79

Wprowadzenie

Księga Wyjścia zajmuje bardzo ważne miejsce wśród pism świętych Starego Testamentu. Do opisanych w niej wy­darzeń będą się odwoływać wszyscy prorocy i pisarze na­tchnieni Biblii hebrajskiej, a także Nowy Testament, czym nie może się poszczycić żadna inna księga biblijna. Histo­rie przedstawione w Księdze Wyjścia znane są każdemu chrześcijańskiemu dziecku. Skąd tak ogromne jej znacze­nie? Otóż przekazuje ona spisane tradycje o dwóch naj­ważniejszych wydarzeniach dla wiary starożytnego Izra­ela, a  także każdego chrześcijanina. Pierwsze z  nich to wyjście z Egiptu, a drugie to przymierze na Synaju. Stano­wią one zasadniczą treść dzieła, w którym można wyróżnić dwie części: pierwsza część gromadzi tradycje o wyprowa­dzaniu Izraela z Egiptu (Wj 1­15), a druga o przymierzu zawartym na górze Synaj (Wj 19­40), w ramach którego Izrael otrzymuje Dekalog. Łącznikiem obu części jest opis wędrówki przez pustynię (Wj 16­18).

Te dwa wielkie wydarzenia odsłaniają jednocześnie dwa główne wątki teologiczne księgi: Bożą potęgę okazaną

W strone Ziemi Obiecanej.indd 79 07-02-2011 13:47:53

80

w  wyprowadzeniu z  Egiptu i  Bożą obecność podarowaną w  przymierzu na Synaju. Objawione tam i  wtedy Boża potęga i Boża obecność są tymi samymi tu i teraz. Ta sama Boża potęga, która wyzwoliła naród z  niewoli i  ta sama Boża obecność, która objawiła się człowiekowi na pustyni, działają pośród nas. I  tu ukryte jest aktualne przesłanie księgi. Inaczej ujmując, Księga Wyjścia to opowieść o każ­dym człowieku, o wyzwoleniu z niewoli ludzkiej (exodus) i z niewoli grzechu (przymierze) oraz o przemianie kon­dycji z „sługi faraona” w „sługę Boga”2. Oba główne wątki i obie części księgi łączą się z sobą tak ściśle, że bez siebie nie mogłyby istnieć.

Wydarzenia opisane w Księdze Wyjścia stały się tre­ścią trzech najważniejszych dorocznych świąt biblijnych: Paschy, Tygodni i Namiotów. Podczas Paschy3 przewod­niczący liturgii (najczęściej był nim ojciec rodziny) przy­pominał wydarzenia związane z wyjściem z Egiptu (zob. Wj 12,14; Pwt 16,1), Piećdziesiątnica4 stała się pamiąt­ką zawarcia Przymierza (zob. Tb 2,1), a Święto Namio­tów5 przypominało złoty okres historii Izraela, kiedy ten wędrował po pustyni, mieszkał w  namiotach i  spo­tykał się z Bogiem (zob. Kpł 23,43). Chrześcijanie stają tu u fundamentów swej religii. Żydowska Pascha pojawi­ła się u podstaw liturgii Eucharystii, „źródła i szczytu ca­łego życia chrześcijańskiego”6, wyjście z Egiptu stało się

2 „Sługa Boży” to najbardziej honorowy tytuł używany w Biblii. Otrzymali go tacy bohaterowie, jak Abraham, Mojżesz, Jozue, Dawid, Eliasz czy Jezus.3 Największe święto żydowskie (hebr. Pesach).4 Żydowskie Święto Tygodni (hebr. Chag ha Szawuot) lub Dzień Pierwocin, Pierwszych Owoców (hebr. Jom ha Bikkurim).5 Inaczej zwane też Świętem Kuczek lub Szałasów (hebr. Sukkot).6 Sformułowanie II Soboru Watykańskiego z Konstytucji Lumen gentium (nr 11).

W strone Ziemi Obiecanej.indd 80 07-02-2011 13:47:53

81

zapowiedzią zmartwychwstania Chrystusa i  sakramentu chrztu świętego, Mojżesz jest typem Chrystusa, a podczas najważniejszej Eucharystii roku liturgicznego – w Wigilię Paschalną, odprawianą w Wielką Sobotę – odczytuje się i odśpiewuje opowiadanie o wyjściu z Egiptu jako jeden z fundamentalnych etapów historii zbawienia.

Choć bieg wydarzeń przywołanych w Księdze Wyjścia charakteryzuje się dramatyczną zwartością, a wydarzenia mają swą logiczną kontynuację, sama księga nie jest dzie­łem jednego autora. Trzeba raczej widzieć w niej zbiór tra­dycji i przekazów pochodzących z różnych okresów – od najstarszych przekazów ustnych i  spisanych, sięgających czasów Mojżesza (jak przekaz o wyprowadzeniu z Egip­tu, zawarciu przymierza czy ustanowieniu sanktuarium z Arką), przez fragmentaryczne opracowania tematyczne (jak zbiór praw z Wj 21­23, zwany Kodeksem Przymie­rza), po najpóźniejsze, długo po Mojżeszu powstałe partie księgi (np. opis pustynnej świątyni z Wj 35­40). Te roz­maite i miejscami niejednorodne przekazy zostały opra­cowane, zredagowane i włączone w monumentalną histo­rię tworzącą Pięcioksiąg (pierwszych pięć ksiąg Biblii). Pierwotnie Pięcioksiąg funkcjonował jako jedna historia prowadzona od stworzenia świata. Wtórnie dopiero został podzielony na pięć ksiąg, skąd dziś we wszystkich języ­kach7 bierze swą nazwę. Nie możemy więc zapomnieć, że choć Księga Wyjścia tworzy swoistą całość i zwartą kom­pozycję, jest także częścią historii Pięcioksięgu. W  nim wyjście z Egiptu i przymierze synajskie to element historii rozpoczynającej się wraz z patriarchami (Księga Rodzaju) 7 Poza samym językiem hebrajskim, który nazywa Pięcioksiąg Torą, czyli nauką, pouczeniem, prawem.

W strone Ziemi Obiecanej.indd 81 07-02-2011 13:47:53

82

i  prowadzącej aż do stanięcia narodu wybranego u pro­gów Ziemi Obiecanej (Księga Liczb i Powtórzonego Pra­wa). Wiele elementów Księgi Wyjścia (zwłaszcza rozdział pierwszy) nawiązuje do Księgi Rodzaju, a  opowiadanie o Mieszkaniu Boga (przede wszystkim rozdział czterdzie­sty) będzie stanowić pomost umożliwiający przejście do następnych ksiąg: Kapłańskiej i Liczb.

Badania literackie nad Księgą Wyjścia są bardzo roz­winięte. W zaawansowanej formie trwają nieprzerwanie od dziesiątków lat i są zakrojone na szeroką skalę. Obficie czerpią z literaturoznawstwa (zwłaszcza nauki o literatu­rze biblijnej i starożytnego Bliskiego Wschodu), filologii języków semickich, historii, archeologii, geografii, socjolo­gii, a także innych nauk pomocniczych biblistyki. Podej­mują one wiele niełatwych zagadnień, z których wymie­nić wypada choćby powstanie Pięcioksięgu (w tym Księgi Wyjścia), krytykę tekstu księgi, jej źródła i redakcje, struk­turę, badania historyczne i geograficzne...

Choć komentarz ten ma charakter bardziej popular­ny niż naukowy, musi uwzględniać powyższe aspekty ba­dań nad Księgą Wyjścia. Będzie zatem podawać w sposób syntetyczny i  bez zbędnego balastu aktualne rozwiązania biblistyki odnoszące się do trudniejszych zagadnień. Jed­nak na tym nie poprzestanie. Mamy przecież przed sobą żywe słowo Boże, spisane niegdyś, ale skierowane do każ­dego człowieka. Istotne będzie więc chrześcijańskie odczy­tanie tej części Starego Testamentu oraz aktualizacja, choć ta pozostaje jedynie autorską propozycją. Innymi słowy, ko­mentarz stosuje dwa rodzaje uwag: uwagi o charakterze hi-storyczno-krytycznym oraz podejście tzw. kanoniczne. Meto­da historyczno­krytyczna czy historyczno­literacka będzie

W strone Ziemi Obiecanej.indd 82 07-02-2011 13:47:53

83

potrzebna zwłaszcza tam, gdzie tekst wymaga objaśnie­nia, a uwagi o charakterze literackim są konieczne dla lep­szego uchwycenia zawartej w nim myśli. Z kolei podejście kanoniczne (traktujące tekst jako przekaz wiary) pomoże uchwycić teologiczne i duchowe wartości tej części Pisma Świętego, z których może czerpać człowiek wierzący.

Księga stawia wiele trudnych pytań, na które będzie­my poszukiwać odpowiedzi. Czy Bóg używa siły? Czy wy­korzystuje do swych celów ludzki grzech? Dlaczego chciał zabić Mojżesza? Co znaczy imię JHWH (czyt. Adonaj)? Jak można wpłynąć na Bożą wolę? Dlaczego opis Na­miotu Spotkania zajmuje więcej miejsca niż cała histo­ria wyjścia? Czemu kult wokół Arki Przymierza odbywa się w milczeniu? Czy autor natchniony może być ironicz­ny? Jakie znaczenie ma dziś Dekalog? Postawienie tych i innych pytań oraz udzielenie na nie odpowiedzi pomoże wydobyć istotne treści biblijnego przesłania.

Komentarz ma pomóc zrozumieć kolejne opowiada­nia z Księgi Wyjścia i podkreślić najważniejsze łączące ją motywy, także te niewidoczne dla czytelnika dysponują­cego przekładem (a nie hebrajskim oryginałem). Nie bę­dzie jednak objaśniał księgi „wiersz po wierszu” i na pew­no nie odpowie na wszystkie pytania mogące się zrodzić w trakcie jej lektury, gdyż z założenia pragnie śledzić naj­istotniejsze myśli autora natchnionego, dążąc do wydoby­cia głównego teologicznego przesłania księgi jako całości. Wyjaśnieniu kwestii szczegółowych pomoże zapozna­nie się z  wybraną bibliografią zamieszczoną na końcu publikacji.

Umieszczenie na początku komentarza polskie­go przekładu Księgi Wyjścia ma bardzo konkretny cel.

W strone Ziemi Obiecanej.indd 83 07-02-2011 13:47:53

84

Chodzi o to, żeby przed lekturą jego kolejnego fragmentu przeczytać część księgi, która jest komentowana. Książka, którą trzymasz w ręce, jest bowiem komentarzem, zatem bieg jej myśli zostanie zrozumiany tylko wtedy, gdy będzie szedł w parze z tekstem wyjaśnianym. Otwierając Księgę Wyjścia, stajemy na szlaku, którego przewodnikiem jest Bóg. On prowadzi po drogach tej biblijnej księgi, gdyż to On jest jej autorem i zarazem głównym bohaterem.

Tytuł i plan księgi

„Oto imiona synów Izraela, którzy przybyli z Jakubem do Egiptu” – tak rozpoczyna się druga księga biblijna, Księ­ga Wyjścia. Tytuł, nawiązujący do głównego wydarzenia, nadano jej kilkaset lat po jej napisaniu i to nie wśród Izra­elitów, ale w  środowisku greckim, gdzie brzmiał Exodos (gr. wyjście). Stąd trafił do języków nowożytnych. Jednak starożytni Hebrajczycy nie tytułowali ksiąg ze względu na ich treść, jak to później stało się powszechnym zwycza­jem – nazywali księgę od jej pierwszych słów. W związ­ku z tym Księga Wyjścia w środowisku hebrajskim funk­cjonuje jako Elle szemot, czyli „oto imiona”, lub częściej – w skrócie – Szemot („imiona”).

Mimo że hebrajski tytuł księgi wydaje się być przy­padkowy, jest to po prostu pierwsze słowo, które doskona­le wkomponowuje się w jej treść. Imiona będą w niej od­grywać niezwykle istotną rolę. Hebrajska koncepcja imienia – zasadniczo różna od naszej – będzie powracać w  całej księdze (z jednej strony etiologia imienia Mojżesza i  jego synów, spisy pełne imion oraz genealogia, a z drugiej celo­we przemilczenie innych imion). Przede wszystkim jednak

W strone Ziemi Obiecanej.indd 84 07-02-2011 13:47:53

85

to właśnie w tej księdze zostanie objawione imię Boga – ta­jemnicze JHWH – oraz wyjaśnione jego właściwe znacze­nie. Księga Wyjścia rzeczywiście okaże się Księgą Imienia.

Najbardziej ogólny plan księgi został zarysowany we wstępie. Dwa wielkie zbiory tradycji: o wyjściu i o przy­mierzu zostały połączone drugorzędną narracją o marszu przez pustynię, tworząc dyptych8 z łączącym je jak zawias opisem pielgrzymki ludu JHWH do Bożej góry.

1-15 Wyjście z Egiptu16­18 Wędrówka na Synaj19-40 Przymierze na Synaju

Tak de facto przedstawia się treść księgi. Jeśli chodzi o  bardziej szczegółową jej kompozycję, trudno wskazać obiektywnie istniejące wewnętrzne podziały, a  wielość prób i metod w strukturyzacji księgi, które wzajemnie się wykluczają, może wskazywać na brak generalnej i wiodą­cej struktury. Tym niemniej elementy kompozycyjne w ra­mach księgi istnieją (będę je pokazywać), a narracja, choć rozwija się bez większych literackich napięć, rozpada się na kilka istotnych części. Oto one, czyli ogólny plan Księ­gi Wyjścia:

1­2 Prolog: Izrael w Egipcie i narodziny Mojżesza

3­7,7 Powołanie Mojżesza przez Boga7,8­11 Plagi egipskie12­15,21 Wyjście z Egiptu

8 Zamykany dwuskrzydłowy ołtarzyk lub dwuczęściowy utwór literacki o powią­zanej treści.

W strone Ziemi Obiecanej.indd 85 07-02-2011 13:47:53

86

15,22­18 Droga na Synaj19­24 Zawarcie przymierza na Synaju25­31 Nakaz budowy Mieszkania9 JHWH32­34 Zerwanie i odnowienie przymierza35­40 Budowa Mieszkania JHWH

Warto sięgnąć do treści Księgi Wyjścia przed wzię­ciem do ręki komentarza. Czytanie księgi można podzielić właśnie na wyżej wymienione części: komentarz do prolo­gu poprzedzić przeczytaniem dwóch pierwszych rozdzia­łów Księgi Wyjścia; komentarz do powołania Mojżesza poprzedzić lekturą rozdziałów 3­7 itd.

9 W  dotychczasowych tłumaczeniach polskich (poza najnowszym Edycji św. Pawła) hebrajski termin miškan, określający pustynny Namiot Spotkania, tłuma­czono jako „Przybytek”. Jednak racje filologiczne i teologiczne przemawiają za tłu­maczeniem dosłownym, tu najbardziej adekwatnym: „Mieszkanie”.

W strone Ziemi Obiecanej.indd 86 07-02-2011 13:47:53

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie