Kraków 2009

© Copyright by Katarzyna Bocheńska, 2009© Copyright for the polish edition by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009

Recenzent:dr Wiesław Sikorski

Projekt okładki:Andrzej Augustyński

Autorzy zdjęć zamieszczonych w książce:Tomasz Bocheński, Adrian Kaczmarek, Katarzyna Bocheńska,Roman Krzywiński, Krzysztof Włostowski, archiwum CentrumDziennikarskiego Wyższej Szkoły Umiejętności Społecznychw Poznaniu

Publikacja sfinansowana przezWyższą Szkołę Umiejętności Społecznychul. Głogowska 2660-734 Poznań

ISBN 978-83-7587-043-5

30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5tel. (0-12) 422 41 80, fax: (0-12) 422 59 47www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.plWydanie I, Kraków 2009

Wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki,składam serdeczne podziękowania

Wstęp 7 Komunikacja jako klucz do dialogu z drugim człowiekiem 9 Ciało mówi o nas i za nas. Od definicji po komunikat 21 Przestrzeń w budowaniu porozumienia 45 Uwodzenie mówcy. ABC przemawiania 55 Mury komunikowania. Budujemy bariery 77 Od thrillerów i killerów do uszu von Thuna 87 Sztuka nawiązywania kontaktu 97 Rytuały 105 Ona i on na antypodach komunikacji 113 E-mailowy bon ton 127 Uwikłani w kłamstwa i kłamstewka 139 Oko w oko z konfliktem 147 Rozmowa kwalifikacyjna 157 Komunikowanie a asertywność 167 Komunikowanie międzykulturowe 177 Sztuka perswazji 185 Komunikowanie w grupie 193 O negocjacjach 203 Obserwowanie jako element komunikowania 215 Dyskusja i przekonywanie 225

Spisy 237

Spis treści

Wstęp

Niniejszy cykl spotkań z komunikacją wyrósł m.in. z przekonania, że po-rozumiewanie międzyludzkie w znaczny sposób waży na jakości naszego życia. Zrozumienie prawidłowości tego procesu oraz zdobycie określonych kompe-tencji komunikacyjnych wymaga pracy. Samo rozpoznawanie i zdefiniowanie terminologiczne to początek drogi zmierzającej do poznania mechanizmów komunikacji. Warto łączyć zdobywanie wiedzy z samoobserwacją i samodosko-naleniem. Poszczególne odsłony zawierają elementy wykładu, ćwiczenia, liczne przykłady, badania własne, aby lepiej uzmysłowić Czytelnikowi doniosłość tego procesu, jego złożoność czy zależności nim stymulujące.

Książka została tak pomyślana, aby łatwo można było skorzystać z fragmen-tów zaprezentowanych w niej treści. W 20 odsłonach w sposób usystematyzowany przedstawiono proces, w którym uczestniczymy codziennie, a nie zawsze mamy czas, by się zatrzymać i przeanalizować kierowane do nas czy też wypowiadane przez nas samych komunikaty.

Czasami zaskoczą Cię Czytelniku oczywistości przywoływanych sytuacji, a także zestawienia statystyczne. Czasami bywa tak, że to, co typowe i niby zna-jome, zwykle niedostrzegane i bagatelizowane, w świetle dziennym okazuje się drażliwe.

W 20 spotkaniach nie zamieszczono oczywiście całej wiedzy na temat komunikacji. Wybrano problemy istotne dla codziennego budowania porozu-mienia, zarówno w środowisku zawodowym, jak i towarzyskim czy rodzinnym. W niniejszej książce zagadnienia teoretyczne są punktem wyjścia do nazywania określonych zjawisk.

Porozumiewanie z drugim człowiekiem jest fascynujące. Poznawanie tego zagadnienia nie jest zastrzeżone dla wybranej grupy osób. Publikacja trafiająca do twoich rąk, Czytelniku, została napisana z myślą zarówno o odbiorcy, który będzie chciał się uczyć sam, jak i tym, który w procesie przyswajania wiedzy bę-dzie potrzebował przewodnika. Akademia umiejętności interpersonalnych może pełnić rolę skryptu, podręcznika czy też książki samouczka.

Mam nadzieję, że publikacja pozwoli śmielej spojrzeć na procesy komunika-cyjne, w których uczestniczymy każdego dnia.

Życzę satysfakcjonującej lektury,Autorka

9

Każdego dnia są nam potrzebne wiedza, umiejętności i kompetencje, by wykonywać zadania zawodowe i po prostu funkcjonować w społeczeństwie. Wielokrotnie przeprowadzane badania (przez różne instytucje, zarówno nauko-we, jak i zajmujące się doradztwem personalnym) wskazują na zapotrzebowanie w dziedzinie umiejętności interpersonalnych. Wystarczy otworzyć gazetę z ofer-tami pracy i naszym oczom ukazuje się taki obraz:

Cytowane ogłoszenia wyraźnie wskazują, jak istotne są kompetencje umożliwiające zarządzanie zasobami ludzkimi, pozwalające podtrzymy-wać jakość relacji międzyludzkich.

Komunikacja towarzyszy nam od narodzin – staje się źródłem in-formacji o nas samych i otaczającym świecie. Od pierwszego dnia życia komunikowanie werbalne i niewerbalne pozwala sygnalizować otoczeniu własne potrzeby, niezgodę na coś czy po prostu umożliwia nawiązanie kontaktu, wyrażanie emocji itd. Płacz dziecka, gaworzenie, mimika twarzy, ruchy rąk to ważne elementy komunikacji. Na co dzień nie analizujemy procesu komunikacyjnego bardzo dokładnie. Mówimy, piszemy, słu-

Komunikacja jako klucz do dialoguz drugim człowiekiem

Fot. 1. Ogłoszenie prasowe

10

Odsłona 1

chamy, nie dostrzegając w tym działaniu niczego nadzwyczajnego. W świecie, w którym każdego dnia dociera do nas około 4 tysięcy komunikatów, odbieramy te, które są dla nas najbardziej istotne. Człowiek w ciągu doby wypowiada prze-ciętnie kilka tysięcy słów. Trudno policzyć komunikaty niewerbalne oraz treści docierające i wychodzące od nas w formie mówionej czy pisemnej. Form, typów, narzędzi komunikacji jest wiele. A zatem, jaki jest obraz procesu komunikacyj-nego? Co się na niego składa? Z jakich elementów konstruujemy akt komunika-cyjny? Badania przeprowadzone na grupie 500 osób w wieku 16–24 lat, dotyczące wiedzy na temat procesów komunikacyjnych, przyniosły zastanawiające wyniki1. 89% respondentów stwierdziło, że wiedzą o komunikowaniu wiele, 67% intere-suje w tym procesie więcej niż tylko artykułowane słowa, jednocześnie 56% nie zwraca uwagi np. na znaczenie kolorów czy elementów otoczenia. Tymczasem w tej samej grupie, podczas bezpośredniej rozmowy ponad 90% respondentów ocenia wartość potencjalnego rozmówcy, kierując się jego powierzchownością. O co więc tak naprawdę chodzi w tych wypowiedziach? Czy naprawdę znamy elementy wskazanego procesu? Czy rozumiemy mechanizmy komunikowania? Na ile jesteśmy uczciwi w wypowiadaniu się na temat naszego podejścia do dia-logu? Być może upraszczamy rozumienie zjawiska komunikacji międzyludzkiej i żyjemy w przekonaniu, że potrafimy wchodzić z innymi w interakcje, a tymcza-sem jest odwrotnie. Przeprowadzone badania przekonują, że o komunikowaniu należy mówić, biorąc pod uwagę jego różne płaszczyzny. Edukacja w tym wzglę-dzie nie powinna poprzestawać na kształceniu w zakresie gestów, chwytów czy strategii. Świadomość komunikacyjna rodzi się bowiem – z jednej strony – z ob-szernej wiedzy na temat komunikowania, jego specyfiki, zależności i wielorakich uwarunkowań, z drugiej – odwołuje się do doświadczenia popartego analizami i spointowanego autorefleksją. Aby komunikować się w sposób świadomy, trzeba zadbać o poznanie podstawowych terminów, zjawisk, mechanizmów.

Elementy składowe procesu komunikacyjnegoO komunikowaniu możemy myśleć na różne sposoby. Dla lepszego

wyobrażenia tego procesu warto odnieść się do miejsca dziecięcych zabaw – piaskownicy. Piaskownica jest środowiskiem, w którym nadawca „A” (patrz fot. 1) nadaje komunikat, odbiorca „B” rozumie go i odpowiada. Istotą komunikowania jest sprzężenie zwrotne. Musimy jednak pamiętać, że rozróżnia się komunikację jednostronną bez sprzężenia zwrotnego oraz komunikację dwustronną ze sprzężeniem zwrotnym.

Jakie warunki należy spełnić, aby w tej „piaskownicy komunikacyj-nej” kreować i budować porozumiewanie? Przede wszystkim nadawca i odbiorca muszą rozumieć kod, a więc język, jakim się posługują. Nadaw-ca i odbiorca wymieniają się rolami, przemiennie wysyłają i odbierają komunikaty. Kodowanie i dekodowanie wbrew pozorom wcale nie jest

1 Badania własne 2007/2008.

11

Komunikacja jako klucz do dialogu z drugim człowiekiem

takie proste. Wystarczy niedbale przeka-zać komunikat, zbyt pochopnie lub po-wierzchownie go odczytać, by zakłócić interakcję. Szumy wszelkiego rodzaju, czyli bariery (jak je nazywają niektórzy) miewają różnorakie podłoże. Obcujemy z szumami o charakterze zewnętrznym (chłód, upał, hałas), wewnętrznym (na-sze odczucia, stereotypy, niedyspozy-cje, uprzedzenia) oraz semantycznym, sprowadzającym się do niezrozumienia słowa przez nas używanego. Kiedy myślę o kruchości komunikacji, czasami przy-chodzi mi na myśl kryształowy wazon, który przy delikatnym wstrząsie potrafi się rozpaść na tysiące kawałków. Dlatego każdy z elementów tegoż procesu po-winien stanowić ważne ogniwo i przedmiot naszego zainteresowania oraz troski. W budowaniu porozumienia istotną rolę odgrywa również kontekst. Z łac. con-textus to łączność, związek. Oczywiście komunikujemy się, aby przekazać kon-kretną treść, a więc komunikat. Dla dzieci siedzących w piaskownicy kanałem wymiany informacji jest powietrze. Droga służąca przekazywaniu komunikatu bywa różna – korzystamy z telefonu, komputera i rozmaitych mediów.

Jak więc ostatecznie zdefiniujemy termin „komunikowanie”? Możemy uciec się do najprostszej definicji słownikowej i uznać, że komunikacja to proces po-rozumiewania oparty na zależnościach między nadawcą a odbiorcą2. Warto także podkreślić, że dotyczy on porozumiewania się jednostek, grup lub instytucji. Jego celem jest wymiana myśli, dzielenie się wiedzą, informacjami i ideami. Proces ten odbywa się na różnych poziomach3. S. W. Littlejohn zauważył, że do zdefiniowania komunikacji wykorzystywano wielokrotnie takie terminy, jak mowa, proces, trans-misja, kanał itd.4 L. R. Frey, C. H. Botan, G. L. Kreps5 podkreślili zaś, że komunika-

2 Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego z 1988 r. podaje: komunikacja – „technika transportu i łączności; szlaki, środki łączności; łącz-ność, przekazywanie wiadomości, myśli; cybernetyczna technika przenoszenia in-formacji między układami technicznymi”. Komunikowanie pochodzi od łacińskiego czasownika communico, communicare (uczynić wspólnym, połączyć, udzielić komuś wiadomości, naradzać się, patrz: K. Kumaniecki (oprac.), Słownik łacińsko-polski, PWN, Warszawa 1973, s. 101).

3 B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, Astrum, Wrocław 1999, s. 13. „Komunikacja interpersonalna jest to taki typ, jakość lub rodzaj kontaktu, który pojawia się kiedy osoby mówią lub słuchają w sposób, maksymalizujący to, co osobiste, cyt. za: J.  Stewart (red.), Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, tłum. J. Doktór i in., PWN, Warszawa 2000.

4 S. W. Littlejohn, K. A. Foss, Theories of Human Communications, CA: Wadsworth, Bel-mont 1999.

5 L. R. Frey, C. H. Botan, G. L. Kreps, Investigating Communication: An introduction to Research Methods, Allyn&Bacon, Boston 2000.

Fot. 2. Piaskownica komunikacyjna

12

Odsłona 1

cja należy do procesów organizowania wiadomości, których celem jest stworzenie znaczenia. Przy takim założeniu podstawowymi terminami stały się: wiadomość, organizowanie i znaczenie. Co dokładnie oznaczają poszczególne wyrażenia?

Na wiadomości składają się: słowa, dźwięki, gesty czy działania. Ponieważ w komunikowaniu wyrażamy siebie, posługujemy się symbolicznym i niesym-bolicznym charakterem tej interakcji. Organizowanie zaś odnosi się do zbierania i przetwarzania informacji, które do nas docierają. Prowadzi to do udzielania odpowiedzi na komunikaty kierowane w naszą stronę. Cały ten proces nie byłby możliwy, gdybyśmy pominęli znaczenie. W tym terminie mieści się interpretacja wiadomości, jej zrozumienie i rozpoznanie.

Komunikacja przenika nasze życie i pełni wiele funkcji. Od jakości tego procesu zależy szereg naszych interakcji międzyludzkich. Na przykład gdybyśmy byli odpowiednio zmotywowani do kompetentnego komuni-kowania, mieli wiedzę o  sytuacji i posiadali umiejętność przekazywania wiadomości odpowiednich w danym momencie, to moglibyśmy uznać się za osoby dojrzałe do świadomego prowadzenia komunikacji między-ludzkiej. Chcąc uchodzić za osoby kompetentne w porozumiewaniu się, warto pamiętać o tym, że komunikacja jest adaptacyjna, holistyczna. Co to oznacza dla uczestnika procesu? Otóż komunikowanie się to wypo-wiadanie wiadomości dostosowanych do czasu, okoliczności i słuchaczy.

Osoby, które posiadły tę umiejętność potrafią budować relacje. Wyczulone są na retoryczne aspekty komunikacji. Adaptowanie zachowań komunikacyjnych cen-ne jest w każdym środowisku. Zamiast powiedzieć: „Widzę, że nikt nie rozważył następującej strategii”, lepiej zbudować komunikat w stylu: „A może rozważmy jeszcze jeden przykład strategii”. Od takiego budowania wypowiedzi jest już tylko krok do holistycznego rozumienia komunikacji, traktowanej jako całość. Aby prowadzić wymianę komunikatów, niezbędne jest obserwowanie otoczenia (patrz: odsłona 19), odbiorcy, uważne wysłuchanie komunikatu czy nawet wzię-cie pod uwagę zdarzeń wcześniejszych. Zbagatelizowanie tych czynników może doprowadzić do „katastrofy komunikacyjnej”.

Cechy komunikacjiKomunikacji przypisuje się kanon cech, które charakteryzują ów

proces i jednocześnie mówią o koniecznych warunkach jakie trzeba speł-nić, aby porozumiewanie międzyludzkie mogło zaistnieć i przyniosło oczekiwane skutki.

Wróćmy do piaskownicy prezentowanej w pierwszej części. Mamy nadawcę i odbiorcę. Nasi bohaterowie rozmawiają o robieniu babek z pia-sku. Tematyka zapewne po jakimś czasie ulegnie zmianie. Warto w tym miejscu dodać, że w budowanie komunikacji są włączone wszystkie zmy-sły. Zmiany dokonujące się w omawianym procesie są ważne, ponieważ zwykło się myśleć o komunikowaniu jako procesie dynamicznym. I jest

13

Komunikacja jako klucz do dialogu z drugim człowiekiem

to w pełni uzasadnione, bo przecież komunikowanie to nie tylko przyjmowanie informacji, lecz także ich budowanie, interpretowanie i rozumienie. Komuniko-wanie uaktywnia wiele sfer naszej percepcji.

Biorą w nim udział co najmniej dwie osoby. Z punktu widzenia socjologii człowiek to jednostka społeczna, a więc proces ten otrzymał także miano procesu społecznego. Sposób, w jaki się porozumiewamy zależy od liczby uczestników, ich cech osobowościowych, kulturowych oraz pozycji, jaką zajmują w tym komu-nikowaniu. Wszystko to składa się na tzw. kontekst społeczny.

W dzisiejszym świecie niezwykle często trafiamy na pojęcie „kreatywność”. Co dokładnie ono oznacza i z jakich powodów jest ważne dla komunikacji? Cre-ative z ang. oznacza twórczy, a więc „[…] tworzący lub mający zdolność tworze-nia, mający na celu tworzenie, odkrywczy; będący wynikiem tworzenia”6. Ta for-muła odnosi się do wielu dziedzin życia, również do komunikowania. Człowiek komunikujący się i chcący to robić dobrze, cały czas się uczy i buduje kolejne stopnie komunikowania; modeluje proces, wnosząc do niego nowe elementy; inicjuje go i kontroluje.

Wyobraźmy sobie następującą sytuację. Bawiące się w piaskownicy dzieci nie mają ochoty na wyrażanie swoich myśli słowami. Komuniku-ją się z sobą, posługując się znakami zamkniętymi – gestem lub mimiką. Wzajemnie odczytują treść przekazów o charakterze symbolicznym. Za-tem komunikacja ma jeszcze jedną cechę – jest procesem symbolicznym.

W piaskownicy wytwarzają się pomiędzy bawiącymi określone sto-sunki, np. współpracują z sobą, zachowując tzw. układ symetryczny lub starają się dominować nad przeciwnikiem czy partnerem. Mówimy wówczas o  komunikowaniu symetrycznym lub niesymetrycznym oraz komplementar-nym. Układ symetryczny i niesymetryczny bardzo dobrze widać w komunikowa-niu podwładnego i przełożonego. W tych rolach występują także dzieci i rodzice, nauczyciele i  uczniowie itd. Symetria i asymetria wynikają często z zależności formalnych, niejednokrotnie korzystamy z nich po to, aby zdominować kontakt. Jakkolwiek nie patrzeć na te tworzone zależności – mamy do czynienia z interak-cją. Nasz proces komunikacyjny zyskuje kolejną cechę – interakcyjność.

Podczas komunikowania z drugim człowiekiem mamy zasadniczo nakreś-lony cel i kierujemy się świadomym działaniem. Na takim procesie nam zależy, celowym i świadomym.

Jak wspominałam wcześniej, nie trzeba werbalizować myśli, aby się komuni-kować. Sposób siedzenia, spojrzenie każdego z bawiących się w piaskownicy już stanowią komunikat, np. o stopniu zaangażowania w zabawę, stosunku do dru-giej osoby czy samopoczuciu. Komunikowanie to bowiem proces nieunikniony. Stwierdzenie potoczne: „Ale ja przecież nie powiedziałem ani słowa” jest tylko częściowo prawdziwe. Ktoś rzeczywiście nie wyartykułował myśli werbalnie, ale przez mowę ciała czy mimikę wysłał jakiś komunikat.

6 http://sjp.pwn.pl/haslo.php?id=63496.

14

Odsłona 1

W komunikowaniu międzyludzkim napotykamy na przeróżne środki wy-razu, formy podawcze, wielofazowość czy też wieloelementowość, po prostu komunikowanie należy do zjawisk niezwykle złożonych.

Przyglądając się różnym aktom komunikacyjnym, formom, typom, można by wskazać na kilka innych ważnych cech. Te jednak będziemy dopisywać sukce-sywnie, analizując kolejne zjawiska.

Wiemy już zatem, czym jest i jakimi cechami odznacza się komunikowanie, pojmowane w sposób całościowy. Zastanówmy się teraz nad tym, jakie cele przy-pisuje się komunikowaniu.

Cele, poziomy, kanały, formy i typy komunikowaniaAnalizując cele stawiane przed procesem komunikowania, należy już na

wstępie zaznaczyć, że tak naprawdę nie da się raz na zawsze ustalić wszystkich jego zadań. Jesteśmy jednak w stanie stworzyć w miarę wyczerpujący wykaz ce-lów przypisywanych nadawaniu i odbieraniu komunikatów. Proponuję postawić pytanie pomocnicze. Co nam się udaje osiągnąć dzięki komunikowaniu? Z całą pewnością informujemy, perswadujemy, nakazujemy, stymulujemy kontakt ko-munikacyjny, wyrażamy siebie. Chęć osiągnięcia poszczególnych celów pociąga za sobą wykorzystanie rozmaitych środków i narzędzi. Samo osiąganie zaś może się odbywać na kilku poziomach. Wymienione poniżej poziomy wskazują na charak-ter, zasięg, formułę i uczestników komunikowania (patrz także odsłona 17).

Rys. 1. Poziomy komunikowania

Źródło: opracowanie na podstawie piramidy D. McQuaila, za: B. Dobek-Ostrowska, Podsta-wy komunikowania..., op. cit.

15

Komunikacja jako klucz do dialogu z drugim człowiekiem

Komunikując się na wymienionych płaszczyznach, dostosowujemy język, środki, określamy od nowa cel, używamy innych strategii. Każdy z prezento-wanych poziomów posiada specyficzny dla siebie zasób środków. Na co dzień wsłuchujemy się w sygnały, jakie wysyła nasze ciało. Ból, głód, zmęczenie to komunikaty nadawane do naszego ośrodka nerwowego. Odbieramy je i odpo-wiadamy określonym zachowaniem. Podstawą każdego komunikowania jest zjawisko komunikacji interpersonalnej. Na tym etapie umiemy już nieco o nim powiedzieć. Ale by uporządkować to, co już wiemy, dokonajmy analizy etymolo-gii słowa „interpersonalny”: inter (łac. inter ‘między’) + personalny (łac. persona ‘osoba’), dosłownie ‘międzyosobowy’. Mówiąc o komunikacji interpersonalnej, mamy zatem na myśli komunikację międzyludzką.

Badacze alarmują, że coraz mniej rozmawiamy ze sobą twarzą w twarz. Ko-munikowanie z udziałem technologii (komputer, telefon) wypiera komunikację bezpośrednią. To zbyt mało, by mogły się wytworzyć więzi i relacje społeczne czy mógł zajść proces wychowawczy.

Trzy poziomy komunikowaniaMówimy o trzech poziomach: fatycznym, instrumentalnym i afektywnym.

Poziom fatyczny ma na celu podtrzymanie rozmowy. W tym wypadku kontaktów międzyludzkich nie warunkują intencje. Inaczej jest na poziomie instrumental-nym, gdzie mówcy zakładają wyraźny cel. Dialog sprowadza się do oddziaływania na rozmówcę i dążenia do wywarcia pożądanego wpływu. Najbardziej angażujący jest poziom afektywny. Widoczna jest tutaj zażyłość między nadawcą i odbiorcą – ważną rolę odgrywają emocje.

Kanały Omawiając elementy procesu komunikacyjnego, posłużyłam się pojęciem

kanału komunikacyjnego. Wyróżnia się kanały formalne i nieformalne.Kanały typu pierwszego przynależą bardzo sformalizowanym układom

społecznym. Prawie każdy z nas miał okazję obcować z takimi osobami, jak pod-władny i szef. W tym układzie jedna ze stron (szef) wydaje się dominująca. Ko-munikacja ma wówczas charakter oficjalny – wykorzystywane są takie formy, jak narady, zebrania, posiedzenia. W tego typu rozmowach często występuje zjawi-sko asymetrii – interlokutorzy zajmują różną pozycję w dialogu, nie są równymi partnerami. Natomiast, kiedy szef i podwładny spotkają się po pracy do komu-nikowania się użyją zapewne kanałów nieformalnych. Będą ze sobą rozmawiać, zajmując równorzędne pozycje.

16

Odsłona 1

Komunikacyjna piramida zależnościŻycie w grupie (rodzinie, plemieniu itd.) stało się podstawą do wytworzenia

komunikowania grupowego. A raczej powinniśmy powiedzieć wewnątrzgrupo-wego. Jest ono bardziej skomplikowane od komunikowania interpersonalnego, bo musi uwzględniać potrzeby i oczekiwania kilku osób. W grupie wytwarzają się określone hierarchie, proces komunikacyjny nabiera nowych elementów (patrz: odsłona 17). Jakość takiego wewnątrzgrupowego komunikowania zależy m.in. od tego, czy grupa stanowi zespół nieformalny, czy też jest to zespół osób spotykają-cych się ze sobą każdego dnia i pracujących na wspólny sukces.

Ludzie, którzy spędzają ze sobą sporo czasu, rozwijają niewerbalne sposo-by porozumiewania. Wystarczy popatrzeć na małżeństwo, przyjaciół czy grupy zawodowe pracujące w zespołach. Oni znają mowę swoich ciał i komunikacyjne przyzwyczajenia. Gesty, postawy, przedmioty (znajdujące się w charakterystycz-nym układzie) są niezwykle ważnymi komunikatami dla innych członków zespo-

łu. W tych zespołach nawiązuje się też określone więzi emocjonalne, a te w istotny sposób warunkują komunikację.

Podobnie przedstawia się komunikowanie międzygrupowe. Tu, jak sama nazwa wskazuje, w interakcję wchodzą ze sobą różne grupy. Co jest podstawą ich wytworzenia? Na przykład takie zjawiska historyczne, jak tworzenie miast, zawiązywanie stowarzyszeń, wspólne zapatrywania wy-znaniowe czy kulturowe. Warto zwrócić uwagę na to, że konflikty w ko-munikowaniu międzygrupowym przeważnie wynikają ze stereotypów.

Wykształcenie władzy politycznej i określonych struktur formalnych spowodowało powstanie komunikowania organizacyjnego. Jego podsta-wową cechą jest sformalizowanie komunikatów.

Rys. 2. Wykorzystanie technologii komunikacyjnej przez społeczeństwo w Polsce

Źródło: Dane GUS. Opracowanie własne.