pracatamacharakterpedagogiczny36.Zdrowiei edukacja,rozumianajakowychowa-niei kształcenie,uczeniesięprzezcałeżycie,sąz sobąściślepowiąza-ne,a tazależnośćdotyczyzarównojednostki,rodziny,jaki przedszkola,szkoły,politykizdrowotnejpaństwa37. Edukacjazdrowotnaczypromocjazdrowiatoobszarydziałań,w którychniepowinnozabraknąćpedago-gów.Pedagodzypodejmującyproblematykęzdrowiakoncentrująsięnaznaczeniustanuzdrowiadlawychowaniai nauczania38.

Bibliografia

BasińskaM.A.:Wybrane zagadnienia z psychologii zdrowia.W:Promocja zdrowia. Dla studentów studiów licencjackich kierunku pielęgniarstwo i po-łożnictwo.T.1:Teoretyczne podstawy promocji zdrowia.Red.A.Andrusz-kiewicz, M. Banaszkiewicz. Lublin:WydawnictwoCzelej,2008.

Demel M.:Słowo wstępne do pierwszego wydania.W: Idem: Pedagogika zdrowia.Wyd.2.zm.Warszawa:WydawnictwaSzkolnei Pedagogiczne,1980.

33 E. Syrek: Zdrowie. Szkoła i zdrowie.W:Zagrożenia człowieka i idei sprawied-liwości społecznej.V Zjazd Pedagogów Społecznych.T.1.Red.T. Pi lch, T. Sosnow-ski. Warszawa:WydawnictwoAkademickie„Żak”,2013,s.94.

34 Zdrowie 21…,s.70–74.35 M. Demel: Słowo wstępne do pierwszego wydania. W: Pedagogika zdrowia.

Wyd.2.zm.Warszawa:WydawnictwaSzkolneiPedagogiczne,1980,s.5.36 Ibidem,s.6.37 B. Woynarowska: Zdrowie i wybrane problemy zdrowotne dzieci i młodzie-

ży…,s.233.38 A. Radziewicz-Winnicki: Zainteresowanie nauk społecznych poglądami

i zachowaniami w dziedzinie zdrowia i choroby a lansowanie określonych wzorów so-cjalizacji zdrowotnej.„Chowanna”2002,T.1(18),s.33.

Zdrowiejakodeterminantludzkiegopotencjału 161

G awe ł A.: Problematyka zasobów zdrowotnych w  kontekście pedagogicz-nym.W:Edukacja zdrowotna. Dokonania, aktualności, perspektywy.Red.I.Gembalczyk,B.Fedyn.Racibórz:WydawnictwoPaństwowejWyż-szejSzkołyZawodowej,2013.

Gil R.,DziedziczkoA.:Pojęcie świadomości zdrowotnej, zdrowia i choroby.„ZdrowiePubliczne”2004,nr114(2).

Gniazdkowski A.:Rola wybranych czynników psychospołecznych w pro-cesie wdrażania promocji zdrowia w Polsce.„PromocjaZdrowia.NaukiSpołecznei Medycyna”1995,nr7.

Karski J.B.:Zdrowie i promocja zdrowia (aspekt ewolucyjny).W:Promocja zdrowia.Wprowadzenie do zagadnień krzewienia zdrowia.Red.J.B. Kar-ski, Z. Słońska, B.W. Wasilewski. Wyd.2.Warszawa:Sanmedia,1994.

Karski J.B.:Znaczenie rozwoju pojęcia zdrowia dla tworzenia nowych pojęć i wartości.W: Idem: Praktyka i teoria promocji zdrowia.Wybrane zagad-nienia.Warszawa:CeDeWu,2003.

Kawczyńska-Butr ymZ.:Wyzwania rodziny: zdrowie, choroba, niepełno-sprawność, starość.Lublin:Makmed,2008.

Kowalski M., Gaweł A.:Zdrowie – wartość – edukacja.Kraków:OficynaWydawnicza„Impuls”,2006.

KulikT.B.:Koncepcja zdrowia w medycynie.W:Zdrowie w medycynie i na-ukach społecznych.Red.T.B. Kulik, I. Wrońska. StalowaWola:Wy-działNaukSpołecznychKatolickiegoUniwersytetuLubelskiego.Filia.OficynaWydawniczaFundacjiUniwersyteckiej,2000.

Mazur J.:Pomiar jakości życia.W:Horyzonty metodyczne w epidemiologii.Red.Z.J. B r z e z i ń s k i. Warszawa:KomisjaEpidemiologii i ZdrowiaPublicznego.WydziałNaukMedycznychPAN,2005.

MięsowiczI.:Genetyczne i środowiskowe czynniki rozwoju człowieka i za-chowania.W:Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania.Red.A. Jaczewski. Warszawa:WydawnictwoAkademickie„Żak”,2001.

Narodowy Program Zdrowia na lata 2007–2015.http://www.mz.gov.pl/__data/assets/pdf_file/0020/12494/zal_urm_npz_90_15052007p.pdf[dostęp:16.05.2013].

Radziewicz-Winnicki A. :Zainteresowanie nauk społecznych poglądami i zachowaniami w dziedzinie zdrowia i choroby a lansowanie określonych wzorów socjalizacji zdrowotnej.„Chowanna”2002,T.1(18).

Ra t a j c z a k Z.:Model zachowania się człowieka wobec własnego zdrowia. Wnioski dla praktyki promocyjnej.W:Promocja zdrowia. Psychologiczne podstawy wdrożeń.Red.Z. Ratajczak, I. Heszen-Niejodek. Kato-wice:WydawnictwoUniwersytetuŚląskiego,1997.

Sygit M.:Zdrowie publiczne.Warszawa:WoltersKluwerPolska,2010.SyrekE.:Środowisko, kultura i zdrowie. Modele polityki i stanowisk w kwestii

promocji zdrowia.W: Eadem: Zdrowie i wychowanie a jakość życia. Per-

AlinaDworak162

spektywy i humanistyczne orientacje poznawcze.Katowice:WydawnictwoUniwersytetuŚląskiego,2008.

SyrekE.:Zdrowie i jego determinanty.W: Eadem: Zdrowie w aspekcie pe-dagogiki społecznej.Katowice:WydawnictwoUniwersytetuŚląskiego,2000.

Syrek E.:Zdrowie. Szkoła i zdrowie.W:Zagrożenia człowieka i idei spra-wiedliwości społecznej. V Zjazd Pedagogów Społecznych. Red. T. P i l c h,T. So s n ows k i. T. 1. Warszawa: WydawnictwoAkademickie „Żak”,2013.

Tobiasz-AdamczykB.:Socjologiczne koncepcje zdrowia i choroby.W:Ea-dem: Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby.Kraków:Wydaw-nictwoUniwersytetuJagiellońskiego,2000.

WoynarowskaB.:Edukacja zdrowotna – podstawy teoretyczne i metodycz-ne.W: Eadem: Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki.Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN,2007.

WoynarowskaB.:Rozwój biologiczny człowieka.W:Biomedyczne podsta-wy kształcenia i wychowania.Red.B. Woynarowska et al.Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN,2010.

WoynarowskaB.:Zdrowie i wybrane problemy zdrowotne dzieci i młodzie-ży.W:Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania.Red.B. Woyna-rowska et al.Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN,2010.

Woy n a r ows k a B.: Zdrowie, edukacja do zdrowia, promocja zdrowia.W:Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania.Red.A. Ja -czewski. Warszawa:WydawnictwoSzkolnei Pedagogiczne,1998.

Zdrowie 21. Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku.[Tłum.J.B. Karski].War-szawa–Kraków:CentrumSystemówInformacyjnychOchronyZdrowia–UniwersyteckieWydawnictwo„Vesalius”,2001.

Alina Dworak

Health as a Determinant of Human Potential

Summary:Healthasa universallydesirablevalueconditionstheacquisitionofnumerous goods and resources which determine the quality of life, being thefactor of social differentiation at the same time.An individual living in a  par-ticular environment has specific needs and by means of his or her behaviouraimsatsatisfyingthem.Thisprovidesbothbiologicalandsocialbalance.Suchbalanceensuresgoodphysicalandmentalstate,otherwiseknownashealth.Hu-manpossibilitiesareunlimitedandchangeable.However,regardlessofthelevelofthedevelopment,timeandplacetheyaregoodforhealthwhichensuresac-cesstoknowledge,materialandintellectualresourcesandprovidebetterqual-ityoflife.

Key words:health,development,determinant,potential

Zdrowiejakodeterminantludzkiegopotencjału 163

Alina Dworak

Die Gesundheit als eine Determinante der menschlichen Leistungsfähigkeit

Zusammenfassung: Die Gesundheit als ein allgemein gesuchter Wert bedingtdie Gewinnung von mehreren, die Lebensqualität verbessernden Gütern undist gleichzeitig ein Faktor der sozialen Differenzierung. In einem bestimmtenMilieu lebend hat der Mensch bestimmte Bedürfnisse und versucht sie zu be-friedigen,unddasgibtihmeinebiologischeundsozialeBalance.DieseBalancesichertihmrelativgutekörperlicheundpsychischeVerfassung,andersGesund-heit genannt. Der Mensch verfügt über unbegrenzte und variable Möglichkei-ten, die ohne Rücksicht auf Entwicklungsniveau, Zeit und Ort der Gesundheitdienen, und die Letztgenannte stellt den Zugang zum Wissen, zu materiellen,intellektuellenGüternsicher.

Schlüsselwörter:Gesundheit,Entwicklung,Determinante,Leistungsfähigkeit