Adam Mickiewicz

Państwowy Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie, ul. Sokoła 7, tel./fax 85-32-748

Dyrektor Naczelny ZBIGNIEW RYBKA

Dyrektor ~ ·cystyczny HENRYK ROZEN

WJjaŁtt epoka Oświecenia. Budził się Romantymi. Jan ~'liadecki, podtrzymujący tradycje racjonalizmu o~wiecenicwego, w artykule O pismach klasycznych i romantycznych zaatakował „szaleństwo ' i Donkiszotów" - bohaterów romantycznych. Adam Mickiewicz pisał wtedy Ballady i r:imanse. W utworze Romantyczność, który uznano za wiersz programowy middewiczowskich idei romantycznych, prze­ciwstawił szkiełko i oko, czyli czysty rozum -wierze i czuciu . W Balla­dach ... znalazło się miejsce na ludową tradyc!~ pełną baśni na opisy przyrody pełnej tajemnicy, która wspiera n1Strój, budzi emocje.

Ballady Romantyczno 'ć, Świteź, Świtezianka, Lilije, Powrót taty, To lubię i pełna humoru Pani Twardowska, powstawały w latach 1819-1821 - wydane zostały w roku 1822. Podobnie Panicz i dziew­czyna, choć utwór ten nie wszedł do wspomnianego zbioru. Następne ballady, jak Czary i Trzech Budrysów pisane były już w roku 1827, zaś Ucieczka powstała dopiero na przełomie lat 1830-1831. Niezależnie od czasu ich tworzenia, Mickiewicz wciąż podtrzymywał walkę o du­cha romantyzmu, co w pełni znalazło potwierdzenie zwłaszcza w jego utworach epickich i w dramatach.

J.T.

CZEGO NIE ZŁAMIE ROZUM ...

Być może jesteśmy świadkami nowej fali romantyzmu? Nie przeczy to wszelkim ideom racjonalnym, pozytywistycznym - skoro o ideach lite­rackich my'limy.

Ballada Romantyczność znów może powiewać w naszej wyobraźni, jako sztandar programu filozoficznego schyłku naszego wieku, końca drugiego tysiąclecia . A tak! „czucie i wiarau powracają do łask.

Po półwiecznej nawałnicy „czystego racjonalizmu', omotanego ab­surdalnymi często uzasadnieniami, powraca sens intuicji i przeczucia, nie są nam obojętne metafizyczne niepokoje i dreszcze. Adam Mickie­wicz sugerował, że wszystkie te trzy elementy: sen, wyobraźnia oraz rzeczywi tość empiryczna - doświadczalnie sprawdzana - to suma człowieczeństwa. W Pieśni Filaretów, którą pisał w czasie tworzenia Ballad i romansów (w grudniu 1820 r.), a która nie weszła w ten zbiór, wprost postulował:

Cyrkla, wagi i miary Do martwych użyj brył ..

a w tworzonej w tym samym dokładnie czasie Odzie do ml odości czynił istotne powyższych słów uzupełnienie :

Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga; łam„ czego rozum nie z/amie ...

Bo nie wszystko da się objaśnić tylko rozumem. Nawet, gdy założy­my, że kiedyś nauka dokona wielu odkryć - czy wszystkir:h .. .

Tu, w sukurs przybywa zdanie wypowiedziane przez tak wielkiego racjonalistę, jakim był Einstein - zdanie wprost romantycznej prowe­niencji. Otóż powiedział on, że aby dokonać naukowego odkrycia, trzeba nie wiedzieć, że jest to możliwe. Można mu ufać. Właśnie ro­mantyczna, poczęta z marzeń, wyobraźni praca dała tak poważne efek­ty, przyniosła nauce nie tylko teorię względności. Bez wsparcia rntu­icji pewnie nikt nie podejmowałby się rozwiązywania zagadek, na któ­re odpowiedzi czekamy przez tysiąclecia. Zatem trwanie gatunku lu~­kiego powodowane jest czynnikami materii i ducha; gdyby przedstawić to graficznie, byłyby to linie przecinające się na krzyż: horylontalnie i wertykalnie. A więc linia przyziemna materii i linia ducha.

W epoce Mickiewicza dy kutowano właśnie ów problem: czy w lite­raturze, sztuce - w ogóle w myśli filozoficznej, powinna dominować czysta racja - rozum? I czy ow ,bajania" romantycznych artystów nie burzą myśli właściwej , rozsądku, którym kieruj my się w codzienno·­ści? Wielu badaczy kultury tej epoki dopatruje się w treści Ballad. .. od­powiedzi na wyzwanie racjonalistów. Że poeta, cho, nie lekceważył ro­zumu, przeciwstawił się krzykliwym jego wymawcom, \ skazywał na coś jeszcze - na owo drugie skrzydło: ducha z jego uczuciowością, wy­obraźnią, marzeniem. Może - jeśli porównujemy te dwa strumienie człowieczego żywota do skrzydei: - przypisujemy poecie stworzenie metafory lotu? Bo czy można. się wzbić w przestrzeń o jednym skrzy­dle? Albo pruć w przestv orzach ze skrzydłem chromym?

Romantyczne szaleństwo, czyli głupiec nie zwariuje

Zatem\ literaturze romantycznej szal ńcy zajmują miejsce poczesne. Tę kategorię bohaterów literackich autorzy traktują z pełną powagą, by nie rzec - atencją. Lecz romantyczny szaleniec to niekoniecznie człowiek obłąkany czy chory psychicznie w dzisiejszym teg słowa znaczeniu. Sza­leniec tamtej epoki to przede wszystkim człowiek nadwrażliwy, który niejednokrotnie z „normalności" przechodzi na drugi brzeg - człowiek porzucający niekiedy świadomie czy to racjonalną drogę egzystencji, by stanąć w mateczniku natury. Szaleniec ów - bywało - nie mógł, nie chciał, albo nie potrafił pogodzić się z realiami coraz surowszymi, wy­bierał, jak eremita, żywot dyktowany mu przez serce i uczucia.

Jak twierdzi medycyna, owe schorzenia psychiki dotykają najczęściej ludzi mądrych, al wrażliwych lub nadwrażliwych, nie w pełni zdolnych do walki o byt codzienny z pominięciem zasad N tym etycznych. To właśnie głównie o nich w pewnym sensie upominała ię sztuka roman­tyczna, o „obłąkanych ', którzy woleli zachować drogę pokory, uczci­wości, miłości ect. , kosztem dóbr materialnych.

Duby smalone

Romantyczność, uznana za programowy wierz Mickiewicza, to dyskurs dotyczący obłąkanej Karusi, która „widzi" swego zmarłego przed dworna laty ukochanego Jasieńka i prze zącego jej wizji Starca. Gawiedź wierzy dziewczyni i dzieli z nią ból:

Mówcie pacierze - krzyczy prostota -

tu jego dusza być musi.

Ale Starzec (symbolizujący prawdopodobnie idee oświeceniowe, ra­cjonalistyczne, uosabiane przez Śniadeckiego), zaprzecza wizji Karusi i do ludu woła:

Ufajcie memu oku i szkielku, ie tu nie widzę dokola.

Dziewczyna duby smalone bredzi, A gmin rozumowi bluźni.

I ponownie na takie dictum tarca - uczonego słyszymy odpowiedź, już nie tylko owej gawiedzi ale samego narratora, i oczywi' cie świad­ka niecodziennego zdarzenia:

Dziewczyna czuje - odpowiadam skromnie -A gawiedź wierzy głęboko: Czucie i wiara silniej mówi do mnie Niż 1nędrca szkietko i oko. Martwe znasz prawdy nieznane dla ludu, Widzisz świat w pros..,,.ku, w każdey gwiazd iskierce.; Nie znasz prawd ŻJ WJ eh, nie obaczysz cudu! Miej serce i patrzaj erce!?

Oto intencja Mickiewicza: nie wszystko da się zbadać określić racjo­nalnie, naukowo; może da się pojąć i totę „gwiazd iskierki' ale nie ca­łości - Wszechświata. Do tego trzeba więcej niż szkiełka, wagi miary. Nie przypadkiem poeta Romantyczność opatrzył mottem z Szekspira:

Zdaje mi się, że widzę ... gdzie? Przed oczyma duszy mojej.

Ballady„. Mickiewicza to nie wyłącznie klimat baśniowy. To przecież cały dekalog przesłań moralnych i etycznych. Ileż nauki płynie z ballady Powrót taty? Modlitwa dzieci kruszy kamienne erce zbója. A Lilije? -,,Zbrodnia to nie łychana, I Pani zabija pana ; jego bracia konkurują do ręki mężobójczymi, ale i zbrodnia i żądze zostają ukarane. Jak i pogarda czy tego uczucia miłości w To lubię - także będzie ukarana.

,.~~ ,·~''

·~

)AA.JL '-'} ' - ~-(Jyo~k A.OA~ 1~ /U' ~'wi ~~LJ_,

'!i 'i

·~ .. ) ..

·-~' ~ , ~ ' ·~ ' '

' '

l ,_.., .. :i

,

,,

Mówić o barwnych opisach przyrody w twórczości Mickiewicza -a Ballady w nie obfitują - to mierzyć się z Wieszczem. Nie oznacza to oczywiście, że o tej kategorii piękna lepiej milczeć. Pewnie najbarw·· niej, najtrafniej przyjmują je nasze zmysły podczas lektury; opisy te przyjmuje się słowo w słowo za poetą, odtwarza je we własnej wy­obraźni . Bo stworzony nastrój w opisach przyrody jest nie do „opowie­dzenia", ale zapewne do ponownego przeżywania jego urody.

A humor? Podobnie i z humorem w utworach Mickiewicza. Pani Twardowska - jedyna istota, którą nawet przesprytny bies woli omi­nąć; czart, który nawet w święconej wodzie zmógł się skąpać. Z nie­zmienioną życzliwością wciąż słucha się Trzech Budrysów, którzy wy­słani przez ojca w dalekie światy po majątki wracają z ,łupami' ' naj­cenniejszymi: każdy z Laszką, czyli Polką, „bo nad wszystkich ziemi branki milsze Laszki kochanki' . Nie posób opowiadać opowieści do­skonałych. A mickiewiczowskie dzieła, w tym Ballady ... , takimi są. Ta-kimi pozostaną.

Jan Tulik

Adam Mickiewicz

BAttADY IRO SE

Opracowanie tekstu: Irena JU

Reżyseria IRENA JUN

Scenografia ALEKSANDRA SEMENOWICZ

Mu ka ST ISŁAW MO IUSZKO IGNAC J. PADEREWS

Przygotowanie wokalne oraz gra na fortepianie BOŻEN MARTOWICZ

Asystent reżysera BARBARA NAPIERAJ

Inspicjent JERZY DOBRZYNIECKI

S fler EW BAZANIAK

Do przyjaciół posyłając im balladę „TO LUBIJt

Adam Mickiewi z Sługa

Admn i\Hcki wicz Maryla Józio Sługa

piewak itezianka

trze lee Chór

-Jacek Lecznar - Zbigniew Zaremba

TO LUBIĘ

-Jacek Lecznar - Małgorzata Machowska - Przem) 'ław Tejkowski - Zbigniew Zaremba

Ś ITEZIANKA

- R bert hodur - Mari la Łabno-Flaumenhaft

- Przemy ław Tej ko ki

ROMAN1YCZNOŚĆ

Poeta Dzieweczka Strzel c

Matka Wiedźma Dziewczyna

R cerz Grajek

UCIECZKA

-Jacek Lecznar - Beata Zarembianka - Piotr Napieraj

- Barbara Napieraj - Mariola Łabno-Flaumenhaft

- Paweł Wiśniewski - Robert Chodur

Kupiec żona Kupca L Zbójców

Dzieci

POWRÓTTA1Y

DUDARZ

- Pio r ' pieraj - Barbara . apieraj - Rohe1t ,ho ur

acek Lecznar PrLem ław Tejkow ki Paweł Wiśnie\\ ki jefZ) DobrZ) niecki

- 1 lariola tabn -Flaumenhaft Becua Zar mbianka

Dud' rz -Zhigni w Zar mba Chór

TRZECH BUDRYSÓW 'tary Budry - Piotr 1apleraj

S;11owie - Paweł Wi ' nie\\ ki

Pani Pu telnik Bracia

Widmo Męża Służące

oh rt hodur Przemysław Tej ko ki

- Małgorzata Machowska - Zbigniew Zaremba - Robert Chodur

ilemy ław Tejkowski - Paweł~ · iś1 iewski - Mariola Łabno-Flaumenhaft

B ata Zarembianka

ANICZ I DZIEWCZYNA

Panicz Dziewczyna

Chór

· piewak Wojewoda Wojewodzina ~Uody

Kozak

CZA1Y

- Prz m)Jaw Tejkow ki - \fa1iola

l:1bno·Flaumenhafl

- R bert Ch dur - Piotr 1„ pieraj - Beata Zarembianka - Przem). lawTejko~ ki - Paweł WL nie~ , ki

PANI 1WARDOWSKA

Twardow ki Mefi tof el es Karczmarz Pani Twardomka Go'cie

- Piotr lapieraj - Paweł ~ i· niewski - Robert J1odur - Barbara Napieraj

PREMIERA : 5 września 1998 r. - Rz z'w· 13 września 1998 r. - Kro'nO

Kołtun, czyli ilustracja w przypisach

Podobno w Polsce tamtej epoki -porównując z innymi krajami Euro­py - obłąkanych traktowano humanitarnie, nie katowano ich w ramach kuracji nie piętno wno, władze zalecały raczej izolować ich w szpita­lach, które niewiele miały wspólnego z lecznicami w dzisiejszym poję­ciu: wszak medycyna nie znała kategorii leczenia psychiatrycznego - się­

gała raczej po praktyki egzorcystów. Izolowano cierpiących umysłowo czy nerwo vo „na siłę" , lokowano ich w warunkach urągających ele­mentarnym zasadom higieny i sprawowania nad nimi pieczy.

Józef Frank pisał w swym dziele Wiadomości o chorobach, które pa­nowaty w Wilnie i w jego okolicach od początku 1807 roku aż do roku 1817, że w kwietniu 1915 r. „postrzega się mnóstwo nadzwyczaj­ne melancholii i manii, religijnym oznaczonych charakterem". Inny wi­leński lekarz notował że ~w 1817 r. „obtąkanie zmysłów czyli manią, tak między ludem prostym, jako też między żołnie:zami, postrzegano".

Anna Kowalczykowa w esejach Romantyczni szalmzcy powiada, że w tamtym czasie najpopularniejszą metodą leczenia obłąkanych była tz\:v. metoda Browna, polegająca na gwałtownym pobudzaniu lub osłabianiu organizmu przez ·wyczerpujące diety, środki przeczyszcza­jące, przystawianie pijawek". Wiele informacji o cierpieniach umysło­wych ludu zamieszczał na swych łamach „Pamiętnik Magnetyczny Wi­leński" , a odgrywał on znaczącą rolę w życiu intelektualnym tego mia­sta, w tym uczonych i literatów.

Za magnetyzm ówczesna nauka uważała m.in. wpływ ciał niebie­skich na ziemię i człowieka, istnienie w naturze „płynu powszechne­go", ciało człowieka jest ciałem magnetycznym, bez konkretnych bie­gunów magnesowych, choć bieguny te , idą od ziemi do zenitu". Po­wstało więc szereg poradników, receptur, pomocnych w leczeniu „manii". W jednym z nich mówi się, że cierpiącego „trzeba \Vyczyścić tak przez laxacyą jako też i womit, potem kazać mu moczyć ręce i no­gi w wodzie tak długo trZ}'mając, aż uśnie" a po przebudzeniu „przy­kładać na ogoloną głowę liście osetowe tłuczone' .

Psychozom próbowano przypisywać moc pobudzania artystycznych talentów. W artykule Fryderyka Hechla „Przypadek pomieszania zmy-

słów po zdjętym kołtunie" znalazła się informacja, że przyczyną obłą­

kania kobiety był szok po objęciu kołtuna. Wtedy to „wpadła w zamy­ślenie i melancholią, na żadne pytania nie odpowiadała - twarz i oczy miała czerwone; gniew jakiś i nieukontentowanie na twarzy się malo­wały; ciągle była niespokojną i nocy bezsenne trawiła". Podobno wy­biegła na trzeci dzień z krzykiem, a „złowiona" zaczęła mówić niedo­rzecznie, wyrywać się, szarpać na obie odzież. Hechel doszedł więc do wniosku, że uleczenie dziewczyny może spowodować wyłącznie po­nowne wyhodowanie kołtuna. Istotnie, po podaniu pewnych specyfi­ków zresztą, kołtun znów się zawiązał, a chora odzyskała zmysły -twierdził. Leczono zatem „duszę namiętnościami miotaną ', ale meto­dami leczenia ciała.

O kołtunie pi ano wiele, powstało dziesiątki prac i dysertacji; uwa­żano go za źródło chorób umysłu i wiązano je z erupcją artystycznych talentów. Józef hrabia Mostows ·, widziany przez medyka jako hipo­kondryk najczęstszej wody' , miał mieć p no kołtuna ukrytego - stąd

zaburzenia mózgu. Naiwn dla nas hipotezy zwolna przeradzały się

w badania coraz wnikliwsze, magnetyzm rozrastał się", medycy za­częli wspominać o somna.mbuliźmie, jasnowidzeniu itp. Zatem tak ro­dziła się nowa nauka, dziś ogólnie zwana psychiatrią. Ale czyż jej po­czątki u progu XIX wieku nie były inspirujące? Romantycy widzieli w nich dowód na to, że człowiek to nie tylko ciało, to istota nad wyraz złożona. W udręczonym ciele niejednokrotnie dusza rozedrgana, sko­łatana poszukuje spokojnego miejsca, innego jakby czasu dla siebie.

Romantyczne szaleństwa to w pewnym sensie zaprzeczenie głupoty -w potocznym tego słowa znaczeniu. To wewnętrzne ludzkie rozterki, które towarzyszą nam współczesnym także, może nawet w sposób szczególny: wszak iluż młodych ludzi poszukuje dla siebie wzoru-au­torytetu? Ilu poszukuje nowych idei, w tym religijnych?

W utworze „Do przyjaciół" Adama Mickiewicza jest takie zdanie:

Mnie choć to wszystko w umyśle przytomne , Pociechy szukam, nie stawy ... I tak oto pod naszymi strzechami zawitała owa pociecha poety, a my

szczerze pielęgnujemy jego sławę. J. T.

Koordynator pracy arty_ tycznej MONIKA KOZIEN

Kierownik technicznv JERZY WBA .

KierO\ nic. pracm ni krą\\ieckich IZABEL\ WOJClECllOWSKA. JOZEF PODYMA

Pracownia fryzje ko-p~rukar k, BARBAR.\ ABOZNY

Pracm\ nia tolarska W BIELEND . LE. \WD ORAK

Pra ownia malar:ka ALICJA GODEK

Prace modelatorskie . \DY \W MAJEW'KA

· wiatło SL\~ O IR ' ~· , PIOTR TOMAKA

Aku 1'k ZBIGNIEW KRi ' ' MARw KORJ AGA

Prace tapicer ·kie DUZEJ WO KI

Redakcja progrmnu J 1 TULIK

W programie \\. korzystano proj k1) ko tiumó\ ALEKSANDRY 'EMENO\VICZ

Ki r wnik Biura Obsługi Widzó\ KRY DZIADZI

Biuro Ob ·ługi Widzów tel. 85-~2-25 ...

300 PLN+VAT

zestaw: Siemens 56 Power

+karta aktywacyjna systemu Tak Tak za

450 PLN+VAT

GSM

Tylko w F.H."FOTO-HURT" s.c. znajdziecie Państwo: - aktywa j kart SIM-PROMOCJE

- fa h pleksową obsługę

ny i wa run ki płatności

wdzenia swojej karty SIM aJ~łielC:SZV. Uftlhn• elefonów i akcesoriów GSM

omis i wypożyczalnię telefonów mo;UIW'OSCiOOłlDl~;ania umowy bezpośrednio u klienta

3 . 0 0

omple sow BIU , BANKÓ tel./fax. (0-17) 95.33„ 77

wyposazenie:

~~1-f ~I I~

llilł 1~11~ ~.,~,

llilł ~1111

, HOTELI I SZKÓ

35-506 RZESZOW, ul. K RAKOWSKA 150 fax (0-17) 8520-668 , tel. (0-17) 626-691 ,

e-mail :reconal@popo.euro.net.pl

li"

KONSTRUKCJE ALUMINIOWE REYNAERS

AUTOMATYKA DRZWIOWA BE SAM

FASADY CERAMICZNE SlYBY ZESPOLONE TERMOIZOLACYJ N IE

STALI SPONSORZY TEATRU

BANK BPH Rzeszów, ul. Słowackiego 5

tel. 521-201, 521 -308 fax 521-930

A.elekł1omonła2 RzeszOw ~S.A.

35-959 Rzeszów. ul. Słowackiego 20 tel. 375-51 tlx 063241 O fax 36 760

A~~BIG Bank ~, Spółka Akcyjna BIG BANK Spółka Akcyjna Oddział w Rzeszowie

Telefony: 322-65 - sekretariat 320-60 - kredyty

62-45-21 - rachunki lokaty

ul. Targowa 3 35-959 Rzeszów

P rn„•d s i1tb io rstwo Fa rn. mec u t~:cz.n e 'Jl,/fa w Rzeszowie:

Spółka Akcyjna ul. Przemysłowa 2, 35-959 Rzeszów

Ul J

-·· .·

"CHEMIA-RZESZÓW" Przedsiębiorstwo Handlu Chemikaliami

Spółka z o.o. ul. T. Boya-Żeleńskiego 15

35-959 Rzeszów .;· tel. (017) 549-271, fax (017) 549 ,773

Jan TIJLIK ur. w 1951 r. w Gawęczynie koło Tarnowa, jest laureatem m.in. Nagro­dy im. Stanisława Piętaka (1985) za twórczość poetycką oraz wyróżnienia za po­wieść Doświadczenie w konkursie na książkowy debiut prozatorski (MA W 1986) . Autor zbiorów wierszy Zderzenie w C-durze (1981), Ocalone drzewo (1982), Bu­dzenie licha (1985), oraz arkusza poetyckiego Morze wilgoci (1983). Wiersze prezentowane w tomiku Wada pierworodna pochodzą z lat 1980-1985. Jan TULIK mieszka w Krośnie, jest dziennikarzem. Ostatnio wydał dramat Kontynenty (1998) oraz przygotowuje wybór wierszy.