650 lat Kochowic

rda i materiay do dziejw miejscowoci

650 lat Kochowic

rda i materiay do dziejw miejscowoci

Praca zbiorowa pod redakcjMarcina Smierza

Ruda lska 2012

650 lat Kochowic

rda i materiay do dziejw miejscowoci

Praca zbiorowa pod redakcjMarcina Smierza

Ruda lska 2012

650 lat Kochowic

rda i materiay do dziejw miejscowoci

Praca zbiorowa pod redakcjMarcina Smierza

Ruda lska 2012

REDAKCJA

Marcin Smierz

WSPPRACA

Marcin Jarzbek

Przemysaw Noparlik

Magdalena Hadaa

Edyta Gliwicka

Jan Koodziej

Andrzej Wroyna

Krzysztof Rduch

RECENZENCI

dr hab. Joanna Januszewska-Jurkiewicz

dr Bogdan Kloch

PROJEKT OKADKI

Przemysaw Noparlik

Justyna Lach

SKAD I KOREKTA

Damian Halmer

DRUK I OPRAWA

Drukarnia Advert

ul. Krakowska 21

41-503 Chorzw

ISBN 978-83-934363-0-9

650 LAT KOCHOWIC 5

Podzikowania

Redaktor i wsppracownicy, pragn zoy serdeczne podzikowania Panidr hab. Joannie Januszewskiej-Jurkiewicz z Instytutu Historii Uniwersytetulskiego w Katowicach oraz Panu dr Bogdanowi Klochowi, dyrektorowiMuzeum w Rybniku, za recenzj i cenne uwagi dotyczce merytoryki tekstu.Wyrazy wdzicznoci skadamy take patronom honorowym obchodwJubileuszu 650-lecia Kochowic na czele z ks. proboszczem Jerzym Lisczykiemi dyrektorem ZSO nr 3 w Rudzie lskiej , dr Rafaem Otrb, za wsparciedziaa Komitetu Organizacyjnego. Ponadto dzikujemy take wszystkimosobom, ktre w jakikolwiek sposb przyczyniy si do powstania tejpublikacji jak i kochowickich obchodw

6 650 LAT KOCHOWIC

Spis treci

Wstp 8Kalendarium dziejw Kochowic 9

cz I REFERATYJacek Pierzak: redniowieczny grdek stokowy w Rudzie lskiej - Kochowicach 14Marcin Smierz: Pocztki parafii kochowickiej 28Anna Badura: Kochowiczanie w wiekach XVII - XIX 40Przemysaw Noparlik: Grnictwo wglowe na terenie Kochowic do 1945 r. 49Magorzata Pietrzak: Co w komodzie piszczy? Czyli przyczynek do tropienia grnolskichstrojw na przykadzie kochowickich chopionek 69Przemysaw Noparlik: Koci Trjcy Przenajwitszej w Kochowicach projektu LudwigaSchneidera 84Jan Koodziej: Historia kolejnictwa na terenie Kochowic 112

cz II BIOGRAMYJan Koodziej: Ksidz Ludwig Tunkel (1862-1941) 118Marcin Smierz: Ksidz Franciszek Szulc (1887-1958) 126Zbigniew Hojka: Jan Bonifacy Wypler (1890-1965) 130Marcin Smierz: Ksidz biskup Wilhelm Pluta (1910-1986) 138Barbara Bugaj-Hojka: Pelagia Kwapuliska (1943-2000) 143

cz III RDA I MATERIAYA. Najstarsze dokumenty1. Dokument Mikoaja II opawsko-raciborskiego o nadaniu dbr mysowickich OttonowiPileckiemu 1482. Dokument Konrada II olenickiego o podziale ziemi bytomskiej 1513. Dokument Przemysawa I Noszaka ksicia cieszyskiego wystawiony w Kochowicach 1544. Regestr dokumentu zastawu wsi Kochowice 155B. Akta wizytacji kocioa i parafii kochowickiej z lat 1598 17921. Fragment akt wizytacji dekanatu bytomskiego z 1598 r. 1562. Fragment akt wizytacji dekanatu bytomskiego z 1619 r. 1573. Fragment akt wizytacji dekanatu bytomskiego z lat 1664 1665 1584. Fragment akt wizytacji dekanatu bytomskiego z 1720 r. 1595. Fragment akt wizytacji dekanatu bytomskiego z 1792 r. 164C. Urbarze z lat 1532 17891. Fragment urbarza bytomskiego z 1532 r. dotyczcy Kochowic 1752. Fragment urbarza bytomskiego z 1603 r. dotyczcy Kochowic 1783. Fragment urbarza bytomskiego z 1623 r. dotyczcy Kochowic 1834. Fragment urbarza bytomskiego z 1789 r. dotyczcy Kochowic 185

650 LAT KOCHOWIC 7

D. Inne dokumenty dotyczce Kochowic1. Regestry dokumentw dotyczcych dziejw Kochowic ze Zbioru dokumentw byegoArchiwum Miejskiego miasta Bytomia 1942. Dekret ustalenia Walentego Wolffa jako nauczyciela w Kochowicach (1780 r.) 1973. Notatka ks. Jerzego Przybyy z powicenia kocioa w Kochowicach z 26 padziernika1806 r. 1994. Dokument zoony do fundamentw nowego kocioa przy powiceniu kamieniawgielnego dnia 10 czerwca 1900 r. 2005. Relacja Katolika z powicenia nowego kocioa w Kochowicach 2026. Telegram kondolencyjny do parafian w Krnicy po mierci ks. Ludwika Tunkla 2057. Parafianie kochowiccy polegli w wojsku niemieckim podczas I wojny wiatowej 2068. Kochowiczanie wymienieni w ksidze goczej Gestapo z 1939 r. 2079. Spis onierzy niemieckich polegych w styczniu 1945 r. na terenie parafii kochowickiej 207Irena Urbiczek: Ulice mojego dziecistwa. Kochowice w latach 50 XX wieku 208

cz IV - KRONIKAKronika Antoniego Maki 215

cz V ZDJCIA i MAPYZdjcia archiwalne i wspczesne 234Wybrane mapy do dziejw Kochowic i okolicy 241

Czym jest Genius Loci? 243Gwne projekty Stowarzyszenia 244

8 650 LAT KOCHOWIC

Wstp

Rok 2010 by rokiem niezwykym, penym jubileuszw stulecie przeywaparafialny chr, Szkoa Podstawowa nr 20, Sierociniec-Graf Lazy Stift. Sto lat temuw kochlowskiej Thurzokolonie urodzi si te Wilhelm Pluta biskup gorzowskii obecny Suga Boy Kocioa katolickiego, a dwadziecia lat przed nim na wiatprzyszed Jan Wypler, wybitny sinologi i tumacz literatury chiskiej .

Najwaniejsza bya jednak inna rocznica, ktra niejako czya wszystkie pozos-tae: dokadnie 650 lat temu, w 1360 r., po raz pierwszy w rdach historycznychpojawia si informacja o istnieniu Kochlowic: pisarz z kancelarii ksicia opawsko-raciborskiego w jednym z dokumentw umieci nazw Kochlowa Lanka.

Wiemy rwnie, e teren Kochowic by ju wczeniej zamieszkany. wiadczyo tym starszy o sto lat grdek, a take odkrycia archeologiczne, ktre potwierdziyistnienie od IX wieku osady hutniczej . Jednak wszystko to, co take jest przeszociKochlowic, pozostaje dla nas bezimienne nie wiemy bowiem, jak nazywali swjdom hutnicy sprzed tysiclecia. Dopiero wie z XIV w., nazwana i zapamitana,wchodzi na scen dziejw i nieprzerwanie wystpuje na niej wci pod tym samymimieniem: Kochlowice/Kochlowitz/Kochowice. W 1360 r. Kochowice otrzymayswoje imi, swoj tosamo.

W 2010 r. Komitet Organizacyjny Jubileuszu, przy wsparciu i pomocy wieluyczliwych osb i instytucji, przygotowa szereg imprez i atrakcji, ktre miayupamitni 650 lat kochlowskiej tosamoci. Sesja popularno-naukowa, festyn,wystawy, koncerty, wycieczki to tylko te najwiksze z nich. Ostatnim wydarze-niem jubileuszu jest wydanie niniejszej publikacji, bdcej zbiorem rde archiwal-nych, map i zdj, ale przede wszystkim take artykuw powiconych wybranymzagadnieniom z dziejw Kochowic na przestrzeni wiekw. Praca ta ma stanowipamitk wydarzenia, jakim byy obchody 650-lecia Kochowic.

Marcin Smierz,Marzec 2012

650 LAT KOCHOWIC 9

Kalendarium najwaniejszych wydarze dotyczcych Kochowic

IX w. Prawdopodobnie na terenie dzisiejszych Kochowic istnieje osada hutnicza.1179 Kazimierz Sprawiedliwy przekazuje ksiciu raciborskiemu Mieszkowi I Lasko-

nogiemu kasztelanie owicimsk i bytomsk (z obszarem pniejszychKochowic).

1360 15 grudnia; Pojawienie si w dokumencie Mikoaja II, ksicia opawsko-racibor-skiego nazwy Kochlowa Lanka; pierwsza pisemna wzmianka o Kochowicach.

1369 Pisemna wzmianka z nazw Kochlewicz.1374 23 stycznia; Przemysaw Noszak, ksi cieszyski wystawia w Kochowicach

dokument, w ktrym nadaje braciom witosawowi i Michaowi wjtostwowe wsi Sdek.

1394 1 maja; ksita opawsko-raciborscy Jan II elazny i Mikoaj IV nadajmistrzowi kuniczemu Henrykowi las w ubnej nad Kodnic pod budowkunicy (Starej).

XIV/XV w. Powstanie parafii pw. Wszystkich witych w Bielszowicach.1430 Ziemia bytomska spldrowana przez husytw.1451 15 lipca; wspomnienie o kunicach elaza na obszarze Kochowic.1526 Kochowice przechodz pod wadz austriackich Habsburgw.ok. 1590 W obrbie parafii bielszowickiej powstaje luteraska drewniana kaplica

p.w. Trjcy Przenajwitszej .XVI XVII w. Wzmianki o dziaalnoci w Kochowicach warzelni soli i kamie-

nioomw.1598, 1619, 1665, 1720 Wizytacje biskupw krakowskich w parafii kochowickiej .ok. 1616 Protestancka kaplica w Kochowicach podniesiona do rangi samodzielnej

parafii.1629 azarz I Starszy Donnersmarck; Pan na Lewoczy (Spisz); w zamian za

poyczki otrzymuje od cesarza Ferdynanda II Habsburga ziemie boguminski bytomsk (wraz z Kochowicami).

Powstanie obszarw dworskich Halemba i Niedwiedziniec (Brenhof) w ob-szarze parafii kochowickiej .

1630 Opuszczenie kaplicy kochowickiej przez ostatniego predykanta AdamaMaterniusa.

1648 Erygowanie przez bp krakowskiego Piotra Gembickiego katolickiej parafiip.w. Trjcy Przenajwitszej w Kochowicach.

1656 Wzmianka o pierwszym katolickim ksidzu - Krzysztofie Patkowiczu i pierw-szym nauczycielu kochowickim Janie Szczepanowskim.

1670 3 maja; konsekrowanie kocioa przez biskupa sufragana krakowskiego Miko-aja Oborskiego.

1697 14 listopada; ziemia bytomska uzyskaa status Wolnego Pastwa Stanowego.1740 1742 I wojna lska. lsk przechodzi pod panowanie pruskie.

10 650 LAT KOCHOWIC

1742 Wzmianka o pierwszym wikarym w Kochowicach.1783 Pierwsza adnotacja o liczebnoci Kochowic 183 osoby (Halemba 93,

Bykowina 46).1786 Powstanie w Radoszowach kopalni wgla kamiennego Lazarus.1790 Pierwsza wzmianka o budynku szkolnym w Kochowicach.1805 - 1806 Budowa nowego kocioa murowanego w stylu pnego barok w miej-

sce drewnianego kocika, z fundacji hrabiego azarza Henckel von Don-nersmarck, powicenie przez budowniczego ks. kanonika Jerzego Przyby.

1811 (1821) Wyczenie parafii kochowickiej z diecezji krakowskiej i wczenie dodiecezji wrocawskiej .

1817 Powstanie murowanej szkoy w Kochowicach (tzw. organistwka).1824 Powstanie kopalni wgla kamiennego Hugo.1825 Powstanie huty cynku Thurzo.1828 Powstanie kopalni wgla kamiennego Zwang.1849 Konsolidacja kopal Hugo i Zwang.1857 Zaoenie cmentarza przy obecnej ulicy Wyzwolenia.1860 Budowa budynku starej szkoy, (do niedawna budynek SP 18, naprzeciw

nowego kocioa).1874 Powstanie parafii w. Wawrzyca w Wirku.1875 Umieszczenie zegara na wiey kocioa.1882 Zaoenie Stray Poarnej w Kochowicach.1892 Ostatecznie zamknicie cmentarza parafialnego przy starym kociele.

Powstanie poczty w Kochowicach.1893 Ks. Ludwik Tunkel zostaje proboszczem parafii.1896 Oddanie do uytku budynku szkoy w Radoszowie (dawna SP 19).1897 Budowa sieci wodocigowej.1898 Powstanie szkoy w kolonii Thurzo (obecna SP 21).1900 1902 Budowa nowego kocioa parafialnego.1902 Powstanie cmentarza parafialnego przy nowym kociele.1904 Oddanie do uytku linii kolejowej Gliwice Katowice-Ligota wraz z budyn-

kiem dworca.1905 Oddanie do uytku Zakadu w. Jzefa.1906 Likwidacja gminy Radoszw i wczenie jej wraz z obszarem dworskim do

Kochowic. Powstanie linii kolejowej Kochowice Chebzie.

1908 Powstanie dekanatu krlewskohuckiego (w jego skad wchodz Kochowice).1909 Elektryfikacja Kochowic.

Budowa kaplicy w. Jzefa w Kodnicy (ul. Kaczmarka).1910 Powstanie Zakadu hr. azarza (sierocica).

Zaoenie parafialnego chru w. Cecylii.1914 1918 I wojna wiatowa. Wielu Kochowiczan zostaje powoanych do wojska

650 LAT KOCHOWIC 11

niemieckiego.1917 Proboszcz Tunkel zostaje dziekanem Dekanatu Krlewskohuckiego.1919, 1920, 1921 Powstania lskie.1921 20 marca; plebiscyt na Grnym lsku; Kochowice opowiadaj si za Polsk.

28 czerwca parafi opuszcza ks. proboszcz Ludwik Tunkel, przeniesionydo parafii w Krnicy.

20 padziernika, podzia Grnego lska. Kochowice znajduj si przyII Rzeczypospolitej .

1928 Budowa budynku remizy straackiej .1931 Ks. biskup Stanisaw Adamski tworzy Dekanat Kochowicki; pierwszym

dziekanem zostaje ks. Pawe Lex, a wicedziekanem ks. Franciszek Szulc.1933 W wyniku wielkiego kryzysu gospodarczego unieruchomienie poprzez

zalanie kopalni Wirek" .1935 1939 Budowa na terenie Kochowic koszar i umocnie Obszaru Warownego

lsk.1937 Powstanie Dekanatu Kochowickiego.1939 1 wrzenia; atak wojsk hitlerowskich na Polsk.

2/3 wrzenia; wycofanie si 4 kompanii specjalnej 73 pp i zajcie Kochowicprzez oddziay niemieckiej 239 DP.

1940 maj; aresztowanie i zesanie do obozw koncentracyjnych Dachau i Mathau-sen-Gusen ks. proboszcza Szulca.

13 listopada; zwolnienie proboszcza Szulca z obozu koncentracyjnego.1940 1945 Administracja tymczasowa przez ks. Wilhelma Plut, Emanuela Mola,

Edwarda Tobol i Wilhelma Salberta.1945 28 stycznia; zajcie Kochowic przez radzieckie oddziay 59 Armii Gwardyj-

skiej powrt ks. Franciszka Szulca do parafii.

1950 1955 budowa kopalni Nowy Wirek.1951 1 stycznia; likwidacja gminy Kochowice i powstanie miasta Nowy Bytom.1955 1 sierpnia; oddanie do uytku kopalni KWK Nowy Wirek.1958 8 lipca, pochodzcy z Kochowic ks. Wilhelm Pluta zostaje mianowany bisku-

pem ordynariatu gorzowskiego.1959 1 stycznia; powstanie miasta Ruda lska.1968 1974 Budowa kopalni KWK lsk.1977 Elektryfikacja linii kolejowej Gliwice Katowice-Ligota.1980 sierpie; strajki robotnicze w Polsce i na lsku.

dr Jacek Pierzak z biura Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw prowadziwykopaliska archeologiczne na kochowickim grodzisku.

1981 Zawieszenie kursw pocigw z Kochowic do Chebzia.1983 1991 Budowa domu parafialnego.1990 11 wrzenia; ks. biskup Damian Zimo przywrci do kultu Boego koci

12 650 LAT KOCHOWIC

NPM z Lourdes po ponad 10 latach remontu.1995 11 wrzenia; w wyniku tpnicia w KWK Nowy Wirek mier ponosi

5 grnikw, a 4 jest rannych. Poczenie KWK Polska w witochowicach z KWK Nowy Wirek.

1998 Obchody 350-lecia istnienia parafii.2002 17 padziernika; ks. arcybiskup Damian Zimo przewodniczy Jubileuszowi

100-lecia konsekracji kocioa Trjcy Przenajwitszej .2003 2005 Budowa rudzkiego odcinka autostrady A-4, przebiegajcej przez

Kochowice.2005 1 stycznia; poczenie KWK lsk z KWK Wujek w Katowicach.2006 200-lecie kocioa Matki Boej z Lourdes.

Archeolodzy-amatorzy odnajduj w rejonie autostrady lady osady hutniczejz IX wieku

2007 1 sierpnia; poczenie KWK Polska-Wirek i KWK Halemba.2008 19 grudnia; ks. arcybiskup Damian Zimon ustanowi Sanktuarium Matki

Boej z Lourdes.2009 1 sierpnia; zamknicie KWK Halemba-Wirek Ruch Wirek.

5 wrzenia; pielgrzymka duchowiestwa archidiecezji katowickiej . 18 wrzenia; w wyniku wybuchu metanu w KWKWujek Ruch lsk mierponosi 20 grnikw, a 36 jest rannych.

2010 Obchody jubileuszu 650-lecia Kochowic. Obchody jubileuszu 100-lecia SP 20 im. Marii Konopnickiej . Obchody jubileuszu 100-lecia istnienia parafialnego chru w. Cecylii.

650 LAT KOCHOWIC 13

Cz I REFERATY

W czci tej zawarte zostay wystpienia referentw podczas konferencjihistorycznej w dniu 25 wrzenia 2010 r., stanowicej cz obchodwjubileuszu 650-lecia Kochowic. Pozostae referaty s przedrukami wystpiewygoszonych w ramach Kochowickich spotka z histori w poprzednichlatach.

14 650 LAT KOCHOWIC

Jacek Pierzak(Katowice)

redniowieczny grdek stokowaty w Rudzie lskiej

Kochowicach1

Spord ponad 20 grdkw stokowatych, zlokalizowanych na terenie [byego -MS] wojewdztwa katowickiego, grdek w Rudzie lskiej Kochowicach naley donajlepiej zachowanych obiektw tego typu.

Pooony w pnocno-zachodniej czci Kochowic, zwanej lokalnie Budnowcem[waciwie Budne MS], jeszcze do niedawna stanowi samotny element krajobra-zowy pord otaczajcych go pl i nadrzecznych k (ryc.1). Ta samotno zostaazakcona w roku 1980, kiedy to w zwizku z realizacj nowego osiedla mieszka-niowego [Nowej Bykowiny - MS] w bezporednim jego ssiedztwie zlokalizowanobudow oczyszczalni ciekw. Lokalizacja tej inwestycji zostaa przedstawiona douzgodnienia Wojewdzkiemu Konserwatorowi Zabytkw Archeologicznych w Kato-wicach ju po rozpoczciu przez inwestora prac ziemnych w terenie.

Wskutek interwencji konserwatorskiej udao si przesun oczyszczalniw kierunku pnocnym, z jednoczesnym zaleceniem, i tereny te powinny bywczeniej rozpoznane archeologicznie. Postanowiono wwczas przebada sondaoworwnie sam grdek, ktry nie mia jak dotd dokadnie sprecyzowanej chrono-logii, mimo i w literaturze znany jest od 1928 roku.

Grdek wzniesiono na prawym brzegu rzeki Kochwki, w widach, jakietworzy ona z niewielk strug o nazwie Przykopa. Wykorzystano tu naturalny cypelterasy Kochwki, ktry oddzielono od reszty wysokiego nadbrzea dolinki szerokfos.

Grdek ksztatem zbliony jest do nieregularnej elipsy, o wymiarach 75 x 60 m,oraz przylegajcy do niego od strony poudniowo-wschodniej , nieco niszy, naturalnycypel terasy o rozmiarach 27 x 17 m.

1 Niniejszy tekst stanowi przedruk artykuu opublikowanego po raz pierwszy w: "Studia i materiayz dziejw lska" , Katowice 1987, t. 17, s. 388-405.

650 LAT KOCHOWIC 15

Rnica poziomw midzy dnem fosy a powierzchni stoka waciwego wynosiokoo 8 m. Cz nisza, majca ksztat trjkta o zaokrglonych naronikach,wznosi si okoo 5 m ponad poziom rzeki Kochwki. Jeszcze w latach szedzie-sitych stoek by o wiele wikszy, o czym wiadcz relacje okolicznych mieszka-cw. Obnienie nastpio na skutek szkd grniczych, ktre na tych terenach szjawiskiem nagminnym.

Grdek ma stosunkowo strome zbocza, bdce naturalnymi stokami terasy,z wyjtkiem odcinka wzdu fosy. Oddzielajca stoek od pozostaej czci terasy fosastanowia dziki swym rozmiarom znaczn, trudn do sforsowania przeszkod. Jejszeroko, mierzona w grnych partiach, dochodzi do 20 m.

Powierzchnia obiektu nosi lady wykopw i wykopikw, bdcych pozostaocidziaalnoci poszukiwaczy skarbw, ktrzy w okresie midzywojennym, w czasiebezrobocia, liczyli na moliwo odkrycia cennych przedmiotw, ktre umiejscawiaatutaj tradycja ludowa. Fakt ten w znacznym stopniu utrudnia zaoenie wykopuarcheologicznego.

Zainteresowanie obiektem siga roku 19282. W tym okresie Jzef Kostrzewskiprzeprowadzi na grdku i na terenach go otaczajcych badania powierzchniowe,w wyniku ktrych odkry ceramik redniowieczn. Ceramika ta zostaa zoonaw Dziale Przedhistorycznym Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu.

Kolejn penetracj grdka przeprowadzi w roku 1939 Roman Jakimowicz.Efektem tych dziaa byo opublikowanie bardzo dokadnego opisu obiektu, jegorzutu poziomego, przekrojw, a take fotografii3. W 1965 roku Czesaw Thullie4

opublikowa rzut grdka w skali 1:2000, jednak bdnie datujc obiekt na okres odVII do X wieku.

Waciwe okrelenie dolnej granicy chronologicznej omawianego stanowiskaprzynis rok 1966, kiedy Jerzy Szydowski5 w pracy powiconej przeszociBytomia grdki w Kochowicach, Rokitnicy i Mikulczycach wydatowa na drugpoow XIII wieku.

W 1974 roku Jan Dworak6 w monografii Kochowic, podajc opis grdka,sprbowa zrekonstruowa jego pierwotny wygld.

2 J. Kostrzewski, Nowe materiay do pradziejw lska, Przegld Archeologiczny, t. 4 (1923), s. 86.3 R. Jakimowicz, Atlas grodzisk i zamczysk lskich, Krakw 1939, s. 28-30, tabl. XXIII-XXV.4 C. Thullie, Zabytki architektoniczne ziemi lskiej na tle rozwoju budownictwa w Polsce, Katowice 1965,s. 17.5 J. Szydowski, Bytom, pradzieje i pocztki miasta, Rocznik Muzeum Grnolskiego w Bytomiu, seria:Archeologia, z. 4 (1966), s. 102.6 J. Dworak, Kochowice, Ruda lska 1974 [mps].

16 650 LAT KOCHOWIC

Wszystkie przytoczone opracowania dotyczce grdka w Kochowicach opieraysi gwnie na obserwacjach powierzchniowych i nie byy poparte badaniami wyko-paliskowymi.

W roku 1980 nastpia zmiana powyszej sytuacji. Przeprowadzone badaniaarcheologiczne rzuciy nowe wiato zarwno na chronologi, jak i na charakterobiektu.

Prace prowadzone pod kierownictwem Jacka Pierzaka Wojewdzkiego Konser-watora Zabytkw Archeologicznych w Katowicach i finansowane byy przezRejonow Dyrekcj Inwestycji w Chorzowie.

W trakcie bada zaoono trzy wykopy (ryc. 2):Wykop I, o wymiarach 20 x 2 m, zlokalizowano na stoku waciwym.

Podzielono go na 4 odcinki: A1, A, B i C, przy czym odcinek C przesunito o 2 m.w kierunku wschodnim, ze wzgldu na znaczne zniszczenie powierzchni stokaprzez wykopy nowoytne.

Wyniki prac w tym wykopie byy niezwykle interesujce. Ze wzgldu na bardzoczytelny ukad warstw udao si zrekonstruowa poszczeglne etapy budowy grdka,jego zabudow, a na podstawie uzyskanego z warstw materiau ceramicznego ustalichronologi. Stratygrafia wykopu I, odc. A (ryc. 3) przestawia si nastpujco:1. Warstwa humusu o misznoci 10-15 cm2. Warstwa spalenizny o misznoci 5 cm3. Warstwa uytkowa brunatny piasek z polep, wglem drzewnym oraz materia-em zabytkowym, o misznoci 35-50 cm4. Warstwa nasypowa ty piasek o misznoci 40-50 cm5. Warstwa pierwotnej prchnicy o misznoci 25-30 cm6. Calec ty piasek

Obserwacja ukadu pozwalaa stwierdzi, i stoek waciwy podwyszony zostadochodzc do 50 cm. gruboci warstw piasku, wydobytego z fosy. Na takuksztatowany poziom nawarstwia si dopiero warstwa uytkowa, zwizana z funk-cjonowaniem grdka. Obiekt zosta spalony, o czym wiadczy stosunkoworwnomierna i intensywna warstwa spalenizny, zalegajca na caej powierzchnistoka, posadowiona na stropie warstwy uytkowej.

Rwnie interesujco przedstawiaa si stratyfikacja odcinka C w wykopie I(ryc. 4). Ju na gbokoci 10 cm pojawia si warstwa intensywnej spaleniznyz wglem drzewnym i brykami zbitej , silnie wypalonej gliny konstrukcyjnej .Warstwa rumowiskowa, bdca pozostaoci po stojcej tu niegdy wieydrewnianej, dochodzia do gbokoci 120 cm, gdzie ulega wypyceniu na korzytego piasku calcowego.

650 LAT KOCHOWIC 17

We wschodnim profilu wykopu udao si do wyranie zaobserwowa zarysdolnej partii budowli wieowej. Cz odsonitych pozostaoci wiey zostaazniszczona nowoytnym wykopem rysujcym si w rzucie poziomym, co byoprzyczyn niemonoci ustalenie jej wymiarw.

Odcinek A1 wykopu I, zaoony na stoku pnocnym stoka, przy fosie,pozwoli na stwierdzenie obecnoci jego ladw po 2 supach, bdcych moepozostaoci po palisadzie.

Wykop II, zlokalizowany na poziomie niszym, wykaza obecno warstwykulturowej, w postaci brunatnego pisaku, jednake bez jakichkolwiek ladwzabudowy. Fakt ten pozwala wysnu przypuszczenie, i poziom niszy peni funkcjdziedzica o charakterze gospodarczym.

Wykop III, zlokalizowany na przedpolu grdka, nie wykaza obecnoci warstwykulturowej, mimo i na powierzchni wystpowa materia ceramiczny z okresuredniowiecza.

Jak wynika z obserwacji odkrytych nawarstwie, a take z analizy topografiiterenu, grdek mia znaczne walory strategiczne. Pooony w miejscu z naturyobronnym, oblany od strony poudniowej i wschodniej wodami rzeczki Kochwkii potoku Przykopa, od pnocy i zachodu odcity mokr fos stanowi niejakowysp, do ktrej dostp by moliwy przypuszczalnie tylko od strony pnocnej,poprzez drewniany most, przerzucony przez fos. Most taki w razie niebezpie-czestwa mg by w kadej chwili zniszczony. Obronno podkrelao rwnierozlewisko rzeczki Kochwki, szczeglnie od stron poudniowej i zachodniej .

To z natury obronne pooenie w poczeniu z masywn, drewnian wiemieszkalno-obronn, wybudowan na wyszym poziomie grdka, nadawaoobiektowi charakter militarny.

Wiea zbudowana z bierwion drewnianych, czonych na zrb, z zewntrzoblicowana bya grub na 8-15 cm warstw gliny, zabezpieczajc j przedewentualnym dziaaniem ognia. wiadcz o tym due bryy polepy konstrukcyjnej ,z zachowanymi od ciany wewntrznej negatywami bierwion drewnianych. Odzewntrz powierzchnia polepy bya wygadzona. Trudno dokadniej okreliwymiary wiey ze wzgldu na znaczne zniszczenia poczynione na stoku waciwymprzez nowoytne wykopy. Miaa ona najprawdopodobniej ksztat prostokta, o czymwiadczy uchwycony fragment jej zarysu.

Dolne partie wiey przecinay warstw pierwotnej prchnicy i wgbiay siw piaszczysty calec. Nieco wyej obsypane byy piaskiem wydobywanym w trakciebudowy fosy, majcym na celu podwyszenie stoka. Warstwa nasypowa,stwierdzona podczas bada, miaa miszno 40-50 cm. Podwyszenie stoka

18 650 LAT KOCHOWIC

podnioso warowno grdka z jednej strony, z drugiej za stwarzao dogodniejszewarunki obserwacji okolicznych terenw. Jeszcze dzi szczyt jest wyszy o 2 m. odkrawdzi tarczy.

Sposb podwyszenia stoka ziemi uzyskiwan w trakcie budowy fosy by dopowszechnie stosowany w redniowieczu. Spotykamy si z nim na innychstanowiskach tego typu, m.in. na ssiedniej ziemi gliwickiej (Pniw, Widw)7, nawielu obiektach z terenu wojewdztwa wrocawskiego (Bielany Wrocawskie,Gajkw, Gsiorw, Padziorno)8, a take na doskonale rozpoznanym pod wzgldemarcheologicznym grdku w Palmitach, woj. toruskie9.

Rekonstrukcja grnych partii wiey musi pozosta w sferze hipotez. Moemy situ rwnie odwoa od analogicznych obiektw z innych stanowisk na terenie Polski,szczeglnie, jeli chodzi o ustalenie liczby kondygnacji wiey. Z reguy przyjmuje siobecno 2 lub 3 poziomw uytkowych, m.in. Pczniew10 (2 kondygnacje),Siedltkw11 (3 kondygnacje). W obiektach znacznie wikszych, zbudowanych z ka-mienia lub cegy, stwierdza si istnienie 3 lub 4 kondygnacji. Przykadem moe bywietnie zachowana wiea w Siedlcinie12 (3 kondygnacja, rozbudowane pniejo czwarty poziom), a take wiee w Biestrzykowie13 (3 kondygnacje), Potach14

(4 kondygnacje) i Stopiu15 (3 kondygnacje).Jak z analogii wynika, wiee mieszkalno-obronne, wznoszone w XIII-XIV wieku

przez rednio zamone rycerstwo miay od 2 do 4 kondygnacji, przy czym wieeo konstrukcji drewnianej nie przekraczay 2-3 kondygnacji. Wydaje si, i tak liczbkondygnacji moemy hipotetycznie przyj dla wiey kochowickiej .

Wiea penia obok funkcji obronnych take funkcje mieszkalne. Z tego wzglduistotne znaczenie miao rozmieszczenie poszczeglnych pomieszcze w ukadziepionowym.

7 Z. Bagniewski, E. Tomczak, Z bada grodzisk redniowiecznych powiatu gliwickiego, ZeszytyGliwickie, t. 9 (1972), s. 208, 210.8 A. Pawowski, Z bada grodzisk redniowiecznych wojewdztwa wrocawskiego, SprawozdaniaArcheologiczne, t. 30 (1978), s. 241-250.9 R. Boguwolski, Wyniki bada archeologicznych na grodzisku w Palmitach, w: Palmita, redniowiecznygrdek w Ziemi Chemiskiej, Toru 1985, s 22.10 J. Kamiska, Grodziska stokowate ladem posiadoci rycerskich XIII-XIVw. , Prace i Materiay MuzeumArcheologicznego i Etnograficznego w odzi, Seria Archeologiczna, nr 13 (1966), s. 52.11 J. Kamiska, Siedltkw, obronna siedziba rycerska z XIV wieku, Prace i Materiay MuzeumArcheologicznego i Etnograficznego w odzi, Seria Archeologiczna, nr 15 (1968), s. 39.12 B. Guerquin, Zamki lskie, Warszawa 1957, s. 271.13 Ibidem, s. 33.14 Z. Radacki, redniowieczne zamki Pomorza Zachodniego, Warszawa 1976, s. 161.15 B. Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa 1974, s. 271.

650 LAT KOCHOWIC 19

W wieach kamiennych rozlokowanie poszczeglnych funkcji byo nastpujce:na dole funkcje gospodarcze, wyej mieszkalne, na najwyszej kondygnacji tzw.wielka izba pomieszczenie o charakterze reprezentacyjnym. Ten niemale uniwer-salny schemat znany by w caej redniowiecznej Europie16.

Wiea usytuowana na stoku waciwym bya najprawdopodobniej jedynymobiektem, jaki znajdowa si na grdku w Kochowicach.

Poziom niszy grdka, bdcy naturalnym cyplem terasy, na ktrym niestwierdzono ladw zabudowy, peni, jak si wydaje, funkcj dziedziczykaw charakterze gospodarczym. Przypuszcza naley, i otoczony by on palisad,podobnie jak i stoek waciwy. Ten tok mylenia potwierdza obecno ladw po2 supach, stwierdzonych na pnocnym stoku stoka. Palisada wydatnie podnosiawalory strategiczne obiektu.

Pomimo podkrelanych tu wielokrotnie walorw obronnych grdka, nie wolnonam zapomina, i peni on przede wszystkim funkcj siedziby rodu rycerskiego,a wic mia charakter mieszkalno-gospodarczo-obronny, nie za refugialny. Otaczajcegrdek uytki zielone, co potwierdzaj rda pisane, a take blisko wody wizaysi najprawdopodobniej z jego funkcj gospodarcz, czc si z hodowl owiec,byda, koni czy te upraw roli17. Uzyskany w trakcie bada archeologicznych nagrdku kochowickim materia zabytkowy stanowi gwnie fragmenty naczyglinianych. Przedmioty elazne spotykamy tu w znikomym procencie, a przewaajwrd nich gwodzie. Ciekawy jest tutaj fakt, i poza gwodziami i podkow niestwierdzono obecnoci adnych innych zabytkw metalowych, takich jak narzdziaczy militaria, powszechnie wystpujce w materiaach archeologicznych z grdkwstokowych. Ich stan zachowania jest bardzo zy, wikszo jest silnie skorodowanalub zachowana fragmentarycznie. Przewaaj wrd nich egzemplarze o gwkachrozklepanych na ksztat prostokta i kolcu przekroju prostoktnym (tabl. I 1).Zabytki te nie s ele-mentem datujcym.

Z elaza wykonany jest rwnie silnie skorodowany egzemplarz podkowy,charakteryzujcej si znaczn szerokoci. analogiczne okazy datowane s ramowo naII poow XIII-XIV wieku (I 2).

Ceramika z grdka kochowickiego wykonana bya w caoci z gliny biaej ,charakteryzujcej si du zawartoci kaolinitu18. Glin t, zaliczan do surowcwo bardzo korzystnych cechach technologicznych, cechuje bardzo znaczny stopie

16 J. Rozpdowski, Grd a zamek w Polsce problem genezy i typologii, w: Pocztki zamkw w Polsce,Wrocaw 1978, s. 93.17 Historia lska, red. K. Maleczyski, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1960, s. 427, 577.18 R. Krzywiec, Technologia rzemiosa garncarskiego, t. 2, Pozna 1954, s. 5-11.

20 650 LAT KOCHOWIC

ogniotrwaoci. Jako domieszk zastosowano tu drobnoziarnisty piasek. Czwyrobw wykonana jest z gliny tustej. Mona tu zauway pewn regu zwizanz technik wykonania. Naczynia lepione i obtaczane posiaday bardzo dudomieszk drobnoziarnistego piasku, natomiast naczynia toczone wykonane byyz gliny tustej , prawie pozbawionej domieszki.

Obserwujc uamki naczy mona stwierdzi, jak ju wspomniano, i pewna ichcz lepiona bya rcznie i silnie obtaczana, cz za toczona. Z pierwszymsposobem cz si dna ze ladami podsypki w postaci piasku lub popiou. Popodsypce z piasku pozostay na dnach wgbienia po wykruszonych ziarenkach, zapo popiele lady wygadzenia. Sposb drugi zwizany jest z fragmentami den, naktrych wystpuj lady odcinania sznurkiem lub drutem. Przy wytwarzaniu naczytechnik tamowo-lizgow dno i zacztek cianki wygniatano z jednego kawaka,a nastpnie dolepiano do niego waek. Taki sposb budowania stosowano rwnieprzy nadtaczaniu. Te zabiegi techniczne przeledzi mona na dnach i przeamachczci przydennych, a take na fragmentach brzuw, gdzie wyranie oddziela siwarstwa naoonej gliny. Wylepione rcznie naczynia obtaczano na kole. W czasieobtaczania do wyrwnania i formowani krawdzi uywano deszczuek lubdrewnianych noy, ktre stosowano take do odcinania dna od krka.

Znaczna liczba fragmentw naczy z grdka nosi wyrane lady toczenia.W trakcie wykonywania naczy technik toczenia dno przytwierdzano ca powie-rzchni do krka, aby zapobiec zerwaniu naczynia z koa spowodowanym silnymprzeciwdziaaniem powstajcym midzy ruchem koa a prac rk19. Na dnach tychnaczy wystpuj lady ich odcinania od krka za pomoc drutu bd sznurka.

Naczynia pod wzgldem barwy s mniej wicej jednolite. Przewaaj biae, to-kremowy, rzadziej szare. Wypalano je w atmosferze utleniajcej . Nie stwierdzonoadnego fragmentu wypalonego w atmosferze redukcyjnej .

Podstawow form naczy s garnki. Pod pojciem tym rozumie naleynaczynia, ktre suyy do gotowania pokarmw lub ich przechowywania20. Wrdnich przewaay garnki bezuche. Zachowany fragmentarycznie materia nie pozwalana wydzielenie poszczeglnych typw naczy ze wzgldu na proporcje bd rodzajbrzuca. Wydaje si, i znaczna ich cz miaa najwiksz wydto brzuca powyejpoowy naczynia. Dna garnkw byy paskie lub lekko wklse. Jeli chodzi o ukszta-towanie brzegw, to moemy wyrni dwie podstawowe ich formy:

19 W. Houbowicz, Garncarstwo wiejskie na zachodnich terenach Biaorusi, Toru 1950, s. 159.20 R. Reinfuss, Garncarstwo ludowe, Krakw 1955, s. 31.

650 LAT KOCHOWIC 21

- brzegi tworzce konierz, zakoczone ostrym eberkiem o rnie modelowanychkrawdziach, posiadajce wrb na pokrywk (tabl. I 3-6);- brzegi wywinite na zewntrz z krawdziami zgrubiaymi, zaokrglonymi (tabl. II1-5).

Brzegi pierwszego typu maj analogie w materiaach ze lska: z Wrocawia21,Prochowic (powiat legnicki)22, gdzie datowane s od poowy XIII do XV wieku,ponadto z terenw Polski poudniowej: Piekar23, Tyca24, Szaflar25, Krakowa26, gdziedatowane s na XIV i XV wiek.

Brzegi typu drugiego, wspwystpujce na wielu stanowiskach z typempierwszym, datowane s od poowy XIII do XV wieku27.

Poza garnkami wyrni moemy inne formy, ktre jednak wystpowayw bardzo maym stosunku procentowym. Wrd nich znalazy si garnuszki orazdzbany. Fragmentaryczny stan zachowania nie pozwala wypowiedzie si na tematich oglnych proporcji.

Podstawowym elementem zdobniczym s dookolne obki oraz malowanybrzow farb pojedynczy lub podwjny pasek. Naczynia zdobione ornamentemmalowanym pojawiaj si na lsku ju w kocu XIII wieku (Wrocaw)28 orazw poowie XIV wieku (Opole)29. Od schyku XIV wieku pojawiy si naczyniamalowane w Warszawie30. W Krakowie naczynia malowane najwczenie w mate-riaach datowanych na koniec XV wieku, a w wikszych ilociach w zespoachz wieku XVI. Ceramika ta importowana jest do Krakowa z terenw, gdzie wystpujzoa biao wypalajcych si glin (okolice Chrzanowa, Kielce, lsk). Przypuszcza si,i zwyczaj malowania przyszed do nas z Czech i Moraw, gdzie ceramika taka pojawia

21 J. Kamierczyk, Wyniki bada wykopaliskowych na dziedzicu uniwersytetu we Wrocawiu,Archeologia lska, t. 2 (1959), s. 241-244.22 W. Romiski, Otmuchw, powiat Grodkw, Silesia Antiqua, t. 16 (1974), s. 375-377.23 G. Leczyk, Grodzisko w Piekarach, w: Badania wykopaliskowe w Piekarach w powiecie krakowskim,Krakw 1939, s. 52-53, tabl. XVI.24 G. Leczyk, Wyniki dotychczasowym bada na Tycu, pow. Krakw, Materiay Staroytne, t. 1 (1956),s. 10, tabl. XXVII.25 A. Waowy, Materiay z bada archeologicznych na redniowiecznym zameczku w Szaflarach, pow. NowyTarg, Materiay Archeologiczne, t. 2 (1960), s. 323-325, tabl. VII: 1, 4, 7.26 A. Waowy, Pnoredniowieczne garncarstwo krakowskie w wietle rde archeologicznych, MateriayArcheologiczne, t. 19 (1949), s. 46.27 Ibidem, s. 78, tabl. VI, typ 7.28 J. Kamierczyk,Wrocaw lewobrzeny we wczesnym redniowieczu, cz. II, Wrocaw 1970, s. 287.29 R. Jamka, Szczegowe sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Opolu za okres 1948-1949, MateriayWczesnoredniowieczne, t. 1 (1949), s. 46.30 J. Krupa, Garncarstwo warszawskie w wiekach XIVi XV, Wrocaw 1967, s. 210.

22 650 LAT KOCHOWIC

si w XIII wieku jako wynik kontaktw z Nadreni. Nasilenie wystpowania tej cera-miki przypada gwnie na tereny warowni i rezydencji31.

Ceramika malowana znana jest te z grdkw redniowiecznych Opolszczyzny,jej procent nie jest jednak tak wysoki, jak na grdku w Kochowicach. Przytoczy tumona grdki w Domecku, Gokowicach, Kielczy, Kostowie, Miejscu, Murowiei innych miejscowociach32. Materiay, w obrbie, ktrych wystpuje ceramika malo-wana, datowane s na XIII-XIV lub XIII-XV wiek.

Wrd materiaw ceramicznych nie stwierdzono poza dwoma fragmentamiz plamkami z jasno zielonkawego szkliwa naczy z polew. W trakcie bada natra-fiono rwnie na 2 fragmenty kafli pytkowych z jasnozielon polew. Jeden z nichposiada ornament w postaci gwiazdek, na drugim za przedstawione s 2 ptaki(koguty?), poniej ktrych wystpuje mur obronny z blankami i wieami. Kafeldatowa mona na koniec XIV lub raczej XV wiek (tabl. II 6).

Grdek stokowaty w Rudzie lskiej-Kochowicach nie odbiega pod wzgldemdatowania od innych obiektw tego typu. Biorc pod uwag materia ceramiczny,ktry jest charakterystyczny dla okresu od II poowy XIII do XIV wieku, a nawetXV wieku moemy wyznaczy dla grdka ramy chronologiczne. Fakt, i jest on dojednorodny, podobnie jak i skad stratygraficzny, moe wskazywa, i obiekt nie bydo dugo uytkowany. Oglnie moemy przyj, i funkcjonowa on w okresie odII poowy XIII do XIV wieku lub moe do pocztkw wieku XV.

Za powyszym datowaniem przemawiaj rwnie rda pisane. Wzmiankao Kochowicach pochodzi z roku 1369 i znajduje si w dokumencie podziau ziemibytomskiej , w ktrym pooenie ssiedniego bytomskiego Czarnego Lasu wyznaczo-no w kierunku Kochlewicz33. Dokument z 1451 roku, zawierajcy informacje o za-mianie dbr Cochlowicze, bdcych wasnoci Wacawa, ksicia cieszyskiego, niemwi nic o grdku, std wniosek, i nie istnia on ju w poowie XV wieku. Jakz tego wynika granica chronologiczna obiektu nie wykracza poza I poow XVwieku34.

Wzmianka z 1467 roku potwierdza powyszy fakt. Dotyczy ona sprzedaygruntu obok kopca przez Stanisawa Rudzkiego pana na Kochowicach, ktry

31 A. Waowy, Pnoredniowieczne garncarstwo , s. 97.32 J. Kamierczyk, K. Macewicz, S. Wuszkan, Studia i materiay do osadnictwa Opolszczyzny wczes-noredniowiecznej, Opole 1977, s. 112-113.33 Codex Diplomaticus Silesiae, Bd 6: Registrum St. Wenceslai, Breslau 1865, s. 191-193; Bytom rednio-wieczny. Przekazy rdowe 1123-1492, oprac. J. Drabina, J. Horwat, Z. Jedynak, Opole 1985, nr 144,s. 142-145.34 Codex Diplomaticus Silesiae, Bd 6, nr 228, s. 74; Bytom redniowieczny. . . , nr 237, s. 206.

650 LAT KOCHOWIC 23

sprzedaje fortgergczisko u kopca Kochlowskeho wedle stawu mynskeho35.Analiza stratygrafii grdka w trakcie bada wykazaa, i grdek stanowi

funkcjonalnie jednorodne zaoenie architektoniczne bez widocznych zmianprzestrzennych, jak i ladw przebudowy. Materia archeologiczny nie wykazaosadnictwa wczeniejszego ni z II poowy XIII wieku, co wiadczy, i nie stanowi onkontynuacji wczeniejszego osadnictwa obronnego. Okres jego uytkowania jak siwydaje nie by dugi, za czym przemawia do jednorodny materia zabytkowy.

Grdek peni funkcj siedziby rycerskiej . Z natury obronne pooenie w powi-zaniu z masywn wie drewnian, jak i palisad przydawao mu znacznych walorwstrategicznych. Przyczyn zniszczenia bya pooga, ktra pozostawia po sobie ladw postaci intensywnej warstwy spalenizny. Brak militariw pozwala wysun przy-puszczenie, i bezporedni przyczyn poaru nie by najazd zbrojny, lecz raczejzaprszenie ognia lub uderzenie pioruna.

Bibliografia

rda archeologiczne:Izba Muzealna im. Pelagii Kwapuliskiej przy Zespole Szk Oglnoksztaccych

nr 3 w Rudzie lskiej : gwodzie elazne, n, fragmenty ceramiki.Muzeum Miejskie im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie lskiej : archiwalne

fotografie, fragmenty ceramiki, kafle piecowe, podkowa, gwodzie(wypoyczone ze zbiorw Muzeum Grnolskiego w Bytomiu).

Opracowania:Dworak J. S., Grodzisko kochowickie w: tene, Kochowice. Materiay do dziejw

miejscowoci, 1974, [mps.], Biblioteka lska Dzia Zbiorw Specjalnych, sygn. R1828 III, k. 51-52.

Horwat J., Kilka uwag o Kochowicach, Rocznik Muzeum w Gliwicach, t. VI,(1990), Gliwice 1992, s. 279-280.

Noparlik P., Budowa, funkcja i losy redniowiecznego grdka stokowego w Rudzielskiej-Kochowicach, Rudzki Rocznik Muzealny 2007, Ruda lska 2008,s. 91-106.

Pierzak J., Sprawozdanie z dziaalnoci Wojewdzkiego Konserwatora ds. ZabytkwArcheologicznych na woj. Katowickie za rok 1980, Silesia Antiqua, t. XXIV,Wrocaw 1982, s. 155-157.

35 J. Dworak, Kochowice

24 650 LAT KOCHOWIC

Aneks 1

Rycina 1: Ruda lska Kochowice. Szkic sytuacyjny stanowiska

Ryc. 2: Ruda lska Kochowice. Plan grdka z naniesionymi wykopami

650 LAT KOCHOWIC 25

Ryc. 3: Ruda lska Kochowice. Wykop I odc. A, profil W

Ryc. 4: Ruda lska Kochowice. Wykop I odc. C, profil E

26 650 LAT KOCHOWIC

Tablica 1: Ruda lska Kochowice. Artefakty

650 LAT KOCHOWIC 27

Kilka sw o autorze

dr Jacek Pierzak ukoczy archeologi na Uniwer-sytecie Jagielloskim w 1974 r. Od tego czasuprowadzi liczne badania wykopaliskowe, gwnie nastanowiskach z okresu redniowiecza na terenie lskai Maopolski. Prowadzi wieloletnie badania m.in.w Sawkowie i Olkuszu. Jest take od wielu latpracownikiem biura lskiego Wojewdzkiego Konser-watora Zabytkw w Katowicach. Prowadzi rwniebadania za granic, we Woszech, na cmen-tarzyskachetruskich. Jest autorem licznych opracowa powico-nych badanym stanowiskom i innych prac zwizanychz archeologi redniowiecza.

28 650 LAT KOCHOWIC

Marcin Smierz(Ruda lska)

Najstarsze lady dziaalnoci kocielnej w Kochowicach

Na temat historii Kochowic jak i tutejszej parafii powstao sporo znakomitychopracowa. Nadal jednake odnajdujemy biae karty w historii, ktre trudnozapisa z braku relacji wiadkw lub archiwaliw. Tak wanie bia kart spocztki kochowickiej parafii, ktrych dokadne ustalenie byo i jest dla wielu histo-rykw nie lada wyzwaniem.

Dokumenty parafialne, a w szczeglnoci ksigi metrykalne, ktre mogyby namnieco powiedzie o najdawniejszych latach parafii, rozpoczynaj si dopiero w 1661 r.Tak wic okres przed t dat moemy opisa tylko w sposb oglny korzystajcporednio z innych rde, co z rnym skutkiem czynili badacze zajmujcy sihistori Kochowic.

Ludwik Musio w swoich badaniach przeanalizowa urbarz bytomski z 1532 r., wktrym nie znalaz adnej wzmianki o istnieniu w tym czasie kocioa i proboszcza wKochowicach1. Dokument ten wspomina jednak o paceniu przez kochowiczanpodatku mesznego na rzecz bliej nieokrelonego proboszcza2. Musio domniemywa,i moe chodzi o proboszcza parafii w. Magorzaty w Bytomiu. Teza ta wydaje sipoprawna, gdy tereny obecnej Rudy lskiej prawie w caoci przynaleay w przesz-oci do parafii bytomskiej . Jednak bardziej prawdopodobne jest to, e chodzio opaty na rzecz kocioa w Bielszowicach, do ktrego parafianom kochowickimbyo znacznie bliej i ktry prawdopodobnie istnia ju w XV wieku3. Wiemy,bowiem, e w czternastowiecznych spisach parafii dekanatu bytomskiego nie widnieje

1 Ludwik Musio (1892 1970), nauczyciel, historyk, archiwista. Autor wielu prac naukowych, mono-grafii miejscowoci czy parafii. Wicej na temat: S. Krupa, Ludwik Musio (1892-1970) szkic do portretu,w: Szkice Archiwalno-Historyczne, nr. 4 (2008), s. 48-69.2 W tum. z jz. niemieckiego: mesznego dawaj swemu proboszczowi kadej po jednym czeskimgroszu. Cyt. za. L. Musio, Kochowice. Gmina i parafia, Kochowice 1964, [mps.]3 Czas powstania parafii bielszowickiej jest trudny do okrelenia ze wzgldu na brak jednoznacznychrde. Wydaje si, i istniaa na pocztku XV, a moe nawet w kocu XIV wieku. Z. Hojka,R. Wawrzynek, Parafia pod wezwaniem w. Marii Magdaleny w Bielszowicach (XIV/XVw. -2003 r. ), Rudalska 2003, s. 21-22.

650 LAT KOCHOWIC 29

ani koci w Kochowicach, ani ssiedni w Bielszowicach4. Z kolei Jan Kudera, a zanim Antoni Maka okrelili czas powstania kocioa w Kochowicach na rok 15155.Data ta nie zostaa jednak przez nich uzasadniona. Nie podali take rda, na ktresi powoywali6. Franciszek Godula ograniczy si tylko do stwierdzenia, e parafiakochowicka powstaa w XVI wieku, za Jan Stefan Dworak pomin cakowiciegenez parafii7.

Z 1529 r. pochodzi wzmianka o paceniu przez mieszkacw Kochowic dziesi-ciny na rzecz scholastyka krakowskiego w kwocie 2 grzywny i 15 groszy polskich8.Bya to na owe czasy kwota znaczca, co wiadczy o zamonoci mieszkacw.Z kolei we wspomnianym ju urbarzu bytomskim z 1532 r. znajduje si rwnie zapiso dziesicinie snopowej lub zamiennie 5 zotych polskich9. Kwota jest porwnywalnaz t z roku 1529.

Ze wzgldu na znaczn odlego z Kochowic do Krakowa dziesicina snopowabya w nastpnych latach pobierana w ryczacie. W okresie reformacji Kochowice,tak jak inne protestanckie miejscowoci, zaprzestay pacenia dziesiciny. Za powojnie trzydziestoletniej scholastyk krakowski bezskutecznie prbowa odzyskadziesicin z tych parafii. wiadczy o tym jego pismo z 21 czerwca 1679 r10.

Pierwsza wzmianka o orodku kultowym, a dokadniej kaplicy protestanckiej naterenie Kochowic pochodzi z 1598 r., kiedy to miaa miejsce wizytacja kanoniczna naterenie ziemi bytomskiej11. Ju ksidz Jzef Knosaa w swojej pracy przytoczy t

4 Monumenta Poloniae Vaticana. t. 3 Continet Analecta Vaticana 1202-1366, oprac. Jan Panik, Krakw1914, s. 141-144; 213-216; 304-305; 353.5 Jan Kudera (1872 - 1943), proboszcz w Brzezince, historyk, regionalista, autor prac zwizanych z Mys-owicami, Bieruniem. Badacz ycia religijnego na Grnym lsku. Wicej na jego temat: K. Tau, EmilSzramek, Jan Kudera, Konstanty Prus pierwsze pokolenie badaczy lskiego regionalizmu literackiego,Katowice 2002, s. 71 96.6 A. Maka, Kronika Kochowic i okolicy, Katowice 1925, s. 24.7 Historia miast i parafii na Grnym lsku, oprac. F. Godula, b.m.w. b.r.w, s. 21.8 W oryginalnym zapisie: Chochlewicze dec[imal] pec[unialis] mar[ca] 2 gr[ossus] 15 Pol[onicalis]. Jednagrzywna bya rwna 48 srebrnym groszom. Ksiga dochodw beneficjw diecezji krakowskiej z roku 1529,red. Z. Leszczyska-Skrtowa, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1968, s. 2949 Jeden zoty polski by rwny 30 groszom. W oryginalnym zapisie: Zehend geben sie in garben vonallen getreil dem Scholasticus gen Krakau oder darfr 5 polnische gulden.10 L. Musio, Kochowice ; S. Witkowski, Wasno ziemska w kasztelanii bytomskiej w redniowieczu,Katowice 2004, s. 57-58.11 Archiwum Kurii Metropolitarnej w Krakowie (dalej AKM), Akta wizytacji dekanatu bytomskiegoi pszczyskiego dokonanej w roku 1598 z polecenia Jerzego kardynaa Radziwia biskupa krakowskiego, sygn.A V Cap 19, fol 192. Ziemia bytomska w tym take Kochowice mimo oddzielenia si w 1179 r. odMaopolski do 1811 (formalnie do 1821 r.) naleaa do diecezji krakowskiej . Wicej na ten temat: Bytomredniowieczny. Przekazy rdowe 1123-1492, oprac. J. Drabina, J. Horwat, Z. Jedynak, Opole 1985;

30 650 LAT KOCHOWIC

informacj i na jej podstawie wywnioskowa, i kaplica kochowicka powstaa nakrtko przed 1595 rokiem i bya fili parafii bielszowickiej12. Jednak wikszobadaczy przyjmuje, i kaplica powstaa w Kochowicach ok. 1590 r. pod wezwaniemwitej Trjcy. wiadczy o tym protok powizytacyjny sporzdzony przezarchidiakona krakowskiego ksidza Jana Foxa w roku 1619. W dokumencie tymmona znale wzmiank, i kaplica powstaa przed trzydziestu laty, czyli wanieokoo 1590 r13.

Jako ciekawostk warto przytoczy przywilej lokacyjny Starej Kunicy z 1 maja1394 r. Dokument ten zosta wystawiony przez ksit opawsko-raciborskich Jana IIelaznego i Mikoaja IV dla mistrza kuniczego Henryka, ktry mia wybudowakunic elaza. W tym przywileju zapisano take prawo zbudowania m.in. folwarku,tartaku oraz kocioa14. Dlaczego koci nie powsta, trudno odpowiedzie, gdy nieodnaleziono do tej pory adnych pniejszych informacji zwizanych z rozwojemkunicy.

Kochowice w okresie reformacji i powstanie katolickiej parafii

Wiek XVI dla Kocioa rzymskokatolickiego okaza si wielkim wstrzsem.Wystpienie w saksoskiej Wittenberdze augustiaskiego mnicha Marcina Lutraspowodowao wybuch niezadowolenia z funkcjonowania instytucji Kocioa, jegonadmiernego bogactwa i gorszcego trybu ycia kleru. Niezadowolenie to narastaood XIV wieku. Ju w tym czasie niektrzy wiatlejsi duchowni jak np. John Wiklefczy Jan Hus, dostrzegali potrzeb reformy i oczyszczenia Kocioa. Zostali oni jednakwyczeni z ycia Kocioa ekskomunik lub nawet straceni. Wszystko to spowodo-wao, e dziaalno Lutra daa pocztek nowemu wyznaniu protestantyzmowi.

Reformacja w krtkim czasie rozprzestrzenia si z Niemiec na inne krajeEuropy. Na lsk myli reformacyjne trafiy wprost z Saksonii, gdzie w miejscowym

J. Rajman, Pogranicze lsko-maopolskie w redniowieczu, Prace Monograficzne nr 245 (AkademiaPedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie), Krakw 1998, s. 90-91.12 J. Knosalla, Das dekanat Beuthen O/S in seinem schlesischen Teil, Katowice 1935, s. 545.13 AKM, Visitatio exterior A.R.D. Joannie Foxij I.V.D. archidiac. Cracov, Protonotarii Apostol. A. 1618incepta et a.d. 1619 finita decanatuum Paczanov, Kiliansis, Sokolnensis, Andreoviensis, Wrocimov, Pro-szoviensis, Witowiensis, Bythomiensis et Pszczynensis ad Archidiaconatum Cracov. Pertinentium Tomus 3.Sygn. A V Cap 41, s. 144.14 Sunderlich gebin wir em uf demselben smedwerke eine Kirche czu seczin und czu machin und einenfrommen prister czu haldin der seinen leutin und gesinde dorinnen mit den sacramenten berichte und recht tuund sust nymand anders. Archiwum Pastwowe Katowice oddzia w Pszczynie, zesp. Archiwum KsitPszczyskich, sygn. II 4, bp.

650 LAT KOCHOWIC 31

uniwersytecie w Wittenberdze podejmowao nauk pokane grono studentw zelska. Sprzyjay temu take kontakty handlowe i kulturalne z tym regionem. Ponad-to duy wpyw miaa tolerancyjna polityka Habsburgw, ktra przejawiaa si w du-ej samodzielnoci ksit lskich15. Due znaczenie dla reformacji na lsku miaoopowiedzenie si Wrocawia po stronie nowego ruchu16. W okresie reformacji wi-doczny jest wzrost rangi Wrocawia i jego dominacja wrd lskich miast. Wynikaoto z finansowania dynastii habsburskiej przez stolic lska w zamian za zapewnienieautonomii religijnej temu miastu.

Tak wic dominujcym wyznaniem w XVI i pierwszej poowie XVII wieku naobszarze lska sta si luteranizm. Pierwsze wzmianki pojawiaj si ju na pocztkulat dwudziestych XVI wieku17. W krtkim czasie protestantyzm rozprzestrzeni siz Wrocawia na ssiednie ksistwa. Na ziemi cieszyskiej zyska wsparcie ksiciaWacawa III Adama (1545-1579), ktry rozam w Kociele wykorzysta do poprawyfinansw swojego ksistwa, nadszarpnitych wojn z husytami18. W dobrach pszczy-skich ich waciciel Karol Promnitz wprowadzi protestantyzm w 1568 r19. Z kolei naziemi bytomskiej pierwsza wzmianka o luteranach pochodzi z roku 1566, kiedy tomiejski koci parafialny w Bytomiu zosta zajty przez predykantw20. Zdanieminnych badaczy wydarzenie to miao miejsce trzy lata pniej w 1569 r21. Dziaania tebyy popierane przez waciciela dbr bytomskich Jerzego von Ansbach Hohen-

15 Na terenie monarchii habsburskiej w przeciwiestwie do Rzeczypospolitej nie wydawano edyktwzakazowych G. Ws, lsk we wadaniu Habsburgw, w: Historia lska, red. M. Czapliski, E. Kaszuba,G. Ws, R. erelik, Wrocaw 2007, s. 143-158; O. Karzel, Die Reformation in Oberschlesien. AusbreitungundVerlauf, Quellen und Darstellungen zur Schlesischen Geschichte, Bd 12, Wrzburg 1979.16 Ju od schyku redniowiecza wida w mieszkacach Wrocawia chwiejn postaw w sprawach religiiw przeciwiestwie do konserwatywnego Krakowa. Czste konflikty z katolickimi duchownymi orazprzenikanie rnych nurtw religijnych podczas kontaktw handlowych i kulturalnych, wpyway na tpostaw.17 W 1528 roku wczesny waciciel ziemi tarnogrskiej Jan II Dobry w porozumieniu z margrabiJerzym von Hohenzollern Ansbach, wyda przywilej grniczy tzw. Ordunek grniczy" . J. Pierni-karczyk, Pierwsza polska ustawa grnica czyli Ordonek Gorny. Historyczny dokument Grnego lskaz 1528 r. , Katowice 1928.18 Ksita lscy chtnie wykorzystali okres reformacji do swoich celw. Poprzez sekularyzacjmajtkw kocielnych poprawiali stan finansowy ksistwa. Reformacja na lsku przybraa szerszyzasig po zakoczeniu wojen religijnych i zawarciu pokoju w Augsburgu (1555r.). W myl jegopostanowie wadca decydowa, jak religi bd wyznawa jego poddani (ac. Cuius regio, Eius religio czyj kraj , tego religia).19 J. Baka, Dekanat pszczyski w czasie reformacji protestanckiej i odrodzenia katolickiego na tle stosunkwkocielnych lska, Chorzw 1937, s. 22.20 Predykant - kaznodzieja protestancki, odpowiednik stanowiska proboszcza.21 W. lzak, Bytom za rzdw Hohenzollernw i Hencklw von Donnersmarck 1532-1742. Dzieje i zabytki,

32 650 LAT KOCHOWIC

zollerna gorliwego luteranina. Z jego woli mieszkacy ssiednich miejscowoci,dotychczas katolicy, przechodzili na now wiar. Podobnie byo w Bielszowicach,gdzie do miejscowego kocioa przynaleeli parafianie z Kochowic22. Tamtejszykoci przeksztaci si w zbr protestancki z woli wczesnych dzierawcw JerzegoBielszowskiego i Jerzego Rajskiego. Autorzy monografii parafii bielszowickiej datujokres przejcia miejscowoci na protestantyzm na lata 1584159823.

Z kolei pierwsz pewn wzmiank o protestantyzmie na obszarze Kochowic jestwspomniana ju wczeniej notatka z wizytacji dekanatu bytomskiego w dniach 19-26listopada 1598 r24. Przeprowadzi j Krzysztof Kazimierski, prepozyt tarnowski, nazlecenie wczesnego biskupa krakowskiego Jerzego kardynaa Radziwia25.Dokument ten wspomina, i kaplica zostaa zbudowana przed kilku laty na terenieparafii Bielszowice, nie jest powicona i administrowana jest przez tego samegoodstpc, co parafia26. Wedug wikszoci badaczy historii Kochowic kaplicazborowa powstaa okoo 1590 roku z inicjatywy Jerzego von Ansbacha Hohen-zollerna. T przyblion dat potwierdza take notatka powizytacyjna z 1619 r27.Trudno jest okreli okolicznoci powstania tej kaplicy, ze wzgldu na brak lubniezachowanie si materiaw z tego okresu. Mona jednak przypuszcza, i jednymz powodw powstania kaplicy bya znaczna liczba wiernych nowej religii. Drugimpowodem moga by daleka droga do ssiednich Bielszowic, gdzie znajdowa si zbr.

Bytom 2000, s. 74-76; B. Kloch, Stosunki parafialne w czasach reformacji i kontrreformacji (do I poowyXVIIIwieku), w: Dzieje Orzesza, red. A. Drozdowski, Orzesze 2002, s. 78.22 Konwersj uatwia fakt bardzo ewolucyjnego formowania si luteranizmu lskiego i jegopocztkowej duej zbienoci za katolicyzmem (katolicy przyjmowali komuni pod dwiema postaciami,w zborach nadal obecne byy figury witych itp.). Biskupi wrocawscy Jakub von Salza i Baltazar vonPromnitz godzii si na objcie parafii przez duchownych (po uzyskaniu stosownej przysigi), przewaniesympatyzujcych z nurtem reformacyjnym tak jak np. w przypadku gwnych parafii Wrocawia(Mobain, Hess). J. Harasimowicz, Ewangelicka Katedra Habsburskiego lska, w: Z dziejw wielko-miejskiej fary. Wrocawski koci w. Elbiety w wietle historii i zabytkw sztuki, red. M. Zlat, ActaUniversitatis Wratislaviensis, Nr 1826, Historia Sztuki X, Wrocaw 1996, s. 293-294; R. Fukala, Jan Hessa poatky slezsk refeormace, w: rdmiejska katedra. Koci w. Marii Magdaleny w dziejach i kulturzeWrocawia, red. B. Czechowicz, Wrocaw 2010, s. 345-354.23 Z. Hojka, R. Wawrzynek, Parafia , s. 23.24 F. Maro, Koci na Grnym lsku w pierwszej poowie XVII wieku, lskie Studia Historyczno-Teologiczne, XII (1979), s. 220-221.25 Ks. Krzysztof Kazimierski, prepozyt tarnowski w latach 1584-1598, nastpnei biskup kijowski (1598-1618). W latach 1595-1598, dokona wizytacji kanonicznej w 34 dekanatach diecezji krakowskiej .B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do 1795 roku, t. 4, Krakw 2002, s. 91,93.26 Tekst oryginau: Villa Kochlowice: Capella recentur aedificata intra parochiam Bieleczowice nonconsencrata, per euisdem apostatam cum parochien administratur. AKM, sygn. A V Cap 19, fol. 192.27 Tekst oryginau: Capella ibi est tituli sanctissmae Trinitatis, infra parochiam Bielczowice ab Annis circitertriginta, non consecrate. AKM, Visitatio exterior A.R.D. Joannie Foxij. . . , sygn. A V Cap 41, s. 144.

650 LAT KOCHOWIC 33

O wspomnianym administratorze kaplicy wizytator napisa nieco wicej przyopisie parafii w Bielszowicach. Administratorem parafii by Jan, poprzednio zakon-nik cysterskiego konwentu w Jdrzejowie, ktry nie udziela katolickich sakramen-tw, spowiada grupowo i udziela Najwitszego Sakramentu pod dwiema posta-ciami. Ponadto by onaty i urodzio mu si dwch synw i crka, ktrymi w opiniinieprzychylnego mu wizytatora z Krakowa bardziej si zajmowa ni duszpaster-stwem28. wiadczy o tym wzmianka z 1601 r., w ktrej odnotowano brak wykony-wania czynnoci duszpasterskich; odprawiania naboestw i modlitw przez duszyczas29.

W nastpnych latach kaplica w Kochowicach staa si dominujc i zyskaawasnych pastorw, ktrzy przejli take obowizki duszpasterskie w zborzebielszowickim30. Niestety zachowaa si wzmianka tylko o jednym pastorze Sebastianie, byym ksidzu z krakowskiego kocioa Boego Ciaa na Kazimierzu.Pastor ten zosta wymieniony w aktach wizytacyjnych dekanatu bytomskiego z 1619r. Wizytacja ta zostaa przeprowadzona przez Jana Foxa, archidiakona krakowskiego,z polecenia biskupa Marcina Szyszkowskiego. Notatka powicona Kochowicompochodzi z ustnej relacji proboszcza parafii w Michakowicach ksidza PawaWerudzicha, gdy zarzdca dbr bytomskich Piotr Berhardt nie wyrazi zgody nawizytacj protestanckich zborw. Autor notatki napisa, e kaplica powstaa przedblisko trzydziestu laty a predykant przy kaplicy by utrzymywany przez pana nazamku w wierklacu Jana Jerzego Hohenzollerna. Odnotowa take fakt jejzbezczeszczona przez odstpc, ktry wyrzuci z niej chorgwie, obrazy orazcyborium31. Podobnie byo w Bielszowicach, gdzie wizytator napisa, i koci

28 [] administrator per Iohannen apostatam ab ordine Cisterciensi, profugum ex conventur Andrze-ioviensi, non ritu Catholico sacramenta administrantem. Dos ipsius occupatur per haeredes villae,amovibilem administratorem tenentes et certum solarium eidem solvents. Rector semihaereticus Joannes apostate ab ordine cisterciensi profugum ex monasterio Mogilnensi non vitu catholico administrat sacramenta,nempe turmatira confessions audit, cum generali confessione paenitentes recipit, sub utrazue sacramentumEucharistiae administrat. Uxorem habet et ex ea duos filios et filae. AKM, A V Cap 19, fol 191.29 Tekst oryginau: Vacat ecclesia in hac villa administratur per vagum presbyterum et hincind itafugitivum ut nullibi deprehendi posit. Decrevit sua Celsitudo monendos esse patronos ut infra fatalia iurisidoneam personam ad ipsam instituendam prasentent. AKM, Liber continens decreta executiva visitatorum etalia ad correctionem et reformationem vitae et morum cleni pertinentia, tempore felicis regiminis illustrissimiet reverendissimi domini Bernardi Cardinali Maciejowski episcopi cracoviensis et ducis severiensis conscriptaAKM, sygn. A V 4, fol. 14.30 J. Knosalla, Das dekanat Beuthen. . . , s. 55.31 Tekst oryginau: Capella ibi est tituli sanctissmae Trinitatis, infra parochiam Bielczowice ab Anniscirciter triginta, non consecrata. Dicitur autem a tribus annis ab haereticis esse receptam, favente factorecastri swierklinersis Marchionis Brandenburgensis. Est ibi quindam sacerdos Apostata qui defecit a fide

34 650 LAT KOCHOWIC

marnie wyglda32. Powyszy zapis wyraa katolicki punkt widzenia orazniezadowolenie z powodu zajcia dotychczas katolickiej wityni. Dla protestantwbyo to uporzdkowanie kocioa z niepotrzebnych dla kultu przedmiotw, ktreprzysaniaj Boga. W miejscu tabernakulum postawiono ambon, bdc centralnympunktem w zborze. Z ni to wizaa si najwaniejsza cz naboestwa kazanie.

Okres wojny trzydziestoletniej (1618-1648), nie by pomylny dla rozwojuGrnego lska. Wikszo wacicieli opowiedziaa si za protestantami. Jednymz nich by Jan Jerzy Hohenzollern, ksi karniowski i pan ziemi bytomskiej , ktrydowodzi lskimi wojskami w walce z katolickim cesarzem Ferdynandem IIHabsburgiem. Po przegranej przez protestantw bitwie pod Bia Gr 8 listopada1620 r. zosta skazany na banicj i utrat dbr. Cesarz ziemie ksistwa bytomskiego(Pastwo Bytomskie) darowa azarzowi I Starszemu Henckel von Donnersmarckz Lewoczy jako zastaw za udzielone poyczki33. Krwawa pacyfikacja Czech przezkatolickie wojska pod wodz Albrechta von Wallensteina spowodowaa przeniesieniedziaa wojennych na Grny lsk, ktry w okresie 16261632 by notoryczniepldrowany przez obie strony biorce udzia w wojnie. Na przeomie 1626 i 1627 r.protestanckie oddziay pod dowdztwem duskiego wodza Ernesta Mansfeldanajechay ziemi pszczysk i bytomsk. Zniszczeniu uleg zamek w Pszczynie,miasta Bytom i Gliwice oraz inne pomniejsze miejscowoci34. Kochowiceprawdopodobnie podzieliy los innych najechanych, grabionych i niszczonychmiejscowoci. Poparciem tej tezy jest lokalne podanie o rzekomym stacjonowaniuwojsk szwedzkich pod wsi w lasach u wylotu drogi na Stare Panewniki35.

catholica et ab ordine, in gratiam supradicti factoris Petri Bernad dicti qui apostata in eadem capella vexillaconfregit et ciborium destruxit, et imaginesquasdam concussit et eiecit (dopisane inn rk) Retulit parochusin Michalkovice infra scripto, dicitur quendam ministrum, post eiectionem imaginum in ecclesiam inductum,altera die mortum esse. AKM, sygn. A V Cap 41, s. 144. Powysze sformuowanie uyte przez wizytatoraw protokole moe wiadczy, i pastor Sebastian bardzo powanie podchodzi do wskaza luteraskiejreformy, a take, e by zaangaowany w ycie parafii.32 Tame, s. 136.33 A. Kuzio-Podrucki, Henckel von Donnersmarkowie. Kariera i fortuna rodu, Bytom 2003, s. 46 i nn.34 K. Popioek, lskie dzieje, Warszawa-Krakw 1981, s. 77. Autor przytacza dane o zniszczeniu naGrnym lsku cznie 36 miast oraz 1095 wsi. Ponadto w wyniku dziaa wojennych, epidemii i goduliczba ludno zmniejszya si o okoo 30%.35 Prawdopodobnie chodzi o rejon midzy ulicami Pisudskiego i Porann, w pobliu hady KWKWujek - Ruch lsk. Podanie wydaje si prawdziwe, gdy w ssiednich miejscowociach np. w Bielszo-wicach czy Paniowach znajduj si kapliczki pochodzce z okresu wojny trzydziestoletniej , w miejscachpochwku onierzy szwedzkich. J. Grecki, ycie religijne i zwyczaje bielszowickich grnikw, w:H. Buszman, J. Grecki, A. Stania, B. Szwarcer, Kopalnia Wgla Kamiennego Bielszowice 1895-1996,Katowice 1996, s. 18; D. witaa-Trybek, J. witaa-Mastalerz, Czarne anioy, tajemnicze lwy, magicznykamie. . . Podania ludowe z Rudy lskiej, Ruda lska 2005, s. 64.

650 LAT KOCHOWIC 35

Z roku 1629 pochodzi wzmianka o ostatnim pastorze kochowickim AdamieMaterniusie. Autor Kroniki Miasta Bytomia napisa, i predykanta osadzili Szwedziz oddziau Mansfelda36. Nie wiadomo, od kiedy dokadnie przebywa Maternius wewsi, gdy wzmianka o jego obecnoci pochodzi z okresu, gdy na lsku rozpoczynasi okres kontrreformacji. 13 wrzenia 1628 r. burgrabia Karl Hannibal von Dohnawyda w Bytomiu edykt nakazujcy opuszczenie ziemi bytomskiej przez predy-kantw, za kilka miesicy pniej cesarz Ferdynand II Habsburg wyda tzw. edyktrestytucyjny nakazujcy zamknicie wszystkich zborw protestanckich, opactw i fun-dacji na Grnym lsku, przejtych przez protestantw po 1555 r.37 W wyniku tegopo 1629 r. w Kochowicach jak i w ssiednich Bielszowicach zostay zamknite zbory,a parafianie zostali pozbawieni duszpasterza prawdopodobnie a do 1648 r. Opusz-czenie okolic Kochowic przez wojska Mansfelda dla duchownych katolickichoznaczao szans na odzyskanie dawnych wpyww. Walnie do tego przyczynia sidziaalno specjalnej komisji cesarskiej , ktra w 1631 r. zostaa powoana w celuwspierania kontrreformacji oraz przejmowania zborw. Nakadaa ona takekontrybucje na miasta oraz obowizek zaopatrzenia przechodzcych wojsk. Procesrekatolizacji trwa wiele lat. Mimo tak dugiego okresu jeszcze w XVIII wiekuodnotowywano w statystykach kocielnych znaczn liczb protestantw. Dla Koch-owic przeomow dat by rok 1648, kiedy to decyzj wczesnego ordynariuszadiecezji krakowskiej biskupa Piotra Gembickiego, powoano katolick parafi, a samkaplic przeksztacono w koci, pozostawiajc takie samo wezwanie: witejTrjcy38. Nowo utworzona parafia swym zasigiem obja, poza Kochowicami, takeRadoszw, Bykowin, Kodnic, Halemb, Wirek, Now Wie oraz utworzonew 1629 r. obszary dworskie Halemba i Niedwiedziniec (Rys. 1)39.

36 F. Gramer, Chronik der Stadt Beuthen in Oberschlesien, Beuthen 1863 s. 126. Faktycznie Mansfeldzmar w 1627 roku w Sarajewie podczas podrzy do Wenecji, za jego oddziay pozostawione bezdowdcw grasoway i pldroway lsk przez kilka nastpnych lat.37 6 marca 1629 r. M. Frisch, Das Restitutionsedikt Kaiser Ferdinands II. vom 6. Mrz 1629. Einerechtsgeschichtliche Untersuchung, Mohr, Tbingen 1993.38 Potwierdza to zapis w aktach wizytacyjnych bp Andrzeja Trzebickiego z 1665 roku. AKM, Actavisitationis exterioris necnon inventaria ecclesiarum a. 1664 et 1665, sygn. A V Cap 47, s. 261 [] namantea ab annis 18 plus vel minus haec ecclesia ex capella mutata in parochialem ecclesiam ex consensu LociOrdinarii.39 Pniej rwnie do parafii wczono cz obecnych witochowic - Zgody (koloni huty Falva ikopalni Deutschland), Thurzo Koloni (rejon kopalni Hugo-Zwang, nastpnie Wirek) oraz czpniejszego Chorzowa Batorego (Hajduki).

36 650 LAT KOCHOWIC

Prawdopodobnie w tym samym roku jeszcze zosta delegowany komendarz(administrator) do nowej parafii - ksidz Krzysztof Patkowicz40. Jednak wspomnianyzosta on dopiero 9 sierpnia 1656 r. przy okazji chrztu syna Jana Szczepanowskiegonauczyciela przykocielnej szkoy41. O samym ksidzu rda nic nie mwi. Monaprzypuszcza, i pochodzi z maopolskiej rodziny szlacheckiej , gdy w tym okresiena lsku znaczny odsetek protestantw spowodowa brak powoa lokalnych. Jegoposuga duszpasterska w Kochowicach trwaa najpraw-dopodobniej do 1660 r., czylido momentu delegowania nowego ksidza dla parafii. Duo wicej informacjimogyby nam przynie protokoy z wizytacji w 1657 r.; pierwszej po wojnietrzydziestoletniej . Niestety wizytacja ta nie obja wszystkich parafii w dekanaciebytomskim, w tym Bielszowic i Kochowic42.

Warto rwnie zaznaczy, i w Archiwum Kurii Metropolitarnej w Krakowiew zespole akt oficjalatu pod dat 9 maja 1659 r. znajduje si zapis o nominacji pro-boszczw dla parafii w Kochowicach i Bielszowicach. Niestety jest on szcztkowya miejscami nieczytelny. W tym zapisie pojawia si rwnie osoba ksidza WalentegoZabockiego. Nie wiadomo jednak, czy by jednym z nominowanych proboszczwczy osob sporzdzajc notatk43. Pewne jest, i zapis ten nie jest notatk z wizytacjiparafii tak jak oceni to ksidz Alojzy Kozieek w swojej pracy44.

Pierwszym staym proboszczem wieo powstaej parafii kochowickiej zostaw 1660 r., pochodzcy ze szlachty maopolskiej (z Turzy koo Cikowic) ksidzStanisaw Turski45. To za jego posugi zaoona zostaa pierwsza metryka chrztw.

40 Autorzy monografii parafii bielszowickiej postawili hipotez, i opiek tamtejszej parafii zajmowa siksidz z Kochowic. Z. Hojka, R. Wawrzynek, Parafia , s. 24.41 Wpisu o ksidzu Patkowiczu do metryk dokona jego nastpca i pierwszy proboszcz ksidz StanisawTurski. Tekst zapisu: Laurentius baptisatus est filius Joannie Scepanowski, Rectoris Ecclesiae Hochlovicensis,per Rdum Patrem Kristophorum Patkowicz, commendarium Ecclesiae Hochlovicensis Patroni fuerunt:Valentinus Lisak et Agnes Musialka de Hochlowicze 1656 die 9 Augusti Stanislaus Bernardus Turski de Turze,plebanus Hochlovicensis inscripsit in memoriam. AAKat, IHS Maria 1661 Liber Baptisatorum permeStanislaum Berardur Turski de Turze Parochu[m] Hochlowicensis scriptus ad Anno domini[dni-] 1661 die 11Julij In Parochialem, fol. 19.42 AKM, Visitatio ecanatus bytomiensis a perillustri ac reverendissimo domino Nicolao Oborski dei etapostolicae sedis graa episcopo Laodicensi suffraganeo Archidiacono vicario spiritualibus et officiali generaliCracoviensi Anno Dominii [1657], sygn. A V Cap 46.43 AKM, sygn. A O 8, fol. 2.44 A. Kozieek, Kochowice , s. 108. Zapis z wizytacji byby umieszczony razem z innymi w ksigachwizytacyjnych, a nie jedynie w Akta Officiale.45 Obecnie wie nazywa si Tursko. Pooona jest w wojewdztwie maopolskim, powiat tarnowski.

650 LAT KOCHOWIC 37

Za 3 maja 1670 r. dokonana zostaa przez biskupa sufragana Mikoaja Oborskiegokonsekracja kocioa46.

Podsumowujc: niepene informacje na temat dziaalnoci kocielnej w Kocho-wicach z odlegych lat pozwalaj jedynie w oglny sposb nakreli sytuacj religijnna tym obszarze. Powstay w ten sposb obraz jest jednak niewystarczajcy, dlategonaley go uzupeni o relacje i opracowania odnoszce si do toczcych si w opisy-wanym okresie w skali makro tj . caego lska.

46 Konsekracja odbya si w wito znalezienia krzya witego. wiadczy rwnie o tym zachowanyspis wydatkwponiesionych przez Rad Miasta Bytomia w zwizku z pobytem w okresie 9 lipca 2 pa-dziernika 1670 r. bp Mikoaja Oborskiego w Bytomiu i powiceniem tamtejszych byych wityprotestanckich. AP Kat, zesp Akta Miasta Bytomia, sygn. 5895; A. Kozieek, Kochowice , s. 112.

38 650 LAT KOCHOWIC

Aneks 2

Rys. 1 : Zasig nowopowstaej w 1648 r. parafii kochowickiej

650 LAT KOCHOWIC 39

Kilka sw o autorze

Marcin Smierz, urodzony w 1988 roku w Rudzielskiej . Student historii na Uniwersytecie lskim.Jego zainteresowania badawcze skupiaj si wokhistorii gospodarczej Grnego lska, ze szczeglnymuwzgldnieniem okresu XIX i XX wieku. Interesujesi take histori kocioa na lsku orazzagadnieniami z pogranicza archiwistyki. W chwiliobecnej jest koordynatorem projektu Ocali odzapomnienia, ktrego celem jest stworzenie fotogra-ficznej dokumentacji postindustrialnego Grnegolska. Czonek stowarzyszenia Genius Loci DuchMiejsca i Studenckiego Koa Naukowego HistorykwUniwersytetu lskiego. Uczestnik kilkunastu ogl-nopolskich i midzynarodonwych konferencji nauko-wych, autor szeregu publikacji naukowych (m.in.Powstania lskie i plebiscyt we wspczesnej wiado-moci historycznej studentw Uniwersytetu lskiegow Katowicach, Pocztki reformacji na Grnym lskuw wietle wydarze w dekanacie bytomskim i RudzkieGwarectwo Wglowe jako element koncernu Balle-strema. Zaoenia, struktura i funkcjonowanie dowybuchu IIwojny wiatowej).

40 650 LAT KOCHOWIC

Anna Badura(Katowice)

Kochowiczanie w wiekach XVII - XIX

Celem niniejszego artykuu jest przyblienie portretu kochowiczan XVII-,XVIII- i XIX-wiecznych i krtkie scharakteryzowanie ich stylu ycia. Pod pojciemkochowiczanie bd rozumie mieszkacw wczesnej parafii, a wic terenuobejmujcego sze wsi: Kochowice, Halemb, Now Wie, Bykowin, Radoszwi Kodnic.

Pierwsza informacja niech bdzie odpowiedzi na pytanie o rdo naszej wiedzyna ten temat. Najpeniej opisuj kochowiczan z tego minionego okresu rdametrykalne, a wic ksigi chrztw, lubw i zgonw (pogrzebw). Warto badawczaksig metrykalnych jest ogromna1. Tematy, ktre dziki zawartym w nich infor-macjom moemy podj, to przede wszystkim zagadnienia zwizane z ruchemnaturalnym ludnoci (sezonowo chrztw, lubw i zgonw; wiek nowoecwi zmarych; interway proto- i intergenetyczne; przyczyny zgonw). Moemyprzyjrze si te stosunkom spoecznym, takim jak: mody na imiona i ich wyst-powanie; odlego w czasie pomidzy narodzinami a chrztem w zalenoci odpochodzenia spoecznego rodzicw dziecka i analogicznie odlego pomidzyzgonem a pochwkiem w zalenoci od np. wieku zmarego; charakter zwizkwmaeskich (pierwsze lub powtrne); spoeczny awans, dziedziczenie pozycjispoeczno-zawodowej lub spadek do drugiej ligi; krg znajomych na podstawieustalenia zwizkw pomidzy wiadkami a nowoecami i rodzicami a chrzestnymi.Mona nawet sprbowa wskaza pewne antagonizmy lub sojusze wewntrz-parafialne, wystpujce pomidzy mieszkacami poszczeglnych wsi. Dane z metrykpozwalaj uchwyci do delikatne kwestie zwizane z moralnoci w tym przy-padku mowa o nielubnych dzieciach i losach ich matek: czy spoeczno, w ktrejyy potpia je, czy te zdoay uoy sobie ycie.

1 I. Gieysztorowa, Inwentaryzacja zachowanych ksig metrykalnych XVII XVIII, Przeszoc Demogra-ficzna Polski, t. 13 (1981), s. 117; Eam, Niebezpieczestwa metodyczne polskich bada metrykalnych XVII XVIII wieku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 19 (1971), nr 4, s. 561; E. Klisiennwicz,Warto metryk kocielnych dla bada onomastycznych na przykadzie ksig parafialnych z Rudawy kooKrakowa z lat 1570 1897, w:Warsztat wspczesnego onomasty, Kielce 1983, s. 30.

650 LAT KOCHOWIC 41

Najstarsza znana ksiga metrykalna parafii kochowickiej to ksiga chrztw,zaoona w 1661 roku przez wczesnego proboszcza, ks. Stanisawa BernardaTurskiego. Pniej , bo w 1697 r., zaczto prowadzi ksig lubw. Jako ostatniapowstaa seria ksig zgonw pierwsze znane zapisy pochodz z roku 1710. Tepodstawow baz danych uzupeniaj inne rda: ksigi kasowe kocioaparafialnego, prowadzone w latach 1736 1774, protokoy z wizytacji przepro-wadzanych w Kochowicach w latach 1657, 1665, 1720 i 1792, ksiga bractwaszkaplerznego z Bytomia (XVII XIX w.), a take pojedyncze dokumenty opisujcenp. spory mieszkacw parafii prowadzone z hrabiami Henckel von Donnersmarckczy z ssiadami, wykazy finansowe czy nawet XVII-wieczna obdukcja zwok.

Jacy byli ludzie yjcy w parafii kochowickiej w drugiej poowie XVII, XVIIIi na pocztku XIX wieku? Podejmujc prb przeanalizowania kolei ycia typowegomieszkaca tej grnolskiej parafii od jego urodzin do mierci, otrzymanynastpujcy obraz:

By on poddanym bytomsko-siemianowickiej linii rodu Henckel von Donners-marck; przed 1740 rokiem mieszka w pastwie Habsburgw, a po tej dacie naobrzeach pastwa pruskich Hohenzollernw. By czonkiem stosunkowo modejwsplnoty parafialnej , bo najprawdopodobniej parafia kochowicka powstaa wkrtcepo wojnie 30-letniej2. Kilka pokole parafian powicio siy i rodki materialne, abyprzejt po protestantach kaplic doprowadzi do takiego stanu, aby mona w niejbyo godnie odprawia naboestwa. W 1665 roku wizytator opisa j jako ubog,zaniedban, bez adnych ozdb, z brudnymi cianami i przepuszczajcym deszczdachem. Otoczenie wygldao podobnie, bo ogrodzenie wok cmentarza rwniebyo zrujnowane3. Nastpne dziesiciolecia to kolejne remonty: 1698 r. pokryciedachu gontami, 1709 r. odnowa parkanu wok wityni, 1716 r. nowe organy.W midzyczasie znane i anonimowe osoby przekazyway w darze alby, ornaty czyvela. Przez cay wiek XVIII funkcjonowaa przy kociele grupa osb zaangaowanychw codzienne ycie parafii: kocielni, organici, osoby odpowiedzialne za drobnereparacje (ciela, murarz, stolarz) i czystoci strojw liturgicznych (krawiec, praczki),ludzie zaopatrujcy wityni w oleje wite i wiece. Moliwe, e mieszkaniecparafii, ktrego obserwujemy, nie ogranicza si do uczszczania wycznie dokocioa parafialnego. Pord XVIII-wiecznych kochowiczan do popularne byo

2 F. Maro, Parafia grnolska w pierwszym wierwieczu XVIII w. , lskie Studia Historyczno-Teologiczne, V (1972), s. 203.3 Tene, Materiay rdowe do dziejw Kocioa w obecnej diecezji katowickiej. Protokoy wizytacyjne z 1665 r. ,lskie Studia Historyczno-Teologiczne, IX (1979), s. 290.

42 650 LAT KOCHOWIC

Bractwo Szkaplerza NMP w Bytomiu: w latach 1725 1814 zapisao si do niego 614parafian, najwicej z rodzin Koodziej , Kurzeja, Krzyscik, Zdebel, Wypior, Aleksai Krzkaa.

Nasz bohater (lub bohaterka) - jeli urodziby si w rodzinie kochowickiej lubradoszowskiej - miaby najprawdopodobniej na nazwisko Koodziej , Aleksa, Baron(Baran), Duda (Dudzik), Dyrda, Gieiza, Janusz, Krzkaa, Krzykowski, Kuna,Kurzeja, Labus, Mercik (te w Kodnicy), Miliczek, Muszkietarz, Nowak, Pluta,Wicik, Wilk, ema albo ydek. Gdyby rodzice mieszkali w Halembie, pewnienosiby nazwisko Bubaa, Bursczka, Fityka, Franiel, Gruczyk, Nalepa, Niewidok lubSzweda. Parafianin urodzony w Nowej Wsi mgby si nazywa Figulus, Herys,Hewlik, Krzemyk, Krzyscik, Stacha, Swierkta, Wypior czy Zdebel. W Bykowiniepopularne byy nazwiska Filip (Filipek) i Kilka, a w Kodnicy Gruchel, Malurdy,Manka oraz Miesczanin.

Imi wybrane przez rodzicw byoby niemal na pewno (93,9%) zwizane z przy-padajcym w okolicy dnia urodzin wspomnieniem jakiego witego: najchtniejnadawanymi imionami, poczynajc od stycznia, byy: Agnieszka, Pawe, Baej ,Walenty, Maciej , Grzegorz, Jzef, Wojciech, Jerzy, Zofia, Jan, Antoni, Magdalena,Magorzata, Jakub, Wawrzyniec, Bartomiej , Mateusz, Micha, Jadwiga, Urszula,Franciszka i Franciszek, Szymon, Katarzyna, Elbieta, Cecylia, Marcin, Andrzej ,Barbara, Mikoaj , Ewa i Tomasz. Ponadto imieniem, ktre bardzo chtnie (i przezcay rok) nadawano dziewczynkom, byo imi Maria (Marianna, Maryna). Wartododa, e przecitny noworodek dostawa tylko jedno imi, poniewa zwyczajnadawania imion kolejnych upowszechni si dopiero w kolejnych wiekach.

Sakramentu chrztu udzielano maym kochowiczanom jeszcze w dniu narodzin(61 97%); rzadkoci byy chrzty pniejsze. Kiedy przysza na wiat wikszokochowickich parafian? Najwicej w miesicach: styczniu, lutym, marcu i pa-dzierniku 9 10%; najmniej za od kwietnia do sierpnia, 6 7%. Jeli potomek bydzieckiem pierworodnym, to najczciej przychodzi na wiat 18 21 miesicy polubie rodzicw; jeli mia ju rodzestwo, to rednia rnica wieku wynosia midzynimi 32 37 miesicy. Statystyczny may kochowiczanin mia troje lub czwororodzestwa, ale zdarzali si oczywicie tak jedynacy, jak rodziny z 8 10 dzieci.

Niestety, dzieci, ktrym udao si doy swoich pitych urodzin stanowiyjedynie poow wszystkich urodzonych; do koca pierwszego roku ycia umieraoprawie 20% noworodkw, pozostae 30% w cigu kolejnych czterech lat. Najczstszprzyczyn zgonw w tych grupach wiekowych byy rozmaite choroby ukadupokarmowego i ukadu oddechowego, a take odra i ospa. Jako przyczyn wieluzgonw podano te drgawki i konwulsje. Najwicej dzieci umierao wbrew pozorom

650 LAT KOCHOWIC 43

nie w miesicach zimowych, ale w okresie od kwietnia do wrzenia, kiedy notowanonajwiksz zachorowalno (ze skutkiem miertelnym) na choroby ukadu pokarmo-wego, odr i osp.

Jeli nasz kochowiczanin szczliwie przey najniebezpieczniejszy okres, tokolejne lata ycia spdza u boku rodzicw, uczc si zawodu, ktry oni samiwykonywali. Wikszo mieszkacw parafii zajmowaa si oczywicie upraw roli,ale mona byo te spotka inne grupy spoeczne. I tak: Kochowice byy wsi ludzinajlepiej sytuowanych to tutaj mieszkao najwicej kmieci (a wic najbogatszychchopw) w caej parafii, tutaj skupiaa si parafialna elita karczmarze, kowale,mynarze, organici i sotysi. Istniaa oczywicie grupa komornikw i parobkw, alewikszo stanowili ci pierwsi.

Najblisza Kochowicom wioska Radoszw rwnie by zamieszkay przezludno rolnicz, cho znajdujc si w wczesnej hierarchii na niszym, trzecimstopniu zamonoci (chaupnicy). Mamy tam te grup zwizan z lasem (myliwi)i hodowl owiec.

Wyranie rolniczy charakter miaa te Bykowina: tu najwiksz liczb rolnikwstanowili zagrodnicy (drugie miejsce w hierarchii zamonoci), potem chaupnicyi kmieca rodzina Krzemykw. Mieszkacy Bykowiny zmonopolizowali jedno z rze-mios wystpujcych na terenie parafii, mianowicie kamieniarstwo, a w latach 30-tychi 60-tych XVIII wieku na terenie teje wsi mieszka sotys i karczmarz (BartomiejKurzeja, Walenty Manka).

Zupenie inaczej rozwijay si pozostae trzy wsie parafialne, zdeterminowaneniejako przez istniejc w Halembie od co najmniej poowy XV stulecia kunic;w latach 1718 1804 kompleks kuniczy rozrs si i na przeomie wiekw skada siz wielkiego pieca i dwch fryszarek do pracy w nim zaangaowanych byo zapewneokoo 30 osb4. Osoby pracujce w samej kunicy to przede wszystkim kowalei grupa okrelana ogln nazw kunikw; ci mieszkali gwnie w Halembie. Pozanimi w Halembie spotykamy te inne zawody, porednio suce funkcjonowaniutego zakadu przemysowego - wglarzy, zajmujcych si wypalaniem wgla drzew-nego oraz kopaczy rudy. Obok pracownikw kunicy w Halembie ya grupa rol-nikw zagrodnikw i chaupnikw, brak natomiast byo kmieci.

Podobn struktur zawodow zauway mona w Kodnicy: obok kilku rodzinzagrodniczych, chaupniczych i komorniczych mamy tam spor grup wglarzy

4 Szacuje si, e przy wiearce zatrudnionych mogo by bezporednio 46 osb, a przy wielkim piecu8 15. W. Dugoborski, Ekonomika grnolskiego hutnictwa w XVIII wieku, Zeszyty Naukowe WyszejSzkoy Ekonomicznej w Katowicach, nr 19 (1963), s. 46.

44 650 LAT KOCHOWIC

i mynarzy (od co najmniej 1712 r.). Rwnie wikszo mieszkacw Nowej Wsizwizaa swoje zawodowe losy z przemysem: mamy tu przede wszystkim wglarzy,kopaczy rudy i kowali, a na przeomie XVIII i XIX w. std wanie rekrutowaa sinajwiksza liczba grnikw. Ludno rolnicza bya tu mniej liczna, a reprezentowalij gwnie chaupnicy; przez ca drug poow XVIII w., funkcjonowa tu myn.

Jak ukaday si relacje pomidzy mieszkacami poszczeglnych wsi wchodz-cych w skad parafii? Na podstawie analizy miejsca pochodzenia maonkw,wybieranych przez nich wiadkw lubw a take zwizkw pomidzy miejscemzamieszkania rodzicw i rodzicw chrzestnych mona wysun wniosek o pewnychantagonizmach wewntrz parafii. Najbardziej zamknite na ssiadw byy Kocho-wice, Halemba i Nowa Wie; mieszkacy tych wiosek najchtniej enili si midzysob, najczciej te wybierali wiadkw spord najbliszych ssiadw.

Wyranie wida te pewne strefy wpyww: Radoszw na przykad bardzo silnieciy ku Kochowicom, Kodnica ku Nowej Wsi i Halembie. Wydaje si, enajsilniejsza rywalizacja przebiegaa na linii Kochowice Halemba. Przypuszczalnieobie te wsie miay ambicje do przewodzenia w parafii jedna z racji bliskoci dworuzarzdcy kuni, druga z powodu istnienia orodka religijnego i kulturowego, jakimibyy koci i szkoa. Jeli chodzi natomiast o wybr grona znajomych (w tymwypadku chrzestnych), to pochodzili oni zazwyczaj z podobnego krgu spoeczno-zawodowego, co rodzice dziecka5. Bogatsze warstwy (kmiecie, zagrodnicy) chtnieotaczay si osobami z tych dwch grup, chaupnicy czsto prosili zagrodnikw,komornicy komornikw, chaupnikw i zagrodnikw. Wzajemna wymiana nastpo-waa take pomidzy zagrodnikami i pracownikami kunicy jest to zapewne zwi-zane z faktem zamieszkiwania kunikw i najwikszej liczby zagrodnikw w jednejwsi.

Kiedy kochowiczanin osign odpowiedni wiek a dla kobiet byo to rednio26, dla mczyzn 30 lat zakada wasn rodzin. Dla panien i kawalerw czas tennadchodzi nieco wczeniej od pozostaych (24,3 oraz 27,1), natomiast wdowyi wdowcy byli zazwyczaj starsi i ich wiek w chwili ponownego maestwa wynosiodpowiednio 38,5 i 44,3 lata. Zdarzay si oczywicie wyjtki, bo np. najmodszapanna wysza za m majc lat 14 (Agnieszka Kucz z Kochowic za Jana Nowaka

5 Podobnie w: J. Gawrysiakowa, Praktyki religijne w XIXw. (na podstawie metryk z parafii Rudka, powiatBielsk Podlaski), Roczniki Humanistyczne, t. 18 (1970), z. 2, s. 90; zupenie inaczej skad chrzestnychprzedstawia si w Kochowicach w XIX wieku, kiedy to w chrztach dzieci chopskich jako chrzestniwystpowali przede wszystkim komornicy. P. Kwapuliska, Ludno parafii kochowickiej w latach 1801 1900, Wrocaw 1998, s. 60.

650 LAT KOCHOWIC 45

w 1794 r.), ale w sumie onnastolatek nie byo wiele (10,3% w caym badanymokresie); najmodsz wdow, ponownie zawierajc maestwo bya Jadwiga Baron(20 lat). Co do kawalerw, to wrd nich nastolatkw byo jeszcze mniej , bo zaledwie0,5% (4 osoby).

Jeli dla obojga narzeczonych lub by pierwszym zwizkiem, to istniao 70%prawdopodobniestwo, e m bdzie starszy od ony. Jeli kawaler eni siz wdow, to wiksza bya moliwo (73,4%), e to wanie on bdzie modszy.W maestwach wdowcw i wdw to mczyzna by starszy (87,1%), a w zwizkachwdowcw i panien tylko 3,7% kobiet byo starszych od mw.

Wybr momentu zawarcia zwizku maeskiego by niezwykle silniezdeterminowany przez kalendarz liturgiczny i przyrodniczy: obserwowany przez naskochowiczanin na 60% wybraby na oenek stycze lub luty, ewentualnie listopad w tym jesiennym miesicu pobierao si 9,4% par. Od 2 do 6% narzeczonychwybierao ktry z pozostaych szeciu miesicy od maja do padziernika; nikt niestan na lubnym kobiercu w grudniu, a w marcu zrobio to 0,8% par, w kwietniu 1,2%. Wyborem pory roku kierowaa jeszcze jedna zaleno, a mianowicie stancywilny nowoecw: luby pierwsze zawierano przede w wszystkim w karnawale,za powtrne w kolejnych miesicach. Spord dni tygodnia na lub najchtniejwybierano poniedziaek (47,6% - 433 z 903 par), niedziel (28,3% - 258 par) i wtorek(17,7% - 161 par). W tak popularn dzi sobot lubw by tylko 1 procent.Wikszo, bo 73% zawieranych maestw stanowiy zwizki kawalerw i panien;13% maestw to zwizki wdowcw z pannami, 8% - kawalerw z wdowami, a 6%wdowcw i wdw.

Ostatnie informacje, jakie dziki ksigom metrykalnym moemy o kochowi-czanach minionych wiekw uzyska, s zwizane z ich mierci: chorob, wiekiemi czasem, w jakim zmarli. Jeli chodzi o przyczyny zgonw, to brakuje pewnejmedycznej wiedzy: w Kochowicach w tym czasie nie byo lekarza, a przyczynmierci podawali proboszczowi czonkowie rodziny, kierujc si w swoich sdachjedynie zaobserwowanymi objawami. Wiele jest zatem jednostek chorobowych,ktrych wspczesna medycyna by nie uznaa np. katar, puchlina, osabienie.

Najliczniej umierano na rnego rodzaju choroby ukadu pokarmowego(zatrucia, robaki, biegunki, zatwardzenia i skrt kiszek: 19% zgonw), przy czymczciej zapadali na nie mczyzni (59,6%); ponad 80% zgonw na te choroby zawie-rao si w grupie wiekowej do 4 roku ycia. Drug co do czstoci przyczyn zgonwbya odra i jak ju wspomniano zbieraa ona niwo wrd dzieci (16,4%). Natrzecim miejscu byy choroby ukadu oddechowego (choroby garda, katar, kaszel 13,9% (znw czciej umierali mczyni 55,2%), nastpnie osabienie, wymieniane

46 650 LAT KOCHOWIC

jako przyczyna zgonw przede wszystkim osb starszych i maych dzieci. Okoo 7%osb (w tym poowa to kobiety) umierao na puchliny i z powodu wieku. W dalszejkolejnoci plasowaa si grulica (6%), ospa (5,4%), gorczka (5,1%). Stosunkowoniewiele zgonw kobiet nastpio w wyniku porodu lub w poogu (30 z 1589przebadanych przyczyn, tj . 1,8%).

Jeli chodzi o sezonowo przyczyn zgonw, to w pierwszych czterechmiesicach roku panoway ze skutkiem miertelnym gwnie choroby ukaduoddechowego (przewleky kaszel, bl garda, zapalenie) i rnego rodzaju gorczki(wewntrzne, piersiowe, nerwowe), ktre ponownie staway si przyczyn wikszejiloci zgonw od padziernika. Przeom roku i lipiec by take okresem, w ktrymchd, brak soca i problemy z ywnoci na przednwku oraz upay w leciepowodoway wyczerpanie organizmu. Osoby starsze (powyej 55 roku ycia) niebyy najczciej w stanie podoa tym problemom, i to one stanowi a 80% zmarychw wyniku wyczerpania i zaawansowanego wieku. Czas zimy by take bardzoniebezpieczny dla ludzi chorych na grulic, ktrych zimno i wilgo zabiy najwicejod grudnia do maja. Okres letni sprzyja z kolei rozwojowi chorb ukadupokarmowego (cho liczba zgonw z tego powodu bya wysoka przez cay rok) orazrnych puchlin. Pna wiosna i lato sprzyjay take przenoszeniu i rozwijaniuwirusa ospy i odry wrd dzieci, a latem i wczesn jesieni czciej ni w pozostaychporach roku umierano na rnego rodzaju udary i apopleksje.

Rozwijajc zagadnienie przyczyn umieralnoci w parafii kochowickiej trzebazastanowi si nad udziaem poszczeglnych grup wiekowych w zapadaniu na rnedolegliwoci. Wspomniano ju, e choroby ukadu pokarmowego dotykay przedewszystkim mae dzieci; obok nich umieray na nie dzieci pomidzy pitym a czter-nastym rokiem ycia (9,2%) i bardzo niewielka liczba (0,3% 1,6%) osb dorosych.Choroby ukadu oddechowego take dotyczyy przede wszystkim grupy osb popidziesitce i siedemdziesitce. Chorobami dziecicymi byy ponadto rne drgaw-ki (moe epilepsja), odra i ospa. Ludzie z grupy wiekowej 25 50 lat umierali przedewszystkim na gorczk, puchlin, suchoty i apopleksj; grupa ta to take kobietyzmare przy lub po porodzie (pog podano te jako przyczyn zgonw dwjkiniemowlt). Osoby po 50, a zwaszcza po 60 roku ycia, umieray na puchlin,suchoty i apopleksj, ale przede wszystkim z powodu osabienia i wieku. Wsp-czesna medycyna zapewne nie zgodziaby si z tak podan przyczyn zgonu, jednakw XVIII wieku pojcia tego uywano powszechnie; w niektrych rejonach Prus tajednostka chorobowa funkcjonowaa pod acisk nazw marasmus senilis, czylischnicie ludzi starych6.

rednia dugo ycia wahaa si w XVIII wieku od 24 do 28 lat, ale naley

650 LAT KOCHOWIC 47

pamita, e na tak zastraszajcy wynik miay wpyw liczne zgony maych dzieci,tymczasem w grupie wiekowej 15 39 nie umierao wicej ni 2% parafian. Od 40roku ycia miertelno zaczynaa wzrasta i do 69 roku ycia przybieraa wartoci2,9 4,5%, ale duo jak na wczesne czasy osb przekroczyo 70 lat. Liczbazgonw najstarszych parafian ksztatuje si w granicach 9,7%.

Sposobem na ustalenie miejsca danej osoby w spoecznoci na tym wiecie jestsprawdzenie, z jakim szacunkiem bya ona traktowana po mierci. Ustaleniehierarchii obowizujcej wrd zmarych jest moliwe dziki odnalezieniu informacjio kwaterach zajmowanych na przykocielnych cmentarzach. Zasada honorowaniazmarych bya bardzo prosta: im waniejszy by czowiek na ziemi, tym wiksze miaszanse na wieczne odpoczywanie w pobliu kocioa; najbardziej zasueni (ksia,patroni) mieli prawo do pochwku wewntrz wityni7. Rzeczywicie, odbicie tejzasady odnajdujemy w naszej parafii: wszystkie trzynacie osb pochowanych w ko-ciele to proboszczowie, ich rodziny, gospodynie (jedn, ktra suya przez 20 latokrelono jako fidelis oeconoma, czyli wierna), zarzdcy kunicy lub lokalna alepochodzca spoza parafii - szlachta. Pitnastu zmarych, ktrych wedle informacjiz liber mortuorum pochowano na cmentarzu, ale w pobliu kocioa, to w wikszociosoby zwizane z opisan powyej elit parafialn. Dla wikszoci parafian ostatnimprzystankiem ziemskiej drogi byo zwyke, nie wyrniajce si miejsce nacmentarzu.

Trudno o jednoznaczn ocen sytuacji wsi i jej mieszkacw w badanym okresie.Sporo byo ogranicze zwaszcza tych zwizanych z poddastwem - ale mogy onestanowi, szczeglnie dla sabszych jednostek, pewn gwarancj socjalnej stabilizacji.Poddastwo przekrelao istnienie wielu swobd, bez ktrych wspczesny czowieknie wyobraa sobie ycia, ale pozwalao przerzuci cz odpowiedzialnoci za np.uytkowane dobra na kogo innego i zapewniao stabiln sytuacj. Czowiek, ktryurodzi si w danej wsi, najczciej w tej samej wsi koczy ycie. Co wicej , nacmentarzu parafialnym odwiedza groby swoich dziadkw i mia wszelkie podstawyaby oczekiwa, e i o jego grb zadbaj jego wani potomkowie. ycie w jednej,znajcej si spoecznoci mogo by nieraz uciliwe, jednak w razie jakiej potrzeby(pomoc w robotach polowych czy przy budowie domu, opieka nad dziemi, klskielementarne) obecno tej wsplnoty bya nieoceniona.

6 M. Grny, Sowa niektre dla jednostajnego pisania metryk ks. S. arnowieckiego z 1795 r. , PrzeszocDemograficzna Polski, t. 18 (1990), s. 238.7 I. Gieysztorowa,Wstp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976, s. 215.

48 650 LAT KOCHOWIC

Kilka sw o autorze

dr Anna Badura, historyk, autorka pracy doktor-skiej na temat ludnoci parafii kochowickiej od XVIIdo XIX w; pracownik oddziau Instytutu Pamici Na-rodowej w Katowicach.

650 LAT KOCHOWIC 49

Przemysaw Noparlik(Ruda lska)

Pocztki grnictwa wgla kamiennego w rejonie Kochowic

i Radoszowa (do poowy XIX wieku)

Wprowadzenie

U schyku XVIII stulecia w Europie zaczy dokonywa si rewolucyjne zmianytechnologiczne, gospodarcze oraz spoeczne, w wyniku ktrych zupenej metamor-fozie ulegy tysice miast i wsi. Proces ten, okrelany mianem industrializacji,szczeglne pitno odcisn na peryferyjnym dotd Grnym lsku, na ktrego obsza-rze odkryto bogate zoa wgla kamiennego. Znalaz on zastosowanie jako materiaopaowy w piecach hutniczych, gwnie w postaci koksu1. W zwizku z tym odpocztku XIX w. we wschodniej czci Grnego lska zaczy powstawa licznekopalnie wgla kamiennego, a wraz z nimi caa infrastruktura techniczna, administra-cyjna i socjalna. Region ten rozpocz okres intensywnych przemian, ktre na zawszezmieniy jego oblicze.

Odkrycie bogatych z wgla kamiennego rozpoczo now epok w dziejachKochowic oraz ich dawnego przysiku - Radoszowa2. Obie miejscowoci stanowiyw tym okresie wasno bytomsko-siemianowickiej linii rodu Henckel vonDonnersmarck. Kochowice do pocztku XIX wieku rozwijay si jako niewielka

1 wiee spojrzenie na pocztki