Adam Matusik Polski System Emerytalny

download Adam Matusik Polski System Emerytalny

of 17

Transcript of Adam Matusik Polski System Emerytalny

Adam Matusik

Polski system emerytalny

1. Rola systemu zabezpieczenia emerytalnego w konstrukcji pastwa.

Zabezpieczenie

emerytalne

jest

jedn

z

form

zabezpieczenia

spoecznego.

Z finansowego punktu widzenia jest ono najwaniejsz jego form na wiadczenie emerytalne przeznacza si rodki duo wiksze ni na inne typy ryzyka, takie jak zabezpieczenia chorobowe, przed mierci, rentowe, przed wypadkami przy pracy, przed bezrobociem czy becikowe, ktre mona okreli zabezpieczeniem na wypadek macierzystwa. Zabezpieczenie emerytalne, inaczej zabezpieczenie przed staroci, jest naturaln potrzeb kadego czowieka obawiajcego si o swj byt w podeszym wieku, kiedy nie bdzie ju w stanie pracowa. Przez dugi okres w historii wiata funkcje zabezpieczenia przed niedostatkiem w okresie staroci penia rodzina dzieci opiekoway si rodzicami pod koniec ich ycia. Obecnie, w dobie rodzin nuklearnych i epoki globalizacji (migracje), dzieci peni t funkcje jedynie sporadycznie i w ograniczonym zakresie. Jest to jeden z powodw dla ktrego wspczenie w okresie swojej aktywnoci zawodowej czonkowie spoecznoci odkadaj pewn czc swojego dochodu (a dokadnie przekazuj pastwu na podstawie ustawowego obowizku) w celu uzyskania uprawnienia do otrzymania wiadczenia - tak zwanej emerytury - czyli okrelonej kwoty od pastwa, wypacanej comiesicznie po zakoczeniu przez obywatela aktywnoci zawodowej (w przypadku typowego systemu ubezpiecze spoecznych, moliwy jest rwnie system zaopatrzeniowy prawo do uzyskania emerytury od pastwa lub system prywatnych planw emerytalnych). Pojcie emerytury mona za Leksykonem polityki spoecznej zdefiniowa jako wiadczenie

dugookresowe przysugujce doywotnio osobie, ktra przekroczya okrelon granic wieku.1 Pastwo uznajc zabezpieczenie na staro za cel oglnospoeczny, w duchu solidarnoci pokoleniowej tworzy powszechny obowizek emerytalny, z reguy obciajc swych obywateli kosztami przymusowych ubezpiecze. Potrzeba powstania pastwowego systemu emerytalnego czy si rwnie z rozwojem demokracji, ktra umoliwia spoeczestwu artykulacj swych potrzeb, a politykw postawia przed koniecznoci zabiegania o elektorat. W ten sposb pastwo zmniejszao rwnie wpywy zwizkw zawodowych. Genezy ubezpiecze spoecznych mona si doszukiwa na przestrzeni wiekw we wszelkich zoorganizowanych formach wzajemnej pomocy, czsto prowadzonej przez lokaln spoeczno lub Koci. Przez dugi czas miay one wymiar regionalny, funkcjonoway na zasadzie dobrowolnej i ich rola w yciu spoeczestwa, jako caoci bya marginalna. Prekursorem przejmowania odpowiedzialnoci za zabezpieczenie emerytalne przez pastwo by Otto von Bismarck, ktry wprowadzi je w latach 80. XIX wieku w Cesarstwie Niemieckim, jako pierwszy nadajc im rang obowizku obywatela. Ubezpieczenia Bismarcka od pocztku oparte byy na wsppatnoci pracodawcy i pracownika. System ten nie upowszechni si od razu na przykad midzywojenny system angielsko-skandynawski oparty by na rozbudowanej opiece spoecznej. Koncepcja powszechnych, pastwowych ubezpiecze emerytalnych staa si popularna dopiero po II wojnie wiatowej. W Polsce ustaw o ubezpieczeniu spoecznym uchwalono ju w 1933 roku (obowizek ubezpieczeniowy obejmowa jednak tylko cz polskiego spoeczestwa). Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku w art. 67 ust. 1 stwierdza, e obywatel ma prawo do zabezpieczenia spoecznego w razie niezdolnoci do pracy ze wzgldu na chorob lub inwalidztwo oraz po osigniciu wieku emerytalnego. Pastwo polskie jest rwnie zobowizane na mocy Konstytucji do zapewnienia szczeglnej opieki zdrowotnej m.in osobom niepenosprawnym i w podeszym wieku (art. 68 ust. 3 Konstytucji RP). Szczegowe zapisy na temat pomocy pastwa w zakresie zabezpiecenia spoecznego i opieki zdrowotnej reguluj ustawy i rozporzdzenia.

1

Rysz-Kowalczyk B. (red.) Leksykon polityki spoecznej, Instytut Polityki Spoecznej UW, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2002, str. 47

Prawo do zabezpieczenia emerytalnego chroni rwnie zapisy prawa europejskiego midzy innymi uchwalona przez Wsplnoty Europejskie Karcie Podstawowych Praw Socjalnych Pracobiorcw z 1989 roku (nazywan rwnie Kart Socjaln WE), do ktrej przestrzegania zobowizana jest rwnie Polska, zapisano, e kada osoba po przejsciu na emerytur powinna dysponowa rodkami zapewniajcymi odpowiedni poziom ycia oraz, e kada osoba, ktra po osigniciu wieku emerytalnego nie ma uprawnie emerytalnych lub nie dysponuje innymi rodkami utrzymania, powinna korzysta z zapomg, wiadcze pomocy spoecznej i rzeczowych w przypadku choroby, odpowiednich do potrzeb.2 Podobne zapisy znale mona rwnie w Konwencji Midzynarodowej Organizacji Pracy nr 102 z 1952 roku mwicej o minimalnych normach zabezpieczenia spoecznego oraz Zrewidowanej Europejskiej Karcie Spoecznej z 1996 roku, obu ratyfikowanych przez Polsk.

2. Procesy demograficzne wpyw starzenia si ludnoci na system emerytalny pastw. Sytuacja Polski.Do niedawna problematyka systemw emerytalnych pozostawaa na caym wiecie na marginesie politycznych dyskusji, podobnie byo w Polsce. Sytuacja radykalnie zmienia si w latach 90. XX wieku na skutek zaamania si w wikszoci krajw dotychczasowego, dominujcego modelu finansowania emerytur. Gwnym powodem by proces starzenia si spoeczestw bdcy nastpstwem postpujcych zmian demograficznych. W chwili obecnej starzenie si populacji jest zjawiskiem globalnym, najszybciej przebiegajcym w pastwach wysoko rozwinitych, ale take na przykad w niektrych pastwach byej Wsplnoty Niepodlegych Pastw, jak Ukraina czy Rosja. W Unii Europejskiej problem ten dotyczy praktycznie wszystkich pastw (z nielicznymi wyjtkami, gdzie proces ten jest wolniejszy jak Irlandia czynniki kulturowo-religijne oraz Fracja aktywna polityka rodzinna). Wrd pastw wysoko rozwinitych wyszymi wskanikami mog si pochwali np.: Norwegia i Stany Zjednoczone. Starzenie si spoeczestwa objawia si wzrostem procentowym w populacji osb w wieku emerytalnym. Gwnymi powodami na caym wiecie tego zjawiska s spadek dzietnoci kobiet i2

Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracobiorcw w krajach Wsplnoty Europejskiej, art. 24-25.

wyduanie si przecitnego dalszego trwania ycia. W efekcie zmian demograficznych wikszo powszechnych systemw emerytalnych znalaza si na ciece prowadzcej do zaamania finansowego, a wysoko emerytur nagle staa si wiodcym tematem rozmw politykw i ekonomistw. W Polsce proces ten postpuje od duszego czasu w sposb charakterystyczny dla wikszoci krajw zachodniego krgu cywilizacyjnego. Zgodnie z danymi GUS w 1988 roku wskanik dzietnoci wynosi 2,13, a liczba urodze ywych wynosia 589,9 tys., w 2002 roku wskaniki te spady drastycznie odpowiednio do 1,25 i 353,8 tys.3. Obecnie jestemy wiadkami niewielkiego ich wzrostu - w rekordowym od 13 lat 2009 roku, wyniosy one 1,398 i 417,6 tys.4 Nadal nie wystarcza to jednak to zachowania zastpowalnoci pokole, ktr wedug demografw zapewnia wskanik dzietnoci na poziomie 2,1. Wedug GUS w 2030 roku bdzie nas zaledwie 35,7 mln5 (spadek o 2,5 mln wobec stanu obecnego). Na tle innych pastw obszaru cywilizacji zachodniej jestemy jednak spoeczestwem stosunkowo modym. Wedug S.Klonowicza, jeli odsetek osb starszych (powyej 65 roku ycia) nie przekracza 4%, pastwo jest mode demograficznie, od 4% do 6,9% - znajduje si we wczesnej fazie przejciowej do staroci, poziom od 7% do 9,9% charakteryzuje pn faz przejciow, 10-12,9% oznacza waciw staro, natomiast poziom ponad 13%, to zaawansowana staro demograficzna.6 W wikszo pastw Unii Europejskiej wspczynnik ten w chwili obecnej wynosi a 15-17%7, w Polsce liczona w ten sposb stopa staroci demograficznej ksztatuje si na poziomie 13,5%. Dodatkowo szybko ronie liczba osb w wieku sdziwym (80 i wicej lat) w 2008 roku byo ich ju 3,1%. W 2000 roku ten wskanik wynosi tylko 2%.8 Starzenie si spoeczestwa ma wiele nastpstw. Wynikaj one z biologicznych, socjologicznych i psychicznych cech staroci. Staro ma duy wpyw na ycie czowieka, jego moliwoci fizyczne i umysowe, ksztatuje potrzeby w zakresie warunkw bytu (wyywienia, mieszkania, opieki lekarskiej, wypoczynku). Staro demograficzna ludnoci

3 4

Za: Narodowy Spis Powszechny z 2002 r. Za: Rocznik Demograficzny 2010, GUS, Warszawa, 2010. 5 Prognoza GUS 2003. I.Kotowska Proces starzenia si ludnoci Polski do 2030 r. W: Wjcicka I. (red.) Pniej na emerytur?, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask, 2004, str. 23. 6 Klonowicz S. Oblicza staroci, Warszawa, 1979, str. 66. 7 Rocznik Statystyki Midzynarodowej 2009, GUS, Warszawa, 2009 8 May Rocznik Statystyczny 2009, GUS, Warszawa, 2009, tabl. 4 (63), str. 116.

powoduje wzrost obcie budetu pastwa rnymi formami emerytur i rent, zwiksza zapotrzebowanie na miejsca w domach opieki spoecznej i usugi dla ludzi starszych, w Polsce sabo rozwinite.9 Pojawia si miejsce na interwencj pastwow w przypadku osb starszych, ktrych nie sta na kupno usug po cenie rynkowej. Starzenie sie spoeczestwa zwiksza rwnie koszty, ktre ponosi pastwo w zwizku z nakadami na pomoc spoeczn i system ochrony zdrowia. Dynamiczne zwikszanie si odsetka ludzi starszych w spoeczestwie sprawia, e pastwo nie moe uchyla si od zaangaowania si w rozwizanie problemu demograficznego, przenoszc na przykad odpowiedzialno na rodzin i organizacje pozarzdowe, gdy samo bedzie musiao ponie wikszo jego kosztw. W Polsce panuje do powszechna opinia o ubstwie osb w wieku emerytalnym. Z powodu zrnicowania wiadcze zalenie od wczeniej wykonywanej pracy nie mona mwi o powszechnym ubstwie emerytw, rednie wiadczenie jednak pozostaje niskie. rednia emerytura w Polsce wynosia w marcu 2010 roku 1698 z brutto. Nie jest to jednak warto pozwalajaca w peni zrozumie sytuacj emerytw w Polsce. Z powodu zawyania statystyki przez niektre grupy zawodowe, faktycznie wiadczenie dla wikszoci osb jest mniejsze. W tym samym czasie rednia pensja wynosia niecae 3300 z brutto.10 Osoby w wieku emerytalnym dodatkowo z reguy maj bardzo ograniczone moliwoci zwikszenia swojego dochodu poprzez dodatkow prac oraz naraone s na dodatkowe wydatki zwizane z pogarszajcym si stanem zdrowia. Wydajny system emerytalny staj si dla pastwa niezbdny w zmaganiach z kwesti staroci. Obecnie kwestia starzenia si spoeczestw jest jedn z najwikszych bolczek krajw rozwinitych i proces ten narasta rwnie w krajach aspirujcych do tego miana, czyli rwnie w Polsce.

3. Polityka zabezpieczenia emerytalnego w Polsce reforma 1999 roku.

9

Patrz: W.Turniowiecki Polityka rodzinna str. 178, W: Gabryszak R., Magierka D. (red.) Wprowadzenie do polityki spoecznej, Difin, Warszawa, 2009. 10 Dane za: strona internetowa GUS.

Polski system emerytalny od odzyskania suwerennoci w 1989 roku do koca 1998 roku opiera si wycznie na metodzie repartycyjnej finansowania wiadcze emerytalnych. Metoda ta polega w swoim zaoeniu na pokrywaniu biecych wiadcze emerytalnych ze skadek odprowadzanych przez osoby aktywne zawodowo. Wraz z postpowaniem opisanego ju w poprzednim rozdziale procesu starzenia si spoeczestwa, przy jednoczesnym wyduaniu si ycia ludzkiego, finansowanie emerytur coraz wikszej liczby osb spoczywa na coraz mniejszej grupie osb pracujcych. W tej sytuacji musi w pewnym momencie doj do niedoboru rodkw finansowych w systemie, co stwarza konieczno uzupeniania niedoborw z budetu pastwa.11 Wedug M.Gry nie powinno to by zaskoczeniem, gdy taki system emerytalny jest rodzajem piramidy finansowej, ktra stracia swoje demograficzne zasilanie w nowych czonkw.12 Dalsze utrzymywanie tak funkcjonujcego systemu byo pozbawione ekonomicznego sensu. W Polsce 1 stycznia 1999 roku wprowadzono nowy system emerytalny13, ktry po pewnych zmianach funkcjonuje obecnie. System, ktry wprowadzono okreli mona trjfilarowym, czyli zoonym z trzech komponentw. Rezultatem reformy byo przejcie od przewagi systemu zaopatrzeniowego do dominacji systemu ubezpieczeniowego. Koncepcja systemu zapewniajacego wiadczenia z rnych rde (system filarw) bya zawarta ju w tzw. raporcie Beveridgea.14 Wyrs on z potrzeby zrnicowania i uzupenienia dochodw na staro ponad jednolite kwotowo i niskie emerytury pastwowe o charakterze zaopatrzeniowym (tworzce filar bazowy).15 Polska reforma wzorowana bya na krajach,11

Zawistowski M. Otwarte fundusze emerytalne a wiatowy kryzys gospodarczy W: Ksiopolski M., Rysz-Kowalczyk B., odowski C. (red.) Polityka spoeczna w kryzysie, Instytut Polityki Spoecznej UW, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2009, str. 283. 12 Gra M. System emerytalny, Polskie Wydawnicwo Ekonomiczne, Warszawa, 2003, str. 13. 13 Nowy system zosa wprowadzony na mocy pakietu nowych ustaw ubezpieczeniowych ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych ustawa o o.f.f.e. (Dz.U. nr 139, poz. 934 ze zm.), ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 60, poz. 623 ze zm.), ustawy z dnia 13 padziernika 1998 r. o systemie ubezpiecze spoecznych ustawa o s.u.s. (Dz.U. nr 137, poz. 887 ze zm.) oraz ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpiecze Spoecznych (tekst jed. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.). W pniejszym czasie uchwalono rwnie ustaw o indywidualnych kontach emerytalnych (20 kwietnia 2004 r.; Dz.U. nr 116, poz. 1205 ze zm.). 14 Raport autorstwa ekonomisty brytyjskiego Williama Beveridgea, Wielka Brytania, 1942 r. 15 Jdrasik-Jankowska I. Pojcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia spoecznego, LexisNexis, Warszawa, 2010, str. 176.

ktre ju z sukcesem przeszy na kapitaowy system emerytalny, gwnie krajach Ameryki aciskiej. Pastwem, ktre dostarczyo pierwotnej inspiracji do reformy byo Chile, w ktrym jednak wprowadzono system jedynie kapitaowy, jednofilarowy, z dominacj prywatnych instytucji.16 Promocj modelu czcego ubezpieczenia kapitaowe z systemem zaopatrzeniowym zajmuj si m.in. Bank wiatowy. Pierwszy filar wprowadzonego w Polsce systemu nadal ma charakter repartycyjny wiadczenia z niego s finansowane z biecych skadek i zarzdzane przez Zakad Ubezpiecze Spoecznych (ZUS). Prawo do emerytury z pierwszego filara posiada kady obywatel, ktry opaca skadki, jest to wiadczenie podstawowe. Na finansowanie I filara zaoono przeznaczanie 12,2% wynagrodzenia. Wielko opacanych skadek (zalena od wielkoci pensji i okresu pracy) wpywa oczywicie na rozmiar wiadczenia, ktrego wielko nie moe by jednak nisza ni ustalona emerytura minimalna. W.Turnowiecki nazywa pierwszy filar umow pokoleniow.17 Drugi filar jest zarzdzany przez OFE, czyli Otwarte Fundusze Emerytalne. Jest to tak zwany filar kapitaowy. Kady obywatel ma swobodne prawo wyboru w ktrym, z konkurujcych na wolnym rynku OFE ulokuje swoje pienidze (po pewnym czasie, jei nie nastpowaa decyzja dana osoba zostawaa przydzielona drog losowania). Na drugi filar zaoono skadk w wysokoci 7,3% wynagrodzenia. Fundusze emerytalne inwestuj rodki, ktre otrzymuj od ubezpieczonych w celu ich zwikszenia (pobieraj za to okrelon prowizj od wpaconych skadek). Dziaalno OFE jest cile nadzorowana i monitorowana przez pastwo. Zgodnie z artykuem 139 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 roku o o.f.f.e. fundusze musz si kierowa w inwestycjach deniem do maksymalnego bezpieczestwa, maksymalizujc rwnie rentowno (o co dba konkurencja wolnorynkowa pomiedzy OFE). Fundusze nie mog zwiksza zanadto ryzyka inwestycji. Ich aktywa mog by lokowane jedynie w cile okrelone przez ustaw o o.f.f.e. i odpowiednie rozporzdzenia Ministra Finansw kategorie inwestycji. W celu zapewnienienia jak najwikszego bezpieczestwa rodkw naoono na OFE liczne ograniczenia: Nakaz szerokiej dywersyfikacji aktyww funduszy;16

System ten jest de facto prywatyzacj systemu emerytalnego, ale pod silnym nadzorem pastwa, ktra m.in. reguluj w co mog inwestowa fundusze i kontroluje ich uczciwo. Istnieje od 1981 roku. 17 Turnowiecki W. - Polityka spoeczna, Gdaska Wysza Szkoa Pedagogiczna, Gdask 2002, str. 122.

Zakaz lub ograniczenie przeprowadzania niektrych inwestycji; Wprowadzenie mechanizmu ustalania minimalnej wymaganej stopy zwrotu poprzez porwnywanie wynikw osignitych przez kady z funduszy do redniej stopy zwrotu wyliczonej na podstawie wynikw wszystkich funduszy; jeli fundusz nie osign minimalnej stopy zwrotu, jest on zobligowany do pokrycia kwoty niedoboru (z rachunku rezerwowego, a jeli to za mao z Funduszu Gwarancyjnego); Konieczno utworzenia przez fundusze rachunkw rezerwowych oraz utworzenie Funduszu Gwarancyjnego, zarzdzanego przez Krajowy Depozyt Papierw Wartociowych. Ponadto: Majtek OFE jest prawnie wyodrbniony z majtku powszechnego towarzystwa emerytalnego (PTE) na wypadek upadku tego; dodatkowo powierzone aktywa przechowywane s u depozytariusza (z reguy w banku); Obywatele maj prawo do zmiany funduszu; Nadzr nad OFE peni Komisja Nadzoru Finansowego; Fundusze maj obowizek informowa czonkw funduszu o swoich dziaaniach (m.in. poprzez publikacj prospektu informacyjnego OFE).18 Ograniczenia narzucone OFE byy pocztkowo mocno krytykowane za zbyt pasywne, uniemoiwiajce osignicie wysokich stp zwrotu (m.in. z powodu ogranicze dotyczcych inwestowania w akcje i na rynkach zagranicznych). Konserwatyzm polskiego ustawodawstwa ograniczy jednak w duym stopniu straty, ktre fundusze poniosy w wyniku kryzysu ekonomicznego 2008 roku. rodki gromadzone w OFE podlegaj wsplnoci majtkowej i dziedziczeniu. Trzeci filar ma charakter dobrowolny jest to dodatkowe oszczdzanie w ramach pracowniczych funduszy emerytalnych, towarzystw ubezpiecze wzajemnych, firm ubezpieczeniowych lub funduszy powierniczych. Pracownicze programy emerytalne zostay powoane do ycia na mocy ustawy z 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych, a obecnie podstaw ich funkcjonowania jest ustawa o pracowniczych18

Zawistowski M. Otwarte fundusze emerytalne a wiatowy kryzys gospodarczy W: Ksiopolski M., Rysz-Kowalczyk B., odowski C. (red.) Polityka spoeczna w kryzysie, Instytut Polityki Spoecznej UW, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2009, str. 286.

programach emerytalnych z 20 kwietnia 2004 r. Trzeci filar w ujciu szeszym to wszelkie dobrowolne formy przezornoci majce zapewni przyszemu emerytowi dodatkowe rdo egzystencji19, peni funkcje fakulatywnego rda wiadcze emerytalnych. Pastwo daje dodatkowo si ubezpieczajcym pewne przywileje o charakterze fiskalnym, np.: skadki przeznaczone na trzeci filar, mimo i s czci wynagrodzenia, nie s objte obowizkowym ubezpieczeniem spoecznym. Obecnie planuj si zwikszenie tych przywilejw, by zachci do udziau w trzecim filarze wicej osb. Zarwno pierwszy jak i drugi filar maj charakter powszechny i obowizkowy dla osb, ktre w momencie wprowadzenia reformy nie ukoczyy 30 lat ycia (dla wszystkich urodzonych po 1968 roku). Osoby w wieku 31-50 lat (urodzone po 1948 roku) mogy do koca 1999 roku zdecydowa si na udzia wycznie w pierwszym lub zarwno w pierwszym, jak i drugim filarze, osoby w wieku powyej 50 lat w chwili startu reformy pozostay w stosowanym przed 1999 rokiem systemie emerytalnym. Emerytury wypacane z ZUS (I filar) objt s gwarancj budetu pastwa, co do ich minimalnej wysokoci. wiadczenia wypacane z OFE (II filar) ju takiej gwaracji nie posiadaj. Nowy system obejmie wszystkich ubezpieczonych po 2029 roku, doda naley jednak, e nie s nim objci rolnicy, sdziowie i prokuratorzy, ktrzy maj swoje odrbne systemy zabezpieczenia emerytalnego. Oceniajc reform 1999 roku naley stwierdzi, e najwiksze trudnoci po jej wdroeniu spowodowao nage zmniejszenie wpyww do funduszu repartycyjnego. Cz trudnoci powstaa jako rezultat normalnego przejcia czci rodkw ze skadek na rzecz funduszy kapitaowych, skal trudnoci zwikszyo jednak niedoszacowanie liczby osb, ktre miay do wyboru pozostanie w starym systemie lub skorzystanie z OFE i ktre finalnie skorzystay z ubezpieczenia w II filarze.20 W efekcie niedobr rodkw w ZUS, ktry realizuje wypaty w ramach systemu repartycyjnego musia pokrywa budet pastwa, co zwikszyo znacznie obcienia finansw publicznych.

19

Kluszczyska Z., Koczur W., Rubel K., Szpor G., Szumlicz T. System ubezpiecze spoecznych: zagadnienia podstawowe, LexisNexis, Warszawa, 2007, str. 204. 20 Orczyk J. Polityka spoeczna uwarunkowania i cele, Wydawnicwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna, 2005, str. 121.

4. Polski system emerytalny wspczenie zmiany w systemie.W 2009 roku rozpoczto wypacanie pierwszych wypat z OFE, wprowadzonych w ycie ustaw z dnia 27 listopada 2008 roku o emeryturach kapitaowych. Od 1 stycznia 2009 roku funkcjonuj rwnie inne, wane przepisy wprowadzono wiadczenia pomostowe i kapitaowe dla kobiet przed 65 rokiem ycia, a take ograniczono uprawnienia do wczeniejszych emerytur niektrym dotd uprzywilejowanym grupom zawodowym (byy one z reguy dodatkami za prace w trudnych warunkach, cho wrd pozbawionych przywilejw znaleli si rwnie m.in. nauczyciele). Prawa zachoway te osoby, ktre osigny do 31 grudnia 2008 roku wiek i sta uprawniajcy do emerytur na dotychczasowych zasadach. Wprowadzono rwnoczenie ustaw z dnia 19 grudnia 2008 roku emerytury pomostowe21 dla osb ju posiadajcych prawa nabyte do niszego wieku emerytalnego. Prawo do emerytury w niszym wieku emerytalnym byo nabywane na stae, natomiast emerytura pomostowa do wiadczenie o charakterze przejciowym, nalene tylko do czasu osignicia wieku emerytalnego (60/65 lat).22 Osoby zaczynajce prac w zawodach pozbawionych dodatkowych uprawnie, straciy moliwo przyszego obnienia wieku emerytalnego. Dua ilo osb z prawem do wczeniejszego przejcia na emerytur bya wynikiem polityki lat PRL-u, szczeglnie 80-tych, kiedy to uwaano, e obniajc wiek emerytalny i zabierajac z rynku pracy najstarszych pracownikw, mona zmniejszy bezrobocie. Obecnie uwaa si, e ten sposb ingerencji w rynek pracy moe da efekt odwrotny do zamierzonego, dodatkowo dziaajc demotywacyjnie na pracownikw i zniechcajac do aktywnoci na rynku pracy i dugiej kariery zawodowej oraz obciajc nadmiernie budet pastwa.23 Koszt emerytur pomostowych przerzucono w duej czci na pracodawcw uprawnionych do wiacze w pierwszym etapie reformy jej koszty poniesie budet pastwa, ale nastpnie bd one finansowane z Funduszu Emerytur Pomostowych zasilanych skadkami pacownymi przez pracodawcw (w wysokoci 1,5% od zarobkw uprawnionych). Zgodnie z ustaw,

21

Ustawa o emeryturach pomostowych, Dz.U. z 2008 r. nr 237, poz. 1656. Jdrasik-Jankowska I. Pojcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia spoecznego, LexisNexis, Warszawa, 2010, str. 231. 23 Sosenko B. Wprowadzenie do teorii systemw zabezpieczenia emerytalno-rentowego, Krakw, 2002, str. 53-54.22

osoby, ktre utraciy dotychczasowe moliwoci przejcia na wczeniejsz emerytur, nale kobiety urodzone po 31 grudnia 1953 roku i mczyni urodzeni po 31 grudnia 1948 roku, ktrzy dopiero po 1 stycznia 2009 roku spenili warunki dotyczce wieku i stau (55 lat i 30 lat stau dla kobiet i 60 lat i 35 lat stau dla mczyzn 24). Pracownicy uprawnieni do emerytury pomostowej musieli oprcz odpowiedniego wieku i stau, pracowa rwnie przez okrelony okres czasu w szczeglnych warunkach lub szczeglnym charakterze (z reguy 15 lat25). Przejcie na wczeniejsz emerytur nie byo obowizkowe. Przed uchwaleniem nowych przepisw prawo do wczeniejszych wiadcze posiadao okoo 1 mln osb, obecnie okoo 250 tys.26 Ustawa niewtpliwie bya potrzebna i jest pewnego rodzaju dugoterminow ulg dla zbyt obcionych finansw publicznych pastwa. Mona jedynie rozwaa zastosowanie duszego vacatio legis, ktre z reguy jest stosowane w innych krajach europejskich przy podobnych zmianach. Obecnie naley zwrci uwag na wane wydarzenie, ktre w 2008 roku zachwiao II filarem zreformowanego systemu emerytalnego (czyli czci systemu wypacan z Otwartych Funduszy Emerytalnych) wiatowym kryzysem finansowym. Krach, zapocztkowany w Stanach Zjednoczonych, ktry nastpnie przenis si na inne rynki finansowe, zachwia wynikami OFE, a przez to rwnie i wiar obywateli w bezpieczestwo ich przyszych emerytur. wiatowy kryzys ekonomiczny skutkowa midzy innymi duymi spadkami na rynkach giedowych caego wiata. W wyniku do konserwatywnych zapisw ustawowych ograniczajcych moliwoci inwestycyjne OFE (o czym bya mowa w poprzednim rozdziale) straty funduszy zostay ograniczone. W szczytowych dwch miesicach kryzysu wrzeniu i padzierniku 2008 roku wyniosy jednak a 9,5 mld zotych. W okresie od stycznia 2008 do stycznia 2009 roku rednia warto jednostek rozrachunkowych funduszy spada z 27,2 z do 23,9 z. Powodem by duy udzia akcji w portfelach inwestycyjnych OFE w sierpniu 2008 roku akcje stanowiy okoo 38,2 mld z ze

24

W niektrych zawodach, np.: hutnictwie, na statkach powietrznych lub dla niektrych maszynistw pojazdw trakcyjnych, wiek mg by o 5 lat niszy. 25 W przypadku np.: nurkw, kesoniarzy, rybakw morskich, ratownikw grskich do emerytury wystarcza 10 lat. 26 Uciska G. Zabezpieczenie spoeczne w Polsce. Problemy do rozwizania W: Ksiopolski M., Rysz-Kowalczyk B., odowski C. (red.) Polityka spoeczna w kryzysie, Instytut Polityki Spoecznej UW, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2009, str. 276-277.

rodkw funduszy (skarbowe instrumenty dune 90,6 mld z, pozostae instrumenty inwestycyjne okoo 10 mld z).27 Straty OFE wynike z dekoniunktury uderzyy w osoby, ktre w 2009 roku jako pierwsza grupa rozpoczy pobieranie emerytury zgodnie z zasadami nowego systemu. W marcu 2011 roku zapowiedziano dokonanie kolejnych znaczcych zmian w systemie emerytalnym. Rzd przestawi projekt ustawy zmianiajcy od maja 2011 roku wysoko skadki do otwartych funduszy emerytalnych z obecnych 7,3% do 2,3% wynagrodzenia (docelowo 3,5%). Pozostae 5 proc. zamiast w OFE zostanie zaksigowane na nowym subkoncie w ZUS i od razu przeznaczone na wypaty dla obecnych emerytw, w efekcie pokrywajc dziur budetow w I filarze. Dziki takiej decyzji budet pastwa zaoszczdzi wedug wylicze rzdu 11 mld z w 2011 roku, a do 2020 r. oszczdnoci wynios 190 mld z. O tyle mniej trzeba bdzie dooy do kasy ZUS. Tak drastyczne obnienie skadki na II filar w czciowo neguje zmiany dokonane reform z 1999 roku. Rzd w marcu 2011 roku zapowiedzia rwnie ulg podatkow osobom dodatkowo oszczdzajcym na staro. Bd to mogy robi na tzw. indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego (IKZE) tworzonych przez fundusze inwestycyjne,

ubezpieczycieli, banki, biura maklerskie i OFE. Ulga wyniesie 4 proc. od podstawy wymiaru opodatkowania. Przy wypacie tych oszczdnoci po przejciu na emerytur zapacimy za to podatek dochodowy. Pozostae zapowiedziane przez rzd decyzje to zakaz akwizycji dla OFE (na ktr fundusze przeznaczay 0,5 mld rocznie) oraz zezwolenie na zwikszenie przez fundusze inwestycji w akcje - w roku 2011 limit wzronie z obecnych 40 do 42,5 proc. wszystkich zgromadzonych w OFE oszczdnoci. Do 2020 r. bdzie to 62 proc., a docelowo 90 proc.

5. Perspektywy polskiego systemu emerytalnego rekomendacje.

27

Zawistowski M. Otwarte fundusze emerytalne a wiatowy kryzys gospodarczy W: Ksiopolski M., Rysz-Kowalczyk B., odowski C. (red.) Polityka spoeczna w kryzysie, Instytut Polityki Spoecznej UW, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2009, str. 287-288.

Reforma systemu emerytalnego z 1999 roku bya niewtpliwie krokiem do przodu, funkcjonujc w oparciu o racjonalne zasady ekonomiczne i wolny rynek. Z drugiej strony nie zapewnia ona godnego poziomu emerytury dla osb o krtszym stau pracy, system charakteryzuje si mniejsz redystrybucyjnoci dochodu narodowego, co obnia wiadczenia sabiej zarabiajcym i krcej pracujcym. Nowy system zmniejszy zagroenie demograficzne, ale odkry wielk dziur finansow w ZUS, co stao si pocztkiem obecnego kryzysu budetu pastwa, powikszonego w wyniku wiatowego kryzysu ekonomicznego w 2008 roku. Wedug M.Gry Przyszli emeryci zawsze bd konsumowa to, co wyprodukuje kolejne pracujce pokolenie. Wypata emerytur jest zawsze niezalenie od typu systemu emerytalnego transferem od obecnie pracujcych, a wic zarabiajcych i paccych skadki, do emerytw, ktrzy nie produkuj, ale konsumuj cz produktu wytworzonego przez pokolenie pracujce.28 Nie ma moliwoci rwnie, eby uniezaleni cakowicie system od czynnikw demograficznych i kwestii transferu czci PKB do emerytw. Mona jedynie ustali zasady, ktre jak najmniej bd odbija si na biecym wzrocie gospodarczym, obcieniach aktualnie pracujcych, dugu publicznym i wysokoci emerytur przechodzcych na wiadczenia. Na rozwoju gospodarczym szczeglnie moe odbi si wzrost obcie podatkowych przeznaczanych na wiadczenia emerytalne. Niski wpyw systemu emerytalnego na obcienia podatkowe M.Gra nazywa ekonomiczn neutralnoci systemu, ktra jest niezbdna, by obywatel nie czu si przez niego ograbiany, mimo, e uczestnictwo w nim nie jest dobrowolne.29 N.Barr jako trzy oglne cele rozwojowe krajw cywilizacji zachodniej wymiania efektywno alokacji zasobw, sprawiedliwo w ich podziale oraz zapewnienie wolnoci jednostek30 Jednak niezalenie od wyboru modelu funkcjonowania systemu emerytalnego, jego efektywno pozostaje w cisym zwizku z rozwojem gospodarczym redystrybucja ndzy nie ma sensu. Dlatego wspczenie od dobrego systemu emerytalnego naley wymaga nie tylko dokonania sprawiedliwego podziau dochodu narodowego, ale rwnie, a waciwie przede wszystkim pomnaania kapitau i tego dochodu.31

28

Gra M. System emerytalny, Polskie Wydawnicwo Ekonomiczne, Warszawa, 2003, str. 13. Tame, str. 15. 30 Barr N. Ekonomika polityki spoecznej, Pozna, 1993, str. 21. 31 Sosenko B. Wprowadzenie do teorii systemw zabezpieczenia emerytalno-rentowego, Krakw, 2002, str. 9;29

Obecnie do powszechnie w zwizku ze starzeniem si spoeczestw pastw wysoko rozwinitych rozwaa si wyduenie wieku emerytalnego. Z tym postulatem zgadza si zdecydowana wikszo specjalistw - jak pisze G.Uciska negatywnie zweryfikowano tez, i zwolnienie starszych pracownikw daje miejsca pracy modym ludziom, taka prosta zastpowalno nie wystpuje.32 I.Wycicka stwierdza: wyduanie okresw aktywnoci zawodowej moe w warunkach polskich agodzi w duej mierze proces starzenia si ludnoci i jego negatywny wpyw na rozwj gospodarczy i wydolno socjaln systemw emerytalnych.33 W tej chwili zakadanym minimum w wikszoci krajw majcych problemy demograficzne jest przynajmniej wyrwnanie wieku emerytalnego u kobiet i mczyzn (tego rodzaju rozwizania prawne s wprowadzane nawet w tak niechtnym podobnym zmianom krajach jak Francja). Zrwnanie wieku emerytalnego kobiet i mczyzn i docelowo jego wyduenie jest w najbliszym czasie niezbdne rwnie w Polsce. Dane demograficzne pokazuj, e kobiety yj duej ni mczyni, nie charakteryzuj si rwnie wczeniejsz utrat zdolnoci do pracy szybsz od mczyzn z tego powodu utrzymywanie nierwnoci w tym zakresie wydaje si nieuzasadnione. Naley rwnie podkreli, e na skutek krtszego o 5 lat okresu zbierania skadek, kobiety przechodzce wkrtce na emerytur mog mie nawet o 1/3 mniejsz emerytur od mczyzn.34 Konieczne jest rwnie wyraniejsze wizanie wysokoci emerytury z liczb przepracowanych lat (premiowanie pracy po ukoczeniu wieku emerytalnego). Uchwalona w 2000 roku przez czonkw Unii Europejskiej Strategia Lizboska stawiaa czonkom Wsplnoty kilka ambitnych celw zwizanych ze spoeczn aktywnoci zawodow do spenienia do 2010 roku, midzy innymi byo to podniesienie odsetka osb aktywnych zawodowo -mczyzn do 70%, a kobiet do 60%.

32

Uciska G. Zabezpieczenie spoeczne w Polsce. Problemy do rozwizania W: Ksiopolski M., Rysz-Kowalczyk B., odowski C. (red.) Polityka spoeczna w kryzysie, Instytut Polityki Spoecznej UW, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2009, str. 274. 33 Wjcicka I. (red.) Pniej na emerytur?, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask, 2004, str. 7. 34 Uciska G. Zabezpieczenie spoeczne w Polsce. Problemy do rozwizania W: Ksiopolski M., Rysz-Kowalczyk B., odowski C. (red.) Polityka spoeczna w kryzysie, Instytut Polityki Spoecznej UW, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2009, str. 275.

W Polsce w 2009 roku oglny wskanik aktywnoci zawodowej wynosi 54,9%, wrd mczyzn byo to 63,4%, u kobiet 47,3%35, do wypenienia powyszych zaoe sporo nam wic brakuj. Promowanie aktywnoci zawodowej powinno si rwnie wyraa poprzez promocj ksztacenia przez cae ycie, zwikszania kwalifikacji i zachowywania aktywnoci fizycznej i umysowej do pnego wieku. Naley dba o zachowanie rwnowagi generacyjnej na rynku pracy poprzez programy zwikszania kompetencji i doksztacania dla osb 50+. Przy czym rwnoczenie system prawny musi bezwzgldnie kara dyskryminacj osb w rednim i pniejszym wieku na rynku pracy. Na zdolno starszych osb do pracy wpyw ma rwnie sprawny system opieki zdrowotnej i rozwj usug opiekuczych. Podobnie niezbdnym dziaaniem w celu odcienia systemu emerytalnego jest zwikszenie dzietnoci kobiet i wyksztacenie dugoterminowej, planowej polityki rodzinnej. Polityki pastwa w tym obszarze przeplataj si i dziaaj w praktyce jak system naczy poczonych, o czym naley pamita. Wobec starzenia si spoeczestwa niezbdne bdzie rwnie stopniowe znoszenie uprawnienia do korzystania z niszego wieku emerytalnego przez wikszo uprzewilejowanych grup zawodowych. Nadal w systemie wczeniejszych emerytur pozostaj niektre grupy zawodowe, m.in. grnicy, ktrzy w 2005 roku wywalczyli sobie ten przywilej na czas nieokrelony. Emerytury pomostowe rwnie s lepszym rozwizaniem ni dalsze utrzymywanie dawnych przywilejw emerytalnych. Naley rwnie promowa i poprawia warunki rozwoju prywatnych systemw emerytalnych opartych na zasadach ubezpieczeniowych. Wskazane jest wprowadzanie dodatkowych ulg podatkowych dla osb, ktre zdecyduj si na dodatkowe ubezpieczenie emerytalne, czy to pracownicze czy prywatne, (czego zrobienie zapowiedzia rzd od stycznia 2012 roku). Wydaje si, e obecnie, w dobie zmian demograficznych, nie ma ju miejsca w przystosowanym do wyzwa wspczesnoci pastwie na system emerytalny jedynie repartycyjny. Jego czysta forma powoduje zanik odpowiedzialnoci u obywateli za swoj przyszo na emeryturze, rozrost aparatu biurokratycznego pastwa, a przede wszystkim jest niewydolna ekonomicznie. Z drugiej strony s rwnie powane argumenty przemawiajce za35

Rocznik demograficzny Polski 2010, GUS, Warszawa, 2010;

tym, eby nie zostawia kwestii zabezpieczenia na staro jedynie machanizmom rynkowym. Obecnym trendem na wicie jest budowa systemw zabezpieczenia emerytalnego bazujcego na mieszance regulacji pastwowych i rynkowych. Rozbudowa filarw kapitaowych i elementw systemu podlegajcych prawom rynku jest jak najbardziej wskazane. Naley jednak pamita, e efektywno rynku nie moe wpyn na selekcjonowanie beneficjentw ubezpiecze na lepszych i gorszych, wszyscy musz mie prawo do godnej emerytury i tu powinny wkrocza odpowiednie regulacje spoeczne na przykad przymus inwestowania skadek w miar zblizania si do wieku emerytalnego ubezpieczonego w coraz bezpieczniejsze aktywa. Pogodzenie bezpieczestwa z efektywnoci musi by esencj dobrego systemu emerytalnego. Warto pamita rwnie, e zgodnie z art. 65 Konwencji nr 102 Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczcej minimalnych norm zabezpieczenia spoecznego, ratyfikowanej przez Polsk36, minimalna emerytura powinna wynosi przynajmniej 40% uprzednich zarobkw uprawnionego system emerytalny musi zapewnia wiadczenia na minimum takim poziomie. Dugoterminowa strategia rzdu uchwalona w 2009 roku - Polska 2030. Wyzwania rozwojowe. zawiera w czci II, dotyczcej wyzwa demograficznych, wiele rekomendacji dla polityki demograficznej pastwa, w wielu miejscach pokrywajcych si z wnioskami wynikajcymi z powyszego tekstu. Pozostaje tylko mie nadzij, e zalecenia strategii bd konsekwetnie realizowane. Ostatnie propozycje zmian w systemie OFE przekazane opinii publicznej przez rzd na pocztku marca 2011 roku, wczeniej opisane, w kontekcie powyszych uwag budz kontrowersje. Oprcz dobrych pomysw jak zakaz akwizycji przez fundusze, czy te ulga podatkowa dla dodatkowo oszczdzajcych, obniaj one udzia w systemie czci kapitaowej, na ktrej przede wszystkim opieraa si reforma z 1999 roku. W ten sposb polski system emerytalny robi niejako krok w ty, cofajc si do systemu repartycyjnego wraz z jego wszystkimi wadami. W momencie pisania tego tekstu s znane jedynie zaoenia projektu ustawy wprowadzajcego zmiany do ustawy o o.f.f.e., ciko jest wic wyrokowa jakie zostan wprowadzone ostatecznie zmiany w systemie emerytalnym.

36

Dz.U. z 2005 r. nr 93, poz. 775.

Bibliografia1. Antonow K. Prawo do emerytury, Zakamycze, 2003; 2. Balcerzak-Paradowska B. Rodzina i polityka rodzinna na przeomie wiekw, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa, 2004; 3. Czepulis-Rutkowska Z. Systemy emerytalne a poziom zabezpieczenia maerialnego emerytw, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa, 2000; 4. Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M. (red.) Polityka spoeczna, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa, 2008; 5. Gabryszak R., Magierka D. (red.) Wprowadzenie do polityki spoecznej, Difin, Warszawa, 2009; 6. Gra M. System emerytalny, Polskie Wydawnicwo Ekonomiczne, Warszawa, 2003; 7. Kluszczyska Z., Koczur W., Rubel K., Szpor G., Szumlicz T. System ubezpiecze spoecznych: zagadnienia podstawowe, LexisNexis, Warszawa, 2007; 8. Ksiopolski M., Rysz-Kowalczyk B., odowski C. (red.) Polityka spoeczna w kryzysie, Instytut Polityki Spoecznej UW, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2009; 9. Jdrasik-Jankowska I. Pojcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia spoecznego, LexisNexis, Warszawa, 2010; 10. Joczyk J. Prawo zabezpieczenia spoecznego, Zakamycze, 2006; 11. May rocznik statystyczny Polski 2009, GUS, Warszawa, 2009; 12. Markowska H., Zalewska H., Uciska G. (red.) Addendum. Obliczenia porwnawcze standardy zabezpieczenia spoecznego; 13. Orczyk J. Polityka spoeczna uwarunkowania i cele, Wydawnicwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna, 2005; 14. Plak J. Reformy emerytalne we Woszech w latach 90. XX wieku, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru, 2008; 15. Rajkiewicz A., Supiska J., Ksiopolski M. Polityka spoeczna: materiay do studiowania, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Interart, Warszawa 1996; 16. Rocznik demograficzny Polski 2010, GUS, Warszawa, 2010; 17. Rocznik statystyki midzynarodowej 2009, GUS, Warszawa, 2010; 18. Rysz-Kowalczyk (red.) - Leksykon polityki spoecznej, Instytut Polityki Spoecznej UW, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2002; 19. Sosenko B. Wprowadzenie do teorii systemw zabezpieczenia emerytalno-rentowego, Krakw, 2002; 20. Szpor G. System ubezpiecze spoecznych: zagadnienia podstawowe, LexisNexis, Warszawa, 2009; 21. Turnowiecki W. - Polityka spoeczna, Gdaska Wysza Szkoa Pedagogiczna, Gdask 2002; 22. Wjcicka I. (red.) Pniej na emerytur?, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask, 2004.