Acta Sci. Pol. Formatio Circumiectus 17 1 2018, 59–7 · 2018. 4. 12. · cja krajobrazu,...

Acta Sci. Pol. Formatio Circumiectus 17 (1) 2018, 59–73

DOI: http://dx.doi.org/10.15576/ASP.FC/2018.17.1.59www.formatiocircumiectus.actapol.net/pl/ ISSN 1644-0765

O R I G I N A L PA P E R Accepted: 26.03.2018

e-mail: [email protected], [email protected]

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Kraków 2018

ENVIRONMENTAL PROCESSES

OCHRONA DOLIN RZECZNYCH WIELKOPOLSKI W ASPEKCIE PERCEPCJI KRAJOBRAZU NA PRZYKŁADZIE DOLINY SAMICY KIERSKIEJ

Elżbieta Raszeja1, Agnieszka Skóra2

1Katedra Architektury i Urbanistyki, Wydział Architektury i Wzornictwa, Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu, al. Marcinkowskiego 29, 60-967 Poznań

2Katedra Terenów Zieleni i Architektury Krajobrazu, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań

ABStRAKt

Doliny rzeczne, poza wartościami przyrodniczymi, posiadają wyjątkowe walory wizualne. Percepcja krajobrazu jest determinowana przez jego strukturę przestrzenną, a współczesne badania potwierdzają znaczącą zgodność w zakresie ocen ekologicznych i estetycznych. Artykuł prezentuje wyniki badań przeprowadzonych przez autorki na obszarze Natura 2000 w Dolinie Samicy Kierskiej w Wielkopolsce. Celem badań była analiza relacji między strukturą przestrzenną a percepcją krajobrazu, weryfikacja eksperckiej oceny walorów wizualnych z oceną społeczną oraz wskazanie potencjału istniejących instrumentów ochronnych dla zachowania walorów wizualnych krajobrazu.

Słowa kluczowe: struktura krajobrazu, percepcja, ochrona walorów wizualnych, Dolina Samicy Kierskiej

WSTĘP

Badania prowadzone współcześnie w różnych ośrod-kach naukowych potwierdziły wyraźną zależność pomiędzy wartością ekologiczną i atrakcyjnością wi-zualną krajobrazu [Gobster i in. 2007, Fry i in. 2008, Ode i in. 2008]. Rozwija się też dyskusja na temat badań zintegrowanych, co niesie za sobą koniecz-ność zmiany niektórych paradygmatów badawczych oraz integracji badań przyrodniczych, społecznych i technicznych [Raszeja 2013]. Problemem, który wciąż stanowi istotną przeszkodę w integracji ba-dań, jest zróżnicowana terminologia i metodyka, jak też sam charakter ocen [Tress i in. 2007]. Z punktu widzenia ochrony, planowania i zarządzania krajo-brazem pożądane są oceny ilościowe, które stwa-rzają sytuację porównywalności, czytelności i jed-noznaczności zapisów. Tego typu oceny dominują

w badaniach przyrodniczych, koncentrujących się na poszukiwaniu wskaźników opisujących strukturę i funkcjonowanie krajobrazu (mierniki, indykatory, metryki i modele krajobrazowe). Natomiast architek-tura i planowanie krajobrazu koncentrują się głów-nie na aspektach formalnych i kompozycyjnych, a także poszukiwaniu takich metod identyfikacji, interpretacji i oceny krajobrazu, które są przydat-ne w twórczym procesie jego kształtowania. Oceny wizualne odnoszące się głównie do atrakcyjności wizualnej, harmonii i spójności kompozycji oraz stopnia jej zakłóceń lub deformacji, wyrażane są za pomocą wskaźników jakościowych [Bogdanowski 1976, Sas-Bojarska 2010, Raszeja 2002, 2013]. Po-dejmowane są jednak próby wyrażania ich w zobiek-tywizowanym ujęciu ilościowym za pomocą analiz cyfrowych [Ozimek i in. 2013]. Oceny jakościowe dominują również w badaniach naukowych odnoszą-

Raszeja, E., Skóra, A. (2018). Ochrona dolin rzecznych Wielkopolski w aspekcie percepcji krajobrazu na przykładzie Doliny Samicy Kierskiej. Acta Sci. Pol., Formatio Circumiectus, 17(1), 59–73. DOI: http://dx.doi.org/10.15576/ASP.FC/2018.17.1.59

60 www.formatiocircumiectus.actapol.net/pl/

cych się do preferencji estetycznych i kulturowych – psychologii środowiskowej i behawioralnej oraz teorii znaczeń krajobrazu [Appleton 1975, Kaplan i Kaplan 1989, Bell i in. 2004]. Zarówno podlegają-ce obiektywnym pomiarom parametry przestrzenne, jak i podlegająca ocenom jakościowym kompozy-cja krajobrazu, wpływają na jego odbiór wizualny i wizerunek, który utrwala się w pamięci obserwa-tora dzięki cechom i elementom wyróżniającym się. Proces percepcji jest w istotny sposób warunkowany i modyfikowany przez indywidualne doświadczenia, poglądy i upodobania estetyczne obserwatorów, ale też przez powszechnie uznane systemy wartości, tra-dycję i kulturę. Atrakcyjność scenerii krajobrazowej determinuje oceny i preferencje, a w konsekwencji decyzje przestrzenne, zarówno w wymiarze indywi-dualnym, jak i społecznym [Gobster i in. 2007].

Koncepcją naukową znajdującą zastosowanie w analizie percepcji jest model preferencji Kapla-nów [1989], który zakłada istnienie czterech głów-nych cech determinujących postrzeganie środowiska jako atrakcyjnego wizualnie. Są to: spójność (stopień zorganizowania), czytelność (stopień wyrazistości struktur kompozycyjnych), złożoność (liczba i zróż-nicowanie elementów kompozycji) oraz tajemni-czość (liczba zakodowanych informacji). Kolejnym kryterium oceny jest stopień otwarcia krajobrazu, który wynika z występowania elementów stanowią-cych przegrody wizualne zamykające widoki i ogra-niczające rozległość tych widoków. Ten wskaźnik łączy się z teorią prospect-refuge (otwarty widok-schronienie) Appletona [1975], wynikającą zarówno z potrzeb biologicznych człowieka, jak też jego po-trzeb w zakresie estetyki. Jako najatrakcyjniejsze po-strzegane są obszary, które pozwalają patrzącemu na obserwowanie dużej przestrzeni, podczas gdy on sam pozostaje w częściowym ukryciu. Stopień otwarcia krajobrazu określa skalę wnętrz krajobrazowych jako jednostek percepcji krajobrazu, zależnych od wymia-rów, kształtu i gęstości elementów tworzących ścia-ny wnętrz.

Doliny rzeczne Wielkopolski wyróżniają się w krajobrazie dzięki swojej odmienności i autono-miczności w stosunku do otaczającej przestrzeni. Atrakcyjność krajobrazu w ich obrębie wynika ze zmienności kształtu i profilu poprzecznego oraz róż-norodności ich pokrycia. Cechą szczególną są ofe-

rowane w ich obrębie rozległe panoramy i widoki. Możliwe jest obserwowanie przestrzeni z różnych punktów widokowych, co daje szerokie spektrum do-znań estetycznych. W szczególności cenne są krawę-dzie dolin rzecznych, które oferują komfort dalekiego patrzenia [Skalski 2006]. Wraz z przemieszczaniem się w przestrzeni, zdynamizowaniu ulega także sce-neria. Przyczynia się to do urozmaicenia doznań este-tycznych i tym samym wspomaga efekt sekwencyjno-ści wrażeń [Forczek-Brataniec 2008]. Wyróżnikiem w procesie percepcji dolin rzecznych jest synergiczne oddziaływanie na odbiorcę wielu aspektów przestrze-ni, co przyczynia się do wykształcenia w umyśle ob-serwatora wyjątkowej całości [Krzymowska-Kostro-wicka 1999]. Atrakcyjność wizualna, obok walorów przyrodniczych, decyduje o niezwykłym potencjale rekreacyjnym tych obszarów [Bernat 2010]. W świe-tle powyższych rozważań należy podkreślić, że pod-stawą tworzenia koncepcji zagospodarowania rekre-acyjnego dolin powinno być nie tylko wszechstronne rozpoznanie ich zasobów, ale też poznanie ocen i pre-ferencji estetycznych przyszłych użytkowników [Pie-trzak 1998]. W tym kontekście pojawia się istotny problem, jakim jest konfrontacja ocen eksperckich z ocenami społecznymi.

Innym dostrzeżonym problemem jest brak lub nie-dostateczna skuteczność istniejących instrumentów ochronnych. Znaczny procent obszarów dolin rzecz-nych Wielkopolski, ocenionych jako te o istotnym znaczeniu dla właściwego funkcjonowania struk-tur przyrodniczych, został objęty ochroną w ramach Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych Natura 2000. Celem jest utrzymanie ciągłości przestrzennej dolin (korytarze ekologiczne), przeciwdziałanie frag-mentacji siedlisk oraz zachowanie bioróżnorodności. Wynikające z tego regulacje prawne chronią przede wszystkim walory ekologiczne dolin. Jak wspomnia-no wyżej, dotychczas przeprowadzone badania wy-kazały wyraźną spójność pomiędzy kryteriami ocen przyrodniczych i wizualnych. Bioróżnorodności od-powiada złożoność kompozycji krajobrazu, zgodności siedliskowej – spójność i harmonia kompozycji, cią-głości struktur ekologicznych – skala wizualna i roz-ległość widoku [Fry i in. 2008, Ode i in. 2008]. Można więc postawić hipotezę, że ochrona wartości przyrod-niczych pozwoli na zachowanie wartości wizualnych dolin rzecznych.


61www.formatiocircumiectus.actapol.net/pl/

Wyżej sformułowane problemy stały się powo-dem badań podjętych w 2015 roku na odcinku doli-ny rzeki Samicy Kierskiej, który podlega ochronie w ramach programu Natura 2000. Celem artykułu jest prezentacja wyników badań przeprowadzonych przez autorki w trzech aspektach, jakimi są: 1) analiza re-lacji między strukturą przestrzenną a percepcją kra-jobrazu w Dolinie Samicy Kierskiej, 2) weryfikacja eksperckiej oceny walorów wizualnych tego obszaru z ich oceną społeczną, 3) ocena potencjalnej skutecz-ności istniejących instrumentów ochronnych progra-mu Natura 2000 dla ochrony walorów wizualnych krajobrazu.

METODY I MATERIAŁY

Prace badawcze podzielono na trzy etapy, zgodnie z przyjętym celem badawczym. Pierwszym etapem była identyfikacja struktury krajobrazu oraz analiza i ocena sposobu jego wizualnej percepcji. Badania wy-konano na podstawie własnych studiów terenowych przeprowadzonych w latach 2016–2017 oraz mate-riałów kartograficznych. Wykorzystano ortofotomapy dostępne na portalach internetowych www.geoportal.gov.pl i www.gdos.gov.pl oraz mapy topograficzne w skali 1 : 50 000 o numerach arkuszy: N-33-130-A, N-33-130-B, N-33-130-D. Strukturę krajobrazu zde-finiowano w oparciu o analizę ukształtowania, po-krycia i użytkowania terenu. Uwzględniono też jego uwarunkowania kulturowe, wynikające z historia osadnictwa i rozwoju gospodarczego. Efektem stu-diów krajobrazowych był podział badanego obszaru na wnętrza krajobrazowe o różnym charakterze i skali przestrzennej, ograniczone ścianami o różnym stopniu zwartości [Bogdanowski 1978]. Wyznaczono charak-terystyczne punkty widokowe oraz określono zasięgi widoczności dla każdego z nich. Stworzono katalog charakterystycznych widoków, uzupełniając go zapi-sem w postaci graficznych metryk krajobrazowych, pozwalających na czytelne zestawienie kluczowych elementów i cech krajobrazu [Raszeja 2002]. Przepro-wadzone prace pozwoliły na ocenę walorów wizual-no-kompozycyjnych wybranych fragmentów Doliny Samicy Kierskiej w kontekście jej potencjalnego wy-korzystania do celów rekreacyjnych.

W drugim etapie przeprowadzono pilotażowe ba-dania społecznych preferencji i ocen krajobrazu, oparte

na modelu Scenic Beauty Estimation [Daniel i Boster 1976]. Ich celem było określenie, jakie widoki w ob-rębie Doliny Samicy Kierskiej są preferowane przez różne grupy odbiorców. Badania miały formę ankiety przeprowadzonej w maju 2017 r. na terenie Poznania, Soboty i Suchego Lasu. Formularz ankiety zawierał fotografie wykonane przez autorki w Dolinie Samicy Kierskiej w marcu 2017 r. Zdjęcia użyte w badaniu przedstawiały cztery odmienne scenerie, o różnych zakresach widoczności i treści widoków oraz różnym stopniu przekształceń krajobrazu (udziału elementów przyrodniczych i kulturowych). Uczestnicy ankiety zostali poproszeni o ocenę widoków i ich uszerego-wanie według stopnia atrakcyjności. Wyniki ankiet zostały zestawione w formie tabelarycznej, a następ-nie poddane interpretacji i skonfrontowane z literaturą przedmiotu.

Trzecim etapem prac był przegląd dokumentów ochronnych (Standardowy Formularz Danych dla obszaru specjalnej ochrony ptaków Dolina Sami-cy) oraz dokumentów planistycznych, regulujących sposób zagospodarowania terenu na analizowanym obszarze (obowiązujące studia uwarunkowań i kie-runków zagospodarowania przestrzennego gmin: Rokietnica, Oborniki i Suchy Las oraz miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego). Dokona-no również oceny skuteczności instrumentów praw-nych obowiązujących w ramach programu Natura 2000, w kontekście potencjalnej ochrony walorów wizualnych krajobrazu. Przedmiotem badań były za-pisy Ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwo-ju Obszarów Wiejskich w ramach Programu Roz-woju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020 oraz rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi dotyczące „Działania rolno-środowiskowo-klima-tycznego” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020.

Ponadto w artykule wykorzystano wyniki pracy inżynierskiej Hanny Smulczyńskiej Koncepcja zago-spodarowania tras i punktów widokowych w dolinie Samicy, wykonanej w 2015 r. pod kierunkiem dr hab. inż. arch. Elżbiety Raszei w Katedrze Terenów Zieleni i Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodni-czego w Poznaniu.



STRUKTURA I PERCEPCJA KRAJOBRAZU W DOLINIE SAMICY KIERSKIEJ

Dolina Samicy Kierskiej położona jest w wojewódz-twie wielkopolskim, na północny zachód od Pozna-nia, na obszarze trzech gmin: Rokietnica, Suchy Las i Oborniki (ryc. 1). Stanowi regionalny korytarz ekologiczny, który posiada połączenie z korytarzem o znaczeniu ponadregionalnym. Rzeka o całkowitej długość 36,5 km jest lewym dopływem Warty, do

której uchodzi w pobliżu wsi Kiszewo, a jej źródło znajduje się na terenie wsi Rogierówko, na północy zachód od Jeziora Kierskiego. Dolina Samicy Kier-skiej o szerokości 1–2 km znajduje się w obrębie Niziny Wielkopolskiej, w krajobrazie o cechach mło-doglacjalnych. Jest to obszar o charakterze równin-nym, lekko pofalowany. Spadki terenu są niewielkie i nie przekraczają 5%. Zbocza doliny mają łagodne nachylenie, tym niemniej, sama jej forma, wraz ze zróżnicowanym pokryciem terenu (wilgotne łąki, za-

Ryc. 1. Granice obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Dolinie Samicy Kierskiej, na tle podziałów administra-cyjnych: a i b – obszary szczegółowych badań w zakresie struktury i percepcji krajobrazu Fig. 1. The range of the Natura 2000 special protection area in the Samica Kierska river valley on the background of admin-istrative division: a and b – areas selected to in-depth research in the field of landscape structure and perception



rośla oraz naturalne i sztuczne oczka wodne), stanowi widoczny wyróżnik w otaczającym krajobrazie rolni-czym (ryc. 2a, 2b).

Ze względu na swoje walory przyrodnicze Doli-na Samicy Kierskiej w 2007 r. została objęta ochro-ną w ramach programu Natura 2000 jako obszar specjalnej ochrony ptaków, o kodzie rejestracyjnym PLB300013 (ryc. 1). Stwierdzono tam występowa-nie co najmniej 19 lęgowych gatunków ptaków błot-no-wodnych wymienionych w Załączniku I Dyrek-tywy Ptasiej. Liczebność bączka (gatunek lęgowy) oraz gęsi zbożowej i gęsi białoczelnej (gatunki mi-grujące) jest zgodna z kryteriami wyznaczania ostoi ptaków według BirdLife International. Utrzymanie siedlisk ptasich na tym obszarze możliwe jest dzię-ki odpowiedniej strukturze pokrycia i użytkowania terenu. Na omawianym obszarze dominują eksten-sywne uprawy zbóż (48,71%), a pozostałe siedliska przyrodnicze to: łąki wilgotne i łąki świeże (17,9%), lasy iglaste (8,8%), torfowiska, mokradła, bagna, ro-ślinność granicząca z wodami (7,02%), lasy mieszane (6,67%), wody śródlądowe stojące i płynące (6,45%), lasy liściaste (4,3%) oraz pozostałe tereny (0,07%) [Standardowy Formularz Danych dla obszaru Natu-ra 2000 – Dolina Samicy 2017]. Obszar Natura 2000 Dolina Samicy częściowo pokrywa się z Pawłowic-ko-Sobockim Obszarem Chronionego Krajobrazu oraz Obszarem Chronionego Krajobrazu Doliny Sa-micy. Dużym wyzwaniem w zachowaniu ciągłości ekosystemowej na omawianym obszarze była budo-wa nowego odcinka drogi ekspresowej S11, który przecina dolinę (ryc. 2a).

Poza walorami przyrodniczymi Dolina Samicy Kierskiej posiada też istotne wartości kulturowe. Jej ukształtowanie (płaskie dno z wyraźnie wyznaczoną strefą krawędziową) warunkowało rozwój osadnic-twa i zagospodarowanie tego obszaru. Prawdopo-dobne jest zasiedlanie doliny już w V–II tysiącleciu p.n.e. przez grupy wczesnych rolników, którzy zaczęli przekształcać otaczający krajobraz, powodując naj-pierw deforestację dna doliny i jej zboczy, a w dal-szych etapach coraz większych obszarów położonych w jej pobliżu. Kolejne tereny stopniowo zajmowane były przez grunty orne. W okresie wczesnego śre-dniowiecza na terenie obecnej wsi Pawłowice istniał gród, pełniący ważne funkcje społeczno-polityczne. Rozmieszczenie stanowisk archeologicznych wzdłuż

Doliny Samicy Kierskiej wyraźnie pokazuje ich kon-centrację w najbliższym sąsiedztwie rzeki, co podkre-śla jej istotną rolę w kształtowaniu się sieci osadniczej na tym terenie [Kijowski i Rączkowski 2007]. Dalszy rozwój społeczny i gospodarczy doprowadził do wy-kształcenia się obecnej struktury krajobrazu, którego charakterystyczną cechą jest zachowanie naturalnego charakteru w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki Samicy Kierskiej oraz lokalizacja terenów zabudowy poza krawędzią doliny.

Szczegółowe badania, obejmujące analizę struktu-ry i kompozycji krajobrazu oraz jego percepcji wizu-alnej, przeprowadzono na dwóch wybranych obsza-rach (ryc. 2). Jeden z nich obejmuje fragment Doliny Samicy Kierskiej w rejonie wsi Sobota i Bytkowo (a), drugi – w rejonie wsi Zielątkowo (b). W celu rozpo-znania struktury krajobrazu w pierwszym etapie badań przeprowadzono analizę ukształtowania i pokrycia te-renu. W jej wyniku stwierdzono, że największa część obszaru opracowania pokryta jest gruntami ornymi, natomiast w najbliższym sąsiedztwie biegu rzeki prze-ważają łąki, zarośla i oczka wodne. W części połu-dniowej obserwowana jest przewaga terenów podmo-kłych oraz łąk, podczas gdy w północnym fragmencie zdecydowanie dominują tereny rolnicze. W obrębie analizowanego obszaru pojawiają się również nie-liczne stawy hodowane oraz innego rodzaju zbiorniki wodne. Po obu stronach rzeki występuje zabudowa o zróżnicowanym charakterze: zagrodowa, mieszka-niowa jednorodzinna i produkcyjna. W obrębie ana-lizowanego obszaru lasy o największej powierzchni zlokalizowane są w rejonie wsi Sobota.

W następnej kolejności przeprowadzono analizę charakteru i zasięgu widoczności. W tym celu doko-nany został podział na obszary zakwalifikowane jako krajobraz zamknięty, tworzony przez zabudowania oraz lasy oraz krajobraz otwarty, który obejmuje pola uprawne i łąki. Wyznaczono również granice widocz-ności: konkretne – fizyczne bariery widoczności, które tworzą ściany lasów i zabudowa oraz granice pozor-ne – wynikające z ukształtowania terenu. Na tej pod-stawie określono wnętrza krajobrazowe, ograniczone konkretnymi lub pozornymi granicami. Analiza per-cepcji wykonana została z ciągów pieszych, stano-wiących potencjalne trasy turystyczne. Wykonano ja z wyznaczonych wcześniej punktów widokowych, oferujących zróżnicowane zasięgi widoczności. Ozna-



Ryc. 2. Analiza struktury i sposobu odbioru krajobrazu na wybranych obszarach Doliny Samicy Kierskiej: a – rejon wsi Sobota i Bytkowo, b – rejon wsi Zielątkowo. Oznaczenia: 1 – lasy i zadrzewienia, 2 – pola uprawne, 3 – tereny zabudowa-ne, 4 – pole golfowe, 5 – łąki i zarośla, 6 – zbiorniki wodne, 7 – cieki wodne 8 – ciągi piesze, 9 – wnętrza krajobrazowe, 10 – pozorne granice widoczności, 11 – konkretne granice widoczności, 12 – widoki kadrowane, 13 – widoki rozległe (pa-noramiczne)Fig. 2. Analysis of landscape structure and perception in the selected areas of the Samica Kierska river valley: a – selected area by Sobota village and Bytkowo village, b – selected area by Zielątkowo village) Indications: 1 – woodlands, 2 – crop fields, 3 – built-up areas, 4 – golf courses, 5 – meadows and brushwoods, 6 – water reservoirs, 7 – watercourses, 8 – walking routes, 9 – landscape interiors, 10 – seeming visibility boundaries, 11 – objective visibility boundaries, 12 – framed views, 13 – panoramic views



czono miejsca z widocznością ograniczoną (kadrowa-ne widoki), punkty umożliwiające widoczność nie-ograniczoną (rozległy widok) oraz wyniesienia terenu na górnym załomie doliny oferujące widok ekspono-wany. Przeprowadzona ocena wizualna krajobrazu, według przyjętych kryteriów [Raszeja 2013], pozwala na stwierdzenie, że analizowany obszar cechuje śred-ni poziom zróżnicowania oraz spójności przestrzennej aranżacji elementów krajobrazu. Teren charakteryzu-je się znaczną otwartością przestrzeni i zróżnicowaną wielkością wnętrz krajobrazowych oraz zmiennością doznań estetycznych w związku z możliwością prze-bywania w krajobrazie zamkniętym oraz otwartym, jak również w miejscach oferujących otwarcia o zróżnico-wanej rozległości widoku. Stwierdzono zróżnicowane możliwości odbioru krajobrazu – na terenach otwartych dominują rozległe widoki, natomiast w krajobrazie zamkniętym przeważa sekwencyjny odbiór przestrze-ni w postaci widoków kadrowanych. W najbliższym sąsiedztwie rzeki istnieją tereny o wysokim stopniu naturalności, który obniża się wraz ze wzrostem od-ległości od biegu Samicy Kierskiej. W odbiorze kra-jobrazu najbardziej dysharmonijnym elementem jest droga ekspresowa S11, która poprzecznie dzieli doli-nę, powodując zamknięcie rozległego wcześniej wi-doku oraz zmniejszenie istniejącego na tym obszarze wnętrza krajobrazowego. W ocenie eksperckiej, do-konanej przez autorki artykułu na podstawie przepro-wadzonych badań terenowych oraz prac studialnych, istotnym walorem wizualnym na omawianym obsza-rze jest wysoki stopień otwartości przestrzeni, na co wyraźnie wskazuje przeprowadzona analiza struktury krajobrazu. Jako cenną wartość w aspekcie percepcji doliny można wskazać również naturalnie wykształco-ne wnętrza krajobrazowe, których dodatkowym atutem jest istnienie w ich obrębie otwarć widokowych. Taka struktura przestrzeni dostarcza różnorodnych doznań estetycznych, co, zgodnie z modelem preferencji Ka-planów [1989], powoduje pozytywny odbiór krajobra-zu i stanowi znaczny potencjał rekreacyjny.

WALORY WIZUALNE DOLINY SAMICY KIERSKIEJ W ODBIORZE SPOŁECZNYM

W celu weryfikacji eksperckiej oceny atrakcyjno-ści krajobrazu przeprowadzono pilotażowe badanie ankietowe. Polegało ono na dostarczeniu grupie re-

spondentów 4 fotografii przedstawiających 4 od-mienne scenerie (ryc. 3): panoramę wsi Sobota z po-lem uprawnym w obrębie przedpola ekspozycji (A), rozległy widok na rzekę Samicę ze ścianą lasu w tle (B), kadrowany widok na drogę w lesie (C), rozległy widok na łąkę ze ścianą lasu w tle (D). Prezentowa-ne scenerie różniły się pod względem ukształtowania i pokrycia terenu oraz udziału elementów naturalnych i kulturowych. Respondentów poproszono o uszere-gowanie fotografii według kryterium atrakcyjności wizualnej, zgodnie z zasadą, że najmniej atrakcyjny widok miał uzyskać wartość 1, podczas gdy najatrak-cyjniejszemu należało przypisać wartość 4. Uzyska-no wyniki z 55 ankiet wypełnionych przez kobiety i mężczyzn w różnym wieku, pochodzących z miast różnej wielkości oraz wsi, posiadających zróżnicowa-ny poziom wykształcenia.

Przeprowadzone badania ankietowe wykazały, że jako najbardziej atrakcyjny spośród przedstawionych do oceny, odbierany jest widok na drogę w lesie, któ-ry uzyskał wartość punktową 3,25. Jako najmniej atrakcyjną scenerię respondenci wskazali panoramę wsi Sobota z polem uprawnym w obrębie przedpola ekspozycji (wartość punktowa 1,86). Widoki na łąkę ze ścianą lasu w tle oraz na rzekę Samicę ze ścia-ną lasu w tle uzyskały zbliżone wartości punktowe – odpowiednio 2,28 i 2,61 (tab. 1).Wśród prezento-wanych widoków, sceneria uznana za najmniej atrak-cyjną posiada najwyższy stopień udziału elementów kulturowych. Można więc stwierdzić, że generalnie jako bardziej atrakcyjne respondenci uznali scene-rie bardziej naturalne. Las, który według ankieto-wanych, charakteryzuje się najwyższymi walorami wizualnymi powszechnie kojarzony jest ze środowi-skiem przyrodniczym i wypoczynkiem na łonie na-tury. Można więc wnioskować, że wybór tej właśnie scenerii jest wyrazem tęsknoty za bliskim kontaktem z naturą. Należy jednak zauważyć, że nie jest to kra-jobraz naturalny, w rzeczywistości jest to las produk-cyjny, którego wartość jako siedliska przyrodniczego nie jest szczególnie wysoka. Podczas bezpośrednich wywiadów respondenci wskazywali, że trzy pozo-stałe scenerie (poza krajobrazem leśnym) wydają się im zwyczajne i nie wykazują wyjątkowych wa-lorów estetycznych. Można również stwierdzić, że rozległość widoku, wysoko oceniana w badaniach eksperckich, dla ankietowanych nie miała większego



znaczenia. Wydaje się, że istotniejsza była dla nich użyteczność i dostępność prezentowanego miejsca, co jest wynikiem podświadomej potrzeby utylitarno-ści krajobrazu. Leśna droga jest dostępna i pozwa-la na spacerowanie, podczas gdy dolina rzeki czy podmokła łąka sprawiają wrażenie niedostępnych. Analizując pozyskane dane w kontekście zróżnico-wanych ocen w zależności od wieku ankietowanych, można wywnioskować, że najmłodsi respondenci jako najbardziej atrakcyjne wskazywali widoki na łąkę oraz rzekę, podczas, gdy ankietowani powyżej 30. roku życia wyraźnie preferowali krajobraz leśny. Na podstawie zebranych danych należy stwierdzić, że scenerie prezentujące tereny o wyższych walorach

przyrodniczych uplasowały się wysoko w ocenie ankietowanych. W kontekście dalszej ochrony war-tości ekologicznych Doliny Samicy Kierskiej taki wynik można ocenić pozytywnie, zgodnie z zasadą, że istnieje większa społeczna akceptacja dla ochrony krajobrazów postrzeganych jako bardziej atrakcyjne wizualnie.

Przeprowadzone badania miały wyłącznie charak-ter pilotażowy i ich jedynym celem była wstępna oce-na preferencji wizualnych w odbiorze krajobrazu na badanym obszarze. Badania te wymagają pogłębienia i uzupełnienia o szczegółową analizę socjologiczną zjawiska.

Ryc. 3. A, B, C, D – scenerie przedstawione w badaniu społecznych preferencji krajobrazu Fig. 3. A, B, C, D – images of scenes presented in the study of public aesthetic preferences towards landscape



Tabela 1. Wyniki zbiorcze badania ankietowego społecznych preferencji krajobrazu w Dolinie Samicy Kierskiej (opracowanie własne)Table 1. Summary results of the survey study of public aesthetic preferences towards landscape in the Samica Kierska river valley (own elaboration)

Widok (symbol)

Scene(letter symbol)

CharakterystykaCharacteristic

OcenaRating

PozycjaRate

% odpowiedzi% of rates

Średnia pozycjaAverage rate

A

Zasięg: widok rozległy;Treść: panorama wsi Sobota z polem uprawnym w obrębie przedpola ekspozycji;średni udział elementów kulturowychView range: wide view;Contents: panoramic view of Sobota village, crop field in the exposure foreground;medium content of cultural components

1 miejsce1st 50%

1,86

2 miejsce2nd 19,44%

3 miejsce3rd 25,00%

4 miejsce4th 5,56%

B

Zasięg: widok rozległy;Treść: dolina rzeki Samica ze ścianą lasu w tle;wyłącznie elementy naturalneView range: wide view;Contents: the Samica Kierska river valley with a woodland in the background;exclusively natural components

1 miejsce1st 27,78%

2,61

2 miejsce2nd 11,11%

3 miejsce3rd 33,33%

4 miejsce4th 27,78%

C

Zasięg: widok kadrowany;Treść: droga w lesie;niewielki udział elementów kulturowych View range: framed view;Contents: path in the woodland; slight content of cultural components

1 miejsce1st 2,78%

3,25

2 miejsce2nd 22,22%

3 miejsce3rd 22,22%

4 miejsce4th 52,78%

D

Zasięg: widok rozległy;Treść: łąka ze ścianą lasu w tle;wyłącznie elementy naturalneView range: wide view;Contents: meadow with a woodland in the background;exclusively natural components

1 miejsce1st 19,44%

2,28

2 miejsce2nd 47,22%

3 miejsce3rd 19,44%

4 miejsce4th 13,89%



OCENA SKUTECZNOŚCI ISTNIEJACYCH NARZĘDZI PRAWNYCH DLA OCHRONY KRAJOBRAZU DOLINY SAMICY KIERSKIEJ

Podstawowym celem działania w ramach sieci Natu-ra 2000 jest zachowanie oraz odtwarzanie właściwe-go stanu gatunków i biotopów, będących podmiotem ochrony na danym obszarze. W przypadku obszarów habitatowych oznacza to: zachowanie niezmiennej powierzchni siedliska, ochronę struktury i funkcji ekologicznych typowych dla danego biotopu oraz utrzymanie naturalnej i niezaburzonej struktury eko-systemu. W przypadku gatunków ochrona polega na zachowaniu niezmiennej liczebności i zasięgu geogra-ficznego gatunku oraz dbałości o siedlisko gatunku, czyli zachowaniu jego wielkości i przeciwdziałaniu fragmentacji [Zawadzka i in. 2013]. W tym celu dla obszarów Natura 2000 powstają plany ochrony oraz plany zadań ochronnych, zawierające m.in. zapisy do-tyczące celów i działań ochronnych. Dla obszaru spe-cjalnej ochrony ptaków Dolina Samicy Kierskiej nie istnieją jeszcze takie plany, a ich opracowanie prze-widywane jest w roku 2018. W związku z tym został dokonany przegląd zapisów w obowiązujących doku-mentach planistycznych dla tego obszaru.

Jak już wspomniano, obszar Natura 2000 położony jest w granicach trzech gmin (niewielki fragment poło-żony jest na obszarze miasta Poznań). Przeprowadzona analiza dokumentów wykazała, że Studium Uwarun-kowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzenne-go gminy Rokietnica z 2016 roku całkowicie chroni omawiany obszar przed zabudową i zalesieniem oraz przewiduje utrzymanie obecnego zagospodarowania przestrzennego doliny. Jednocześnie Studium zezwala na rozwój zabudowy wsi położonych w pobliżu doliny wyłącznie w kierunku przeciwnym do rzeki. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Prze-strzennego gminy Suchy Las z 2016 roku przewiduje przeznaczenie części chronionego obszaru, zlokalizo-wanego na południe od wsi Zielątkowo (ryc. 2b), pod zabudowę mieszkaniową jednorodzinną wolnostojącą na działkach o powierzchni minimum 1000 m2. Wska-zano również możliwość rozwoju zabudowy mieszka-niowej jednorodzinnej z usługami w rejonie wsi Zie-lątkowo w kierunku południowym, który częściowo znajduje się na obszarze Natura 2000. W obrębie Do-liny Samicy Kierskiej wskazano również niewielkie

obszary przeznaczone pod zalesienie. Studium gminy Oborniki z 2011 roku niemal całkowicie chroni Do-linę Samicy Kierskiej przed zabudową oraz zalesie-niem. Tylko niewielkie obszary w rejonie wsi Żukowo i Wymysłowo leżące w obrębie obszaru Natura 2000 przeznaczono pod zabudowę zagrodową. Studium do-puszcza również przeznaczanie niewielkiego terenu w pobliżu wsi Objezierze pod usługi sportu i rekreacji.

Przeprowadzono również analizę miejscowych planów zagospodarowania terenu obowiązujących za-równo na obszarze Natura 2000, jak też w jego bez-pośrednim sąsiedztwie. Zwraca uwagę plan z 2016 roku dla wsi Pawłowice, który zakłada rozwój zabu-dowy mieszkaniowej jednorodzinnej w kierunku za-chodnim, a więc w kierunku doliny, podczas gdy po stronie wschodniej wsi nie ma żadnych nowych te-renów przeznaczonych pod zabudowę. Cześć nowej zabudowy będzie oddzielona od doliny dużym kom-pleksem leśnym (południowa część Pawłowic), nato-miast część pozostanie w relacji widokowej z doliną (północna część Pawłowic). Inne analizowane plany dotyczą obszarów położonych poza doliną i przewi-dują dogęszczenie zabudowy w ramach istniejących jednostek osadniczych (Zielątkowo, Sobota), powsta-nie pola golfowego (Bytkowo). Dla wsi w gminie Oborniki (Objezierze, Bogdanowo, Kowalewko) plan zakłada zachowanie rolniczego użytkowania terenu z zakazem zabudowy, zakłada też przeznaczenie nie-wielkiego obszaru pod zalesienie i wprowadza zakaz lokalizacji elektrowni wiatrowych.

W związku z zakładanym przystąpieniem do spo-rządzenia planu ochrony i planu działań ochronnych, poddano analizie i ocenie ich przydatność dla ochrony walorów wizualnych krajobrazu. Plany te opracowane są w oparciu o zidentyfikowane potencjalne i istnie-jące zagrożenia dla prawidłowego funkcjonowania obszarów Natura 2000. Identyfikacja obejmuje źródła, charakter i zakres zagrożeń, będących skutkiem dzia-łalności człowieka, ale też pochodzenia naturalnego. Zagrożenia wskazane dla konkretnego obszaru wybie-rane są z oficjalnej listy referencyjnej zagrożeń, presji i działań, opublikowanej przez Dyrekcję Generalnej ds. Środowiska Europejskiej Agencji Środowiskowej [Załącznik… 2012]. Na tej liście nie figuruje żaden zapis wprost odnoszący się do walorów wizualnych krajobrazu, jednak część wymienionych zagrożeń ma bezpośredni wpływ na kształtowanie relacji widoko-



wych w krajobrazie otwartym. Tabela 2 prezentuje wybrane zagrożenia wraz z ich potencjalnymi skut-kami dla walorów wizualnych. Omówione możliwe zagrożenia dla wartości estetycznych są zgenerali-zowane i ich skutki mogą kształtować się odmiennie w zależności od indywidualnych uwarunkowań. Każ-da sytuacja w krajobrazie jest specyficzna i wymaga

odrębnej analizy. Możliwe jest również takie działanie w przestrzeni, które stanowiąc zagrożenie dla walorów ekologicznych może przyczynić się do podniesienia atrakcyjności wizualnej krajobrazu, co potencjalnie możliwe jest np. w przypadku wycinki lasu i stworze-nia warunków dla ekspozycji szerokich, panoramicz-nych widoków, które uznawane są za atrakcyjne.

Tabela 2. Wybrane zagrożenia dla biotopów i gatunków wraz z ich potencjalnymi skutkami dla wartości wizualnych krajobrazu (opracowanie własne)Table 2. Selected threats to biotopes and species and their potential impact on visual values of the landscape (own elaboration)

Kod*Code*

Zagrożenia dla wartości ekologicznychThreats to ecological values

Możliwe zagrożenia dla wartości wizualnychPotential threats to visual values

A.02.01 Intensyfikacja rolnictwaAgricultural intensification

Obniżenie poziomu zróżnicowania składników i cech krajobrazu, zmiana stopnia otwarcia krajobrazu (zmniejszenie lub zwiększenie)Reducing the diversity of landscape components and features, changing the degree of landscape openness (decrease or increase)

A10.01

Usuwanie żywopłotów i zagajników lub roślinności karłowejRemoval of hedges and copses or scrub

Zmiana proporcji wnętrz krajobrazowych i kompozycji krajobrazu, obniżenie poziomu zróżnicowania składników krajobrazuThe change in the proportion of landscape interiors, the modification of landscape composition, reducing the diversity of landscape components

B01 Zalesianie terenów otwartychForest planting on open ground

Zmniejszenie stopnia otwarcia krajobrazu, zmniejszanie zasięgu pola widzenia, zmniejszenie skali wnętrz krajobrazowychThe decrease of landscape openness, the decline of view range, reducing the scale of landscape interiors

B02.02 Wycinka lasuForestry clearance

Zmiana charakteru krajobrazu, zmiana proporcji wnętrz krajobrazowychThe modification of landscape character, the change in the proportion of landscape interiors

C03.03 Produkcja energii wiatrowejWind energy production

Pojawienie się nowych dominant w krajobrazieThe emergence of new dominants in landscape

D01 Drogi, ścieżki i drogi kolejoweRoads, paths and railroads

Obniżenie stopnia otwarcia krajobrazu, zmniejszanie zasięgu pola widzenia, pojawienie się obcych elementów w krajobrazie i barier widokowych, zaburzenie harmoniiThe decrease of landscape openness, the decline of view range, the appearance of nonindigenous landscape components and visual barriers, the disruption of landscape harmony

E01.04 Zabudowa rozproszonaDispersed habitation

Utrata trwałości i deformacja historycznych wzorów struktur osadniczych i użytkowania terenuThe loss of durability or distortion of historical settlement structures and land use patterns

E02 Tereny przemysłowe i handloweIndustrial or commercial areas

Zaburzenie poczucia porządku, spadek „estetyki użytkowania”, pojawienie się obcych elementów w krajobrazie i barier widokowychThe disruption of the sense of order, the decline of the „aesthetics of usage”, the appearance of nonindigenous landscape components and visual barriers



Kod*Code*

Zagrożenia dla wartości ekologicznychThreats to ecological values

Możliwe zagrożenia dla wartości wizualnychPotential threats to visual values

I01 Obce gatunki inwazyjneInvasive non-native species

Utrata trwałości historycznych wzorów użytkowania terenu (upraw), obniżenie poziomu zróżnicowania cech krajobrazuThe loss of durability of historical land use patterns, reducing the diversity of landscape features

J02.03

Regulowanie (prostowanie) koryt rzecznych i zmiana przebiegu koryt rzecznychPhysical alternation of river bodies and modifying structures of inland water courses

Obniżenie poziomu zróżnicowania cech krajobrazu, zaburzenie poczucia zmienności krajobrazuReducing the diversity of landscape components and features, the disruption of the sense of landscape variability

J03.02

Antropogeniczne zmniejszanie spójności siedliskAnthropogenic reduction of habitat connectivity

Zaburzenie poczucia spójności struktury krajobrazuThe disruption of perceived coherence of the landscape structure

*Kody podane zgodne z listą referencyjną zagrożeń, presji i działań, zamieszczoną w załączniku nr 5 do Instrukcji wypełniania Standardowych Formularzy Danych z 2012 r. *The codes are in accordance with the reference list of threats, pressures and activities published in Appendix 5 to Guidelines and Explanatory Notes to Standard Data Forms, 2012

W tabeli 2 zestawiono wybrane z listy referen-cyjnej zagrożenia dla wartości ekologicznych oraz odpowiadające im możliwe zagrożenia dla wartości wizualnych krajobrazu. Dostrzegana zgodność za-grożeń pozwala na sformułowanie tezy, że prowa-dzenie działań ochronnych mających na celu mini-malizowanie zagrożeń dla wartości ekologicznych może pośrednio chronić również aspekty kompozy-cyjno-wizualne.

Duża część zasobów przyrodniczych objętych ochroną w ramach programu Natura 2000 znajduje się na obszarach leżących w obrębie oddziaływania rol-nictwa. W związku z tym w ramach Wspólnej Polity-ki Rolnej Unii Europejskiej funkcjonują mechanizmy motywujące rolników do prowadzenia gospodarstw w taki sposób, by minimalizować negatywny wpływ gospodarki rolnej na stan zachowania chronionych siedlisk i gatunków. Przykładem takiego działania są programy rolno-środowiskowo-klimatyczne, które są niezależne od programu Natura 2000, jednak trakto-wane są jako jeden z najistotniejszych mechanizmów pozwalających na osiąganie zamierzonych celów ochronnych na terenach rolniczych. Obecnie obo-

wiązuje program na lata 2014–2020, którego zapisy w stosunku do ubiegłych edycji kładą większy nacisk na ochronę tradycyjnych komponentów wiejskości (zachęty do uprawy tradycyjnych odmian zbóż, ho-dowli tradycyjnych odmian zwierząt, introdukcji starych odmian drzew owocowych w sadach). Rol-nicy korzystający z dopłat w ramach programu rol-no-środowiskowo-klimatycznego zobowiązani są do przestrzegania wymogów ogólnych oraz wymogów szczegółowych wynikających z udziału w konkret-nym wariancie w ramach określonego pakietu, m.in. obowiązku zachowania wszystkich trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo stanowiących ostoje dzikiej przyrody [Sa-zońska 2015]. Takie wskazania mają bezpośredni wpływ na charakter krajobrazu wiejskiego i wspiera-ją zachowanie zróżnicowania składników krajobrazu, co jest pozytywem w aspekcie walorów wizualnych. Zadaniem rolnika korzystającego z dopłat w ramach programu jest utrzymanie struktury krajobrazu po-przez prowadzenie zabiegów pielęgnacyjnych lub ich zaniechanie w odpowiednich porach [Rozporzą-dzenie… 2015, 2017]. W konsekwencji zapisy wy-

Tabela 2. cd.Table 2. cont.



nikające z założeń programu rolno-środowiskowo-klimatycznego na bieżąco wpływają na fizjonomię krajobrazu wiejskiego na obszarach, gdzie rolnicy są beneficjentami dopłat. Plan działalności opracowa-ny jest przez doradcę rolnośrodowiskowego, który poprzez wskazanie pożądanych działań wpływa na kształtowanie środowiska przyrodniczego, a tym sa-mym krajobraz wiejski. Od jego kompetencji i wie-dzy zależy więc również sposób kształtowanie rela-cji widokowych na obszarach objętych programem. Ekspert ma też możliwość dalszego uszczegóławiania wymogów i indywidualnego formułowania zaleceń, co poszerza możliwości ochrony walorów estetycz-nych krajobrazu rolniczego poprzez użycie instru-mentu jakim jest plan działalności. Wskazane jest wiec szkolenie ekspertów w zakresie wiedzy na temat aspektów wizualnych krajobrazu wiejskiego.

PODSUMOWANIE

Dostrzeżenie problemu zmniejszających się zasobów przyrody oraz zaniku bioróżnorodności i powszechna akceptacja dla działalności proekologicznej przyczy-niły się do powstania Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych Natura 2000. Obecnie wciąż jednak dostrzec można brak odpowiedniego zainteresowa-nia ochroną walorów wizualno-estetycznych krajo-brazu. Zintegrowana ochrona powinna uwzględniać zarówno aspekty biocenotyczne, jak i percepcyjne. O utrzymaniu w niezmiennym stanie wartości przy-rodniczej dolin rzecznych decyduje zachowanie ich bioróżnorodności i ciągłości przestrzennej, a także przeciwdziałanie fragmentacji siedlisk. W aspekcie ochrony ich walorów wizualnych oznacza to zacho-wanie struktury przestrzennej i kompozycji krajobra-zu, utrzymanie charakteru ekspozycji i granic widocz-ności, przeciwdziałanie wprowadzaniu degradujących elementów oraz zachowanie stopnia zróżnicowania kompozycji. Szczególnie istotne jest to w przypadku wielkopolskich dolin rzecznych, które w krajobrazie o charakterze nizinnym i mało zróżnicowanym stano-wią ważny wyróżnik przestrzenny.

Przeprowadzone pilotażowe badania ankietowe do-tyczące odbioru krajobrazu w objętej ochroną Natura 2000 Dolinie Samicy Kierskiej wskazały, że scenerie o naturalnym charakterze oceniane są jako atrakcyj-ne i społecznie preferowane. Jednocześnie krajobraz

o wysokich walorach wizualnych, który jednak po-strzegany jako niedostępny i pozbawiony walorów rekreacyjnych, oceniany jest przez odbiorców gorzej. Właściwe jego zagospodarowanie i udostepnienie może więc przyczynić się do zwiększenia jego atrak-cyjności. W przypadku dolin rzecznych może to po-legać na zaprojektowaniu tras spacerowych i punktów widokowych eksponujących najcenniejsze widoki, ale prowadzonych w taki sposób, aby chronić cenne siedli-ska. Utrzymanie wysokich walorów wizualnych może więc jednocześnie przyczynić się do zachowania war-tości ekologicznych.

Stwierdzono również brak spójnego systemu przepisów prawnych zapewniających zachowanie i prawidłowe zarządzanie zasobami krajobrazowy-mi, zintegrowane z ochroną zasobów przyrodni-czych na obszarach Natura 2000. Należy dążyć do stworzenia takiego systemu, ale jednocześnie sku-tecznie wykorzystywać potencjał już istniejących instrumentów prawnych. Dotyczy to zarówno in-strumentów z zakresu planowania przestrzennego, jak też nowych narzędzi wprowadzonych przez pro-gramy rolno-środowiskowo-klimatyczne. Wiąże się z tym problem podnoszenia społecznej świadomości rangi walorów wizualnych krajobrazu oraz szkole-nia profesjonalistów odpowiedzialnych za realizację tych programów.

Zintegrowana ochrona krajobrazu jest długotrwa-łym procesem, obejmującym różnorodne, wzajem-nie wspierające się działania. Szczególnie ważne jest poszukiwanie wspólnej płaszczyzny dla dwóch typów ocen: ekologicznych i estetyczno-wizualnych. Ta podwójna interpretacja tworzy nową płaszczyznę badawczą dla analiz, planowania i monitorowania krajobrazu z zastosowaniem zarówno wiedzy, metod i narzędzi z zakresu ekologii, jak również z zakresu architektury krajobrazu.

PIŚMIENNICTWO

Appleton, J. (1975). The experience of landscape. John Wi-ley, Londyn

Bell, P.A., Greene, Th. C., Fischer, J. D, Baum, A. (2004). Psychologia środowiskowa. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.

Bernat, S. (2010). Doliny rzeczne i ich percepcja. W: Plit, J. (red). Krajobrazy kulturowe dolin rzecznych. Potencjał



i wykorzystanie. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowe-go 13, Sosnowiec, 167–178.

Bogdanowski, J. (1976). Kompozycja i planowanie w archi-tekturze krajobrazu, Wyd. PAN, Wrocław.

Daniel, T.C., Boster R. (1976). Measuring landscape. The scenic beauty estimation method. USDA Forest Service Research Paper Rm-167.

Forczek-Brataniec, U. (2008). Widok z drogi. Krajobraz w percepcji dynamicznej. Wydawnictwo Elamed, Ka-towice

Fry, G., Tveit, M. S., Ode, A., Velarde, M.D. (2008). The ecology of visual landscapes: Exploring the conceptu-al common ground of visual and ecological landscape indicators. Science Direct, Ecological Indicators, 9, 933–947.

Gobster, P.H., Nassauer, J.I., Daniel, T.C., Fry, G. (2007). The shared landscape: what does aesthetic do with eco-logy? Landscape Ecology, 22, 956–972.

Kaplan, R., Kaplan, S. (1989). The experience of nature: A psychological perspective. Cambridge University Press, New York.

Kijowski, A., Rączkowski, W. (2007). Przekształcenia sie-ci osadniczej dolin rzecznych w Wielkopolsce i ich rola w planowaniu przestrzennym. W: Myga-Piątek U. (red), Doliny rzeczne, przyroda - krajobraz – człowiek. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 7, Sosnowiec, 301–311.

Krzymowska-Kostrowicka, A. (1999). Przyrodniczo-kultu-rowa percepcja rzek ze szczególnym uwzględnieniem turystyki i rekreacji. W: Kołtuniak J. (red.), Rzeki - kul-tura - cywilizacja – historia, t. 8, Katowice, 141–157.

Nowakowska, J. (2014). Rozwój obszarów wiejskich w la-tach 2014-2020 ze szczególnym uwzględnieniem wspar-cia innowacji i doradztwa. CDR O/Kraków, Kraków

Ode, A., Tveit, M.S., Fry, G. (2008). Capturing landscape visual character using indicators: touching base with landscape aesthetic theory. Landscape Research, 1(33), 89–117.

Ozimek, P., Böhm, A, Ozimek, A., Wańkowicz, W. (2013). Planowanie przestrzeni o wysokich walorach krajo-brazowych przy użyciu cyfrowych analiz terenu wraz z oceną ekonomiczną. Wydawnictwo Politechniki Kra-kowskiej, Kraków.

Pietrzak, M. (1998). Syntezy krajobrazowe – założenia, pro-blemy, zastosowania. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Raszeja, E. (2002). Procedury i instrumenty kształtowa-nia krajobrazu na obszarach wiejskich Wielkopolski w aspekcie integracji z Unią Europejską. Studioteka Za-rysy, Poznań.

Raszeja, E. (2013). Ochrona krajobrazu w procesie prze-kształceń obszarów wiejskich. Wydawnictwo Uniwer-sytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań.

Sas-Bojarska, A. (2010). Rospuda – studium ochrony i kształtowania krajobrazu. Architektura Krajobrazu, 1, 18–24.

Sazońska, B. (2015). Działanie rolno-środowiskowo-klima-tyczne. CDR w Brwinowie, Radom

Skalski, J., 2007, Analiza percepcyjna krajobrazu jako dzia-łalność twórcza, inicjująca proces projektowania. Wy-dawnictwo SGGW, Warszawa.

Smulczyńska, H. (2015). Koncepcja zagospodarowania tras i punktów widokowych w dolinie Samicy. Praca inżynierska wykonana pod kierunkiem dr hab. inż. arch. Elżbiety Raszei w Katedrze Terenów Zieleni i Architektury Krajobrazu na Wydziale Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodnicze-go w Poznaniu.

Tress, G., Tress, B., Fry, G. (2007). Analysis of the barriers to integration in landscape research projects. Land Use Policy, 24, 374–385.

Akty prawne i dokumentyRozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia

18 marca 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. Dz.U. z 2015 r., poz. 415.

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 kwietnia 2017 r. zmieniające rozporządzenie w spra-wie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne” objętego Progra-mem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. Dz.U. z 2017 r., poz. 806.

Standardowy Formularz Danych dla obszaru PLB300013 z 2017 r. pobrany ze strony http://crfop.gdos.gov.pl/

Instrukcja wypełniania Standardowych Formularzy Danych z 2012 r. wraz z załącznikami pobrana ze strony http://natura2000.gdos.gov.pl/

Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Poznania z 2014 r.

Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego gminy Oborniki z 2011 r.

Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego gminy Suchy Las z 2016 r.

Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego gminy Rokietnica z 2011 r. wraz ze zmianami z 2016 r.



Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880.

Ustawa z dnia 5 lutego 2015 r. o płatnościach w ramach syste-mów wsparcia bezpośredniego. Dz.U. z 2015 r., poz. 308.

Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o wspieraniu rozwoju obsza-

rów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Fun-duszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. Dz.U. z 2015 r., poz. 349.

PRESERVATION OF RIVER VALLEYS IN WIELKOPOLSKA IN TERMS OF LANDSCAPE PERCEPTION – CASE OF THE SAMICA KIERSKA RIVER VALLEY

ABStRACt

River valleys, apart from their natural values, have unique visual features. The perception of landscape is mainly determined by its spatial structure. Contemporary scientific research confirms significant compliance in the terms of ecological and aesthetic evaluations. The paper presents the results of the research carried out by the authors in the Samica Kierska river valley in Wielkopolska which is an area protected as a part of Natura 2000 network. There were three main objectives of the research 1) analysis of the relations between spatial structure and visual perception of landscape in the Samica Kierska river valley, 2) comparison of the expert evaluation of the visual values with public aesthetic preferences towards landscape, 3) assessment of the potential effectiveness of the existing conservation methods in Natura 2000 network for the preservation of landscape visual features.

Key words: landscape structure, landscape perception, preservation of visual values, the Samica Kierska river Valley

Acta Sci. Pol. Formatio Circumiectus 17 1 2018, 59–7 · 2018. 4. 12. · cja krajobrazu,...

Documents

Transcript of Acta Sci. Pol. Formatio Circumiectus 17 1 2018, 59–7 · 2018. 4. 12. · cja krajobrazu,...