3(33) PrzeglAd euroPejskien.przegladeuropejski.wdinp.uw.edu.pl/zasoby/pliki/33/2014-3(33).pdf ·...

Warszawa 2014

PrzeglAdeuroPejski

3(33) 2014

euroPeAnreview

The crisis of democracy in The european union

conTemporary arabic culTure in europe

3(33) 2014

KryZys demoKracJi W unii europeJsKieJ

WSPÓŁCZESNA KULTURA arabsKa W europie

Warszawa 2014

PrzeglAdeuroPejski

3(33) 2014

MIĘDZYNARODOWA RADA NAUKOWA:prof. dr hab. Zbigniew CZaChór (Uniwersytet adama miCkiewiCZa w poZnaniU), prof. ósCar garCía LUengo

(Uniwersytet w Granadzie) prof. dr hab. tomasz Grosse (Uniwersytet warszawski), prof. dr hab. teresa Łoś-nowak (Uniwersytet wrocŁawski), prof. Josef melchior (Uniwersytet w wiedniU), prof. michael minkenberG (Uniwersytet Viadrina we frankfUrcie nad odrą), prof. darko nadić (Uniwersytet w belGradzie), prof. Josep mª reniU Vilamala

(Uniwersytet w barcelonie), prof. dr hab. JanUsz rUszkowski (Uniwersytet szczeciński), prof. dieter seGert (Uniwersytet w wiedniU), prof. Victor shadUrski (Uniwersytet w mińskU), prof. dr hab. ewa stasiak-JazUkiewicz (Uniwersytet warszawski), prof. dr hab. stanisŁaw sUlowski (Uniwersytet warszawski), prof. dr hab. tadeUsz

waLLas (Uniwersytet adama miCkiewiCZa w poZnaniU), prof. peter Zervakis (Uniwersytet w bonn)

REDAKTOR NACZELNYprof. dr hab. konstanty adam woJtaszczyk

ZASTĘPCA REDAKTORA NACZELNEGOdr JUstyna miecznikowska

SEKRETARZ NAUKOWYdr marta Jas-koziarkiewicz

ZASTĘPCA SEKRETARZA NAUKOWEGOdr kamil Ławniczak

CZŁONKOWIE REDAKCJI:dr maŁGorzata mizerska-wrotkowska

dr hab. piotr wawrZyk

dr ŁUkasz zamęcki

mgr kamiL maZUrek

mGr michaŁ szczeGielniak

REDAKCJA TEMATYCZNAteorie i metodoLogia w stUdiaCh

eUropeJskich:prof. Uw, dr hab. Jacek czapUtowicz,

dr paweŁ borkowski

prawo, instytUcJe i polityki Unii eUropeJskieJ:

prof. dr hab. artUr nowak-far, dr JadwiGa nadolska, dr monika poboży

historia, kUltUra i spoŁeczeństwo w eUropie:

prof. dr hab. andrzeJ skrzypek, dr marta Jas-koziarkiewicz, dr JUstyna miecznikowska,

dr ŁUkasz zamęcki

impresJe eUropeJskie:dr marta Jas-koziarkiewicz, dr kamil Ławniczak

REDAKCJA JĘZYKOWAmGr karina kUkUŁa (Język polski), robert tepiak (Język anGielski)

TŁUMACZENIE TEKSTÓWmGr ewa ciesielska (Język anGielski), dr kamil Ławniczak (Język anGielski)

PROJEKT OKŁADKI:andrzeJ kalinowski

COPYRIGHT BY:instytUt eUropeistyki, warsZawa 2014

issn 1641–2478, nakŁad: 600 eGz.

ADRES WYDAWCY:instytUt eUropeistyki

wydziaŁ dziennikarstwa i naUk politycznych, Uniwersytet warszawski

Ul. nowy świat 69, p. 32e-mail: [email protected]

http://przeGladeUropeJski.wdinp.Uw.edU.pl/

WSPÓŁPRACA WYDAWNICZA:wydawnictwo wydziaŁU dziennikarstwa i naUk politycznych

Ul. nowy świat 69, p. 5100–927 warszawa,

e-mail: [email protected]

skŁad: tomasz kasperczyk

drUk i oprawa: zakŁad Graficzny Uw. zam.

wersJę pierwotną „przeGlądU eUropeJskieGo” stanowi wersJa drUkowana

Spis treści

KRYZYSY W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ

Wojtaszczyk konstanty adam, Nadolska jadwiga, czub Jarosław, „Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania” – wprowadzenie do problematyki badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Grosse tomasz Grzegorz, Kryzys demokracji w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .skolimoWska anna, Uwarunkowania kryzysu tożsamości Unii Europejskiej

w zakresie polityki zewnętrznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

HISTORIA, KULTURA I SPOŁECZEŃSTWO W EUROPIE

koubek Jiří, ODS od Klausa do Nečasa: brytyjskie inspiracje tożsamości, ideologii i wizerunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Widy-behiesse marta, Współczesna kultura arabsko-muzułmańska w Europie – wybrane aspekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

smutek Małgorzata, Madame Europe czy dziewczynka do bicia – prasa europejska o wysokiej przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa Catherine Ashton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IMPRESJE EUROPEJSKIE

mizerska-WrotkoWska Małgorzata, Recenzja książki: Dariusz Milczarek, Artur Adamczyk, Kamil Zajączkowski (2014, red.), Introduction to European Studies: A New Approach to Uniting Europe, 767 stron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

oGrodNik magdalena, Sprawozdanie z czwartego seminarium z serii „Debaty Europeistyki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

925

55

77

87

103

127

131

135138

Contents

CRISES IN THE PROCESS OF EUROPEAN INTEGRATION

Wojtaszczyk konstanty adam, Nadolska jadwiga, czub Jarosław, “Crises of the European integration process and the methods of overcoming them” – an introduction to the scope and substance of the research project .

Grosse tomasz Grzegorz, The crisis of democracy in Europe . . . . . . . . . . . . . . . .skolimoWska anna, identity crisis of the european union in external relations

HISTORY, CULTURE AND SOCIETY IN EUROPE

koubek Jiří, The ODS from Klaus to Nečas: British inspirations as a matter of identity, ideology and image . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Widy-behiesse marta, Contemporary Arabic-Islamic culture in Europe . . . . .smutek Małgorzata, Madame Europe or a whipping girl – the European press

about Catherine Ashton, the High Representative of the Union for Foreign Affairs and Security Policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

EUROPEAN IMPRESSIONS

mizerska-WrotkoWska Małgorzata, Book review: Dariusz Milczarek, Artur Adamczyk, Kamil Zajączkowski (2014, eds.), Introduction to European Studies: A New Approach to Uniting Europe, 767 pages . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

oGrodNik magdalena, Proceedings of the fourth “European Debates” seminar .

about the authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .list of abbreviations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

92555

7787

103

127131

135138

KRYZYSY W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ

“Crises of the European integration process and the methods of overcoming them” – an introduction to

the scope and substance of the research project

Abstract

the article presents the assumptions of the interdisciplinary research project, whose object of analysis are crises in the european integration process. the project distinguishes 12 planes of analysis of the crises, revealing their different aspects (crises in the integration process from a theoretical perspective, crises in the process of european integration from a historical perspective, axiological crisis, crisis of legitimacy, crisis of the model of democracy in Europe, crisis of the modernisation of the EU, financial and economic crisis, social crisis, structural crisis, crisis of communication, Poland and the crises in the eu, eu in the international arena during crisis). The article discusses the objectives and research hypothesis, significance of the project and the expected results of the project. For each module of the project, theories explaining the origin, nature, consequences and ways of overcoming the crisis phenomena were distinguished and the research methods by which research goals are planned to be achieved were specified.

Key words: crisis, axiology, legitimacy, model of democracy, economy, modernisation, communication, Poland, European Union

Streszczenie

Artykuł przedstawia założenia interdyscyplinarnego projektu badawczego, którego przedmiot analizy stanowią kryzysy w procesie integracji europejskiej. W projekcie wyodrębniono 12 płaszczyzn analizy zjawisk kryzysowych ujawniających się w procesie integracji (kryzysy w procesie integracji z perspektywy teorii, kryzysy w procesie integracji europejskiej z perspektywy historycznej, kryzys aksjologiczny, kryzys legitymizacji, kryzys modelu demokracji w UE, kryzys modernizacyjny, kryzys finansowo-ekonomiczny, kryzys społeczny, kryzys strukturalny, kryzys komunikacji, Polska wobec kryzysów w UE, UE w poszuki-waniu miejsca na arenie międzynarodowej). Omówione zostały cele i hipoteza badań, znaczenie projektu oraz spodziewane efekty realizacji projektu. Przy każdym module projektu wskazano na teorie wyjaśnia-jące genezę, naturę, następstwa i sposoby przezwyciężania zjawisk kryzysowych oraz metody badawcze, wykorzystywane do osiągnięcia zamierzonych celów.

Słowa kluczowe: kryzys, aksjologia, legitymizacja, model demokracji, gospodarka, modernizacja, komunikacja, Polska, Unia Europejska

Przegląd Europejski Nr 3 (33), 2014

Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip CzubInstytut Europeistyki, WDiNP, Uniwersytet Warszawski

Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania –

wprowadzenie do problematyki badań1

Trwający od 2008 roku kryzys ekonomiczny uwypuklił wielopłaszczyznowe dys-funkcje unii europejskiej. maskowane w warunkach stabilnej sytuacji gospodarczo-politycznej słabości UE w tym w szczególności: coraz wyraźniejsze uprzedmiotowienie UE w stosunkach międzynarodowych, problemy z legitymizacją projektu integracyjne-go, kryzys strukturalny, kryzys modernizacji, kryzys wartości, deficyt demokracji itd., w czasie kryzysu strefy euro ujawniły się w zmultiplikowany sposób. W tym kontek-ście w 2012 r. w Instytucie Europeistyki Uniwersytetu Warszawskiego zrodziła się idea dokonania kompleksowej analizy zjawisk kryzysowych w unii europejskiej.

W tym celu został powołany interdyscyplinarny zespół badawczy składający się z 28 pracowników naukowych posiadających bogaty dorobek w badaniach nad integra-cją europejską. Są to pracownicy Uniwersytetu Warszawskiego (Instytutu Europeistyki i Instytutu Nauk Politycznych), Szkoły Głównej Handlowej, Uniwersytetu Kardynała Ste-fana Wyszyńskiego oraz Uniwersytetu Jana Kochanowskiego – specjaliści w dziedzinie ekonomii, prawa, filozofii, historii, politologii, polityki społecznej oraz medioznawstwa.

W ciągu 30 miesięcy trwania projektu (marzec 2013 r. – wrzesień 2015 r.) człon-kowie zespołu badawczego określą naturę, rolę oraz następstwa kryzysów w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania. Projekt jest sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/b/hs5/01077.

1 Artykuł powstał w ramach projektu badawczego „Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania”. Projekt został sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer dec-2012/05/b/hs5/01077.

Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip Czub10

Niniejszy artykuł otwiera cykl publikacji opisujących efekty zrealizowanych przez powołany zespół naukowy badań. Przedstawione zostaną opracowania ujmujące w sposób szczegółowy zdiagnozowane w ramach wyszczególnionych w projekcie płaszczyzn analizy zjawiska kryzysowe w UE. W efekcie powstanie kompleksowy ob-raz heterogenicznych przejawów dysfunkcji UE, stanowiący podstawę do sformułowa-nia wniosków ocennych w odniesieniu do kondycji UE, możliwych metod niwelowania występujących deficytów w strukturze i sposobie jej działania oraz prognoz rozwoju.

Cel i hipoteza badań

Celem prowadzonych badań jest analiza zjawisk kryzysowych w procesach integracji europejskiej, w szczególności w następujących kontekstach przedmiotowych: uwarunko-wania genetyczne; istota i dynamika oraz płaszczyzny występowania i sposoby przejawia-nia się; następstwa krótko i długoterminowe dla realizacji celów i strategii integracyjnych; sposoby przezwyciężania kryzysów zarówno w wymiarze historycznym, jak i możliwych scenariuszy pokonywania barier rozwojowych integracji europejskiej obecnej dekady.

Cele prowadzonych badań wiążą się bezpośrednio z ich przedmiotem. Są nimi kryzysy w procesach integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania. Zespół badawczy wychodzi z założenia, że perspektywy historyczna i współczesna przeko-nują, iż integracji towarzyszą zjawiska kryzysowe. Należą do nich w szczególności kryzysy: finansowo-ekonomiczny, społeczny, komunikacyjny, demokracji, moderniza-cyjny, legitymizacyjny, aksjologiczny, strukturalny. Różnorodność kryzysów warun-kuje specyficzne sposoby ich przezwyciężania i zapobiegania. Nawarstwieniu się zja-wisk kryzysowych towarzyszy zapotrzebowanie na przedsięwzięcia prawno-ustrojowe i strategiczno-organizacyjne wychodzące im naprzeciw.

Przyjęta hipoteza badań sprowadza się do następującego stwierdzenia: zjawiska kryzysowe są immanentną częścią procesów integracji europejskiej. Ich różnorodność, intensywność i wzrastająca częstotliwość, a także wzajemne nakładanie się, są następ-stwem: dynamiki procesów integracji, hybrydowego charakteru UE i deficytu wizji docelowego jej kształtu; braku równowagi w stawianych i osiąganych celach i strate-giach integracyjnych, zwłaszcza w kontekście rozwoju przedmiotowego integracji oraz powiększającego się jej zasięgu terytorialnego. Przyjęte na początku europejskich pro-cesów integracyjnych wizje i strategie rozwoju w znaczącym stopniu wyczerpały się. Trwający od kilku lat syndrom różnych kryzysów, a także ich wielopłaszczyznowość,

kryzysy w procesie inteGracJi eUropeJskieJ i sposoby ich przezwyciężania... 11

wymaga poszukiwania nowych sposobów ich rozwiązywania, elastycznych, bardziej skutecznych, przywracających wewnętrzną równowagę, na nowo określających ustrój Unii Europejskiej będącej efektem dotychczasowych procesów integracji.

Zespół badawczy zamierza dostarczyć ustaleń dotyczących uwarunkowań, istoty i następstw kryzysów w procesie integracji europejskiej oraz sposobów ich przezwy-ciężania. W szczególności z tej perspektywy ukazane zostaną potencjalne scenariusze rozwoju integracji europejskiej.

Znaczenie oraz przewidywany wymierny efekt realizacji projektu

Zainteresowanie tematyką niniejszego projektu wynika z panującej sytuacji kryzy-sowej na różnych płaszczyznach funkcjonowania Unii Europejskiej. Poznanie przy-czyn tych kryzysów to bardzo istotny krok w stronę zrozumienia mechanizmów rzą-dzących procesami integracji, także tymi, które ujawniają się w czasie trudnych relacji między uczestnikami procesu integracji. Wiedza ta może wpływać na kierunki podej-mowanych w przyszłości decyzji odnośnie wertykalnego i horyzontalnego wymiaru integracji europejskiej.

Należy podkreślić, że kryzys finansowo-ekonomiczny uwydatnił trywializowane problemy w wymiarze strukturalnym, legitymizacyjnym i aksjologicznym funkcjono-wania UE, tj. odnoszące się do procesu podejmowania decyzji na poziomie europejskim (deficyt demokracji w ustroju instytucjonalnym UE, kształtowanie się nieformalnych przywódców mających wpływ na proces integracji), wynikające ze zwiększającej się różnorodności interesów krajowych, podważania w praktyce integracyjnej fundamen-talnych wartości wspólnotowych takich jak solidarność oraz ułomności podejmowa-nych dotychczas działań modernizacyjnych. Wszystko to prowadzi do spadku entuzja-zmu wśród społeczeństw europejskich wobec projektu zjednoczeniowego.

Powyższe obserwacje legły u podstaw podjęcia decyzji o przeprowadzeniu wnikli-wych analiz nad istotą pojawiających się i ewoluujących zjawisk kryzysowych w pro-cesie integracji europejskiej, w tym zbadania, w jakim stopniu stały się one impulsem przesileń natury politycznej i strukturalnych zmian w sferze gospodarczej, społecznej i instytucjonalnej w ramach unii europejskiej.

Realizacja projektu ma na celu umocnienie tożsamości studiów europejskich. Po-szerzony zostanie przedmiot badań oraz zweryfikowane różne teorie, metody i techniki badawcze. Upowszechnienie wyników badań w wymiarze lokalnym, krajowym, eu-


ropejskim i międzynarodowym może zainicjować kolejne przedsięwzięcia badawcze, rozszerzające naukowy ogląd uwarunkowań, istoty i następstw zjawisk kryzysowych w kontekście integracji europejskiej.

Uzasadnienie nowatorskiego charakteru projektu

Innowacyjność formuły projektu i zagadnień tematycznych w nim poruszanych wy-nika przede wszystkim z:

wielopłaszczyznowego przedmiotu badań. Dominujące dotychczas przedsię-• wzięcia badawcze krajowe i w dużym stopniu też międzynarodowe skupiały się na poszczególnych zjawiskach kryzysowych nie ujmując ich w sposób kom-pleksowy;planowanego zweryfikowania paradygmatów teoretycznych w badaniach nad • zjawiskami kryzysowymi w procesach integracji europejskiej;wytworzenia instrumentów badawczych użytecznych w dalszych badaniach • nad procesami integracji europejskiej.

Plan badań

Przedmiotem prowadzonych badań są kryzysy w procesach integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania. W ramach projektu przewidywane są następujące płasz-czyzny analizy:

kryzysy w procesie integracji z perspektywy teorii;• kryzysy w procesie integracji europejskiej z perspektywy historycznej; • kryzys aksjologiczny; • kryzys legitymizacji; • kryzys modelu demokracji w ue; • kryzys modernizacyjny; • kryzys finansowo-ekonomiczny; • kryzys społeczny; • kryzys strukturalny; • kryzys komunikacji; • Polska wobec kryzysów w ue; • UE w poszukiwaniu miejsca na arenie międzynarodowej. •

kryzysy w procesie inteGracJi eUropeJskieJ i sposoby ich przezwyciężania... 13Sz

czeg

ółow

a ch

arak

tery

styk

a pr

zedm

iotu

bad

ań

Płas

z-cz

yzna

an

aliz

y

Czł

on-

kow

ie

zesp

ołu

bada

w-

czeg

o

Prze

dmio

t ana

lizy

cel

eh

ipot

eza

bada

wcz

aM

etod

olog

ia b

adań

(teo

rie w

yja-

śnia

jące

, met

ody

bada

wcz

e)

kryzysy w procesie integracji z perspektywy teorii

dr Paweł Borkowski

kry

zys j

ako

zach

wia

nie

stan

u ró

wno

wag

i na

sku-

tek

oddz

iały

wan

ia n

apię

ć bą

dź im

puls

ów w

ewnę

trz-

nych

; kry

zys j

ako

trwał

a ni

emoż

ność

zas

poko

jeni

a po

trzeb

, klu

czow

ych

dla

prze

trwan

ia, t

rwał

ości

i to

żsam

ości

wsp

ólno

ty;

kryz

ys ja

ko n

iezd

olno

ść d

o ko

ncep

tual

izac

ji i o

pisa

nia

stan

u rz

eczy

wis

tośc

i prz

ez

niea

dekw

atno

ść n

arzę

dzi

pozn

awcz

ych.

Oce

na p

rzyd

atno

ści

istn

ieją

cych

nar

zę-

dzi t

eore

tycz

nych

do

anal

izow

ania

zja

wis

ka

kryz

ysu

inte

grac

ji.

Twor

zone

w II

poł

owie

XX

w.

teor

ie in

tegr

acji

opis

ują

dyna

mi-

kę ro

zwoj

u pr

oces

u i n

ie o

dno-

szą

się

bezp

ośre

dnio

do

zjaw

isk

kryz

ysow

ych;

ogr

anic

zeni

a na

rzęd

zi b

adaw

czyc

h sp

rzyj

ają

rozs

zerz

aniu

się

i ut

rwal

aniu

zj

awis

k kr

yzys

owyc

h, k

tóre

nie

zo

staj

ą w

łaśc

iwie

rozp

ozna

ne.

– an

aliz

a m

ocny

ch i

słab

ych

stro

n m

etod

olog

ii ra

cjon

alis

tycz

nej.

kryzysy w procesie integracji europejskiej z per-

spektywy historycznej

dr marek Nadolski

dw

udzi

esto

wie

czne

uw

arun

kow

ania

zah

amo-

wań

i st

agna

cji w

pro

cesi

e in

tegr

acji

euro

pejs

kiej

.

roz

pozn

anie

pro

cesu

in

tegr

acji

w p

ersp

ek-

tyw

ie h

isto

rycz

nej z

e sz

czeg

ólny

m z

wró

ce-

niem

uw

agi n

a sk

utki

uj

awni

onyc

h w

prz

e-bi

egu

inte

grac

ji ba

rier i

kr

yzys

ów.

stag

nacj

a i z

aham

owan

ia

pozy

tyw

nie

wpł

ywaj

ą na

pro

ces

inte

grac

ji, p

ozor

nie

go o

słab

ia-

jąc,

a w

isto

cie

przy

sług

ują

się

jego

utrw

alan

iu.

– m

etod

a de

skry

ptyw

no-a

nali-

tycz

no-p

orów

naw

cza,

cha

rakt

ery-

styc

zna

dla

nauk

społ

eczn

ych.


kryzys aksjologiczny

dr Wojciech lewandowski

Tocz

ący

się

w U

E sp

ór

aksj

olog

iczn

y o

porz

ądek

w

arto

ści,

ich

hier

arch

ię i

wza

jem

ne re

lacj

e: w

olno

ść

a be

zpie

czeń

stw

o, ró

wno

ść

a sp

raw

iedl

iwoś

ć, o

chro

na

zdro

wia

i ży

cia

a w

olno

ść

i pry

wat

ność

jedn

ostk

i, po

szan

owan

ie z

asad

relig

ii ch

rześ

cija

ński

ej a

plu

ra-

lizm

świa

topo

gląd

owy,

so

lidar

ność

a p

arty

kula

-ry

zm n

arod

owy.

Ana

liza

uwar

unko

wań

, is

toty

, prz

ejaw

ów, n

a-st

ępst

w o

raz

spos

obów

pr

zezw

ycię

żani

a kr

yzy-

su w

sfer

ze w

arto

ści.

ue

jest

twor

em h

eter

ogen

icz-

nym

pod

wzg

lęde

m k

ultu

row

ym

i nar

odow

ym; j

edno

cześ

nie

twor

em je

dnol

itym

pod

wzg

lę-

dem

war

tośc

i, po

staw

, prz

eko-

nań

oraz

zas

ad p

ostę

pow

ania

w

ywod

zący

ch si

ę z

praw

a rz

ymsk

iego

, filo

zofii

gre

ckie

j, dz

iedz

ictw

a ku

ltury

jude

ochr

ze-

ścija

ński

ej i

wsp

ólne

j his

torii

; w

XX

I w. c

oraz

wię

kszy

m

wyz

wan

iem

staj

e si

ę ut

rzym

anie

ni

ezbę

dneg

o m

inim

um a

ksjo

lo-

gicz

nego

zje

dnoc

zone

j eur

opy

przy

rów

nocz

eśni

e gł

oszo

nym

i c

hron

iony

m p

lura

lizm

ie

świa

topo

gląd

owym

, rel

igijn

ym,

polit

yczn

ym i

ideo

logi

czny

m.

– an

aliz

a w

ynik

ów b

adań

społ

ecz-

nych

dot

yczą

cych

tem

atyk

i aks

jo-

logi

czne

j zw

iąza

nej z

pro

cesa

mi

inte

grac

yjny

mi w

eur

opie

; –

anal

iza

dysk

ursu

dot

yczą

cego

w

arto

ści k

szta

łtują

cych

jedn

oczą

-cą

się

Euro

pę;

– an

aliz

a zj

awis

k ku

lturo

wyc

h (te

kstó

w k

ultu

ry p

opul

arne

j) or

az

elem

entó

w z

mie

niaj

ącej

się

wra

ż-liw

ości

społ

eczn

ej o

dzw

ierc

iedl

o-ne

j w a

ktyw

nośc

i oby

wat

elsk

iej.

kryzys legitymizacji

dr tomasz kownackidr Łukasz Zamęcki

Prob

lem

y le

gity

miz

acji

wyw

ołan

e na

pięc

iam

i pr

oces

ów in

tegr

acji

w

wym

iara

ch:

– le

gity

miz

acji

dem

okra

-ty

czne

j;–

legi

tym

izac

ji po

śred

niej

; –

legi

tym

izac

ji el

itarn

ej;

– le

gity

miz

acji

utyl

itarn

ej;

– le

gity

miz

acji

cyw

iliza

-cy

jnej

; –

legi

tym

izac

ji fu

nkcj

o-na

lnej

.

Iden

tyfik

acja

i pr

óba

wsk

azan

ia m

ożliw

ych

spos

obów

prz

ezw

y-ci

ężan

ia k

ryzy

sów

le

gity

miz

acji

w u

e na

poc

zątk

u X

XI w

. w

obsz

arac

h je

j fun

kcjo

-no

wan

ia; w

ykaz

anie

, że

kryz

ysy

wys

tępu

jące

w

UE

wpł

ywaj

ą na

pos

zu-

kiw

anie

i zn

ajdo

wan

ie

now

ych

form

uł ją

le

gity

miz

ując

ych,

jak

rów

nież

zm

usza

ją U

E do

wys

iłków

na

rzec

z po

szuk

iwań

cor

az

spos

oby

i for

my

legi

tym

izow

a-ni

a ul

egaj

ą z

mia

nom

, zal

eżą

od e

tapu

rozw

oju

legi

tym

i-zo

wan

ego

podm

iotu

(ue)

i ko

egzy

stuj

ą w

tym

syst

emie

; le

gity

miz

acja

ue

ma

char

akte

r ro

zpro

szon

y, re

aliz

owan

y za

po

moc

ą w

ielu

form

uł, j

edna

k pr

oces

y in

tegr

acji

euro

pejs

kiej

po

wod

ują

koni

eczn

ość

zwię

k-sz

ania

zna

czen

ia le

gity

miz

acji

dem

okra

tycz

nej o

cha

rakt

erze

be

zpoś

redn

im k

oszt

em le

gity

-m

izac

ji po

śred

niej

poc

hodz

ącej

od

pań

stw

czł

onko

wsk

ich,

co

wyn

ika

z fa

ktu,

że

mam

y

– te

oria

wie

lopo

ziom

oweg

o za

rząd

zani

a po

zwal

ając

a na

dia

-gn

ozę

ucze

stni

ków

pol

ityk

euro

-pe

jski

ch ja

ko a

ktor

ów le

gity

miz

u-ją

cych

UE,

pła

szcz

yzn

real

izac

ji in

tere

su p

olity

czne

go, k

anał

ów

kom

unik

acji

mię

dzy

nim

i; –

teor

ia k

onst

rukt

ywis

tycz

na

pozw

alaj

ąca

poka

zać

inst

ytuc

je

UE

jako

efe

kt d

ział

ań p

odm

iotu

pi

erw

otne

go tz

n. le

gity

miz

ując

e-go

ora

z w

pływ

inst

ytuc

ji na

tenż

e po

dmio

t, ja

k ró

wni

eż z

defin

iow

ać

wie

lopo

ziom

ową

tożs

amoś

ć po

d-m

iotu

legi

tym

izuj

ąceg

o;

kryzysy w procesie inteGracJi eUropeJskieJ i sposoby ich przezwyciężania... 15w

ięks

zego

uzn

ania

i re

prez

enta

cji s

połe

cz-

nej d

la d

ział

ań z

mie

-rz

ając

ych

do p

ełne

j re

aliz

acji

jej c

elów

.

do c

zyni

enia

z je

j kry

zysa

mi

w o

bsza

rach

kul

turo

wym

, spo

-łe

czny

m i

ekon

omic

znym

.

– m

etod

a po

rów

naw

cza

cele

m

doko

nani

a ko

mpa

raty

styk

i for

muł

le

gity

miz

ując

ych

UE

z pa

ństw

a-m

i nar

odow

ymi i

org

aniz

acja

mi

mię

dzyn

arod

owym

i;–

met

oda

syst

emow

a po

zwal

ając

a na

ana

lizę

legi

tym

izow

ania

UE

jako

wie

lopo

ziom

oweg

o sy

stem

u po

lityc

zneg

o;–

met

oda

decy

zyjn

a um

ożliw

iają

-ca

roz

patrz

enie

pro

cesu

legi

ty-

miz

acji

prze

z pr

yzm

at o

środ

ka

decy

zji j

ako

prze

dmio

tu le

gity

-m

izac

ji, le

gity

miz

owan

ia p

roce

su

decy

zyjn

ego,

legi

tym

izow

ania

de

cyzj

i pol

itycz

nych

(efe

któw

) i

legi

tym

izac

ji im

plem

enta

cji p

o-lit

yczn

ej c

zyli

urze

czyw

istn

iani

a de

cyzj

i w p

ańst

wac

h cz

łonk

ow-

skic

h.

kryzys modelu demokracji

dr hab. marta Witkowska, dr anna sroka

dr Rafał Bieniada, dr Jarosław Czub

Wyb

rane

mec

hani

zmy

syst

emu

uni

i eur

opej

skie

j m

ając

e de

cydu

jące

zna

-cz

enie

dla

funk

cjon

owan

ia

dem

okra

cji w

ue.

Wer

yfika

cja,

czy

ul

epsz

enie

okr

eślo

nych

m

echa

nizm

ów d

emo-

krac

ji w

UE

wpł

ynie

na

wye

limin

owan

ie

w p

rzys

złoś

ci sy

tuac

ji kr

yzys

owyc

h w

pro

ce-

sie

inte

grac

ji. z

bada

nie

kore

lacj

i pom

iędz

y de

ficyt

em d

emok

racj

i, a

efek

tyw

nośc

iow

ą pł

aszc

zyzn

ą le

gity

mi-

zacj

i w u

e.

Mod

yfika

cja

mec

hani

zmów

fu

nkcj

onow

ania

dem

okra

cji

w U

E w

per

spek

tyw

ie d

łu-

gook

reso

wej

moż

e za

żegn

ać

kryz

ys z

e w

zglę

du n

a zn

iwe-

low

anie

defi

cytu

dem

okra

cji,

podc

zas g

dy w

kró

tkim

okr

esie

m

oże

na n

iego

nie

wyw

iera

ć w

pływ

u.

– te

oria

wie

lopo

ziom

oweg

o rz

ądze

nia;

–

met

ody:

des

kryp

tyw

na, a

naliz

a no

rmat

ywna

, sys

tem

owa

i kom

-pa

raty

wna

; –

tech

niki

bad

awcz

e: o

bser

wac

ja,

wyw

iad,

ana

liza

doku

men

tów

no

rmat

ywny

ch i

poza

norm

atyw

-ny

ch o

raz

dost

ępny

ch o

prac

owań

i d

anyc

h.


Kryzys finansowo-ekonomiczny

prof. dr hab. artur Nowak-Far prof. dr hab. Katarzyna Żukrowska

prof. uW, dr hab. tomasz Grzegorz Grosse

cyk

le g

ospo

darc

ze w

uni

i eu

rope

jski

ej w

okr

esie

19

50–2

012

w c

elu

wer

y-fik

acji

twie

rdze

nia

o „e

u-ro

pejs

kim

cyk

lu k

oniu

nk-

tura

lnym

”; p

rzed

mio

tem

uw

agi b

adaw

czej

będ

ą sp

owol

nien

ia g

ospo

darc

ze

lat 1

973–

1975

, 199

2–19

93

2001

–200

1ora

z 20

08–

2012

/13.

Sfor

muł

owan

ie k

anon

u kr

yter

iów

oce

ny in

sty-

tucj

onal

nych

mec

ha-

nizm

ów z

apob

iega

nia

kryz

ysom

ora

z re

akcj

i na

kry

zys,

w ty

m w

e-ry

fikac

ja, c

zy is

tnie

je

jaki

ś zak

res d

ział

ań,

któr

y ni

e m

a ch

arak

teru

sp

ecyfi

czni

e sy

tuac

yj-

nego

(kon

tyng

entn

ego)

.

dla

ue

char

akte

ryst

yczn

y je

st

spec

yficz

ny e

urop

ejsk

i cyk

l ko

niun

ktur

alny

.

– an

aliz

a da

nych

stat

ysty

czny

ch

doty

cząc

ych

rozw

oju

gosp

odar

ki

euro

pejs

kiej

w la

tach

195

0–20

12

oraz

ich

omów

ień

i int

erpr

etac

ji te

oret

yczn

ych;

–

anal

iza

dany

ch ja

kośc

iow

ych

doty

cząc

ych

ukie

runk

owań

dys

-ku

rsu

polit

yczn

ego

odno

sząc

ego

się

do p

oszc

zegó

lnyc

h kr

yzys

ów i

jego

rezu

ltató

w w

zak

resi

e po

dję-

tych

dzi

ałań

na

różn

ych

pozi

o-m

ach

zarz

ądza

nia

gosp

odar

czeg

o w

UE

(lub

– od

pow

iedn

io –

EW

G

i We)

w o

dnie

sien

iu d

o ni

ch;

– an

aliz

a lit

erat

ury

nauk

owej

do-

tycz

ącej

mod

eli p

oszc

zegó

lnyc

h kr

yzys

ów o

raz

ich

kryt

yki.

Kryzys społeczny

dr hab. kszysztof szewior dr jadwiga Nadolska

Nie

rów

now

aga

mię

dzy

gosp

odar

czym

a sp

ołec

z-ny

m w

ymia

rem

inte

grac

ji eu

rope

jski

ej o

raz

proc

esy

adap

tacy

jne

zach

odzą

ce

w e

urop

ejsk

im m

odel

u sp

ołec

znym

.

Iden

tyfik

acja

zja

wis

ka

kryz

ysu

społ

eczn

ego

w u

e (p

rzyc

zyny

, pr

zebi

eg, n

astę

pstw

a);

anal

iza

i oce

na d

ział

ań

pode

jmow

anyc

h na

po

ziom

ie u

nijn

ym n

a rz

ecz

jego

prz

ezw

ycię

-ża

nia

oraz

okr

eśle

nie

znac

zeni

a kr

yzys

u sp

o-łe

czne

go d

la p

roce

su

inte

grac

ji eu

rope

jski

ej.

W ra

mac

h u

e w

idoc

zna

jest

nie

rów

now

aga

mię

dzy

gosp

odar

czym

a sp

ołec

znym

w

ymia

rem

inte

grac

ji, c

o je

st

efek

tem

m.in

. ogr

anic

zeń

natu

ry

stru

ktur

alno

-inst

ytuc

jona

lnej

(z

apis

y tra

ktat

owe,

pry

mat

fu

nkcj

i reg

ulac

yjny

ch n

ad

redy

stry

bucy

jnym

i), p

olity

czne

j (o

bron

a su

wer

enno

ści s

ocja

lnej

pr

zez

pańs

twa

czło

nkow

skie

), ak

sjol

ogic

znej

(osł

abie

nie

solid

arno

ści w

skut

ek ro

zsze

rze-

nia

UE

o 13

now

ych

pańs

tw)

oraz

tożs

amoś

ciow

ej; w

obl

iczu

w

yzw

ań z

wią

zany

ch z

glo

baln

ą ko

nkur

encj

ą or

az k

ryzy

sem

– te

orie

neo

funk

cjon

alna

, ins

tytu

-cj

onal

na o

raz

liber

aliz

mu

mię

dzy-

rząd

oweg

o, c

elem

dia

gnoz

y st

anu

nier

ówno

wag

i mię

dzy

gosp

odar

-cz

ym a

społ

eczn

ym w

ymia

rem

in

tegr

acji

euro

pejs

kiej

i je

go

kons

ekw

encj

i dla

rozw

oju

ue;

– pa

rady

gmat

eur

opei

zacj

i w c

elu

anal

izy

proc

esów

ada

ptac

yjny

ch

zach

odzą

cych

w e

urop

ejsk

im

mod

elu

społ

eczn

ym;

– m

etod

y: h

isto

rycz

na, a

naliz

a pr

awno

-inst

ytuc

jona

lna,

ana

liza

wsk

aźni

ków

społ

eczn

ych.

kryzysy w procesie inteGracJi eUropeJskieJ i sposoby ich przezwyciężania... 17de

mog

rafic

znym

zw

raca

się

uwag

ę na

wyc

zerp

ywan

ie si

ę fo

rmuł

y eu

rope

jski

ego

mod

elu

społ

eczn

ego

i um

acni

anie

się

na

kont

ynen

cie

stra

tegi

i o

prow

enie

ncji

neol

iber

alne

j w

rozw

iązy

wan

iu p

robl

emów

sp

ołec

znyc

h.

kryzys strukturalny

dr Monika Poboży, dr Jolanta Szymańska dr hab. Piotr Wawrzyk, mgr aleksandra saczuk

stru

ktur

a or

gani

zacy

jna

UE

– in

styt

ucjo

naln

a, p

ro-

cedu

raln

a, k

ompe

tenc

yjna

i p

raw

na p

łasz

czyz

na

funk

cjon

owan

ia u

nii.

uja

wni

enie

bar

ier

inst

ytuc

jona

lneg

o, p

ro-

cedu

raln

ego

i pra

wne

-go

funk

cjon

owan

ia u

e;

zdia

gnoz

owan

ie g

enez

y kr

yzys

ogen

nych

ele

-m

entó

w st

rukt

ury

unijn

ej; w

yjaś

nien

ie

przy

czyn

owo-

skut

-ko

weg

o po

wią

zani

a m

iędz

y ko

nkre

tnym

i el

emen

tam

i stru

ktur

y or

gani

zacy

jnej

ue

a

prob

lem

ami n

atur

y in

styt

ucjo

naln

ej, p

roce

-du

raln

ej, k

ompe

tenc

yj-

nej i

pra

wne

j; za

prop

o-no

wan

ie p

oten

cjal

nych

m

ożliw

ości

wyj

ścia

z

kryz

ysu.

kry

zys s

trukt

ural

ny u

e sp

o-w

odow

any

zost

ał p

owoł

anie

m

niej

edno

rodn

ej w

ewnę

trzni

e st

rukt

ury

orga

niza

cyjn

ej łą

czą-

cej r

óżne

reżi

my

zarz

ądza

nia

w

trzec

h fil

arac

h, p

rzy

jedn

ocze

-sn

ym p

owoł

aniu

met

a-or

gani

-za

cji w

pos

taci

ue

i nie

wyp

osa-

żeni

u je

j w o

sobo

woś

ć pr

awną

; kr

yzys

ten

pogł

ębia

ł się

wra

z z

dyna

mic

znym

rozw

ojem

ue,

m

ater

ialn

ym ro

zsze

rzan

iem

in-

tegr

acji

i rów

nole

głym

bra

kiem

za

sadn

iczy

ch u

pras

zcza

jący

ch

refo

rm st

rukt

ural

nych

.

– te

orie

mię

dzyr

ządo

wa

i neo

-fu

nkcj

onal

na, u

moż

liwia

jące

w

łaśc

iwe

ulok

owan

ie ro

zważ

ań

na te

mat

gen

ezy

stru

ktur

y or

ga-

niza

cyjn

ej u

e or

az p

owol

nych

de

cyzj

i dot

yczą

cych

pow

ażni

ej-

szyc

h re

form

;–

teor

ia re

żim

ów m

iędz

ynar

odo-

wyc

h po

zwal

ając

a oc

enić

spos

ób

funk

cjon

owan

ia z

różn

icow

anyc

h m

etod

zar

ządz

ania

różn

ymi d

zie-

dzin

ami u

e;

– te

oria

neo

inst

ytuc

jona

lna

pozw

alaj

ąca

ukaz

ać w

ielo

płas

z-cz

yzno

we

zale

żnoś

ci m

iędz

y in

styt

ucja

mi p

raw

nym

i, pr

oce-

dura

mi,

wew

nętrz

nym

i stru

ktu-

ram

i org

aniz

acyj

nym

i i a

ktor

ami

inst

ytuc

jona

lnym

i; –

met

oda

syst

emow

a po

zwal

ając

a od

pow

iedn

io z

anal

izow

ać re

lacj

e m

iędz

y po

szcz

egól

nym

i ele

men

-ta

mi s

yste

mu

polit

yczn

ego

ue

w

aspe

kcie

poz

iom

ym i

pion

owym

; –

met

oda

decy

zyjn

a um

ożliw

iają

-ca

ana

lizow

anie

pro

cesó

w d

ecy-

zyjn

ych

zach

odzą

cych

w ra

mac

h

Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip Czub18u

e, o

d m

omen

tu z

aini

cjow

ania

ok

reśl

oneg

o ro

zwią

zani

a, p

oprz

ez

jego

opr

acow

ywan

ie i

dysk

utow

a-ni

e, d

o os

tate

czne

go u

chw

alen

ia;

– m

etod

a po

rów

naw

cza

pozw

ala-

jąca

na

ocen

ę ro

zwią

zań

orga

ni-

zacy

jnyc

h pr

zyję

tych

na

szcz

eblu

un

ijneg

o sy

stem

u po

lityc

zneg

o po

prze

z ic

h po

rów

nani

e z

pań-

stw

owym

i sys

tem

ami p

olity

cz-

nym

i.

kryzys komunikacji

prof. uW, dr hab. ewa stasiak-jazukiewicz dr marta jas-koziarkiewicz

stra

tegi

a ko

mun

ikac

yj-

na u

nii e

urop

ejsk

iej

obej

muj

ąca

zaró

wno

ro

zwią

zani

a pr

awne

, ins

ty-

tucj

onal

ne, j

ak i

narz

ędzi

a sł

użąc

e za

pew

nien

iu

real

izac

ji pr

awa

dost

ępu

do in

form

acji

obyw

atel

om

pańs

tw c

złon

kow

skic

h;

anal

iza

skut

ków

stra

tegi

i ko

mun

ikac

yjne

j uni

i eu

rope

jski

ej, z

e sz

cze-

góln

ym u

wzg

lędn

ieni

em

dzia

łań

ukie

runk

owan

ych

na m

edia

i śr

odow

isko

dz

ienn

ikar

zy w

pań

stw

ach

czło

nkow

skic

h.

zdia

gnoz

owan

ie

obsz

arów

w p

olity

ce

kom

unik

acyj

nej

i inf

orm

acyj

nej u

nii

Euro

pejs

kiej

mog

ącyc

h w

arun

kow

ać p

owst

anie

kr

yzys

u ko

mun

ikac

ji or

az w

skaz

anie

prz

y-ję

tych

w je

j ram

ach

rozw

iąza

ń m

ając

ych

tem

u pr

zeci

wdz

ia-

łać;

dia

gnoz

a st

anu

obec

nośc

i tem

atyk

i „u

nijn

ej”

w m

edia

ch,

co w

isto

tnym

stop

niu

wpł

ywa

na p

ozio

m

wie

dzy

obyw

atel

i na

jej

tem

at.

Nar

zędz

ia i

rozw

iąza

nia

praw

ne

i ins

tytu

cjon

alne

prz

yjęt

e pr

zez

Uni

ę Eu

rope

jską

w z

akre

sie

polit

yki i

nfor

mac

yjne

j i k

omun

ikac

yjne

j nie

zap

ew-

niaj

ą pe

łneg

o po

info

rmow

ania

ob

ywat

eli p

ańst

w c

złon

kow

-sk

ich

o dz

iała

niu

tej i

nsty

tucj

i, ni

e pr

owad

zą ta

kże

do c

ał-

kow

itego

zlik

wid

owan

ia lu

ki

info

rmac

yjne

j; uw

arun

kow

ane

jest

to, n

ie ja

k by

ło w

XX

w.

brak

iem

ade

kwat

nych

nar

zędz

i i k

once

pcji

prze

kazy

wan

ia

info

rmac

ji, a

le n

adm

iare

m p

rze-

kazy

wan

ych

info

rmac

ji

i cha

osem

info

rmac

yjny

m, k

tóry

je

st p

rzez

to p

owod

owan

y.

– an

aliz

a sy

stem

owa

pozw

ala-

jąca

na

wsk

azan

ie in

styt

ucji

i po

dmio

tów

odp

owie

dzia

lnyc

h za

pr

owad

zeni

e po

lityk

i inf

orm

acyj

-ne

j i k

omun

ikac

yjne

j, ok

reśl

enie

ic

h us

ytuo

wan

ia w

syst

emie

in

styt

ucjo

naln

ym U

E, a

takż

e w

zaje

mny

ch re

lacj

i;–

anal

iza

praw

no-in

styt

ucjo

naln

a sł

użąc

a do

okr

eśle

nia

stra

tegi

i in

form

acyj

nej i

kom

unik

acyj

nej

UE,

a ta

kże

wsk

azan

ia p

rzes

łane

k po

woł

ywan

ia i

celó

w d

ział

ania

w

yspe

cjal

izow

anyc

h je

dnos

tek

odpo

wie

dzia

lnyc

h za

real

izac

ję

wsk

azan

ej st

rate

gii;

– ja

kośc

iow

a an

aliz

a źr

ódeł

w

ykor

zyst

ana

do a

naliz

y da

nych

w

tórn

ych

(sta

tyst

yki e

urob

arom

e-tru

, pod

ejm

ując

e kw

estie

wie

dzy

obyw

atel

i o u

e i i

ch st

osun

ku d

o pr

oces

u in

tegr

acji)

;–

anal

iza

zaw

arto

ści –

iloś

ciow

a an

aliz

a za

war

tośc

i i ja

kośc

iow

a

kryzysy w procesie inteGracJi eUropeJskieJ i sposoby ich przezwyciężania... 19an

aliz

a tre

ści,

prze

prow

adzo

na

w c

elu

ocen

y st

opni

a w

ażno

ści

tem

atyk

i i z

akre

su p

reze

ntac

ji za

gadn

ień

zwią

zany

ch z

funk

cjo-

now

anie

m u

e;–

indy

wid

ualn

y w

ywia

d po

głęb

io-

ny –

wyw

iady

z p

rzed

staw

icie

la-

mi d

zien

nika

rzy

pras

y og

ólno

kra-

jow

ej, d

otyc

zące

stop

nia

wie

dzy

i oce

ny sp

osob

ów p

rzek

azyw

ania

in

form

acji

prze

z st

rukt

ury

i ins

ty-

tucj

e u

e.

Polska wobec kryzysów w ue

dr Renata Mieńkowska-Norkiene

Ana

liza

udzi

ału

Pols

ki

w k

lucz

owyc

h dl

a po

jaw

ieni

a si

ę kr

yzys

u dz

iała

niac

h, p

olsk

a po

lity-

ka e

urop

ejsk

a i t

e je

j ele

-m

enty

, w ra

mac

h kt

óryc

h Po

lska

reag

uje

na sy

tuac

ję

w U

nii i

wpł

ywa

na u

nijn

ą po

lityk

ę w

obec

kry

zysu

; po

nadt

o do

kona

na z

osta

nie

anal

iza

kon

sekw

encj

i kry

-zy

su d

la p

olsk

iej s

ytua

cji

wew

nętrz

nej (

pozy

cji P

O).

udz

iele

nie

odpo

wie

dzi

na p

ytan

ia: j

ak P

olsk

a od

nala

zła

się

w tr

ud-

nym

cza

sie

kryz

ysu,

ja

kie

decy

zje

były

po

dejm

owan

e w

jego

ko

ntek

ście

, jak

pol

ska

wła

dza

reag

ował

a na

kr

yzys

w u

nii j

ako

kwes

tię z

ewnę

trzną

, a

któr

e el

emen

ty k

ry-

zysu

stał

y si

ę cz

ęści

ą po

lityk

i pań

stw

a w

obec

kr

yzys

u z

pom

inię

ciem

u

e?

Od

mom

entu

wej

ścia

do

UE

Pols

ka n

ie ty

lko

ucze

stni

czy

w k

ryzy

sach

, z ja

kim

i sty

ka

się

UE,

ale

takż

e w

pływ

a na

ic

h pr

zebi

eg, s

tara

jąc

się

nim

i w

spół

zarz

ądza

ć, je

śli t

o m

oż-

liwe;

Pol

ska

wyk

orzy

stuj

e w

ty

m c

elu

w sz

czeg

ólno

ści s

woj

e po

dsta

wow

e na

rzęd

zie:

koo

r-dy

nacj

ę po

lityk

i eur

opej

skie

j, al

e ko

rzys

ta ta

kże

z dy

plom

acji

oraz

z n

arzę

dzi p

olity

ki k

rajo

-w

ej; k

ryzy

s fina

nsow

y po

kaza

ł, iż

wie

le z

pow

yższ

ych

narz

ędzi

dz

iała

efe

ktyw

nie,

cho

ć tru

dno

jesz

cze

ocen

ić d

ługo

term

inow

e sk

utki

kor

zyst

ania

z n

ich.

– m

etod

a m

iędz

yrzą

dow

a, a

naliz

a in

styt

ucjo

naln

o-pr

awna

ora

z an

aliz

a de

cyzy

jna

wyk

orzy

stan

e ce

lem

okr

eśle

nia

mie

jsca

Pol

ski

w u

war

unko

wan

iach

kry

zysó

w

w u

e;–

met

oda

kom

para

tyst

yczn

a w

ce

lu z

esta

wie

nia

dzia

łań

Pols

ki

z in

nym

i pań

stw

ami;

– m

etod

y sy

stem

owa

i dec

yzyj

-na

wyk

orzy

stan

e do

dia

gnoz

y po

lski

ego

stan

owis

ka i

sytu

-ac

ji pa

ństw

a po

lski

ego

wob

ec

gene

zy i

isto

ty k

ryzy

sów

w u

e,

co p

ozw

oli n

a sp

raw

dzen

ie, c

zy

i ew

entu

alni

e w

jaki

spos

ób

zmie

niły

się

elem

enty

i ks

ztał

t sy

stem

u pa

ństw

oweg

o, in

styt

u-cj

i, ic

h ko

mpe

tenc

ji, a

takż

e cz

y po

lityc

zne

wyb

ory

na p

ozio

mie

pa

ństw

owym

są p

odyk

tow

ane

wpł

ywem

kry

zysu

w U

E.

Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip Czub20ue w poszukiwaniu miejsca na arenie międzynarodowej

dr anna skolimowskadr Małgorzata Mizerska-Wrotkowska

Wym

iar n

orm

atyw

ny

zew

nętrz

nych

rela

cji U

E,

real

izow

any

w ra

mac

h W

spól

nej P

olity

ki z

agra

-ni

czne

j i B

ezpi

ecze

ństw

a:

– re

lacj

e U

nii E

urop

ejsk

iej

z Am

eryk

ą Ła

cińs

ką, A

fry-

ką P

ółno

cną

i reg

ione

m

blis

kieg

o W

scho

du;

– dy

lem

aty

unijn

ej p

olity

ki

sąsi

edzt

wa.

ana

liza

gene

zy, s

pe-

cyfik

i ora

z m

ożliw

ych

spos

obów

prz

ezw

ycię

-że

nia

kryz

ysu/

prob

le-

mów

w n

orm

atyw

nej

polit

yce

zew

nętrz

nej

UE

na p

rzyk

ładz

ie

anal

izy

rela

cji z

wy-

bran

ymi u

czes

tnik

ami

stos

unkó

w m

iędz

yna-

rodo

wyc

h or

az p

róba

na

kreś

leni

a m

ożliw

ych

kier

unkó

w d

alsz

ego

rozw

oju

norm

atyw

-ne

j toż

sam

ości

UE

w

stos

unka

ch m

iędz

yna-

rodo

wyc

h.

Prow

adze

nie

prze

z u

e no

rma-

tyw

nej p

olity

ki z

ewnę

trzne

j na-

poty

ka p

robl

emy,

któ

re sk

łada

ją

się

na z

jaw

isko

kry

zysu

jej d

o-ty

chcz

asow

ej to

żsam

ości

mię

-dz

ynar

odow

ej o

raz

na p

otrz

ebę

posz

ukiw

ania

mie

jsca

na

aren

ie

mię

dzyn

arod

owej

; na

zjaw

isko

to

skła

dają

się

czyn

niki

: ins

ty-

tucj

onal

no-p

raw

ne (h

ipot

eza

brak

u sp

ójny

ch i

skut

eczn

ych

inst

rum

entó

w o

ddzi

aływ

ania

m

iędz

ynar

odow

ego,

takż

e po

tr

akta

cie

z li

zbon

y), p

olity

czne

(h

ipot

eza

kryz

ysu

idei

, stra

tegi

i, tru

dnoś

ci z

wyp

raco

wan

iem

w

spól

nej,

euro

pejs

kiej

stra

tegi

i st

osun

ków

zew

nętrz

nych

); są

to

takż

e uw

arun

kow

ania

wyn

i-ka

jące

ze

spec

yfiki

por

ządk

u m

iędz

ynar

odow

ego

(hip

otez

a zm

ian

w sy

stem

ie m

iędz

ynar

o-do

wym

, któ

re c

zyni

ą U

E m

niej

at

rakc

yjny

m p

arte

rem

rela

cji).

– in

styt

ucjo

naliz

m so

cjol

ogic

zny

(kon

stru

ktyw

izm

) um

ożliw

iają

-cy

zid

enty

fikow

anie

wsp

ólny

ch

dla

UE

idei

, toż

sam

ości

, nor

m

i zas

ad, c

zyli

norm

atyw

nych

el

emen

tów

„za

kodo

wan

ych”

w

ofic

jaln

ych

doku

men

tach

: oś

wia

dcze

niac

h, d

ekla

racj

ach,

w

spól

nych

stra

tegi

ach

oraz

dys

-ku

rsie

, odn

oszą

cym

się

do d

aneg

o za

gadn

ieni

a, k

tóry

ch n

adaw

cam

i są

prz

edst

awic

iele

inst

ytuc

ji eu

rope

jski

ch;

– m

etod

y ba

daw

cze:

met

oda

poró

wna

wcz

a, m

etod

a an

aliz

y za

-w

arto

ści t

reśc

i, m

etod

a ja

kośc

io-

wej

ana

lizy

dysk

ursu

pub

liczn

e-go

, wyw

iady

pog

łębi

one,

met

oda

scen

ariu

szow

a.

kryzys modernizacyjny

dr anna Wierzchowska dr justyna miecznikowska

dr Kamil Ławniczak

Uję

te w

per

spek

tyw

ie

hist

oryc

znej

klu

czow

e dl

a pr

oces

u m

oder

niza

cji

płas

zczy

zny

funk

cjon

owa-

nia

UE:

–

syst

em in

styt

ucjo

naln

y;

– sy

stem

pra

wa;

–

polit

yki e

kono

mic

zne

i s

połe

czne

;

stw

orze

nie

kata

logu

su

kces

ów, j

ak ró

wni

eż

błęd

nych

dec

yzji

w

zakr

esie

dzi

ałań

mod

er-

niza

cyjn

ych

pode

jmo-

wan

ych

w u

e;ok

reśl

enie

źró

deł i

spo-

sobó

w p

rzez

wyc

ięże

nia

kryz

ysu,

co

wym

aga

kry

zys m

oder

niza

cji t

o ef

ekt

rozw

oju

ue,

któ

ra z

jedn

ej

stro

ny o

siąg

nęła

eta

p sw

ojej

do

jrzał

ości

(Tra

ktat

z L

izbo

ny,

zmia

ny w

kie

runk

u ro

zwią

zań

pona

dnar

odow

ych,

ue

jako

sy

stem

pol

itycz

ny),

z dr

ugie

j je

dnak

nie

dos

toso

wał

a si

ę do

no

wyc

h ok

olic

znoś

ci p

olity

cz-

no-e

kono

mic

znyc

h

– m

etod

y: h

istor

yczn

a, ne

oins

tytu

-cj

onal

na, s

yste

mow

a um

ożliw

iają

ce

prze

śledz

enie

ewol

ucji

proc

esu

mo-

dern

izac

ji w

inte

grac

ji eu

rope

jskie

j;–

anal

iza p

orów

naw

cza z

asto

sow

a-na

cele

m u

zasa

dnie

nia o

dwoł

ania

do

poj

ęcia

mod

erni

zacj

i w o

dnie

-sie

niu

do śr

odow

iska p

onad

naro

-do

weg

o;

kryzysy w procesie inteGracJi eUropeJskieJ i sposoby ich przezwyciężania... 21–

sfer

a po

lityk

i zag

rani

cz-

nej i

bez

piec

zeńs

twa.

ud

ziel

enia

odp

owie

dzi

na p

ytan

ie o

kie

rune

k pr

oces

u in

tegr

acji.

(now

e ro

zsze

rzen

ia, k

onfli

kty

war

tośc

i dem

okra

tycz

nych

, kr

yzys

eko

nom

iczn

y, z

mia

-ny

tożs

amoś

ci sp

ołec

zeńs

tw

euro

pejs

kich

), ro

zwin

ęła

się

stru

ktur

a o

bard

zo a

mbi

tnyc

h za

łoże

niac

h, le

cz z

araz

em o

gra-

nicz

onyc

h m

ożliw

ości

ach

ich

real

izac

ji, e

fekt

em je

st k

ryzy

s m

oder

niza

cyjn

y pr

zeja

wia

jący

si

ę w

bra

ku a

dekw

atne

j ref

orm

y in

styt

ucjo

naln

ej, n

iew

ypeł

nia-

niem

zał

ożeń

pol

ityk

unijn

ych,

sp

adki

em p

opar

cia

dla

idei

in

tegr

acji.

– od

woł

anie

do

dysk

ursu

kon

-st

rukt

ywis

tycz

nego

, defi

niuj

ąceg

o U

E ja

ko sp

ołec

znoś

ć po

lityc

zną,

dl

a kt

órej

cha

rakt

erys

tycz

na je

st

ciąg

ła d

ynam

ika,

pol

egaj

ąca

na

dyfu

zji w

spól

nych

nor

m o

raz

okre

ślan

ia to

żsam

ości

.

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie m

ater

iałó

w p

rzek

azan

ych

prze

z cz

łonk

ów z

espo

łu b

adaw

czeg

o.


W pierwszym etapie pracy została przeprowadzona diagnoza obecności, specyfiki i intensywności kryzysów w Unii Europejskiej (gdzie są generowane zjawiska kryzy-sowe, jakie są konsekwencje zjawisk kryzysowych, prognozowanie interakcji). Pozwo-liło to na sformułowanie pytań badawczych wspólnych i specyficznych dla każdego z obszarów badawczych. W ramach jednodniowego seminarium naukowego dokonano weryfikacji dotychczasowego stanu badań nad kryzysami w UE i sformułowano klu-czowe założenia dla projektu badawczego.

Kolejny etap stanowi analiza dotychczasowych strategii przezwyciężania kryzysów oraz ocena, na ile owe metody niwelowały, a na ile pogłębiały sytuację kryzysową w UE. Zwieńczenie tego etapu badań stanowić będą syntetyczne raporty podsumo-wujące uzyskane przez członków zespołu badawczego wyniki na poziomie poszcze-gólnych płaszczyzn analizy (badanych kryzysów). Następnie w ramach realizowanych prac badawczych zostaną określone obecne płaszczyzny przenikania się i intensyfikacji kryzysów w UE. Przedmiotem dociekań będzie poszukiwanie przyczyn, dla których obecny kryzys jest innego typu i potrzebuje innych rozwiązań. Finalny etap badań bę-dzie miał charakter prognostyczny, w którym zostaną zaproponowane sposoby efek-tywnego przezwyciężania kryzysów w procesie integracji europejskiej. Uzyskane wy-niki badań zostaną zaprezentowane na zorganizowanej ogólnopolskiej konferencji oraz opublikowane w pracy zbiorowej.

Przyjęte w ramach projektu założenie badawcze o kryzysach jako immanentnych składnikach procesu integracji europejskiej oraz wyczerpaniu się dotychczasowych formuł rozwoju potwierdza analiza historyczna procesu integracji europejskiej oraz trwający od kilku lat kryzys gospodarczy. Wywołał on efekt domina, obejmując różno-rodne płaszczyzny funkcjonowania polityk oraz współpracy w ramach UE i uwypuklił ułomność podejmowanych dotychczas działań modernizacyjnych. Zasadność przy-puszczeń ma kluczowe znaczenie dla utworzenia siatki konceptualizacyjnej i opraco-wania metod, umożliwiających przezwyciężanie w przyszłości kryzysów w UE.

Zastosowane metody badawcze

W planowanych badaniach preferowane jest podejście politologiczne, ale wielo-płaszczyznowość przedmiotu badań i obligacje wynikające z weryfikacji hipotezy, a także kompetencje części członków zespołu badawczego warunkują i umożliwiają podejmowanie niezbędnych przedsięwzięć badawczych z perspektywy nauk historycz-

kryzysy w procesie inteGracJi eUropeJskieJ i sposoby ich przezwyciężania... 23

nych, prawnych, ekonomicznych i medioznawstwa. Teoretyczne ramy badań tworzą w pierwszym rzędzie instytucjonalizm historyczny, racjonalizm i konstruktywizm. Za-stosowane zostaną również następujące metody: historyczna, systemowa, porównaw-cza oraz jakościowa analiza treści.

Efekty realizacji projektu

Efekty realizacji projektu można mierzyć w kategoriach formalnych i material-nych. Z punktu widzenia formalnego podjęcie i zrealizowanie przedmiotowych ba-dań doprowadzi do zbudowania interdyscyplinarnego zespołu badawczego, zogni-skowania dyskusji ogólnokrajowej i konfrontacji polskiego środowiska naukowego z badaniami międzynarodowymi dotyczącymi zjawisk kryzysowych w procesach integracji europejskiej.

Z punktu widzenia materialnego zespół badawczy zamierza dostarczyć ustaleń do-tyczących artykulacji uwarunkowań, istoty i następstw kryzysów w procesie integracji europejskiej oraz sposobów ich przezwyciężania. W szczególności z tej perspektywy ukazane zostaną potencjalne scenariusze rozwoju integracji europejskiej.

Finalne wyniki badań zostaną przedstawione w raporcie końcowym oraz w publika-cjach naukowych (dwie prace zbiorowe – zarówno w języku polskim, jak i angielskim). W trakcie realizacji projektu artykuły opracowane przez członków zespołu badawcze-go będą publikowane w periodyku naukowym „Przegląd Europejski” wydawanym przez Instytut Europeistyki Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersy-tetu Warszawskiego. Przygotowane publikacje pozwolą na upowszechnienie wyników badań w Polsce i za granicą oraz na ich kontynuowanie. Wyniki swoich badań człon-kowie zespołu będą także prezentować na organizowanych poza UW ogólnopolskich i międzynarodowych konferencjach naukowych.

The crisis of democracy in Europe

Abstract

the basic thesis of this paper is that integration processes in europe have not only failed to introduce democracy at the eu level, but also hampered the functioning of democracy in the member states. this has led to the crisis of democracy in europe. it is an example of maturing, long-term crisis, essentially stemming from elitist profile of the integration processes. The crisis of democracy in Europe has became even more apparent during the difficult economic situation after 2008.

Key words: democracy, two-tier political system in Europe, democratic legitimacy, constitutional patriotism

Streszczenie

Podstawowa teza niniejszego opracowania głosi, że procesy integracyjne w Europie nie tylko nie zbu-dowały ustroju demokratycznego na szczeblu Unii Europejskiej, ale wręcz utrudniły funkcjonowanie de-mokracji w państwach członkowskich. W ten sposób doprowadziły do kryzysu demokracji w Europie. Jest to przykład dojrzewającego od dawna kryzysu, wynikającego w istocie z elitarnej specyfiki procesów integracyjnych, które niejako „z założenia” omijają procedury demokratyczne. W sytuacji trudności ekono-micznych po roku 2008 kryzys ten jedynie zyskał na wyrazistości.

Słowa kluczowe: demokracja, dwupoziomowy system polityczny w Europie, legitymacja demokratycz-na, patriotyzm konstytucyjny


tomasz Grzegorz Grosseinstytut europeistyki, WdiNP, uniwersytet Warszawski

Kryzys demokracji w Europie1

W swoim opracowaniu odwołuję się do koncepcji dwupoziomowego ładu politycz-nego funkcjonującego w Europie – jednocześnie na szczeblu unijnym i narodowym (Grosse 2012)2. Dlatego deficyt demokracji na poziomie europejskim nieuchronnie wpływa na problemy demokracji narodowej. Na szczeblu europejskim podejmowa-ne są wprawdzie próby zbudowania demokracji, a przynajmniej ograniczenia deficytu demokratycznego3. Nie są one skuteczne. Niekiedy przypominają maskowanie proble-mów lub manipulowanie opinią publiczną w taki sposób, aby kwestie braku demokracji europejskiej przestały być dotkliwe politycznie.

Kryzys gospodarczy uwypuklił z pełną wyrazistością problemy deficytu demokracji w Europie. Okazało się, że obywatele pragną mieć wpływ na decyzje polityczne po-dejmowane na Starym Kontynencie, zgodnie z regułami demokratycznymi. Nie chcą, aby ich uprawnienia były ograniczane lub aby wręcz narzucano im odgórnie, jak mają zachowywać się w kryzysie. Próby odbudowania demokracji w Europie przebiegają dwutorowo: na poziomach narodowym i europejskim. W pierwszym przypadku niejed-nokrotnie odbywa się to ze szkodą dla możliwości podejmowania skutecznych reform antykryzysowych w UE lub przyczynia się do blokowania postępów integracji euro-pejskiej. W kryzysie pojawiło się również zjawisko asymetrycznego oddziaływania


2 Jest to rozwinięcie koncepcji dwupoziomowej gry w odniesieniu do integracji europejskiej, por.: Putnam 1988.

3 Jedną z takich prób było wprowadzenie europejskiej inicjatywy obywatelskiej (w 2012 r.), która umożliwia milionowi obywateli UE pochodzących przynajmniej z siedmiu państw członkowskich zwrócenie się do Komisji Europejskiej z wnioskiem legislacyjnym. Komisja nie ma jednak obo-wiązku wystąpienia z formalnym wnioskiem ustawodawczym na podstawie takiej inicjatywy.

Tomasz Grzegorz Grosse26

kryzysu na demokrację narodową, tzn. w jednych państwach instytucje demokratyczne (tzw. większościowe) odzyskują wpływ na podejmowane decyzje, a w innych wyraź-nie „przegrywają” i są zmuszane akceptować dyktat odgórnie nakładanych warunków politycznych. Z drugiej strony próby niwelowania deficytu demokratycznego są podej-mowane na szczeblu europejskim. W niniejszym tekście analizuję kierunki tych zmian oraz zastanawiam się, czy mogą przyczynić się do rozwiązania tego problemu.

Czy integracja europejska jest procesem demokratycznym?

Analizując zagadnienie deficytu demokratycznego w Unii Europejskiej należy naj-pierw odpowiedzieć na pytanie, czym jest demokracja. Według badaczy tego problemu demokracja jest systemem prawnym, w którym społeczeństwo kontroluje władzę pu-bliczną, opierając się na zasadach równości (Beetham 1994: s. 27–28). Według innej de-finicji jest to system instytucjonalny bazujący na prawie polegający na konkurencyjnie sprawowanej kontroli nad władzami publicznymi. Demokracja opiera się na publicz-nej deliberacji i mechanizmach wyborczych, w ramach których każdy obywatel danej społeczności ma równe prawa wyborcze, a rząd i jego program działania są formuło-wane w oparciu o większość wyłonioną w wyborach (Follesdal 1998). Wspomniane definicje kładą nacisk na konkurencyjny wymiar sprawowania kontroli społecznej nad władzami publicznymi. Owa konkurencja odbywa się w dwóch głównych wymiarach: (a) w debacie publicznej, w której rywalizują alternatywne pomysły programowe doty-czące sprawowania władzy oraz (b) poprzez rywalizację wyborczą między ugrupowa-niami politycznymi, do której członkowie danej społeczności mają powszechny, równy i bezpośredni dostęp.

W Europie – z uwagi na uwarunkowania kulturowe i historyczne – uprawnienia do sprawowania władzy są wiązane z ustrojem demokratycznym. To reguły demokracji, ta-kie jak (1) zasada powszechnych wyborów, (2) prawo do debaty publicznej (i wyboru opcji programowej), (3) rozliczalność polityków sprawujących władzę oraz (4) równość wyborców – są probierzem prawomocności ładu politycznego panującego w Europie (Piattoni 2013). Dzieje się tak nie tyle ze względu na przepisy konstytucji większości krajów europejskich, ale z uwagi na ugruntowane przez historię wartości i przekonania demokratyczne europejskich społeczeństw (Beetham, Lord 1998; Grosse 2006).

Postępy integracji europejskiej opierały się dotąd w największym stopniu na decy-zjach podejmowanych przez elity rządów narodowych (Hooghe 2003). Takie kryteria

kryzys demokracJi w eUropie 27

demokracji, jak debata społeczna lub odwołanie się do demokratycznego werdyktu społeczeństw – były bardzo słabo obecne przy powstawaniu oraz na kolejnych etapach rozwoju integracji europejskiej (Rosato 2011). Co więcej, szereg działań podejmowa-nych na szczeblu unijnym cechuje zjawisko, które można określić mianem zinstytucjo-nalizowanej hipokryzji4. Z jednej strony, w celu zwiększenia legitymizacji społecznej oraz upowszechnienia idei europejskich, deklaruje się otwarcie szerokiej debaty spo-łecznej. Z drugiej zaś poszczególne rozwiązania polityczne są przyjmowane w gronie najbardziej wpływowych (ale stosunkowo wąskich) elit. Zasadniczym problemem in-tegracji europejskiej jest to, że obecnie daleko wykracza ona poza ramy współpracy międzyrządowej praktykowanej w większości innych organizacji międzynarodowych, a jednocześnie nie spełnia warunków stawianych demokratycznym federacjom.

W literaturze przedstawiane są różne przykłady deficytu demokratycznego. Przede wszystkim wskazuje się na dwa asymetryczne procesy zachodzące w Europie (Schmidt 2004, schmidt 2006). Po pierwsze, systematycznie wzrasta znaczenie unii, zarówno w sferze instytucjonalnej i kompetencyjnej, jak również poprzez rozwój prawa euro-pejskiego. Pogłębianiu procesów integracji europejskiej nie towarzyszy jednak porów-nywalny rozwój demokratycznej kontroli nad władzami publicznymi w Unii. Po dru-gie, państwa członkowskie, które mają wysoki poziom legitymizacji demokratycznej, są coraz bardziej ograniczane przez prawo europejskie oraz decyzje władz unijnych. Tracą w ten sposób kontrolę nad niektórymi procesami gospodarczymi i społecznymi na własnym terytorium, a także nie mogą spełnić wielu oczekiwań wyborców.

Uprawnienia suwerennych państw przekazane na poziom europejski przekraczają – jak wcześniej wspomniałem – praktykę stosowaną w innych organizacjach między-narodowych. W szczególności zbyt wielki jest zakres delegacji władzy do instytucji technokratycznych i sędziowskich w Unii. Nie posiadają one żadnego mandatu demo-kratycznego, a w wielu sprawach mają autonomiczny status w stosunku do instytu-cji międzyrządowych. Wspomniane instytucje potrafią wpływać na rozwój integracji europejskiej poza wolą polityczną państw, co przybiera postać „pełzającej” ekspansji kompetencyjnej (competency creep) (Bailey 2006). Mogą także monitorować działania państw członkowskich, przede wszystkim w zakresie implementowania prawa euro-pejskiego, a niekiedy nawet narzucać im rozstrzygnięcia prawne. W ten sposób struktu-ry technokratyczne Unii przestają pełnić rolę instytucji delegacyjnych, którym państwa okresowo i warunkowo powierzyły określone zadania i które w założeniach powinny

4 Na temat zinstytucjonalizowanej hipokryzji w procesach integracji europejskiej: Iankova, Kat-zenstein 2003.


być podporządkowane władzy rządów. Stają się natomiast coraz bardziej niezależnym graczem politycznym na scenie europejskiej, który w pewnych sytuacjach staje się „kontrolerem” państw, a więc faktycznie posiada nadrzędną pozycję polityczną. Do-datkowymi zarzutami są: niewystarczający zakres transparentności funkcjonowania instytucji europejskich, a także brak odpowiedniej kontroli i rozliczalności urzędników unijnych przez wyborców (risse, kleine 2007).

Przykładem wspomnianych procesów jest wzrastająca dysproporcja między rosną-cą władzą instytucji wykonawczych w Unii oraz słabnącym znaczeniem parlamentów narodowych, które w coraz mniejszym stopniu kontrolują władzę wykonawczą (An-dersen, burns 1996; raunio 1999). Szacuje się, że od 60 nawet do 80 proc. wszystkich regulacji przyjmowanych przez parlamenty krajowe są wypracowane na poziomie eu-ropejskim. W ten sposób rola narodowych posłów jest zredukowana jedynie do wpro-wadzenia regulacji unijnych do krajowego porządku prawnego. Rodzi to niezadowole-nie większości polityków w parlamentach krajowych. Prowadzi również do powstania dysonansu legitymizacyjnego między rosnącymi uprawnieniami instytucji wspólnoto-wych a malejącymi uprawnieniami legislatur krajowych (Andersen, Burns 1996).

Zbliżonym argumentem jest przekonanie, że decyzje Unii w dużej części nie tyl-ko nie uzyskują odpowiedniej akceptacji większości społeczeństw europejskich, ale nierzadko mogą nawet nie służyć ich interesom. System instytucjonalny w Unii oraz skomplikowane procedury decyzyjne sprzyjają natomiast wywieraniu wpływów przez grupy interesów, które reprezentują mniejszość społeczną. W narodowych systemach politycznych są one w dużo większym stopniu równoważone przez wpływy partii poli-tycznych wyłanianych w demokratycznych wyborach oraz przez kontrolę parlamentów nad władzą wykonawczą. Natomiast w Unii mogą skutecznie lobować za korzystnymi dla siebie rozwiązaniami lub blokować decyzje mające większościowe poparcie spo-łeczne (Scharpf 1999; Tsebelis 2002).

Jest to związane ze słabością demokratycznej reprezentacji w Unii, a więc niewy-starczającą legitymizacją „na wejściu” procesu decyzyjnego (tzw. input legitimacy) (Weiler 2013). W unii nie ma ani wspólnoty politycznej (demos), ani odpowiednich instytucji wyborów bezpośrednich (wyjątek wyborów do Parlamentu Europejskiego – który ma jednak poważne niedoskonałości standardów demokratycznych – omówię w dalszej części opracowania). Łączy się to z brakiem mechanizmu tzw. rozliczalności władz (accountability), a więc możliwości weryfikowania obietnic polityków poprzez cykliczny mechanizm wyborczy. Według niektórych opinii, jednym z podstawowych problemów instytucji europejskich jest właśnie niewystarczający poziom odpowie-


dzialności władz europejskich przed obywatelami (Risse, Kleine 2007). Nie wiedzą oni zazwyczaj, kto jest odpowiedzialny za poszczególne zadania w unii. dodatkowo nie ma klarownych mechanizmów politycznej odpowiedzialności za decyzje podejmo-wane na szczeblu europejskim. Właściwie jedynym sposobem rozliczania tych decyzji są wybory i referenda przeprowadzane na szczeblu krajowym. Są one bardzo niedo-skonałe. Nie zawsze bowiem politycy krajowi odpowiadają za decyzje podejmowane na szczeblu unijnym, a wybory i referenda w sprawach europejskich niejednokrotnie skupiają się na „rozliczaniu” polityków za działania podejmowane na arenie krajowej.

Innym argumentem, wskazującym na deficyt demokratyczny, jest brak odpowied-niej rywalizacji politycznej w unii. Nie chodzi przy tym o brak europejskich partii politycznych. Takie formalnie istnieją, choć nie uczestniczą w wyborach powszech-nych. Niewystarczająca jest konkurencja między alternatywnymi pomysłami poli-tycznymi. Wybory do Parlamentu Europejskiego są, jak wcześniej wspomniałem, poświęcone głównie tematyce krajowej. Referenda dotyczące spraw europejskich to głównie głęboko zanurzone w wewnętrznej sytuacji politycznej i ekonomicznej w danym kraju plebiscyty popularności Unii Europejskiej (Taggart 2006). Dlatego też stwarzają one możliwości kontestowania Unii lub jej aprobaty, a nie dyskutowa-nia o alternatywnych rozwiązaniach merytorycznych dotyczących integracji europej-skiej (Follesdal, hix 2006).

Czy integracja ogranicza demokrację w państwach członkowskich?

Coraz częściej pojawia się opinia, że integracja europejska nie tylko nie potrafi rozwiązać problemu deficytu demokratycznego na szczeblu unijnym, ale jednocześnie wpływa na coraz większe trudności funkcjonowania demokracji na poziomie narodo-wym (Schmidt 2004, Schmidt 2006). Jest to związane ze zjawiskami, które poniżej wyjaśnię. Władze krajowe odpowiadają przed wyborcami za polityki publiczne, lecz mają na nie coraz mniejszy realny wpływ. Ponoszą również konsekwencje polityczne za ogólną sytuację gospodarczą i społeczną, która coraz słabiej jest przez nich kon-trolowana, m.in. z uwagi na przeniesienie niektórych kompetencji na poziom unijny. Ponadto politycy krajowi są zobowiązani do wdrażania prawa lub polityk europejskich, mogące być sprzeczne z ich deklaracjami programowymi. Wymienione zjawiska pod-ważają zaufanie wyborców zarówno do kolejnych ekip politycznych, jak również de-mokratycznego ładu ustrojowego.


Według badaczy, problem deficytu demokratycznego wynikającego z członkostwa w Unii, jest silniej odczuwany w krajach unitarnych aniżeli federacjach (Schmidt 2005). Jest to związane z tym, że społeczeństwa w państwach federalnych są bardziej przyzwyczajone do wielopoziomowych instytucji politycznych i „dzielonej” suwe-renności między różnymi poziomami władz publicznych. Ponadto decydenci krajo-wi czasami „lansują” określone rozwiązania merytoryczne na szczeblu europejskim doskonale wiedząc, że w krajowej debacie publicznej mieliby ogromne trudności z ich wypromowaniem. Takie działania stanowią przykład świadomego „uciekania” od krajowej deliberacji i oceny politycznej wyborców. Służą także wprowadzaniu nie-popularnych rozwiązań do systemu krajowego wykorzystując narzędzia unijnych po-lityk. Z tym związane jest „przerzucanie” odpowiedzialności za niepopularne decyzje na Unię, co przyczynia się do spadku zaufania społecznego do integracji europejskiej. W ten sposób praktyka wzajemnych relacji politycznych między poziomem narodo-wym i unijnym może negatywnie wpływać na ocenę zarówno elit krajowych (i demo-kracji w państwach członkowskich), jak również opinię wobec integracji europejskiej.

Czy „zapożyczenie” demokracji z państw członkowskich jest wystarczające?

Autoryzacja polityczna dla systemu władzy w Unii jest dokonywana na poziomie narodowym, wykorzystując narodowe instytucje demokratyczne. Legitymizacja Unii jest więc niejako „zapożyczona” z systemów funkcjonujących w państwach członkow-skich. Dotyczy to dwóch podstawowych płaszczyzn funkcjonowania demokratycznej kontroli nad władzą, tj. debaty publicznej oraz wyborów powszechnych. Podstawą „zapożyczonej” demokratyzacji UE są wybory do władz krajowych. Oznacza to, że autoryzację społeczną w Unii mają przede wszystkim takie instytucje, które grupują przedstawicieli krajowych władz wykonawczych, a więc instytucje międzyrządowe.

Owe „zapożyczenie” z systemów narodowych jest słabszym sposobem demokra-tycznej autoryzacji polityk i władz publicznych w UE, aniżeli bezpośrednie metody kontroli władz stosowane w ramach narodowej wspólnoty politycznej (Scharpf 1999). Należy przy tym zwrócić uwagę na specyfikę podejmowania decyzji w Radzie i in-nych instytucjach międzyrządowych. Cechuje je przede wszystkim dyskrecjonalność negocjacji dyplomatycznych. Uznaje się, że zwiększenie otwartości tych negocjacji przed opinią publiczną mogłoby skutkować ograniczeniem możliwości osiągnięcia de-


cyzji oraz znaczącym wydłużeniem procesu negocjacyjnego (Curtin 1995; Lord 1998: s. 88). Niewystarczająca transparentność procesu decyzyjnego w instytucjach mię-dzyrządowych jest jednak uznawana za jedną z przyczyn deficytu demokratycznego w unii europejskiej (héritier 2003).

Logika „zapożyczenia” powoduje, że głównymi aktorami w Europie są państwa członkowskie, a nie obywatele. Dlatego demokratyczna zasada równości głosów stosu-je się do państw, a nie kryterium demograficznego (Neyer 2010). Wspomniana zasada przyczyniała się do ograniczonego stosowania możliwości „przegłosowywania” po-szczególnych krajów w instytucjach międzyrządowych (Neyer 2004). Jest to również związane z koniecznością implementowania wynegocjowanych rozwiązań przez rzą-dy narodowe (trudniej jest wdrażać regulacje, kiedy została ona podjęta wbrew opinii demokratycznie wybranych władz państwowych). Rządy starały się więc ograniczać sytuacje, które prowadziłyby do przyjmowania rozwiązań sprzecznych z żywotnymi interesami poszczególnych krajów. Wprowadzenie w coraz szerszym zakresie zasady głosowania większościowego w Radzie i innych instytucjach międzyrządowych może zmienić jednak tę praktykę. Tym samym podważy demokratyczną zasadę równości państw w instytucjach międzyrządowych Unii.

W trakcie procesu negocjacyjnego w Radzie kluczowe znaczenie mają kraje dysponują-ce największym potencjałem politycznym (liczbą głosów), a także największą sprawnością dyplomatyczną do zawierania porozumień politycznych (Bailer 2010). Najsilniejsze kra-je mają więc odpowiedni potencjał do „lansowania” określonych rozwiązań politycznych i instytucjonalnych. Właśnie dlatego uznaje się, że największy wpływ na kierunek rozwoju Unii mają Niemcy i Francja oraz w mniejszym stopniu pozostałe duże kraje członkow-skie (Cichocki 2004; Krotz, Schild 2013). Natomiast kraje mniejsze, dla obrony własnych interesów, wykorzystują głównie możliwości targu dyplomatycznego oraz ewentualnego uczestniczenia w koalicjach blokujących. W sytuacjach patowych kraje najsilniejsze mają jednak stosunkowo duże możliwości „wymuszania” kompromisu. Przykładem takich roz-wiązań są rokowania finansowe, w których płatnicy netto mają szerokie pole oddziaływania na kraje korzystające z pomocy finansowej Unii (Golub 2012). Inną formą nacisku jest możliwość podjęcia współpracy przez wybraną grupę krajów z pominięciem tych, które oponują przeciwko określonym rozwiązaniom politycznym. Umożliwia to procedura tzw. wzmocnionej współpracy w ramach UE, ale jest też możliwe w wyniku przyjmowania traktatów poza prawem europejskim (czego przykładem jest tzw. pakt fiskalny) (Ondarza 2013). Kolejną możliwością jest odwołanie się do opinii publicznej, zwłaszcza obnażając egoistyczne motywy „opornych” krajów członkowskich.


Stopniowe odchodzenie od zasady równego traktowania głosów państw w kierunku uwzględniania czynnika demograficznego faworyzującego najludniejsze kraje człon-kowskie zwiększa deficyt demokratyczny w instytucjach międzyrządowych UE. Tak jak wspomniałem – logika legitymizacyjna tych instytucji odwołuje się do równego statusu państw członkowskich, a nie do mechanizmu większościowego wynikającego z bezpośredniego aktu wyborczego (Weiler 2005). Zwiększenie zakresu spraw objętych głosowaniem kwalifikowaną większością w traktacie lizbońskim, a zwłaszcza wpro-wadzenie zasady podwójnej większości, podnoszą rangę kryterium demograficznego. Wspomniane zmiany usprawnią zapewne funkcjonowanie Unii i będą korzystne dla najludniejszych krajów, ale naruszają zasadę sankcjonującą prawomocność instytucji międzyrządowych.

Iluzja demokracji parlamentarnej w Unii Europejskiej

Obecny model ustrojowy Unii Europejskiej ma postać hybrydową, czyli łączy komponent międzyrządowy (konfederacyjny), technokratyczny i federacyjny (Gros-se 2008b, rozdz. 4). Najważniejszą instytucją, mającą budować federacyjny charakter Unii, jest Parlament Europejski. Jednym z głównych celów, dla którego został powo-łany, to poprawa demokracji we Wspólnocie. Właśnie dlatego jego przedstawiciele są wyłaniani w wyborach powszechnych, a jednocześnie kolejne zmiany traktatowe przynoszą wzmocnienie władzy tej instytucji w procesie decyzyjnym w UE (zwłaszcza w trakcie tworzenia prawa europejskiego). W ten sposób decydenci europejscy starają się powiązać poprawę legitymacji politycznej ze zwiększeniem realnej władzy Parla-mentu i w odniesieniu do systemowego kontekstu federacyjnego.

W stosunku do próby niwelowania deficytu demokratycznego w Europie są stawia-ne jednak poważne zarzuty. Uznaje się , że nie istnieje demos europejski, czyli jednolita wspólnota polityczna, mająca własną tożsamość i interesy w Europie (White 2011). Są natomiast wspólnoty narodowe, które mają identyfikacje i interesy nadrzędne wobec europejskich. Brakuje ogólnoeuropejskiej debaty, która pozwalałaby identyfikować in-teresy i wyłonić opcje programowe dotyczące spraw europejskich (Bellamy, Castiglio-ne 2013). Nie ma mediów europejskich, będących platformą dla tego typu debaty. Bra-kuje także ogólno-europejskich organizacji obywatelskich. Te zaś, które istnieją, mają dość ograniczony wpływ na kształtowanie opinii publicznej (w skali ogólnoeuropej-skiej), jak również są bardzo silnie uzależnione od finansowania z instytucji unijnych


(Bellamy, Castiglione 2013, s. 219). To powoduje, że nie można ich traktować jako przejaw oddolnego kształtowania europejskiego społeczeństwa obywatelskiego, a bar-dziej jako „tubę” informacyjną lub promocyjną instytucji europejskich. Również partie europejskie nie są aktorami takiej dyskusji programowej i w zasadzie nie uczestniczą w wyborach do PE. W tych wyborach biorą natomiast udział partie narodowe i dotyczą one przede wszystkim spraw wewnątrz-krajowych. Dodatkowo wybory europejskie są traktowane jako drugorzędne w stosunku do tych krajowych i najczęściej mają znacz-nie niższą frekwencję wyborczą (Hix, Marsh 2011).

Zasoby federacji europejskiej są więc zalążkowe. Konstrukcja ustrojowa PE po-woduje, że instytucja ta przyczynia się dopiero do „odgórnego” tworzenia przyszłej federacji, aniżeli jest jej emanacją lub „oddolnie” wyłonioną reprezentacją. Dlatego zastanawiając się nad tym aspektem ustroju UE posługuję się określeniem quasi-fe-deracji. Projekt europejski bazuje w dalszym ciągu na transeuropejskich i ponadna-rodowych elitach politycznych, a mniej na klarownie ukształtowanej reprezentacji wyborców. Trudno w związku z tym mówić o możliwości bardziej efektywnego (niż w instytucjach konfederacyjnych) wyłaniania interesów wspólnych dla całej UE. W Parlamencie mamy do czynienia z amalgamatem interesów narodowych, instytucjo-nalnych interesów PE i elit transeuropejskich, funkcjonujących w tej instytucji (Jensen, Winzen 2011). Parlament ma dość ograniczone możliwości prowadzenia deliberacji o sprawach europejskich, a zwłaszcza oddziaływania w tym kierunku na opinię pu-bliczną i debaty polityczne prowadzone w państwach członkowskich (Bellamy, Ca-stiglione 2013: s. 214-215). Systematyczne wzmacnianie kompetencji PE nie usuwa wspomnianych problemów i deficytu demokracji „na wejściu” procesu politycznego. Legitymacja, odwołująca się do mechanizmów federacyjnych, jest więc w dalszym ciągu słaba. Działania wzmacniające rolę PE w procesie decyzyjnym w Unii pozostają tym samym bardziej w sferze marketingu politycznego, aniżeli rzeczywistego wzmoc-nienia autoryzacji demokratycznej ue.

Próby wzmacniania parlamentów narodowych

Zasada pomocniczości (lub subsydiarności) wprowadzona traktatem z Maastricht (1992) była wyrazem wzrastającej niechęci do ekspansji kompetencyjnej Wspólnoty, a zwłaszcza coraz większego przekazywania władzy instytucjom technokratycznym i sądowniczym na szczeblu europejskim (Craig 2012; Grosse 2014). W ten sposób


niektóre rządy starały się blokować rozwój „systemu regulacyjnego” opierającego się na metodzie wspólnotowej, jak również przeciwdziałać tendencjom federalistycznym w Europie. Wspomniana zasada została bardzo „oszczędnie” zapisana w kolejnych traktatach i była w ograniczonym stopniu (jak twierdzą niektórzy eksperci: „niewystar-czająco serio”) stosowana przez instytucje technokratyczne i sądownicze UE (Barber 2005; arnull et al. 2006). Wspomniana tendencja prawna była traktowana przez przed-stawicieli wspomnianych instytucji jako ustępstwo wobec niektórych państw człon-kowskich i zwolenników rozwiązań międzyrządowych (konfederacyjnych). Chodziło jednak o to, aby nie zatrzymała dotychczasowych procesów integracyjnych. Służyła więc bardziej celom marketingowym i promocji kolejnych zmian traktatowych aniżeli realnej zmianie ustrojowej w ue.

Wzmocnienie roli parlamentów narodowych w Traktacie z Lizbony (2007) nawią-zuje wprost do zasady pomocniczości. Jest więc wyrazem wcześniej opisanych tenden-cji politycznych w ue. zmierza w kierunku konfederacyjnej logiki legitymizacyjnej, której podstawą jest proces wyborczy dokonujący się w państwach członkowskich. Według tej logiki podstawowe znaczenie w polityce europejskiej powinny mieć rządy narodowe, a rola kontrolna parlamentów narodowych w tym obszarze powinna na-wet wzrastać. Tym bardziej, że dotychczasowy rozwój integracji charakteryzował się słabnącym znaczeniem parlamentów narodowych, które w coraz mniejszym stopniu kontrolowały władzę wykonawczą (Andersen, Burns 1996; Raunio 1999).

Zgodnie z przepisami Traktatu z Lizbony (TUE: art. 12) parlamenty w państwach członkowskich mają przyczyniać się do prawidłowego funkcjonowania Unii. W tym celu powinny otrzymywać od instytucji unijnych informacje oraz projekty aktów usta-wodawczych, uczestniczą w ocenie realizacji polityk europejskich w ramach prze-strzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Biorą także udział w procedurach zmiany traktatów, oceniają wnioski o przystąpienie do UE oraz współpracują z PE. Oprócz tego czuwają nad poszanowaniem zasady pomocniczości (co jest określane jako „mechanizm wczesnego ostrzegania”) (Protokół nr 2: s. 206–209; Tomaszyk 2012). Według tej procedury parlamenty narodowe mogą utrudniać przyjęcie legislacji w UE, jeśli, w opinii dużej części, spośród nich łamie ona wspomnianą zasadę. Chodzi zwłaszcza o blokowanie takich regulacji, które przekazują instytucjom unijnym kom-petencje państw członkowskich niezgodnie z zapisami traktatowymi.

Większość ekspertów uznaje nowe kompetencje parlamentów narodowych za minimalne (Kiiver 2008; Raunio 2010; Cooper 2012). Przykładowo „mechanizm wczesnego ostrzegania” odnosi się wyłącznie do regulacji powiązanych z zasadą po-


mocniczości. Oznacza to, że parlamenty nie mogą blokować wszystkich regulacji UE, ale tylko takie, które w ich opinii naruszają kompetencje państw członkowskich. Po-nadto nie mogą wpływać na zmianę treści regulacji, np. inicjując propozycje dotyczą-ce ich zawartości. Mają prawojedynie zgłaszać tzw. uzasadnione opinie do proponowa-nych przepisów i w ten sposób utrudniać ich przyjęcie przez organy UE. Dodatkowo potrzebne jest wysokie poparcie takiego wniosku wśród parlamentów narodowych: 1/3 legislatur jest formalnie potrzebna dla wymuszenia zajęcia się danym problemem przez Komisję Europejską (otrzymuje ona wówczas tzw. żółtą kartkę). Natomiast wspar-cie połowy parlamentów jest niezbędne dla skierowania ich zastrzeżeń do Rady i Par-lamentu Europejskiego (tzw. pomarańczowa kartka). Komisja jest zobowiązana przed-stawić pisemne wyjaśnienia parlamentom narodowym, choć może utrzymać wcześniej proponowane zapisy w niezmienionej formie. W przypadku otrzymania „pomarańczowej kartki” wątpliwości krajowych legislatur rozstrzygają Rada i Parlament Europejski.

Dodatkowym problemem jest to, że procedura przewidziana w traktacie daje par-lamentom jedynie osiem tygodni na zgłoszenie zastrzeżeń. Biorąc pod uwagę dość słabo rozwiniętą współpracę międzyparlamentarną, a także ograniczone zaintereso-wanie ze strony krajowych ustawodawców dla spraw europejskich – jest to uzna-wane za bardzo krótki okres (Cooper 2012: s. 449). Należy także wziąć pod uwagę duży zakres legislacji przyjmowanej na szczeblu europejskim. W samym 2010 r. ocenie w zakresie stosowania zasady pomocniczości podlegały co najmniej 82 pro-jekty regulacji. Ponadto bardzo duża część legislacji europejskiej jest przyjmowana w pierwszym czytaniu (m.in. w wyniku nieformalnych konsultacji Pe, rady i ko-misji), co zasadniczo zmniejsza możliwości uruchomienia „mechanizmu wczesnego ostrzegania” (Farrell, Héritier 2004). Formalne zainicjowanie wspomnianej procedu-ry i przyznanie Komisji „żółtej” lub „pomarańczowej karki” będzie zapewne rzad-kie. Praktyka przyniosła pierwsze wypadki przyznania „żółtej kartki”, co wywołało efekt polityczny i skłoniło Komisję do wycofania projektu rozporządzenia (Adamiec 2012). Niemniej Komisja traktuje omawiany mechanizm raczej jako luźną formułę dialogu politycznego z parlamentami narodowymi aniżeli element ustrojowej zmiany w polityce europejskiej (Craig 2012: s. 85).

Traktat z Lizbony wymienia dwa typy suwerena w UE (TUE: art. 10). Jest to pod-stawa dla funkcjonowania demokracji przedstawicielskiej w Unii. Pozwala również ocenić jakość legitymizacji politycznej dla instytucji unijnych. Pierwszym rodzajem suwerena są państwa członkowskie. Są one reprezentowane w instytucjach między-rządowych, a ich wpływ polityczny odnosi się do konfederacyjnej logiki legitymiza-


cyjnej. Drugim suwerenem są obywatele UE, którzy posiadają swoich reprezentantów w Parlamencie Europejskim, co nawiązuje do federacyjnej logiki legitymizacyjnej. traktat nie przewiduje, aby dodatkowym sposobem reprezentacji obywateli w polityce europejskiej były parlamenty narodowe. Pozycja ustrojowa tych legislatur w UE jest więc słaba, a nowe kompetencje są mało skuteczne. Dlatego nie można ich uznać za „wirtualną trzecią izbę” procesu legislacyjnego w UE, jak sądzą niektórzy eksperci (Cooper 2012). To wszystko sprawia, że obecnie w niewielkim stopniu przyczyniają się do poprawy jakości demokracji w UE.

Choć formalne kompetencje parlamentów narodowych na arenie europejskiej są nadal niewielkie, to jednak rośnie ich nieformalna siła polityczna. Parlamenty definiują pomocniczość szerzej niż wynikałoby to z literalnej definicji traktatowej (TUE: art. 5) (Adamiec 2012, s. 34). Istnieją dowody na to, że Komisja uwzględnia zastrzeżenia tych parlamentów nawet wówczas, kiedy nie spełniają wymogów przewidzianych w „me-chanizmie wczesnego ostrzegania” (Cooper 2012: s. 452; Craig 2012: s. 79). Dotyczy to zwłaszcza opinii legislatur z największych państw członkowskich, a więc z takich, które w okresie kryzysu gospodarczego po roku 2008 wyraźnie zyskują na znaczeniu politycznym. Wzmacnia to ich (nieformalną) rolę w polityce europejskiej. Może to także prowadzić do silniejszego „różnicowania jakości demokracji” między państwami o silnych wpływach w UE, a tymi mającymi mniejsze znaczenie na arenie unijnej.

Bezpośrednim skutkiem omawianych zmian w traktacie lizbońskim jest wprowa-dzenie reorganizacji pracy parlamentów narodowych. dotyczy to przede wszystkim wzmocnienia ich zaplecza administracyjno-eksperckiego, a także instytucji niezbęd-nych dla prowadzenia bieżących konsultacji zarówno między sobą, jak i z instytucjami unijnymi (głównie Komisją i PE). Można spodziewać się stopniowej odbudowy po-zycji politycznej parlamentów na scenie krajowej. Dotyczy to zwłaszcza zwiększenia ich kontroli nad polityką europejską rządu, a także prowadzenia deliberacji na temat kierunków tej polityki. W ten sposób krajowe legislatury potrafią w większym stopniu skupiać swoje działania na identyfikowaniu interesów narodowych w polityce europej-skiej, planowaniu strategii europejskiej państwa, jak również egzekwowaniu tej strate-gii na własnych rządach.

Wprowadzone w Lizbonie zmiany sprzyjają tendencjom konfederacyjnym w pro-cesach integracyjnych. Wzmacniają artykulację interesów narodowych w debacie publicznej i ich silniejsze eksponowanie na arenie europejskiej. Jak wcześniej wspo-mniałem – nowe kompetencje parlamentów narodowych mogą przyczynić się do spowolnienia ekspansji kompetencyjnej metody wspólnotowej, jak również ograni-


czyć ewolucję ustroju Unii w kierunku federacyjnym. Będą one raczej wzmacniały te tendencje polityczne w Europie, które sprzyjają rozwiązaniom konfederacyjnym. Takie postępowanie współgra z tendencjami okresu kryzysu, czyli odbudową znacze-nia instytucji międzyrządowych i politycznej roli największych państw członkowskich. Z tych wszystkich powodów niektórzy eksperci są zaniepokojeni obecnie zachodzący-mi zmianami w Unii, krytykują wzmacnianie roli krajowych parlamentów w polityce europejskiej (kiiver 2006; raunio 2007).

Próba demokratyzacji instytucji technokratycznych

Według doktryny wiarygodności (ang. credibility) dla możliwości prowadzenia efektywnej i przewidywalnej polityki w długim okresie, niezbędne jest ograniczenie wpływu instytucji większościowych (czyli wyłanianych w trakcie wyborów), a tym samym zmniejszenie wpływu demokracji w niektórych obszarach spraw publicznych (Majone 1996; Majone 1994). Ma to na celu wyeliminowanie decyzji doraźnych, zwią-zanych z cyklem wyborczym. Ma również zapewnić strategiczny kierunek podejmo-wanych decyzji i ich niezmienność pod wpływem zmiany nastawienia elektoratu. Do-datkowo instytucje technokratyczne (agencyjne) mają z założenia wypełniać zadania służące interesom całej wspólnoty, a nie jedynie interesom większościowym, wynika-jącym z aktualnej konfiguracji politycznej. Powołanie Komisji Europejskiej (KE) było właśnie próbą zbudowania „wiarygodnego” ośrodka, który reprezentowałby interes całej Wspólnoty, a jednocześnie bezstronnie egzekwował przyjęte przez polityków de-cyzje i zobowiązania.

komisja posiada kompetencje w odniesieniu do inicjowania regulacji i polityk eu-ropejskich, a także zapewnienia ich skutecznej implementacji przez kraje członkow-skie. Uznaje się, że nie ma jednak wystarczającej legitymizacji demokratycznej dla swoich działań (Tsoukalis 2003: s. 24–34). W związku z tym KE podejmuje szereg ini-cjatyw, mających zmniejszyć deficyt demokratyczny, m.in. powołuje różnorodne fora konsultacji społecznych, zwiększa przejrzystość swoich działań przed opinią publicz-ną, włącza organizacje społeczne oraz samorządy terytorialne w realizowanie polityk europejskich itp. Opisane przedsięwzięcia stanowią dla niektórych specjalistów próbę demokratyzacji polityk unijnych (tzw. democratic experimentalism) (eberlein, kerwer 2004). Według innych opinii są natomiast próbą zastąpienia mandatu demokratycznego przez alternatywne formy autoryzacji społecznej. Zamiast do instytucji większościo-


wych i powszechnych wyborów („na wejściu” procesu politycznego) odwołują się one do zwiększenia partycypacji społecznej w bieżących pracach Unii oraz zapewnienia efektywności wdrażania polityk europejskich (a więc „na wyjściu” procesu polityczne-go) (Bailey 2006; Grosse 2008a). Budują więc nowy typ społecznej legitymizacji dla integracji europejskiej, a zwłaszcza dla sposobu działania i kierunków politycznych podejmowanych przez instytucje administracyjne w Unii. Dlatego można określić te działania mianem legitymizacji technokratycznej (Grosse 2008a). W ten sposób komi-sja stara się podnieść sprawność zarządzania politykami europejskimi i jednocześnie zyskać aprobatę społeczną. Sukces tego przedsięwzięcia umożliwiłby rozwój integracji europejskiej bez potrzeby budowania demokratycznych instytucji federalnych, a także zmniejszając wpływy polityczne ze strony państw członkowskich i krajowej polityki wyborczej.

Ważnym aspektem wspomnianych działań jest inspirowanie debaty publicznej do-tyczącej prac KE. Konsultacje prowadzone z organizacjami obywatelskimi są sterowa-ne przez Komisję, która m.in. decyduje o ich ramach organizacyjnych, problematyce dyskusji, a także w dużym stopniu o podmiotach uczestniczących w debacie (Mahoney 2004; Broscheid, Coen 2003). Podstawą prawną tych konsultacji są jedynie ogólne regulacje. To zwiększa zakres swobody działań Komisji w zależności od własnych preferencji merytorycznych i politycznych (Bouwen 2007). Konsultacje dostarczają ważnych informacji niezbędnych do procesu przygotowywania polityk i regulacji UE, a także przydatnych przy monitorowaniu ich późniejszej implementacji. Proces konsul-tacyjny jest w związku z tym dwustronny. Z jednej strony – korzysta z niego Komisja Europejska, z drugiej – różnorodne grupy interesu uzyskują możliwości przedstawienia własnych racji i wpływania na decyzje wypracowywane przez Komisję. Oprócz tego konsultacje umożliwiają identyfikację potencjalnych trudności, jakie mogą pojawić się w procesie legislacyjnym. Wreszcie, co być może najbardziej istotne, służą uzasad-nianiu i wzmocnieniu stanowiska ke w trakcie procesu decyzyjnego, w tym wobec państw członkowskich i innych instytucji wspólnotowych.

Sposób konsultacji preferowany w instytucjach europejskich jest, według eksper-tów5, stosunkowo słabo zinstytucjonalizowany, nie gwarantuje partnerom społecznym uprawnień decyzyjnych (tzw. pozycji veto players), uprzywilejowuje interesy admini-stracji, najsilniejszych (tj. najbogatszych) organizacji lobbystycznych lub organizacji preferowanych przez technokrację, a także ogranicza zakres partycypacji do elit eks-

5 Szerzej na temat transnarodowego pluralizmu: Streeck, Schmitter 1991; także na temat plurali-zmu elitarnego: Coen 1997, Coen 2007.


perckich lub wywodzących się z sektora pozarządowego. Słabość debaty publicznej na szczeblu unijnym oraz elitarność partycypacji społecznej w niewielkim stopniu le-gitymizują UE (Schmidt 2004; Weiler 2013). Dowodzi to nieskuteczności działań in-spirowanych przez unijną administrację mających na celu zbudowanie alternatywnego względem demokracji sposobu autoryzacji społecznej dla Unii Europejskiej.

W procesie konsultacji społecznych, inicjowanych przez KE, biorą udział przede wszystkim środowiska eksperckie, instytucje reprezentujące interesy biznesu i orga-nizacje obywatelskie (Mahoney 2004). Jak wcześniej wspomniałem, dominującą rolę odgrywają przy tym organizacje reprezentujące wielki biznes europejski i globalny. Badania wskazują, że wpływ organizacji pozarządowych na kwestie gospodarcze, w tym dotyczące funkcjonowania wspólnego rynku jest znikomy, nawet jeśli wspo-mniane organizacje uczestniczą formalnie w konsultacjach (Dür, De Bièvre 2007).

rozwój demokratycznego eksperymentalizmu (democratic experimentalism) jest bezpośrednio związany z rywalizacją polityczną Komisji Europejskiej z innymi insty-tucjami wspólnotowymi. Wydaje się być również powiązany z szerszą wizją przyszło-ści Europy preferowaną przez unijną administrację, która czyni z instytucji technokra-tycznych i sądowniczych UE podstawę dalszej integracji. Ilustracją tej tezy mogą być spory kompetencyjne między Komisją a Parlamentem. Przedmiotem tej rywalizacji są rozmaite nieformalne zasady proceduralne oraz „miękkie” metody zarządzania, w tym również niewiążące prawnie dokumenty programowe i operacyjne. Praktyka funkcjo-nowania Unii wskazuje, że tworzenie nowych rozwiązań na płaszczyźnie nieformalnej może z czasem być sankcjonowane poprzez trwałe rozwiązania traktatowe, które „pie-czętują” określony układ władzy na szczeblu europejskim (Farrell, Héritier 2007).

Sposobem wzmocnienia demokratycznego eksperymentalizmu są wysiłki zmierza-jące do zwiększenia efektywności realizowania polityk publicznych. Uznaje się, że polityka władz publicznych, zgodna z oczekiwaniami społecznymi, może stanowić uzasadnienie dla pełnienia określonych funkcji publicznych. Ponadto względy utyli-tarne, a więc powiązane z poprawą efektywności, zarządzania mogą usprawiedliwiać przenoszenie kompetencji z jednego poziomu administracji na inny. W porównaniu do autoryzacji politycznej wynikającej z mandatu wyborczego jest to jednak znacznie słabszy instrument legitymizacji, niemogący w pełni uzasadnić istniejącego zakresu władzy instytucji technokratycznych w Europie.

Oparcie autoryzacji władz jedynie na efektywności działań niesie poważne ryzyko. Nieskuteczność funkcjonowania instytucji i polityk europejskich – obniża bowiem ten typ legitymizacji, a nawet może być wykorzystane przeciwko integracji europejskiej.


Należy też oczekiwać, że legitymizacja utylitarna będzie podlegała częstym zmianom w czasie i będzie szczególnie podatna na sytuacje kryzysowe. Można również uznać, że będzie powiązana z tradycją polityczną obowiązującą w danym państwie, a także oceną krajowej sceny politycznej. W sytuacji kryzysu zaufania do krajowych elit politycz-nych i w społeczeństwach o słabej tradycji identyfikowania się z własnym państwem można spodziewać się zwiększenia oczekiwań, że polityki europejskie rozwiążą pro-blemy krajowe, niejako „zastępując” władze narodowe. Dopiero w sytuacji przedłu-żających się problemów gospodarczych i społecznych taki sposób autoryzacji działań Unii może ulec załamaniu6. Natomiast w społeczeństwach o silnej tradycji własnego państwa – trudności gospodarcze będą prawdopodobnie przyczyniać się do niechęci wobec integracji europejskiej.

Czy sprawiedliwość może zastąpić demokrację?

Kolejnym sposobem rozwiązania problemu deficytu demokratycznego w Europie jest proces konstytucjonalizacji prawa europejskiego. Odwołuje się on do legalno-ści systemu regulacyjnego w Europie, który jest rezultatem prawomocnych decy-zji państw członkowskich tworzących kolejne traktaty europejskie. Traktaty – jako prawo pierwotne w ue – mają podobne znaczenie co konstytucje w państwach eu-ropejskich. W przypadku omawianej formuły legitymizacyjnej kluczowe znaczenie ma położenie nacisku na nadrzędność prawa europejskiego nad narodowym (w tym również traktatów europejskich ponad konstytucjami państw) oraz zasada bezpośred-niego stosowania tego prawa na obszarze całej UE. Takie postępowanie ma autory-zować wszystkie decyzje podejmowane na szczeblu europejskim, które przyjmują postać prawną, jak również ich aplikację w państwach członkowskich. Z kolei nacisk na przestrzeganie zasady rządów prawa ma pacyfikować wszystkie spory polityczne w ramach określonych procedur, których przestrzegania kontrolują prawnicy i insty-tucje sądownicze UE.

Szczególne znaczenie dla omawianej formuły legitymizacyjnej mają podstawowe prawa człowieka jako wiodące reguły konstytucyjne w Europie. Mają one budować społeczne popracie dla integracji europejskiej, która troszczy się o obywateli UE oraz gwarantuje im podstawowe wolności. W ten sposób traktaty europejskie jako prawo

6 Przykładowo na związek między niską efektywnością polityk gospodarczych a obniżeniem ak-ceptacji społecznej dla integracji europejskiej wskazuje: Scharpf 2001.


konstytucyjne w Europie miało tworzyć identyfikacje proeuropejskie, jak również być źródłem nowej formuły patriotyzmu konstytucyjnego na starym kontynencie (scic-luna 2012). W założeniu patriotyzm konstytucyjny ma zastąpić w przyszłości patrio-tyzmy narodowe oraz osłabiać tożsamości narodowe mieszkańców UE. Szczytowym produktem tego typu myślenia miał być traktat konstytucyjny (2004), który nie tylko miał symboliczną nazwę, ale uwypuklał rolę praw człowieka oraz po raz pierwszy wprowadzał do europejskich traktatów zasadę supremacji (wcześniej obecną jedynie w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości).

Omawiana formuła legitymizacji zamiast do demokracji odwołuje się więc do sys-temu prawnego i jego egzekwowania na drodze sądowej. Jest to ważny mechanizm pogłębiania integracji europejskiej. Jego podstawą jest doktryna supremacji prawa wspólnotowego nad krajowym. Dzięki temu instytucje unijne „wymuszają” stosowanie prawa europejskiego w krajach członkowskich, a w niektórych obszarach zwiększają jego zakres obowiązywania poprzez interpretacje sądowe7. istotne znaczenie dla auto-ryzacji decyzji ma rozwiązywanie rozbieżności interesów i konfliktów politycznych poprzez odwołanie się do określonych procedur i rozstrzygnięć sądowych (a nie np. do werdyktu wyborców lub w drodze konsultacji społecznych). Odwołanie się do proce-dur skraca przy tym okres dyskusji politycznych i zwiększa możliwości rozwiązywania konfliktów. Nie eliminuje ich jednak całkowicie, czego przykładem jest rywalizacja proceduralna w Unii, będąca elementem konkurencji instytucjonalnej o władzę we wspólnocie (Jupille 2004). Procedury ograniczają jednak zakres swobody decyzyjnej dla polityków, w tym również wynikającej z prowadzenia debaty publicznej. Jak się wydaje, oparcie integracji europejskiej na mechanizmie wymuszania sądowego imple-mentacji regulacji ue oraz ograniczenie roli polityki wyborczej poprzez skompliko-wane instrumentarium proceduralne – były świadomym wyborem. Takie postępowanie pozwalało uprawomocnić i usprawnić postępy integracji pomimo poważnego deficytu demokratycznego.

Podstawą systemu regulacyjnego Unii jest doktryna bezpośredniego stosowania pra-wa wspólnotowego. Oznacza ona, że prawo europejskie może być stosowane nie tylko

7 Komisja Europejska ma prawo wnoszenia spraw przeciwko państwom członkowskim przed Trybunał Sprawiedliwości UE (TSUE) w sprawie niewłaściwego realizowania prawa UE. Podobne prawo mają również wzajemnie wobec siebie państwa członkowskie. Po wyczerpaniu odpowied-niej procedury, Komisja Europejska ma również prawo do wnoszenia o karę finansową nałożoną na państwo członkowskie przed TSUE, jeśli państwo nie zastosowało się do wyroku Trybunału w sprawie niewłaściwego realizowania prawa UE. Zob. art. 258–260 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej.


między państwami, ale również osobami prywatnymi i prawnymi. Doktryna umożliwi-ła dochodzenie przez jednostki swoich praw na gruncie prawa unijnego, ale przed są-dami krajowymi. Sądy mogą również wnosić o odszkodowanie od rządów narodowych w przypadku niewłaściwego wprowadzenia prawa UE do krajowego porządku praw-nego. Poza względami praktycznymi, umożliwiającymi szersze wprowadzanie w życie regulacji unijnych, omawiane rozwiązania mają również aspekt legitymizacyjny. Od-wołują się do konstytucyjnej ochrony praw człowieka i w praktyce chronią obywateli UE przed nieprawidłowościami działań administracji, przede wszystkim w państwach członkowskich. W ten sposób przyczyniają się do poparcia społecznego dla integra-cji europejskiej oraz dla upowszechnienia nowej wersji patriotyzmu konstytucyjnego w europie.

Dopełnieniem konstytucjonalizacji prawa europejskiego jako sposobu autoryzacji władzy w Europie jest pogląd o potrzebie zastąpienia demokracji przez sprawiedliwość (Neyer 2010). Skoro demokracja jest praktykowana wyłącznie w państwach członkow-skich, to należy zaprzestać poszukiwania rozwiązań problemu deficytu demokratycz-nego w UE. Zamiast tego lepiej skupić się na jakości i sprawiedliwości funkcjonowania systemu regulacyjnego w Unii. Jego podstawą powinno być dążenie do przestrzegania praw człowieka oraz roztrzyganie ewentualnych konfliktów interesów na drodze dys-puty prawno-sądowniczej.

Przytoczone poglądy spotkały się z zasadniczą krytyką, ponieważnie da się za-stąpić demokracji ani przez sprawiedliwość, ani rządy prawa (Nicol 2012). Jeśli uznamy, że narodowe wspólnoty polityczne mają zbiór konstytucyjnych praw, na których straży stoją sądy konstytucyjne i których bronią nawet przed zmieniającą się wolą większości wyborczej, to ani wspomniane sądy, ani konstytucje nie istnie-ją bez wspólnoty politycznej. To wspólnota polityczna w państwach europejskich zatwierdza konstytucje, jak również legitymizuje prawo sędziów do interpretacji i ochrony ustawy zasadniczej. tymczasem w ue nie ma takiej wspólnoty politycz-nej, czy też demokratycznej autoryzacji dla prawa konstytucyjnego oraz dla jego strażników. Następuje natomiast przekazanie znaczącej władzy od demokratycz-nych wspólnot na szczeblu narodowym do sędziów europejskich. Ich interpretacje nie tylko mogą wykraczać poza zapisy prawa europejskiego, ale zdradzają niekiedy wyraźne preferencje polityczne, na przykład w stosunku do ukierunkowania proce-sów integracyjnych.


Kryzys demokracji w czasie kryzysu

Kryzys gospodarczy jest największym sprawdzianem zarówno dla ekipy sprawują-cej władzę, jak również dla obowiązującego ładu politycznego. Można w tym miejscu przytoczyć słowa Seymoura Lipseta, że każdy system demokratyczny, aby przetrwać musi zapewnić rozwój gospodarczy, inaczej traci legitymizację (Lipset 1959). Kry-zys w Unii Europejskiej (rozpoczęty po roku 2008) uderzył przede wszystkim w le-gitymizację utylitarną, a więc koncepcję opierającą prawomocność ładu politycznego w Europie na jej wyższej użyteczności w stosunku do państw narodowych.

Okazało się, że wielopoziomowy system zarządzania w UE jest dysfunkcjonalny, czego wyrazem jest mechanizm „podwójnego ograniczenia” (Grosse 2008b, rozdz. 8). Instytucje europejskie ograniczają swobodę działań państw członkowskich w polityce gospodarczej, co widać szczególnie silnie wewnątrz Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Przykładowo państwa, które przyjęły wspólną walutę nie dysponują już in-strumentem polityki kursowej, który może być przydatny przy odzyskiwaniu konku-rencyjności w okresie spowolnienia gospodarczego. Z kolei szczebel europejski jest ograniczany przez władze narodowe, które nie chcą przekazać mu kolejnych kompe-tencji niezbędnych dla skutecznego działania w dobie kryzysu. W przypadku strefy euro władze narodowe nie zgadzają się na przeniesienie uprawnień fiskalnych, które są warunkiem skutecznego odpowiadania na tzw. szoki asymetryczne, tj. pogorszenie warunków gospodarczych w niektórych krajach obszaru walutowego.

Kryzys gospodarczy ujawnił również inne zjawiska dotykające demokracji w in-tegrującej się Europie. Przykładem jest podwójny sprzeciw wyborców – zarówno w państwach centralnych, jak i peryferyjnych UE. W obu grupach państw słabnie po-parcie dla idei integracyjnych oraz rosną wpływy poglądów eurosceptycznych (Me-drano 2012). W krajach peryferyjnych wyborcy sprzeciwiają się kolejnym oszczędno-ściom narzucanym przez instytucje europejskie i przedstawicieli państw centralnych UGW. Domagają się także bardziej sprawiedliwej dystrybucji kosztów kryzysu w obrę-bie UE. Proponowana przez polityków niemieckich tzw. wewnętrzna dewaluacja jako sposób odzyskania konkurencyjności gospodarczej w najsłabszych państwach strefy euro – jest niezwykle trudna politycznie (Moravcsik 2012). Prowadzi ona do paupery-zacji społecznej i może przynieść gwałtowny wybuch niezadowolenia w stosunku do dotychczasowych elit. Natomiast w bogatszych krajach obywatele buntują się przeciw nadmiernej dystrybucji funduszy z ich podatków na rzecz ratowania sytuacji w dotknię-tych kłopotami obszarach unii walutowej. W ten sposób wyborcy we wspomnianych


krajach utrudniają podejmowanie działań, które ułatwiłyby pokonanie kryzysu. Można więc uznać, że demokracja wyborcza na szczeblu narodowym staje się przeszkodą dla skutecznego zarządzania kryzysem w unii walutowej (Offe 2013).

Innym zjawiskiem są dodatkowe ograniczenia dla narodowej demokracji wynika-jące z kryzysu strefy euro. Występują one zwłaszcza w najsłabszych państwach unii walutowej, które zostały zmuszone do korzystania z pomocy europejskiej. Podlegają w ten sposób rygorystycznym warunkom zewnętrznym, którym niejednokrotnie sprze-ciwiają się lokalni wyborcy. Wspomniane zjawisko dość dobrze ilustruje przykład ne-gocjowania pomocy europejskiej dla Cypru (w 2013 r.). Parlament cypryjski odrzucił początkowo drakońskie warunki wsparcia przedstawione przez Eurogrupę i Międzyna-rodowy Fundusz Walutowy. Niemniej kilka dni później koszty kryzysu w dużym stop-niu zostały przesunięte na mieszkańców Cypru i jego gospodarkę. Znamiennym faktem jest to, że ostateczną aprobatę dla pakietu pomocowego wynegocjowanego dla oma-wianego kraju nie wyrażał cypryjski parlament, tylko parlament Niemiec. Demonstruje to kolejne zjawisko, które można określić mianem „różnicowania jakości demokracji” w Europie. Oznacza to, że nie wszystkie państwa członkowskie są równie demokra-tyczne w trakcie integracji europejskiej, a kryzys zdaje się wzmacniać procedury i in-stytucje demokratyczne w jednych, a osłabiać te same instytucje w innych państwach.

Naukowcy zwracają uwagę, że jeszcze przed kryzysem integracja europejska w nierównomierny sposób wpływała na demokrację w poszczególnych państwach człon-kowskich (Winzen 2012). Przykładowo w państwach Europy południowej zmniejszały się funkcje kontrolne parlamentów narodowych nad działaniami rządu w polityce euro-pejskiej. Tymczasem w państwach centralnych i północnej Europy parlamenty mobili-zowały się do dodatkowej kontroli nad władzą wykonawczą i monitorowania polityk regulacyjnych UE. Wspomniane zjawisko jest powiązane z rosnącą asymetrią wpływu politycznego na bieg spraw europejskich między państwami największymi oraz tymi mniejszymi lub usytuowanymi peryferyjnie. Wspomniana tendencja nasilała się wraz z upowszechnianiem głosowania większościowego w organach UE. Została dodatkowo wzmocniona w okresie kryzysu m.in. poprzez warunkowe udzielanie wsparcia finanso-wego z instrumentów europejskich. Państwa w największym stopniu przekazujące środki pomocowe zwiększały zakres relatywnej władzy, a te, które otrzymywały wsparcie, były zmuszone przyjmować szereg trudnych warunków politycznych.

W ten sposób zróżnicowany wpływ decyzyjny przekłada się na nierówny zakres suwerenności (podmiotowości) poszczególnych państw, a tym samym na mocniejszy bądź słabszy wpływ krajowych wyborców na politykę europejską. Rządy i inne instytu-


cje wyłonione w wyniku wyborów (określane mianem „instytucji większościowych”) – mają w jednych państwach większe szanse respektować wolę swoich wyborców, aniżeli w innych. Rola polityczna parlamentu niemieckiego wyraźnie wzrasta w okre-sie kryzysu. Do tego stopnia, że może on swoją decyzją zablokować misternie nego-cjowany na szczeblu europejskim plan reformatorski. tymczasem wola wyborców lub demokratycznych instytucji w słabszych państwach UGW, takich, jak Grecja lub Cypr – może być zlekceważona przez decydentów unijnych. Osłabia to demokrację w tych państwach. Zjawisko „różnicowania jakości demokracji” w poszczególnych państwach jest także określane jako „zmniejszanie symetryczności pluralizmu politycznego” w Europie, a nawet uznane za zagrażające stabilnemu funkcjonowaniu Wspólnoty (haas, schmitter 1964; Grosse 2013).

Próby odbudowy demokracji. Czy są udane?

Tak jak wcześniej wspomniałem, obecny model ustrojowy UE ma postać hybry-dową, czyli łączy komponent międzyrządowy (konfederacyjny), technokratyczny i quasi-federacyjny. Dość dobrze specyfikę tego modelu oddaje tzw. metoda wspólno-towa, według której podejmowane są decyzje regulacyjne w UE. Inicjatywę legislacyj-ną posiada instytucja technokratyczna, a więc Komisja Europejska. Następnie regula-cje są przyjmowane przez instytucje międzyrządowe w porozumieniu z Parlamentem Europejskim (reprezentującym logikę quasi-federacyjną).

W ramach omawianej hybrydy najsłabszym ogniwem – pod względem demokra-tycznych uprawnień do sprawowania władzy – jest komponent technokratyczny. Kry-zys gospodarczy ujawnił słabość legitymizacji utylitarnej, która stanowiła podstawę dla autoryzacji władzy instytucji delegacyjnych w UE. Jednym ze sposobów podwyższenia prawomocności wspomnianych instytucji jest zwiększanie transparentności ich działa-nia przed opinią publiczną, a także włączanie organizacji obywatelskich do wypraco-wywania i realizowania polityk europejskich. Tego typu rozwiązania – nawiązujące do dialogu obywatelskiego – są określane jako proces eksperymentalnego demokraty-zowania polityk europejskich (democratic experimentalism) (eberlein, kerwer 2004). Niemniej wspomniany mechanizm nie przyniósł zasadniczej poprawy legitymizacji dla instytucji technokratycznych w UE. Nic więc dziwnego, że w opinii ekspertów (Me-drano 2012), a także urzędników samej Komisji Europejskiej (Dehousse, Thompson 2012, s. 125) – realna władza instytucji administracyjnych na szczeblu unijnym wy-


raźnie słabnie w ostatnich latach. Wzrastają natomiast wpływy państw członkowskich i instytucji międzyrządowych.

Trudno odbudować demokrację w UE skupiając się jedynie na podwyższeniu prawomocności instytucji delegacyjnych. Znacznie bardziej skutecznym działaniem byłoby wzmocnienie legitymacji któregoś z dwóch pozostałych komponentów ustro-jowych: konfederacyjnego bądź quasi-federacyjnego. Zgodnie z tym co napisałem w innym miejscu (Grosse 2014) – aby poprawa legitymacji była realna, a nie jedynie retoryczno-marketingowa – nie tylko należy wzmocnić odpowiednie instytucje władzy politycznej zwiększające demokratyczność ładu politycznego, ale również dokonać tej reformy zachowując wewnętrzną spójność systemową. Chodzi o to, aby instytucje demokratyczne były komplementarne z całokształtem ustroju konfederacyjnego lub federalnego w Europie. Oznacza to, że jednoczesne wzmacnianie legitymacji kom-ponentu międzyrządowego, technokratycznego i quasi-federacyjnego może nie być rozwiązaniem optymalnym dla rzeczywistej poprawy demokracji, gdyż rozwiązania te pochodzą z odmiennych systemów władzy.

Jeśli uznamy, że obecny system polityczny UE przekracza ramy konfederacji, ale nie osiągnął jeszcze w pełni wykształconych instytucji federacyjnych – pozostawia to decydentom politycznym dość klarowny wybór. Albo zrobią krok naprzód, w kierunku rozwiązań federalnych, albo się wycofają na pozycje konfederacyjne. W innym miej-scu argumentuję, że dokonanie „przełomu instytucjonalnego” w kierunku federacji jest niesłychanie trudne w Europie (Grosse 2008b, rozdz. 10). Można również dodać, że o ile głównym problemem obecnej quasi-federacji jest deficyt legitymacji, o tyle sys-tem konfederacyjny jest mniej efektywny pod względem zarządzania (Bellamy, Ca-stiglione 2013: s. 206), chyba że zostanie zdominowany przez najsilniejsze państwa. W takim układzie trudno jednak znaleźć miejsce dla identyfikowania i realizacji wspól-nych celów europejskich, a będziemy mieli do czynienia głównie z eksponowaniem interesów najsilniejszych politycznie aktorów na scenie europejskiej.

W okresie kryzysu gospodarczego politycy żywo dyskutują na temat problemów de-mokracji w Europie. Wysuwają również wiele propozycji sanacyjnych w tym zakresie. Nawiązują one do trzech logik legitymizacyjnych. Po pierwsze, widoczne są próby w kie-runku federacyjnym. Przykładem są propozycje wprowadzenia wspólnej listy europejskiej w wyborach do Parlamentu Europejskiego, a także wyłanianie w wyborach powszechnych przewodniczącego Komisji (i jednocześnie Rady UE) (Raport końcowy… 2012).

druga propozycja wzmacnia kompetencje Parlamentu europejskiego, ale jedynie w odniesieniu do tej części deputowanych, którzy wywodzą się ze strefy euro. Jest


to więc próba zmierzająca do wyodrębnienia osobnej izby PE dla UGW. Utrzymuje to obecną formułę quasi-federacji (czyli bez dokonania „przełomu instytucjonalnego” w kierunku pełnej federacji), a sposobem poprawy legitymacji byłoby zawężenie decyzji politycznych do kręgu państw uczestniczących w unii walutowej. Jednocze-śnie wspomniana propozycja wzmocniłaby segmentację polityczną w UE na „Europę dwóch prędkości”.

Wreszcie trzecia inicjatywa zmierza w kierunku zwiększenia roli parlamentów na-rodowych w polityce europejskiej (rompuy et al. 2012). dotyczy to zarówno wzmoc-nienia uprawnień tych instytucji w procesie decyzyjnym na szczeblu unijnym, jak również rozszerzenia ich współpracy z Komisją i PE. Wzmacnianie roli parlamentów narodowych służy respektowaniu zasady pomocniczości w UE i utrudnia rozwój inte-gracji polegającej na delegacji kolejnych uprawnień do instytucji technokratycznych i wzroście kompetencji UE (competence creep). Odbiega wyraźnie od koncepcji fede-racyjnych i raczej nawiązuje do modelu konfederacyjnego.

Można również dodać, że szereg wyżej wspomnianych rozwiązań legitymizacyj-nych jest proponowanych jednocześnie, co utrudnia przyjęcie klarownych rozwiązań ustrojowych, a zdaje się wspierać dotychczasową hybrydę instytucjonalną w UE. Tym samym możliwości skutecznego niwelowania deficytu demokratycznego w UE są zmniejszane.

Bibiografia:

adamiec danuta (2012), Pierwszy wypadek zastosowania mechanizmu żółtej kartki – opi-nie parlamentów dotyczące rozporządzenia Monti II, „Zeszyty Prawnicze”, nr 3 (35).

aNderseN svein s., tom burNs (1996), The European Union and the Erosion of Parliamentary Democracy: A study of Post-parliamentary Governance w: Svein Andersen, Kjell A. Eliassen (red.): The European Union: How Democratic Is It?, london.

arNull anthony, dashWood alan, douGaN michael, ross malcolm, sPa-VeNta elanor, Wyatt derrick (2006), Wyatt and Dashwood’s European Union Law, 5th edition, london.

bailer stefanie (2010), What factors determine bargaining power and success in EU negotiations?, „Journal of European Public Policy”, nr 5.

bailey david j. (2006), Governance or crisis of governmentality? Applying critical state theory at the European level, „Journal of European Public Policy”, nr 1.


barber Nick (2005), The Limited Modesty of Subsidiarity, „European Law Jour-nal”, vol. 11.

beetham david (1994), Defining and Measuring Democracy, london. beetham david, lord christopher (1998), Legitimacy and the European Union,

harlow. bellamy richard, castiGlioNe dario (2013), Three models of democracy, political

community and representation in the EU, „Journal of European Public Policy”, 20:2. bouWeN Pieter (2007), Competing for Consultation: Civil Society and Conflict be-

tween the European Commission and the European Parliament, „West European Politics”, nr 2.

broscheid andreas, coeN david (2003), Insider and Outsider Lobbying of the European Commission, „European Union Politics”, nr 2.

cichocki marek a. (2004), Porwanie Europy, Kraków – Warszawa. coeN david (1997), The evolution of the large firm as a political actor in the EU,

„Journal of European Public Policy”, nr 1. coeN david (2007), Empirical and theoretical studies in EU lobbying, „Journal of

European Public Policy”, nr 3. cooPer ian (2012), A ‘Virtual Third Chamber’ for the European Union? National

Parliaments after the Treaty of Lisbon, „West European Politics”, nr 3. craiG Paul (2012), Subsidiarity: A Political and Legal Analysis, “journal of common

Market Studies”, nr S1. curtiN deirdre (1995), Betwixt and between: democracy and transparency in the

governance of the European Union, contribution to the conference on european Law „The Treaty on European Union - Suggestions for Revision”, organised by the T.M.C. Asser Institute – The Hague (14–16) September 1995.

dehousse renaud, thomPsoN andrew (2012), Intergovernmentalists in the Com-mission: Foxes in the Henhouse?, „Journal of European Integration”, nr 2.

dÜr andreas, de biÈVre dirk (2007), Inclusion without Influence? NGO’s in Euro-pean Trade Policy, „Journal of Public Policy”, nr 1.

eberleiN burkard, kerWer dieter (2004), New Governance in the European Union: A Theoretical Perspective, „Journal of Common Market Studies”, nr 1.

Farrell henry, hÉritier adrienne (2004), Interorganizational negotiation and intraorganizational power in shared decision making: early agreements under co-decision and their impact on the European Parliament and Council, „Comparative Political Studies”, nr 10.


Farrell henry, hÉritier adrienne (2007), Codecision and Institutional Change, „West European Politics”, nr 2.

Follesdal andreas (1998), Democracy, Legitimacy and Majority Rule in the EU, w: albert Weale, michael Nentwich (red.), Political Theory and the European Union: Legitimacy, Constitutional Choice and Citizenship, london.

FOLLESDAL Andreas, HIX Simon (2006), Why There is a Democratic Deficit in the EU: A Response to Majone and Moravcsik, „Journal of Common Market Studies”, nr 3.

Golub jonathan (2012), Cheap dates and the delusion of gratification: are votes sold or traded in the EU Council of Ministers?, „Journal of European Public Policy”, nr 19:2.

Grosse tomasz Grzegorz (2006), Cztery wymiary legitymizacji Unii Europejskiej, „Civitas. Studia z filozofii polityki”, nr 9.

Grosse tomasz Grzegorz (2008a), Demokratyczna czy technokratyczna legitymiza-cja Unii Europejskiej? „Nowa Europa”, nr 1 (6).

Grosse tomasz Grzegorz (2008b), Europa na rozdrożu, Warszawa. Grosse tomasz Grzegorz (2012), Dwupoziomowy system polityczny w Europie,

„Przegląd Europejski”, nr 2 (25). Grosse tomasz Grzegorz (2013), Cztery obszary analizy kryzysu w ekonomii poli-

tycznej, w: Tomasz Grzegorz Grosse (red.), Między polityką a rynkiem. Kryzys Unii Europejskiej w analizie ekonomistów i politologów, Warszawa.

Grosse tomasz Grzegorz (2014), Wyzwania legitymizacji demokratycznej w Unii Euro-pejskiej. Przykład wzmocnienia roli parlamentów narodowych, w: Anna Pacześniak, robert Wisznowski (red.), Europejska scena partyjna i jej aktorzy, Wrocław.

haas ernst b., schmitter Philippe c. (1964), Economics and Differential Pat-terns of Political Integration: Projections about Unity in Latin America, „Interna-tional Organization”, nr 4.

hÉritier adrienne (2003), Composite democracy in Europe: the role of transparen-cy and access to information, „Journal of European Public Policy”, nr 5.

HIX Simon, MARSH Michael (2011), Second-order effects plus pan-European poli-tical swings: an analysis of European Parliament elections across time, „Electoral Studies”, nr 30.

hooGhe liesbet (2003), Europe Divided? Elites vs. Public Opinion on European Integration, „European Union Politics”, nr 3.

iaNkoVa elena a., katzeNsteiN Peter j. (2003), European Enlargement and In-stitutional Hypocrisy, w: Tanja A. Börzel, Rachel A. Cichowski, (red.), The State of the European Union, vol. 6, Oxford – New York.


jeNseN thomas, thomas WiNzeN (2011), Legislative negotiations In the European Parliament, „European Union Politics”, nr 13(1).

juPille joseph (2004), Procedural Politics: Issues, Influence and Institutional Cho-ice in the European Union, New york.

kiiVer Philipp (2006), The National Parliaments In the European Union: A Critical View on EU Constitution-Building, the hague.

kiiVer Philipp (2008), The Treaty of Lisbon, the National Parliaments and the Princi-ple of Subsidiarity, „Maastricht Journal of European and Comparative Law”, nr 15.

krotz ulrich, schild joachim (2013), Shaping Europe. France, Germany, and Embedded Bilateralism from Elysée Treaty to Twenty-First Century Politics, oxford – New York.

liPset seymour martin (1959), Some Social Requisites of Democracy: Economic Deve-lopment and Political Legitimacy, „The American Political Science Review”, No. 1.

lord christopher (1998), Democracy in the European Union, Sheffield.mahoNey christine (2004), The Power of Institutions, State and Interest Group Ac-

tivity in the European Union, „European Union Politics”, nr 4. majoNe Giandomenico (1994), The rise of the regulatory state in Europe, „West

European Politics”, nr 3. majoNe Giandomenico (1996), Regulating Europe, Routledge, London – New York. MEDRANO Juan Díez (2012), The Limits of European Integration, „Journal of Euro-

pean Integration”, nr 2. moraVcsik andrew (2012), Europe After the Crisis. How to Sustain a Common

Currency, „Foreign Affairs”, nr 3. NEYER Jürgen (2004), Explaining the unexpected: efficiency and effectiveness in Eu-

ropean decision-making, „Journal of European Public Policy”, nr 1. NEYER Jürgen (2010), Justice, Not Democracy: Legitimacy in the European Union,

„Journal of Common Market Studies”, nr 4. Nicol danny (2012), Can Justice Dethrone Democracy in the European Union?

A Reply to Jürgen Neyer, „Journal of Common Market Studies”, nr 3. oFFe claus (2013), Europe Entrapped. Does the EU have the political capacity to

overcome its current crisis? „European Law Journal”, No. 5. oNdarza Nicolai von (2013), Na drodze do unii w Unii. Instytucjonalne następstwa

zróżnicowanej integracji w ramach strefy euro dla UE, „Nowa Europa”, nr 3 (16). PiattoNi simona (2013), Representation as delegation: a basis for EU democracy?

„Journal of European Public Policy”, nr 2.


Protokół nr 2 w sprawie stosowania zasad pomocniczości i proporcjonalności, dz. urz. ue c 83 z 30.3.2010.

PutNam robert d. (1988), Diplomacy and Domestic Politics: The Logic of Two-Le-vel Games, „International Organization”, nr 42 (Summer).

Raport końcowy Grupy Refleksyjnej ds. Przyszłości Unii Europejskiej ministrów SZ Austrii, Belgii, Danii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Luksemburga, Niemiec, Polski, Portugalii i Włoch (2012), https://www.msz.gov.pl/resource/e0532dac-24b1-4587-8abb-af503f80e215:JCR (29.09.2012).

rauNio tapio (1999), Always One Step Behind? National Legislatures and the Euro-pean Union, „Government and Opposition”, nr 2.

rauNio tapio (2007), National Legislatures in the EU Constitutional Treaty, w: John o’brennan, tapio raunio (red.), National Parliaments within the Enlarged Euro-pean Union, abingdon.

rauNio tapio (2010), Destined for Irrelevance? Subsidiarity Control by National Parliaments, „Europe Working Paper 36”.

risse thomas, kleiNe mareike (2007), Assessing the Legitimacy of the EU’s Treaty Revision Methods, „Journal of Common Market Studies”, nr 1.

romPuy herman Van, barroso josé manuel, juNcker jean-claude, draGhi mario (2012), Towards a genuine Economic and Monetary Union, 5 december.

rosato sebastian (2011), Europe United. Power Politics and the Making of the Eu-ropean Community, Ithaca – London.

scharPF Fritz W. (1999), Governing in Europe: Effective and Democratic?, oxford.

scharPF Fritz W. (2001), Democratic Legitimacy under Conditions of Regulatory Competition: Why Europe Differs from the United States, w: Kalypso Nicolaïdis, robert howse (red.), The Federal Vision, Legitimacy and Levels of Governance in the United States and the European Union, Oxford – New York.

schmidt Vivien a. (2004), The European Union: Democratic Legitimacy in a Regio-nal State?, „Journal of Common Market Studies”, nr 5.

schmidt Vivien a. (2005), Democracy in Europe: The Impact of European Integra-tion, „Perspectives on Politics”, nr 4.

schmidt Vivien a. (2006), Democracy in Europe. The EU and National Polities, Oxford – New York.

scicluNa Nicole (2012), When Failure isn’t Failure: European Union Constitutio-nalism after the Lisbon Treaty, „Journal of Common Market Studies”, nr 3.


streeck Wolfgang, schmitter Philippe c. (1991), From National Corporatism to Transnational Pluralism: Organized Interests in the Single European Market, „Politics and Society”, nr 2.

SZYMCZYŃSKI Tomasz (2013), Horyzonty sporu wokół istoty zjawiska deficytu de-mokratycznego w Unii Europejskiej, Warszawa.

taGGart Paul (2006), Questions of Europe – The Domestic Politics of the 2005 French and Dutch Referendums and their Challenge for the Study of European In-tegration, „Journal of Common Market Studies”, vol. 44.

TOMASZYK Mikołaj J. (2012), Wzmocniona legitymacja demokratyczna Unii Eu-ropejskiej – rozważania w kontekście inicjatywy obywatelskiej, nowych zasad wy-borów do Parlamentu Europejskiego i udziału parlamentów krajowych w procesie integracji europejskiej, „Myśl Ekonomiczna i Polityczna”, 3(38).

tsebelis George (2002), Veto Players: How Political Institutions Work, Princeton. tsoukalis loukas (2003), What kind of Europe?, Oxford – New York.Weiler joseph h.h. (2005), Czy Europa potrzebuje konstytucji? Demos, telos i orze-

czenie Niemiec w sprawie traktatu z Maastricht, „Nowa Europa”, nr 1. Weiler joseph h.h. (2013), Demokracja bez narodu: kryzys europejskości, „Nowa

Europa”, nr 3 (16). White jonathan (2011), Political Allegiance after European Integration, basingstoke. WiNzeN thomas (2012), National Parliamentary Control of European Union Affairs:

A Cross-national and Longitudinal Comparison, „West European Politics”, nr 3.

The identity crisis of the European Union in external relations

Abstract

The aim of the article is to explore identity crisis of the European Union in external relations – its causes and consequences. To this end it is necessary to define European Union’s identity in external relations as well as analyse the factors that determine the problems of its foreign policy. the analysis is rooted in histori-cal institutionalism. it is assumed that the distinctiveness of the european union in international relations is the result of the definition of its identity and the historical experience of building the political dimension of European integration. Methods applied for verification of the hypothesis are: historical analysis and content analysis of the documents relevant to the integration in the field of external policy. The analysis identifies factors constituting an identity crisis of the european union in external relations, both ideational (identity construction) and material (political and institutional architecture).

Key words: identity of the European Union in international relations, Common Foreign and Security Policy, historical institutionalism, coherence

Streszczenie

W artykule podjęto analizę uwarunkowań, które decydują o problemach w zakresie polityki zewnętrznej Unii Europejskiej i przekładają się na trudności w realizowaniu jej tożsamości na arenie międzynarodowej. Cele postawione w artykule to: zdefiniowanie zakresu pojęcia „tożsamość Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrznej” oraz analiza czynników decydujących o problemach w jej realizacji. Analiza osa-dzona została w teorii instytucjonalizmu historycznego. Przyjęto założenie, że specyfika Unii Europejskiej w relacjach międzynarodowych stanowi wypadkową: definiowania swojej tożsamości względem uczest-ników relacji międzynarodowych oraz historycznych doświadczeń związanych z budową politycznego wymiaru integracji europejskiej. Metody, jakie zostały zastosowane dla weryfikacji hipotezy, to: analiza hi-storyczna i metoda analizy dokumentów europejskich, istotnych dla integracji w ramach polityki zewnętrz-nej. W wyniku badania zidentyfikowano czynniki stanowiące o kryzysie tożsamości Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrznej. Mają one charakter ideacyjny – odnoszą się do przyjętej tożsamości Unii Europejskiej w relacjach międzynarodowych oraz materialny – dotyczą architektury polityczno-instytucjo-nalnej w zakresie polityki zewnętrznej Unii Europejskiej.

Słowa kluczowe: tożsamość Unii Europejskiej w relacjach międzynarodowych, wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, instytucjonalizm historyczny, spójność


Anna SkolimowskaInstytut Politologii, UKSW

Uwarunkowania kryzysu tożsamości Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrznej1

Wstęp

Proces integracji europejskiej, odnoszący się do współpracy państw w ramach Unii Europejskiej, a wcześniej Wspólnot Europejskich (WE), był odpowiedzią na zjawisko kryzysu – głównie o charakterze ekonomicznym, politycznym oraz społecznym – ja-kiego doświadczyła Europa po zakończaniu II wojny światowej. Projekt europejski, poprzez formułę organizacji ponadnarodowych, doprowadzić miał do wyeliminowania powyższych elementów kryzysowych z relacji między państwami. O ile możliwym było uniknięcie większych problemów gospodarczych czy ograniczenie ryzyka wy-buchu konfliktu zbrojnego, to sam projekt posiadał w sobie liczne elementy dysfunk-cjonalne, które składały się na kryzysy jego funkcjonowania w różnych wymiarach. Odpowiedzią na te problemy były podejmowane kolejno próby jego udoskonalenia poprzez reformy traktatowe.

jednym z wymiarów integracji europejskiej jest szeroko rozumiana sfera relacji ze światem zewnętrznym. Współczesna Unia Europejska prowadzi działania w stosunkach międzynarodowych na wielu płaszczyznach. Prowadzi zarówno działania zewnętrzne o charakterze ekonomicznym (głównie polityka handlowa), jak również politykę za-graniczną w ramach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (WPZiB). Do lat 90. XX wieku WE realizowały politykę względem otoczenia zewnętrznego, odwołując się do narzędzi ekonomicznych. Traktat z Maastricht (1992 r.) dokonał jakościowej


Anna Skolimowska56

zmiany specyfiki integracji europejskiej i wedle jego założeń powołano Unię Europej-ską, w ramach której prowadzić zaczęto polityczne relacje zewnętrzne. Realizacja tego wymiaru obecności Unii Europejskiej w świecie napotyka jednak na liczne problemy, składając się na kryzys jej tożsamości jako spójnego i znaczącego gracza w relacjach międzynarodowych.

Celem poniższej analizy jest ukazanie czynników warunkujących problemy w reali-zowaniu przez Unię Europejską swojej tożsamości w stosunkach międzynarodowych. Pojęcie „tożsamość Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrznej” odnosić się będzie do WPZiB. Należy zadać pytania: jaką definicję tożsamości przyjęła Unia Eu-ropejska w relacjach międzynarodowych? W jaki sposób doświadczenia historyczne warunkują współczesne oblicze tej tożsamości? Jakie są przesłanki oraz oblicza kryzy-su tożsamości Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrznej?

W artykule podjęto próbę analizy uwarunkowań, które decydują o problemach w za-kresie realizowania jej tożsamości na arenie międzynarodowej. Celem analizy jest: zdefi-niowanie zakresu pojęcia „tożsamość Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrznej” oraz analiza czynników decydujących o problemach w tym obszarze. Zakłada się, że przyjęta definicja tożsamości UE w relacjach międzynarodowych jest powiązana ze spe-cyfiką polityki zewnętrznej. Tożsamość wpływa na określanie celów, kierunków i priory-tetów międzynarodowej obecności danego podmiotu. Przekłada się również na definicję roli względem pozostałych uczestników relacji międzynarodowych.

analiza osadzona zostanie w teorii instytucjonalizmu historycznego. instytucjona-lizm historyczny zakłada, że nie bez znaczenia dla specyfiki funkcjonowania danej instytucji jest kontekst historyczny, w jakim ona się znajduje. Instytucje polityczne ewoluują w czasie, dopasowując się do funkcjonowania w szerszym środowisku mię-dzynarodowym. Kierunek ich ewolucji wynika z posiadanych już doświadczeń (Thelen 1999: s. 388). Warunkuje on bowiem zadania i funkcje danej instytucji międzynarodo-wej. Także oczekiwania względem kierunku ewolucji instytucji są wypadkową posia-danej wiedzy na temat jej dotychczasowego rozwoju (Steinmo 2008: s. 159).

W obliczu powyższych twierdzeń, przyjąć należy założenie, iż zjawisko kryzysu tożsamości UE w zakresie polityki zewnętrznej jest pochodną: sposobu definiowania swojej tożsamości względem uczestników relacji międzynarodowych oraz historycznych doświadczeń związanych z budową politycznego wymiaru integracji europejskiej.

Metody, jakie zastosowano dla weryfikacji powyższego założenia, to: analiza historyczna i metoda analizy dokumentów europejskich, istotnych dla integracji w ramach polityki ze-wnętrznej (komunikaty ze szczytów europejskich, fragmenty traktatów, strategie polityczne).

UwarUnkowania kryzysU tożsamości Unii eUropeJskieJ w zakresie polityki... 57

Kształtowanie się tożsamości Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrznej

Definiowanie pojęcia „tożsamość Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrz-nej” jest kwestią trudną. Kształtowanie się polityki UE w tym obszarze jest procesem długofalowym, który od początku doświadczał licznych kryzysów. Tożsamość można tu łączyć z kategorią roli w relacjach międzynarodowych. W tej części pracy udzielę odpowiedzi na pytania dotyczące definicji tożsamość WE w relacjach międzynarodo-wych i czynników, które zdecydowały o ostatecznym jej charakterze.

Jeden z motywów powołania do życia WE w latach 50. XX wieku to dążenie do umożliwienia Europie odgrywania istotnej roli w relacjach międzynarodowych. Waż-nym było wówczas, aby wyposażyć Wspólnoty w spójne narzędzia oddziaływania międzynarodowego (Hallstein 1962: s. 79). Pierwsze Wspólnoty nie prowadziły jednak polityki zagranicznej jako takiej. Traktaty zawierały jedynie zapisy odnoszące się do relacji zewnętrznych w aspekcie gospodarczym. Stanowił o tym traktat rzymski: „Pod-stawą Wspólnoty jest unia celna, która rozciąga się na całą wymianę towarową i obej-muje zakaz ceł przywozowych i wywozowych między państwami członkowskimi oraz wszelkich opłat o skutku równoważnym, jak również przyjęcie wspólnej taryfy celnej w stosunkach z państwami trzecimi” (Traktat 1957: art. 9). Stan taki wynikał, po pierw-sze, z przyjętej funkcjonalnej logiki integracji europejskiej. Zakładano, że integracja gospodarcza z czasem doprowadzi do unii politycznej między państwami członkow-skimi. Po drugie, brak integracji w obszarze polityki zagranicznej ówczesnych państw członkowskich Wspólnot był pochodną fiaska planu Plevena z 1950 roku o utworzeniu europejskiej Wspólnoty obronnej (eWo) oraz europejskiej Wspólnoty Politycznej. Ze względu na niepowodzenie integracji w zakresie spraw zagranicznych, w kolejnych traktatach nie podejmowano tej kwestii. Traktat rzymski ustanowił wspólną politykę handlową głównym instrumentem oddziaływania międzynarodowego, a instytucją ją prowadzącą była Komisja Europejska.

Z czasem powracać zaczęto do idei budowy unii politycznej. Motywem tych dzia-łań było dążenie do większej samodzielności w kwestiach bezpieczeństwa oraz wypra-cowanie własnej, politycznej tożsamości w relacjach międzynarodowych. Takie idee pojawiły się w latach 60. XX wieku i wyrażono je w tzw. planach Foucheta (Fouchet 1961). Strona francuska forsowała ideę unii politycznej, której podstawą miała być koordynacja polityk zagranicznych państw członkowskich. Dla realizacji tego celu po-wstać miała Unia Narodów Europejskich jako organizacja o charakterze międzyrzą-

Anna Skolimowska58

dowym, wyposażona w osobowość prawną z zasadą jednomyślnego podejmowania decyzji. Francuskie plany stanowiły odzwierciedlenie wizji integracji europejskiej ów-czesnego prezydenta republiki, generała Charlesa de Gaulle’a. Ten dążył do uczynienia Europy trzecią siłą w relacjach międzynarodowych, niezależną od ówczesnych super-mocarstw (Hill, Smith 2000: s. 47). Plany Foucheta nie spotkały się z aprobatą pozo-stałych państw członkowskich Wspólnot, głównie rządu belgijskiego i holenderskiego. zarzucano im odchodzenie od idei integracji europejskiej realizowanej w duchu wspól-notowym na rzecz idei „Europy ojczyzn” oraz pomijanie roli Sojuszu Północnoatlan-tyckiego (NATO) w zakresie bezpieczeństwa europejskiego.

W latach 60. XX wieku idea uczynienia Europy istotnym graczem w relacjach międzynarodowych nie doczekała się realizacji. Spowodowane było to rozbieżny-mi wizjami między państwami członkowskimi odnośnie do kształtu integracji po-litycznej, jaka miała dać podstawę budowy silnej Europy. Większość państw (poza Francją) wiązała siłę Europy z ideą ponadnarodowości oraz z utrzymywaniem więzi atlantyckich.

Pod koniec lat 60. XX wieku państwa członkowskie WE powróciły do idei budowy unii politycznej i przez to wzmocnienia roli Europy w świecie. W wymiarze wewnętrz-nym było to spowodowane finalizacją budowy rynku wewnętrznego oraz zmianą eki-py rządzącej we Francji, która prowadzić zaczęła politykę „dokończania, pogłębiania i poszerzenia” procesu integracji europejskiej (Bindi 2010: s.18). W ramach tej polityki zwołano, w grudniu 1969 roku w Hadze, konferencję międzyrządową, której celem miało być zidentyfikowanie problemów, z jakimi w tym czasie musiał zmierzyć się projekt europejski. W komunikacie ze spotkania zauważono, że: „wejście w ostatnią fazę budowy rynku wewnętrznego oznacza nie tylko potwierdzenie nieodwracalności procesu integracji w ramach Wspólnot, ale również otwiera drogę do takiego zjedno-czenia Europy, które pozwoli jej przejąć odpowiedzialność za przyszłość relacji mię-dzynarodowych i być w nich obecnym proporcjonalnie do jej dziedzictwa oraz misji” (rada europejska 1969).

W związku z zapowiedziami pogłębienia integracji politycznej, belgijski minister spraw zagranicznych Étienne Davingnon otrzymał od państw członkowskich misję opracowania raportu na temat kształtu unii politycznej. Przedstawiony w 1970 r. raport wskazywał m.in. na: konieczność koordynacji polityk zagranicznych państw człon-kowskich w duchu międzyrządowym oraz instytucjonalizację współpracy w zakresie kwestii zagranicznych w postaci regularnych spotkań ministrów i dyrektorów politycz-nych departamentów spraw zagranicznych (davignon 1970).


W 1973 roku, podczas kolejnego szczytu państw członkowskich w Kopenhadze, podkreślono, że uwarunkowania zewnętrzne, jakimi były wówczas: kwestie związane z dynamiką rozwoju gospodarczego oraz rosnącą koncentracją siły w rękach wielkich mocarstw, wymagają większej jedności oraz spójnego stanowiska państw członkow-skich Wspólnot. Wskazano tym samym na źródło problemów w obszarze stosunków zewnętrznych, jakimi były: brak spójności oraz dostatecznej integracji w tym obszarze (Rada Europejska 1973). Dokonano wówczas charakterystyki tożsamości Wspólnot w relacjach międzynarodowych. Polegać miała ona na „udomowieniu” (ang. domesti-cation) relacji między państwami poprzez promocję określonych wartości, wzmocnie-nie zasady rządów prawa oraz demokracji. Zwracano uwagę na dążenie do budowania „bardziej sprawiedliwych” relacji międzynarodowych, w ramach których m.in. zabez-pieczona będzie zasada niezależności i równości państw, a ich bezpieczeństwo - lepiej gwarantowane (rada europejska 1973).

Moment, w którym państwa członkowskie wypracowały specyfikę tożsamości w relacjach międzynarodowych, to czas zimnowojennego odprężenia (fr. détente). Wspólnoty Europejskie, będące wówczas głównym graczem na arenie stosunków eko-nomicznych, zaczęły dostrzegać w tej specyfice źródło swojej siły w relacjach mię-dzynarodowych. Pozycja ta wsparta zostać miała unią polityczną, dzięki której Europa zaoferuje światu nowy model relacji międzynarodowych, oparty właśnie na prymacie ekonomii, wartości demokratycznych oraz przywiązaniu do zasad moralności między-narodowej. Polityka odprężenia pozwalała Europie na poszukiwanie swojego miejsca na arenie międzynarodowej, które stanowiłoby swoistą „trzecia drogę” względem mo-delu potęgi Stanów Zjednoczonych czy Związku Radzieckiego. W tym czasie (1972 r.) wypracowano również definicję tożsamości WE w relacjach międzynarodowych, jaką była koncepcja mocarstwa cywilnego (Duchêne 1972: s. 32–47). W jej ramach akcen-towano rolę Wspólnot jako podmiotu odwołującego się bardziej do instrumentów eko-nomicznych niż militarnych i promującego zasady multilateralizmu.

Działania w kierunku wyposażenia Wspólnot w polityczne narzędzia oddziały-wania pojawiły się na nowo w połowie lat 70. XX wieku. Podczas paryskiej konfe-rencji międzyrządowej w grudniu 1974 r. powierzono Leo Tindemansowi misję przy-gotowania raportu odnoszącego się do budowy unii politycznej w ramach Wspólnot. W przedstawionym w 1976 roku raporcie wskazuje się na fakt, iż to kryzys ekono-miczny, jakiego w tym czasie doświadczyła Europa Zachodnia, stał się głównym czynnikiem decydującym o przyspieszeniu prac nad ściślejszą integracją polityczną

Anna Skolimowska60

(tindemans 1976)2. Odpowiedzią na ten kryzys miała być jeszcze ściślejsza integracja w duchu federalnym ze wspólnymi politykami w większości obszarów. Tożsamość Eu-ropy w relacjach międzynarodowych miała być zachowana dzięki wysiłkom na rzecz budowy wspólnego podejścia do spraw międzynarodowych oraz na koncentracji na kwestiach bezpieczeństwa. UE powinna posiadać jeden front w relacjach międzynaro-dowych, tak w kwestiach zagranicznych, jak i ekonomii. Celem tej jedności winna być obrona własnych interesów w świecie, ale również wspieranie prawa i sprawiedliwości międzynarodowej (Tindemans 1976). Wyposażenie Europy w atrybuty siły w relacjach międzynarodowych w postaci polityki zewnętrznej uznano za główne motywy budo-wy unii politycznej. Wskazano ponadto, że w ówczesnym ładzie międzynarodowym, kwestie ekonomiczne i finansowe są głęboko upolitycznione. W sprawach tych Wspól-noty posiadać powinny jedno stanowisko. Tożsamość Europy nie będzie uznawana w relacjach międzynarodowych, dopóki ta nie będzie posiadać spójnego stanowiska tak w kwestiach ekonomicznych, jak również politycznych. Przyszła Unia Europej-ska ponadto nie będzie kompletna bez wspólnej polityki obronnej (Tindemans 1976). Propozycje Tindemansa w zakresie kształtu integracji dotyczącej spraw zagranicznych i bezpieczeństwa, zawarte w raporcie, zostały przyjęte sceptycznie w takich państwach, jak: Dania, Holandia i Wielka Brytania – głównie ze względu na założenie budowy systemu wspólnej obrony jako niezależnego od NATO (Ciamaga et al. 2000: s. 359).

Kryzys ekonomiczny lat 70. XX wieku, będący pierwszym poważniejszym zała-maniem gospodarczym po drugiej wojnie światowej w Europie osłabił tym samym cywilną (głównie ekonomiczną) ofertę Wspólnot dla świata. Był on również czynni-kiem przyspieszenia prac nad unią polityczną jako innym (niż ekonomiczny) rodzajem konstruowania tożsamości Europy w świecie. W kolejnych latach kontynuowano ideę unii politycznej w oparciu o propozycje zawarte w akcie Genschera i colombo z 1981 r., który przyjęto w 1983 r. w Stuttgarcie w postaci „Deklaracji o Unii Europejskiej”.

Wraz z zakończeniem zimnej wojny i związaną z tym zmianą specyfiki ładu mię-dzynarodowego, zmianom ulegać zaczął również projekt europejski. Tożsamość WE jako aktora cywilnego w relacjach międzynarodowych, w obliczu zmieniającego się

2 W latach 1974–1975 wystąpił jeden z największych światowych kryzysów gospodarczych. Jego przyczyną było czterokrotne podniesienie cen ropy naftowej przez kraje OPEC, które miało miej-sce w 1973 r. Była to reakcja na poparcie przez zachodnie państwa Izraela podczas wojny Jom Kippur. Decyzja OPEC wpłynęła na znaczące obniżenie wyników makroekonomicznych na świe-cie. Wysoka cena ropy zwiększyła koszty przedsiębiorstw, które chcąc utrzymać się na rynku musiały zwiększać ceny swoich wyrobów. W przeciągu dwóch lat wskaźnik inflacji podniósł się prawie trzykrotnie z 5,86% w 1972 r. do 15,08% w 1974 r. Drugą istotną przyczyną był wysoki wzrost cen żywności wywołany przez ogólnoświatowy nieurodzaj (Piech 2000: s. 6).


środowiska międzynarodowego, okazała się być niewystarczająca. Impulsem ze-wnętrznym, przemawiającym za innym sposobem definiowania tożsamości Wspólnot w relacjach międzynarodowych, był konflikt na terenie byłej Jugosławii w latach 90. XX wieku3. W obliczu kryzysu na Bałkanach, Wspólnoty podejmowały środki cywilne (zwołanie konferencji pokojowej w Hadze w 1991 r., negocjacje pokojowe zakończo-ne podpisaniem porozumienia z Brioni, misje dyplomatyczne trójki, czy współpraca w ramach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie), które jednak – w dłuższej perspektywie – okazały się być mało skuteczne (European Political Coope-ration 1991) Konflikt w najbliższym sąsiedztwie Wspólnot zażegnano dzięki bezpo-średniej interwencji militarnej NATO. Tym samym ukazano słabość tożsamości WE jako aktora cywilnego. Głównym czynnikiem, składającym się na ten kryzys, był brak odpowiednich zdolności wojskowych Unii Europejskiej, którymi państwa członkow-skie mogłyby posłużyć się w obliczu konfliktu.

W obliczu zmieniającego się otoczenia zewnętrznego WE w latach 90. XX wieku, podjęto kroki w kierunku zacieśnienia integracji w zakresie polityki zewnętrznej i zo-bowiązano się do budowy w przyszłości systemu wspólnej obrony. Podpisany w 1992 roku traktat z Maastricht powołał do życia Unię Europejską, której jednym z celów było „potwierdzanie swej tożsamości na arenie międzynarodowej, zwłaszcza poprzez realizację wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, obejmującej docelowo określanie wspólnej polityki obronnej, która mogłaby prowadzić do wspólnej obrony” (Traktat 1992: art. B). Wraz z pogłębianiem procesu integracji europejskiej oraz usta-nowieniem wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, dotychczasowa cywilna tożsamość Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej w relacjach międzynarodowych zaczęła ewoluować.

traktat z maastricht z 1992 r. powołał do życia Unię Europejską, w ramach której prowadzi się działania zewnętrzne w dwóch wymiarach: ekonomicznym oraz politycz-nym. W odniesieniu do ekonomicznego wymiaru działań zewnętrznych UE, realizowa-nego głównie w ramach wspólnej polityk handlowej, instytucją wiodącą jest Komisja Europejska. Do jej zadań należy nie tylko administrowanie kwestiami gospodarczymi w relacjach ze światem zewnętrznym, ale także wpisywanie swojej aktywności w nor-matywne cele integracji europejskiej (TUE: art. 207).

3 W obliczu konfliktu, jaki w 1991 roku wybuchł na terenie byłej Jugosławii, Wspólnoty Euro-pejskie podejmowały próby negocjowania porozumienia między jego stronami: były inicjatorem konferencji pokojowej w Hadze oraz podjęły się arbitrażu między zwaśnionymi stronami; zasto-sowały także sankcje gospodarcze. Jednak to dzięki bezpośredniej interwencji sił NATO udało się ostatecznie zażegnać konflikt i osiągnąć porozumienie z Dayton w 1995 roku.

Anna Skolimowska62

W odniesieniu do wymiaru politycznego, realizowany jest on w ramach WPzib, która podlega szczególnym, odmiennym niż ekonomiczne stosunki zewnętrzne, za-sadom i procedurom. Określa ją Rada Europejska, a realizuje Rada. Wyklucza się tu-taj przyjmowanie aktów ustawodawczych. WPzib wykonuje wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa oraz państwa członkowskie. Rolę Parlamentu Europejskiego i Komisji w tej dziedzinie określają traktaty (TUE: art. 24). Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej nie jest właściwy w zakresie tych postanowień (TUE: art. 275). Zadaniem WPZiB jest dążenie do: rozwoju wza-jemnej solidarności politycznej między państwami członkowskimi, określania kwe-stii stanowiących przedmiot ogólnego zainteresowania i osiągania coraz większego stopnia zbieżności działań państw członkowskich. Unia czuwa nad spójnością róż-nych dziedzin jej działań zewnętrznych oraz nad ich spójnością z innymi politykami. rada i komisja, wspomagane przez wysokiego przedstawiciela unii do spraw zagra-nicznych i polityki bezpieczeństwa, zapewniają tę spójność oraz współpracują w tym celu (TUE: art. 24).

Obecność Unii Europejskiej realizowana jest za pomocą szeroko rozumianej „po-lityki zewnętrznej”. Obejmuje ona zarówno działania podejmowane przez właściwe temu obszarowi integracji instytucje na poziomie unijnym, jak również stanowi wy-padkową działań zagranicznych prowadzonych przez państwa członkowskie. Działa-nia Unii Europejskiej na arenie międzynarodowej oparte są na zasadach, które leżą u podstaw jej utworzenia, rozwoju i rozszerzenia oraz które zamierzają wspierać na świecie: demokracji, państwa prawnego, powszechności, niepodzielności praw czło-wieka i podstawowych wolności, poszanowania godności ludzkiej, zasad równości i solidarności oraz poszanowania zasad Karty Narodów Zjednoczonych i prawa mię-dzynarodowego (TUE: art. 21).

Zgodnie z zapisami traktatu z Lizbony, postanowienia dotyczące WPZiB nie mają wpływu na odpowiedzialność ani uprawnienia każdego państwa członkowskiego w zakresie kształtowania i prowadzenia własnej polityki zagranicznej (Deklaracja 2007). Ponadto państwa członkowskie w ramach Rady Europejskiej i Rady uzgadniają wszelkie kwestie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, stanowiące przedmiot ogól-nego zainteresowania, w celu określenia wspólnego podejścia (Deklaracja 2007). Pań-stwa członkowskie koordynują swe działania także w organizacjach międzynarodowych i podczas konferencji międzynarodowych, podtrzymując stanowiska Unii. Organizację tej koordynacji zapewnia wysoki przedstawiciel unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa.


Badacze zagadnienia tożsamości WE, jak Karen Smith, wyrażali pogląd, że idea Unii Europejskiej jako mocarstwa cywilnego jest już nieaktualna, ze względu na dą-żenie do rozbudowywania militarnego wymiaru integracji. Proponuje się natomiast charakteryzowanie jej tożsamości za pomocą innych kategorii, takich jak: potęga nor-matywna, ciche supermocarstwo (moravcsik 2002) czy potęga typu postmodernistycz-nego (Smith 2005: s. 63-82).

Wyrazem zmiany w sposobie konceptualizacji międzynarodowej tożsamości UE jest rozwinięta przez Iana Mannersa kategoria potęgi normatywnej (Manners 2002: s. 235–258). Potęga ta polega na zdolności do kształtowania w środowisku między-narodowym standardów i norm integracji europejskiej jak: godność osoby ludzkiej, wolność, demokracja, równość, państwo prawa, poszanowanie praw człowieka (TUE: art. 21). Na ten katalog składają się również wypracowane w toku integracji europej-skiej normy prawne, ekonomiczne, społeczno-polityczne oraz kulturowe. Stanowią one o wyjątkowości projektu europejskiego oraz mają moc oddziaływania na otoczenie zewnętrzne.

Normatywna potęga Unii Europejskiej wiąże się z jej zdolnością do wywierania wpływu na otoczenie zewnętrzne nie tyle już za pomocą instrumentów ekonomicz-nych, ile poprzez siłę atrakcyjności projektu europejskiego dla stron trzecich. Jest to zdolność do kształtowania oraz ustanawiania określonych norm i idei w relacjach mię-dzynarodowych. Narzędziem kreowania normatywnej tożsamości Unii Europejskiej jest proces socjalizacji oraz europeizacji. Jeżeli strony trzecie uznają wartości euro-pejskie za atrakcyjne lub przekonujące, wówczas dochodzi do instytucjonalizacji wza-jemnych relacji oraz rozpoczyna się dialog polityczny, dotyczący warunków współ-pracy. Największym atutem UE w promowaniu zasad i norm integracji europejskiej jest sam udział w procesie dialogu ze stronami trzecimi. Wiąże się to z potrzebą jego instytucjonalizacji np. w postaci: układów stowarzyszeniowych, europejskiej polityki sąsiedztwa, czy strategicznego partnerstwa. Towarzyszy temu proces socjalizacji jego uczestników (manners 2009).

Wypracowane na gruncie akademickim kategorie definiowania tożsamości Unii Europejskiej w relacjach międzynarodowych przeniknęły do dyskursu polityczne-go. W kategoriach potęgi normatywnej definiują ją europejscy decydenci polityczni (José Manuel Barroso 2007). Taka definicja tożsamości UE występuje w dokumentach programowych odnoszących się do relacji zewnętrznych (European Security Strate-gy 2003). Zauważyć można również prawidłowość, iż wraz ze zmianami w otoczeniu zewnętrznym (konfliktami międzynarodowymi, nową specyfiką ładu międzynarodo-

Anna Skolimowska64

wego) zmienia się sposób definiowania przez Unię Europejską swojej tożsamości w re-lacjach międzynarodowych w kierunku pojęć odnoszących się bardziej do czynników ideacyjnych, a nie materialnych. Plany militaryzacji projektu europejskiego nie spowo-dowały definiowania siebie w kategoriach tradycyjnej potęgi w relacjach międzynaro-dowych, ale potęgi normatywnej, ideologicznej, której siła opiera się na atrakcyjności dla podmiotów trzecich.

Podsumowując rozważania odnoszące się do historycznych doświadczeń oraz uwarunkowań kształtowania się tożsamości WE/UE w relacjach międzynarodowych, należy zauważyć następujące problemy w tym obszarze: różnice interesów państw członkowskich jako czynnik osłabiający siłę Europy w świecie; europejska „polityka zewnętrzna” sprowadzona do koordynacji, wymiany stanowisk i opinii między pań-stwami członkowskimi w zakresie spraw zagranicznych bez rzeczywistej unii politycz-nej. Czynnikami, które motywowały państwa członkowskie do przyspieszenia prac nad wyposażeniem Europy w skuteczniejsze instrumenty oddziaływania międzynarodowe-go, były kwestie gospodarcze w ramach integracji europejskiej (albo kryzysy ekono-miczne, głównie w latach 70. XX wieku, albo finalizacja budowy rynku wewnętrznego w latach 80. i 90.). Nie bez znaczenia dla tożsamości WE/UE w relacjach międzynaro-dowych były uwarunkowania zewnętrzne w postaci konfliktów czy wojen poza jej gra-nicami, które unaoczniły deficyty w zakresie zdolności obronnych Europy i stanowiły o kryzysie jej tożsamości w relacjach międzynarodowych.

Podsumowując ewolucję kształtowania się tożsamości Wspólnot Europejskich w zakresie polityki zewnętrznej (1957–1992) wysnuć można następujące wnioski do-tyczące identyfikacji uwarunkowań kryzysu w tym obszarze:

występuje brak konsensusu między państwami członkowskimi odnośnie do • kształtu i zakresu integracji europejskiej (federacja czy konfederacja?) oraz bę-dące następstwem tegoż stanu różnice w zakresie konieczności ustanowienia i ewentualnej specyfiki współpracy w zakresie spraw zagranicznych (ścisła unia polityczna z własną ponadnarodową polityką zagraniczną czy forma koordyno-wania działań państw członkowskich w duchu międzyrządowym). Ostatecz-nie państwa członkowskie nadały współpracy w zakresie spraw zagranicznych charakter międzyrządowy, a zasadą decyzyjną uczyniły jednomyślność, która gwarantuje im zachowanie suwerennych prerogatyw;istnieją różnice między państwami członkowskimi w odniesieniu do wizji sys-• temu bezpieczeństwa europejskiego;impulsem do ożywienia debaty nad koniecznością budowy ściślejszej unii po-•


litycznej były kwestie związane z kondycją integracji w zakresie spraw gospo-darczych: kryzys lat 70. XX wieku zagroził tożsamości Wspólnot jako aktora cywilnego w relacjach międzynarodowych, a finalizacja budowy wspólnego rynku w latach 90. XX wieku stanowiła impuls do przejścia do nowego etapu integracji;przyjęta tożsamość Wspólnot Europejskich w relacjach międzynarodowych • to tożsamość aktora cywilnego. Czynnikiem warunkującym definicję tożsa-mości Wspólnot Europejskich w relacjach międzynarodowych była specyfika ówczesnego ładu międzynarodowego (procesy globalizacji, zimna wojna, kry-zysy militarne lat 90. XX) oraz specyfika instrumentów zewnętrznych Wspól-not (głównie o charakterze ekonomicznym). Wraz ze zmianami w środowisku międzynarodowym zaczęła ona ulegać ewolucji. Dzisiaj określana jest mianem tożsamości aktora normatywnego;w dokumentach programowych wskazywano źródła problemów w obszarze • stosunków zewnętrznych Wspólnot, jakimi były: brak spójności oraz dosta-tecznej integracji w tym obszarze (raport kopenhaski z 1973 r.). Odpowiedzią na ten stan rzeczy był raport Tindemansa (1976 r.) postulujący ściślejszą unię polityczną między państwami członkowskimi. Wyrazem tej unii miała być inte-gracja w zakresie spraw zagranicznych w duchu ponadnarodowym ze wspólną obroną.

Przesłanki kryzysu tożsamości Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrznej

Powstała na mocy traktatu z Maastricht Unia łączy w sobie elementy integracji gospodarczej w duchu wspólnotowym oraz unii politycznej w ramach WPzib. taka konstrukcja stanowi odpowiedź na problemy w zakresie wewnętrznego wymiaru inte-gracji europejskiej, ale także czyni Europę spójnym i skutecznym aktorem w relacjach międzynarodowych. W traktacie państwa członkowskie wyraziły wolę realizowania WPZiB, w tym określiły wspólną politykę obronną, wzmacniając w ten sposób tożsa-mość i niezależność Europy w celu wspierania pokoju, bezpieczeństwa oraz postępu w Europie i na świecie (Traktat 1992: Preambuła).

Pomimo tych działań wskazuje się na problemy związane ze spójnym i skutecz-nym realizowaniem tożsamości UE jako aktora normatywnego w relacjach między-

Anna Skolimowska66

narodowych (Zielonka 1998). Jednym z nich jest istnienie luki pomiędzy normatywną tożsamością UE, a jej niezdolnością do działania w relacjach międzynarodowych. UE przyjęła normatywne oblicze, gdyż reprezentuje dobrze prosperujące gospodarczo i de-mokratycznie państwa. Pomimo takiego potencjału występują problemy w przełożeniu normatywnej tożsamości w zdolność do skutecznego i efektywnego działania w relacjach międzynarodowych. Unia Europejska ma problemy z kształtowaniem środowiska mię-dzynarodowego. Wynika to nie tyle z braku skutecznych instrumentów politycznych, ile z niezdolności do wypracowania wspólnych celów politycznych w przestrzeni między-narodowej i podejmowania działań dla ich realizacji. Unia Europejska chciałaby pełnić w relacjach międzynarodowych funkcję „normatywnego giganta”, ale gdy chodzi o prak-tykę realizacji tej roli, jest ona daleka od skuteczności (Zielonka 1998: s. 11). Poruszana kwestia stanowi kontynuację problemów, z jakimi w zakresie działań zewnętrznych bo-rykały się Wspólnoty Europejskie. Nietrudno dostrzec, iż kryzys tego obszaru integracji europejskiej wydaje się mieć charakter permanentny i niezależny od sposobu definiowa-nia tożsamości międzynarodowej WE/UE. Jest on pochodną specyfiki międzyrządowej współpracy w tym zakresie, podatnej na konflikty interesów państw członkowskich.

Atutem Unii Europejskiej jest jej zdolność do stawiania czoła wyzwaniom nowo-czesności. Jej ekonomiczne instrumenty oddziaływania międzynarodowego czy odwo-ływanie się do idei multilateralizmu w relacjach międzynarodowych przystają do ery rosnących współzależności politycznych i ekonomicznych. Jednocześnie UE nie po-trafi poradzić sobie z tradycyjnymi problemami współpracy międzynarodowej – głów-nie zagadnieniem wojny i konfliktu (Bliski Wschód, Bałkany czy Europa Wschodnia). Powodem tego jest brak instrumentów militarnych, rządu, służby dyplomatycznej czy uregulowanego statusu w relacjach międzynarodowych. Można zaobserwować brak równowagi między procesem poszerzania i pogłębiania integracji europejskiej. Im bardziej Unia Europejska dąży do reformy swojego systemu politycznego, instytucji, procesu decyzyjnego w celu osiągnięcia większej skuteczności i spójności procesu in-tegracji europejskiej, tym bardziej staje się niedostępna dla państw trzecich ze względu na trudniejsze kryteria członkostwa (Zielonka 1998).

Osiągnięciem projektu europejskiego jest zdolność do zabezpieczenia pokoju i do-brobytu państw członkowskich. Fakt ten jednak bardziej osłabił, niż wzmocnił zdolność Unii Europejskiej do eksportowania pokoju i dobrobytu poza jej granice. Jej działania zewnętrzne podporządkowane są bowiem imperatywowi utrzymania dobrych relacji między państwami członkowskimi. Ponadto działania zewnętrzne stają się często za-kładnikami interesów poszczególnych państw członkowskich (Zielonka 1998: s.12).


Tymczasem w dokumencie programowym „Bezpieczna Europa w lepszym świecie - Europejska Strategia Bezpieczeństwa” z 2003 roku, wskazuje się głównie na czynniki materialne osłabiające międzynarodową tożsamość Unii Europejskiej:

brak dostatecznej aktywności na forum międzynarodowym• – głównie w zakresie zarządzania kryzysowego i zapobiegania konfliktom. W celu prze-ciwdziałania temu problemowi konieczne są: bardziej aktywne działania po-lityczne, dyplomatyczne, militarne, cywilne, handlowe i rozwojowe, zacie-śnienie współpracy z ONZ. Wskazano również na: konieczność zwiększenia zdolności obronnych Unii Europejskiej, ściślejszą współpracę dyplomatyczną

oraz wymianę informacji między państwami członkowskimi;brak spójności działań zewnętrznych – • zauważalny jest brak koordynacji w zakresie europejskich programów pomocowych i europejskiego Funduszu Rozwoju, wojskowych i cywilnych zdolności państw członkowskich oraz in-nych instrumentów. Istotne jest lepsze koordynowanie działań zewnętrznych z politykami wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Konieczna jest większa spójność, nie tylko między instrumentami UE, ale również w zakresie

zewnętrznych działań poszczególnych państw członkowskich (European secu-rity strategy 2003).

Także w dokumencie z 2006 roku, odnoszącym się do diagnozy stanu integracji w ramach polityki zagranicznej, wskazano na warunki, od których zależy skuteczność działań zewnętrznych UE: istnienie politycznej zgody między państwami członkow-skimi w kwestii wyznaczonych celów, jakie mają być osiągnięte wspólnie za pomocą Unii Europejskiej, występowanie dopasowanych narzędzi politycznej odpowiedzi na wyzwania międzynarodowe oraz od odpowiedzialności instytucji europejskich (Eu-rope in the World 2006). Wskazano również na problemy ze spójnością tego obszaru integracji europejskiej w odniesieniu do: słabej koordynacji różnych polityk w zakre-sie stosunków zewnętrznych (zwłaszcza prowadzonych przez Komisję i Radę), małej spójności działań zewnętrznych Unii Europejskiej i państw członkowskich oraz braku ciągłości zewnętrznej reprezentacji Unii Europejskiej (Europe in the World 2006).

W dokumentach programowych, odnoszących się do działań zewnętrznych Unii Europejskiej, zauważalne jest podkreślanie znaczenia jednego z czynników, stano-wiącego o problemach w tym obszarze. Czynnikiem tym jest spójność. Wskazuje się, iż współistnienie różnych polityk, instytucji oraz narodowych polityk zagranicznych w zakresie działań zewnętrznych jest przeszkodą dla realizowania przez UE jednej, skutecznej polityki względem otoczenia zewnętrznego. Brak spójności tego obszaru in-

Anna Skolimowska68

tegracji europejskiej wynika z: wielości polityk (ekonomicznych stosunków zewnętrz-nych oraz WPZiB), różnych instytucji ją prowadzących (Komisja Europejska i Rada, wysoki przedstawiciel, stały przewodniczący Rady Europejskiej), różnic interesów państw członkowskich, różnego poziomu integracji w zakresie np. kwestii militarnych i ekonomicznych a także braku wyraźnej reprezentacji zewnętrznej na poziomie Unii Europejskiej (Nugent 2006: s. 519-522).

Oblicza kryzysu polityki zagranicznej Unii Europejskiej

Analizując zagadnienie kryzysu tożsamości Unii Europejskiej w zakresie polityki zagranicznej, należy czynić to odwołując się do dwóch poziomów: ideacyjnego oraz materialnego. Kryzys ideacyjny odnosiłby się do problemów z uznaniem przez pań-stwa członkowskie normatywnych celów, jakie Unia Europejska powinna realizować w przestrzeni międzynarodowej. W obliczu kryzysów międzynarodowych kryzys ide-acyjny jest często przedmiotem sporów, jakiego rodzaju działania UE podjąć powinna w ramach tożsamości aktora normatywnego. Ujawniają się przy tej okazji partykular-ne interesy, ambicje państw członkowskich w zakresie samodzielnego rozwiązywa-nia danej kwestii międzynarodowej lub dążenia do odwoływania się do pośrednictwa aktorów o bardziej realistycznej, a mniej ideacyjnej koncepcji tożsamości międzynaro-dowej (chodzi głównie o państwa takie jak USA czy pośrednictwo Rady Bezpieczeń-stwa ONZ). Takiego kryzysu tożsamości doświadczyła UE przy okazji wojny w Iraku z 2003 r. Część państw członkowskich UE (Francja i RFN) sprzeciwiała się siłowemu (militarnemu) sposobowi rozwiązania konfliktu (forsowanemu przez Stany Zjedno-czone Ameryki), apelując o respektowanie prawa międzynarodowego i nawołując do pośrednictwa ONZ. Tymczasem państwa, takie jak: Hiszpania, Wielka Brytania, Por-tugalia, Dania, Włochy (a także państwa kandydujące do UE: Polska, Węgry i Repu-blika Czeska), wezwały do rozbrojenia Iraku we współpracy z USA (Krystyniak 2003: s. 749). Ostatecznie jednak państwa członkowskie UE uzgodniły wspólne stanowisko, w którym oświadczyły, że konflikt iracki należy rozwiązać na drodze pełnego roz-brojenia w poszanowaniu zasad Narodów zjednoczonych, a interwencja militarna jest środkiem ostatecznym (Extraordinary European Council 2003).

Powyższy przykład napięcia w ramach polityki zagranicznej Unii Europejskiej ujawnia istnienie luki między normatywną tożsamością Unii Europejskiej w relacjach międzynarodowych, która oparta jest na wartościach (prawie, poszanowaniu demokra-


cji, rządów prawa itd.), a partykularnymi interesami państw członkowskich, utrudnia-jącymi realizację tej roli, przez co negującymi sens istnienia kolektywnej tożsamości unii europejskiej jako normatywnego.

Domniemywać można, że przyczyną kryzysu polityki zagranicznej w warstwie ideacyjnej może być sama treść normatywnej tożsamości Unii Europejskiej. O ile w warunkach pokoju za jej pomocą kreuje się politykę zagraniczną (pozytywna dy-fuzja norm, zasad i wartości integracji europejskiej w otoczeniu międzynarodowym), o tyle w warunkach kryzysów lub realnego zagrożenia dla bezpieczeństwa państw członkowskich UE wydaje się ona mieć słabą moc oddziaływania na polityki zagra-niczne poszczególnych państw członkowskich. Za przyczynę podać można jej zbytni idealizm, który, konfrontowany z realiami wojny i konfliktu, obnaża swoją nieadekwat-ność. Europa, przyzwyczajona do funkcjonowania w warunkach pokoju, chaotycznie poszukuje narzędzi przeciwdziałania zjawiskom wojny i konfliktu. Nie posiada ona wypracowanej długofalowej strategii realizowania swojej normatywnej tożsamości w zakresie polityki zewnętrznej.

Druga płaszczyzna kryzysu tożsamości Unii Europejskiej w zakresie polityki zagra-nicznej ma charakter materialny. Kryzys przejawia się w braku spójności tego obszaru w warstwie (Nutall 2005: s. 91-112):

instytucjonalnej – • występowanie wielości instytucji prowadzących politykę zewnętrzną UE i częsty brak koordynacji podejmowanych przez nie działań. W tym miejscu wymienić można: Komisję, Radę, wysokiego przedstawiciela, prezydencję. Struktura taka jest skutkiem historycznych uwarunkowań integra-cji europejskiej, której reprezentacja zewnętrzna do lat 90. XX wieku, realizo-wana była w ramach ekonomicznych stosunków zewnętrznych;horyzontalnej – • brak koordynacji polityk w ramach działań zewnętrznych Unii, między ekonomicznymi stosunkami zewnętrznymi a WPZiB. Ten wy-miar spójności polityki zagranicznej Unii Europejskiej jest związany ze spójno-ścią instytucjonalną. Jest także efektem doświadczeń historycznych w zakresie realizacji zewnętrznej reprezentacji Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej;wertykalnej – • brak koordynacji działań podejmowanych przez poszczególne państwa członkowskie z działaniami podejmowanymi przez instytucje Unii Europejskiej. Wiąże się to ze specyfiką współpracy w ramach WPZiB, która dotyka istotnych dla państw członkowskich kwestii: ich suwerenności, czy in-teresów politycznych. Państwa pozostają głównymi kreatorami tejże polityki, co prowadzić musi do rozbieżności, zarówno stanowisk między nimi odnośnie-

Anna Skolimowska70

do polityki zagranicznej Unii Europejskiej, jak również do napięcia między instytucjami unijnymi, powołanymi przez nie do koordynowania kwestii poli-tycznych w tej materii;międzynarodowej • – Unia Europejska nie wypracowała jednolitego mecha-nizmu odpowiedzi na zagrożenia międzynarodowe; podejmowania przez nią reakcji na powtarzające się w różnych regionach świata przypadki np. łamania praw człowieka.

Zakończenie

Kryzys tożsamości Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrznej ma cechy sta-łe, tzn. towarzyszy projektowi europejskiemu od lat 50. XX wieku. Receptą na naprawę tego stanu rzeczy miała być podjęta w traktacie z Maastricht idea pogłębienia integracji gospodarczej (dokończenie budowy wspólnego rynku), jak również zawiązanie unii politycznej, która uczyniłaby UE liczącym się graczem na arenie międzynarodowej. Tożsamość, jaką przyjęły wówczas państwa członkowskie w relacjach ze światem zewnętrznym, to tożsamość aktora normatywnego. Celem prowadzenia polityki ze-wnętrznej w duchu tej kategorii miało być promowanie w stosunkach międzynarodo-wych norm, zasad i wartości projektu europejskiego nie tyle za pomocą instrumentów ekonomicznych czy militarnych, ile siły politycznego przyciągania oraz atrakcyjności dla podmiotów trzecich.

Z czasem okazało się, iż w nowopowstałej Unii Europejskiej skuteczna, efektywna i spójna realizacja kolektywnych celów polityki zewnętrznej napotyka na liczne pro-blemy. Zidentyfikowano ich specyfikę na dwóch poziomach: ideacyjnym – odnoszą-cym się do przyjętej tożsamości Unii Europejskiej w relacjach międzynarodowych oraz materialnym – odnoszącym się do architektury polityczno-instytucjonalnej w zakresie polityki zewnętrznej Unii Europejskiej.

Kryzys w wymiarze ideacyjnym ujawnia się zazwyczaj w obliczu konfliktów czy napięć międzynarodowych, ukazując słabe podstawy tożsamości UE w relacjach mię-dzynarodowych. Słabość ta z jednej strony wynikać może z niedokończonej i niepełnej integracji w zakresie unii politycznej, a z drugiej być dowodem na niedopracowanie strategii europejskiej obecności w relacjach międzynarodowych. Problemy tego rodza-ju wydają się stanowić przeniesienie kryzysów, z jakimi borykały się państwa człon-kowskie We od lat 50. w zakresie budowy unii politycznej i integracji w zakresie spraw


zagranicznych. Kolejne reformy traktatowe, które podejmowane były dla umocnienia tego stanu rzeczy, wprowadzały jedynie korekty do materialnego wymiaru polityki ze-wnętrznej Unii Europejskiej. W obliczu trwających problemów z realizacją tożsamo-ści Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrznej wydaje się, że działania te są wtórne wobec potrzeby przemyślenia przez wspólnotę państw europejskich zasadności pogłębiania unii politycznej w ramach Unii Europejskiej i jej roli jako normatywnego uczestnika systemu międzynarodowego.

Bibliografia:

biNdi Federiga (2010), European Union Foreign Policy: A Historical Overview, w: Federiga Bindi (red.), The Foreign Policy of the European Union. Assessing Europe’s Role in the Word, Washington.

ciamaGa lucjan et al. (2000), Unia Europejska. Podręcznik akademicki, Warszawa.daViGNoN Étienne (1970), Davignon Report. http://www.cvce.eu/obj/davignon_re-

port_luxembourg_27_october_1970-en-4176efc3-c734-41e5-bb90-d34c4d17bbb5.html, (30.12.2013).

DEKLARACJA (2007) nr 14 w sprawie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeń-stwa, w: Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustana-wiający Wspólnotę Europejską podpisany w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dz. urz. ue c 306 z 17.12.2007.

duchÊNe François, (1972), Europe’s Role In World Peace, w: Richard J. Mayne (red.), Europe Tomorrow: Sixteen Europeans Look Ahead, londyn.

EUROPE IN THE WORLD – some practical proposals for greater coherence, ef-fectiveness and visibility (2006), www.eur-lex.europa.eu/ lexuriserv/ site/en/ co-m/ 2006/ com2006_0278en01.pdf COM(2006) 278 final, (30.10.2012).

EUROPEAN POLITICAL COOPERATION Documentation Bulletin (1991), „European University Institute” vol. 7, http://aei.pitt.edu/36871/1/A2880.pdf, (04.01.2014).

EUROPEAN SECURITY STRATEGY A secure Europe in a Better Word (2003), http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsupload/78367.pdf (01.09.2013).

EXTRAORDINARY EUROPEAN COUNCIL (2003), http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/74554.pdf (15.09.2013).

Fouchet christian (1961), The Fouchet Plans, http://www.cvce.eu/obj/draft_treaty_fouchet_plan_i_2_november_1961-en-485fa02e-f21e-4e4d-9665-92f0820a0c22.html (12.09.2013 r.).

Anna Skolimowska72

hallsteiN Walter (1962), United Europe: Challenge and Opportunity, harvard.hill christopher, smith karen (2000), European Foreign Policy: Key Documents, london.JOSÉ MANUEL BARROSO = political scientist. John Peterson interviews the Euro-

pean Commission President (2007), http://www.eu-consent.net/library/BARROSO-transcript.pdf, (20.08.2013).

KRYSTYNIAK Małgorzata (2003), Unia Europejska wobec kryzysu irackiego, „Biu-letyn PISM”, nr 10 (114).

maNNers ian (2002), Normative Power Europe: A Contradiction In Terms?, „Jour-nal of Common Market Studies” nr 2 (40).

maNNers ian (2009), The Concept of Normative Power In Word Politics, „DIIS Brief” http://subweb.diis.dk/graphics/Publications/Briefs2009/B09_maj__Con-cept_Normative_Power_World_Politics.pdf (20.03.2014).

moraVcsik andrew (2002), The quiet superpower, http://www.princeton.edu/~a-moravcs/library/quiet.pdf (20.12.2013).

NuGeNt Neill (2006), The Government and Politics of the European Union, basingstoke.Nuttal simon (2005), Coherence and Consistency, w: christoper hill, michael

smith (red.), International Relations and the European Union, oxford.Piech krzysztof (2000), Kryzysy gospodarcze świata i polityka gospodarcza w latach 1945-

1975, http://akson.sgh.waw.pl/~kpiech/text/2000-kzif15-kryzysy.pdf (25.01.2014).rada euroPejska (1969), Final Communique of the Conference of Heades of

State or Government at the Hague, 1-2 December 1969 http://ec.europa.eu/econ-omy_finance/emu_history/documentation/compendia/19691202fr02finalcommuniqueofsummitconference.pdf, (25.12.2013).

rada euroPejska (1973), Document on The European Identity published by the Nine Foreign Ministers on14 December 1973, in Copenhagen, www.cvce.eu/con-tent/publication/1999/1/1/02798dc9-9c69-4b7d-b2c9-f03a8db7da32/publishable_en.pdf (21.02.2014).

smith karen (2005), Beyond the civilian power EU debate, “Politique Europeénne” nr 17.steiNmo sven (2008), What is historical institutionalism?, w: D. Della Porta, M.

keating (red.), Approaches in the Social Sciences, cambridge.tFue, traktat o funkcjonowaniu unii europejskiej, dz. urz. ue c 326 z 26.10.2012.theleN kathleen (1999), Historical institutionalism in comparative politics, „Annu-

al Review of Political Science”, nr 2.tiNdemaNs leo (1976), Report by Mr. Leo Tindemans to the European Council,

„Bulletin des Communautés Européennes”, nr 12.


traktat (1957) ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, , dz. urz. ue Nr 90, poz. 864/2 z 2004.

traktat o unii europejskiej, dz. urz. ue c 191 z 29.7.1992.traktat o unii europejskiej, dz.urz. ue c 306 z 17.12.2007.tue, traktat o unii europejskiej, dz. urz. ue c 326 z 26.10.2012.zieloNka jan (1998), Introduction – Constraints, Opportunities and Choices in Eu-

ropean Foreign Policy, w: Jan Zielonka (red.), Paradoxes of European Foreign Policy, kluwer law international.

HISTORIA, KULTURA I SPOŁECZEŃSTWO W EUROPIE

ODS od Klausa do Nečasa: brytyjskie inspiracje tożsamości, ideologii i wizerunku

Abstract

over last decades, and quite in line with an almost global trend, the czech party system has been under-going a shift towards more fragmentation, increasing voter volatility, decreasing party stability, erosion of party-society linkages and ever more personalised politics. as a part of this, ideologies have become vaguer and shallower. the civic democratic Party (Občanská demokratická strana, ods) has probably been the most successful right wing political party in the new democracies of central and eastern europe. this paper attempts to identify the british inspirations over the various stages of the ods’s development and follow the changing interplay in the “triple i” triangle of ideology-identity-image.

Key words: right-wing political parties, ideology, identity, image, Czech Republic, United Kingdom

Streszczenie

W ciągu ostatnich dekad, zgodnie z ogólnoświatowymi trendami, system partyjny w Republice Cze-skiej zmierzał ku większej fragmentacji, zmienności decyzji wyborców, mniejszej stabilności partii po-litycznych, erozji związków partii ze społeczeństwem i personalizacji polityki. Częścią tych zmian było spłycenie i rozmycie partyjnych ideologii. Wśród prawicowych partii w nowych demokracjach Europy Środkowej i Wschodniej, czeska Obywatelska Partia Demokratyczna (Občanská demokratická strana, ODS) przez długi czas odnosiła największe sukcesy. Niniejszy artykuł analizuje brytyjskie inspiracje na różnych etapach rozwoju ODS i śledzi zmienne interakcje w partyjnym trójkącie ideologii, tożsamości i wizerunku.

Słowa kluczowe: prawicowe partie polityczne, ideologia, tożsamość, wizerunek, Republika Czeska, Wielka Brytania


Jiří Koubek,Charles University in Prague, Faculty of Philosophy and Arts, Department of Political Science

The ODS from Klaus to Nečas: British inspirations as a matter of identity, ideology and image

Introduction

the civic democratic Party (Občanská demokratická strana, ods) has probably been the most successful right wing political party in the new democracies of central and eastern europe (cee). it has been the only case in this region that a single political party has persisted, without changing its name and with full organisational continuity, as the main right wing party in its country for the whole post-communist history. the ODS has indeed played the role of the right wing leader since the concept of right–left competition was established in the country in the early 1990s.

this success is not coincidental. as several authors have noted (see below), right wing parties in cee have been strongly ideological. this is particularly the case of the ods. Fo-unded in 1991 and lacking any historical tradition (unlike the other core parties of the czech party system: Social democrats, Communists and Christian democrats), this party needed something substantially more than a strong leadership to survive its own foundational pe-riod. and it has been a distinct ideology which constantly provided this integrative power.

the role of the party’s founder Václav klaus was crucial in articulating and promo-ting this ideological mix. and, in doing so, some british inspirations (notably his ties to the then Prime minister margaret thatcher) had an extremely important impact. the ideology was such a significant feature of the party that it has even become a matter of political identity, with its “British factor” quite indispensable.

over last decades, and quite in line with an almost global trend, the czech par-ty system has been undergoing a shift towards more fragmentation, increasing voter

78 Jiří Koubek

volatility, decreasing party stability, erosion of party-society linkages and ever more personalised politics. as a part of this, ideologies have obviously become vaguer and shallower. In the case of ODS, this is when the “image aspect” comes into forefront. images and self-images become continuations and functional substitutes of weakening ideologies and identities (or at least their supplements). and again, the british colours in this ods’s image-making are easily discernible.

What specifically are the British inspirations in the politics of the ODS? In addi-tion to leaders’ examples and emulation (klaus-thatcher, topolánek-cameron) there is the european attempt to establish cooperation between the parties (the ods and the conservative Party). moreover, since the party’s very foundation, the ods has been strongly attracted by British political institutions, particularly the “first past the post” electoral system and the Westminster system tradition of single party cabinets. britain has also become a highly symbolic visualisation for one of the ods’s main foreign policy principles, i.e. its strong atlanticism. in this, without much exaggeration, the uk has always played a role of a window to the usa for the ods.

in this paper i am trying to identify the british inspirations over the various stages of the ODS’s development and follow the changing interplay in the “triple i” triangle of ideology-identity-image.

Period of Ideology. Early to mid-nineties

as seán hanley, aleks szczerbiak, tim haughton and brigid Fowler have pointed out that the key factors in centre-right party success in post-communist cee have been “(a) the presence of cohesive elites able to act as the nucleus of new centre-right forma-tions; and (b) the ability of such elites to craft broad integrative ideological narratives that can transcend diverse positions and unite broad swathes of centre-right activists and voters” (Hanley et al. 2008: p. 407).

I am going to focus on exploring the second half of their assertion. As for the first part, the case of the ODS founded in 1991 basically as a “one-man-party”, and domina-ted by strong Václav Klaus’s leadership at least until the first intra-party tensions in the mid-1990s, is a particularly good example of an extraordinarily cohesive nucleus (e.g. unlike fragmented and highly competitive Polish right wing post-solidarity elites).

coming back to ideology, hanley et al. are emphasising the aspect of breadth, defi-ned as “the ability to construct an inclusive electoral entity that encompasses a socially

79the ods from klaUs to nečas: british inspirations as a matter of identity...

and ideologically broad range of voters and subgroups” (Hanley et al. 2008: p. 409). in their account, the success of hungary’s Fidesz (high breadth, medium durability) is ranked higher than czech republic’s ods (medium breadth, high durability; hanley et al. 2008: p. 429).

in my rather durability-centred approach, stressing the ods’s continuous right wing hegemony in 1991–2012 (as compared to Fidesz’s “late takeover” only after 1998 elec-tion), i am going to focus on some aspects of surprisingly successful narrowness in the right wing parties’ ideological arsenal. hanley, szczerbiak, haughton and Fowler are correct to point out that the ods’s ideological message based on “imported anglo-American New Right ideas” (Hanley et al. 2008: p. 427) and on clearly profiled neo-liberalism has been significantly narrower than Viktor Orbán’s mixture of citizenship (polgár) principles and national-conservative-populist ideas. over the two decades, si-milarly to Fidesz, the ods has undergone considerable development and shifts as far as its ideological profile is concerned. After all, it is exactly this ideological flexibility in time (which is not incompatible with narrowness) that will be explored in this paper.

on the other hand, even if we stick to the ods’s ideological narrowness in the in-itial phase of the “Period of Ideology” there was some crucial overlap between (a) the very limited ideological base and (b) the time context and setting. by this context and setting i mean the prevalent czech post-communist mindset and (post-)transforma-tional aspirations consisting of an almost total rejection of the legacy of communism (and, together with this, also socialism, or broadly speaking, the left) and the call for a rapid and unconditioned “return to the West” and “return to Europe”.

as czech social scientist and philosopher Pavel barša put it, for czechs during the late Communism, “West” was an imagined concept, a myth, a utopia, a “non-place” into which they were projecting their hopes (barša 2009). my point is that for a new-ly established right wing political party, lacking any historical tradition or continuity, it was extremely promising to connect this highly abstract notion of West with a more specific representation of this ideal. And it is no coincidence that in the first place (at least in the european context) it was Great britain which was most preferred and best available.

there was not only the well-known personal-ideological linkage of Václav klau-s’s admiration for margaret thatcher1. also some structural factors should be paid

1 Which seemed to be reciprocal: “It is equally flattering to be asked to perform a kind of duet with mr Vaclav klaus. i suspect it will even be quite harmonious, since he is in a way one of my heroes. mr klaus will be remembered for many achievements during his immensely creative and

80 Jiří Koubek

attention to. First, in searching for foreign (Western) examples to follow, very clearly profiled right wing parties were needed. Softer, more centrist, Christian Democratic options were not available for several reasons: the strong anti-third-way bias of that time (a political discourse constructed primarily by the ods and Václav klaus; thus the foreign example had to be compatible with this campaign), the secular character of the ods and, related to this, the fact that the christian democratic option had already been taken by another czech party (People´s Party with its continental european linkages). “As some of you may know, the Civic Democratic Party was founded in 1991 as a first broad-based, not exclusive, not just a single, narrow constituency representing political party in the czech republic as well as in central and eastern europe which clearly, without hesitation and without any qualifications declared its position on the ri-ght of the political spectrum, a party which admired margaret thatcher and british conservative Party, a party which originally wanted to use the same name. our inten-tion was to demonstrate that we did not want to belong to the predominantly christian democratic central europe. We looked for inspiration to the anglo-american political style and ideas and this is where we keep staying” (Klaus 2002, emphasis in original).

second, britain was also the only european country into which the ods could pro-ject its strong atlanticism. in this sense, the uk played a role of a symbolic bridge to the usa. it was a part of the then popular story about reagan’s and thatcher’s almost personal victory over communism. “it is not an exaggeration to say that the melting down of communism in central and eastern europe was initiated in Great britain in the year 1979 by the election victory of the Conservative party and Margaret Thatcher” (klaus 2006).

In a way, Great Britain was even “a more prefect mirror” of the US. The “concen-trated” Westminster system (i.e. a parliamentary regime with executive power predo-minance) and its competitive democracy was much closer to the majoritarian style of Václav Klaus as the Czech Prime Minister than the American “checked and balanced” presidentialism with much more fragmented and multi-level pattern of power. also, the fresh czech memory of a failed federation was more compatible with british unitary (and at that time sill centralised) government than the complex american federalism2. to add one common feature of nearly all anglo-saxon democracies, the ods has al-

successful term as Czech Prime Minister” (Thatcher 1998).2 in connection to this, it should be added that later in 2000, the ods was strongly opposed to

introducing the regional self-government and staunchly in favour of having the municipalities as the only level.


ways pushed and supported introducing a “British” single member plurality electoral system, dreaming of a two-party system and one-party cabinets.

Third, and more specifically, in the early 1990s Thatcherism was an ideal referential framework for the czech(oslovak) neoliberal architects of a thorough and rapid econo-mic transformation from central planning to the market economy “without adjectives” (as opposed to the social-liberal, social-democratic and christian-democratic ideal of “social market” economy). Moreover, and luckily enough for Czech-British reference making, some quite similar issues and challenges were on agenda: large-scale priva-tisation, deregulation of economy, dealing with mining industry, railways, health care system, etc.

Nothing illustrates the significance of the British inspiration in constructing the Czech right wing political discourse in the early 90s better than the following quote: “Influenced by Margaret Thatcher, I succeeded in persuading the Czech people in the early nineties that we had to restore capitalism. i was proud to say that i was a that-cherist. i founded a party which admired margaret thatcher and british conservative Party, a party which originally wanted to use the same name” (Klaus 2006).

Period of Identity. From “Sarajevo” to the end of Klaus’s leadership

the previous, highly ideological phase coincided with the initial czech transfor-mational optimism and enthusiasm, amounting to a peculiar kind of czech exceptiona-lism. these feelings of central european primacy, at times even superiority and “not belonging” to the rest of post-Communist countries were underpinned by a self-image of a central european tiger, which seems to have been acknowledged even by the “bri-tish teachers” themselves, who participated in crafting this image of a success story. “It is in keeping with that tradition of industrial prowess that the czech republic today is the outstanding economic success story of Central Europe: where others have flinched under the pressures of free enterprise reform, Vaclav klaus — my other favourite Pri-me minister — has kept going down the right track. and the results are internationally recognised and admired” (Thatcher 1996).

by mid-nineties, however, this optimism had faded in the czech republic and after 1997 it was entirely swept by a deep crisis, dramatic disillusionment, famo-usly called by that time president Václav Havel as “depressed mood” (blbánála-da). From the point of view of the ods as then governing party, the crisis was

82 Jiří Koubek

triple. First, there was economic slowdown which resulted in Prime minister klaus having to admit publicly the existence of some serious problems and re-spond to them by a series of austerity steps, “packages of economic measures”. this was an unpleasant shock right after the official doctrine of transformational success and optimism.

Second, there was the first serious intraparty crisis in the ODS, leading to a split after so called “Sarajevo Coup” when a group of challengers publicly called Václav Klaus to resign because of the party’s funding scandal at the time when he was on a state visit to Bosnia. The conflict had been preceded by increasing tensions within the ODS’s leader-ship concerning, among other issues, the european policy of the party. klaus’s ever stron-ger euroscepticism clashed with more pro-european attitudes of his minister of foreign affairs - josef zieleniec whose ambitions had been to participate more actively on the formulation of foreign policy. Zieleniec’s views were also shared by the “Sarajevo group” who eventually left the party to found clearly eurooptimist Freedom union.

third, the less apparent, underlying crisis was caused by the gradual disintegration of the myth described above, the realisation that europe is a real entity rather than ima-ginary utopia. this almost Weberian process of Entzauberung was accelerating during the intensive accession negotiations between the czech republic and the eu.

The change of mood was reflected in the unified, ever more centralised post-sarajevo ods in which the personal klaus’s euroscepticism came fully into the forefront. sean hanley characterises this change as “a shift from a euroscepticism stressing neo-liberalism and czech and central european distinctness to one stres-sing the defence of “national interests” against German inspired Eurofederalism” (Hanley 2004: p 513).

British inspirations are obvious. Firstly and most significantly, it was the matter of re-framing the political discourse. the vocabulary of british euroscepticism was adop-ted and concepts almost never used before in the country, such as superstate, national interest, national identity, state sovereignty, were domesticated in the czech political language.

In addition to this, one of the most representative and best profiled party docu-ments of that time, “The Manifesto of Czech Eurorealism”, comes up with a weird and completely implausible construct of a linkage between “the main stream of mo-dern Czech politics, embodied by the continuity of efforts of Palacký, Havlíček and Masaryk” and “the Anglo-Saxon traditions of liberal conservatism” (Zahradil et al. 2001: p. 4).


Period of Image. The ODS under Topolánek

the previously described period, in which the initial ideological input spilled over to another level and was socialised within the party as a matter of identity, was marked by hardening euroscepticism, rising nationalism and conservatism. the peak of this period was the failed 2002 parliamentary election in which this new ods’s ideological brand proved highly incompatible with its voter profile. The party’s aggressive campa-ign demobilised its typical young urban well-off supporters. the unsuccessful leader, Václav klaus, was successfully launched to czech presidency in 2003 and replaced by mirek topolánek as the party leader.

the new chairman’s repositioning of the ods resembled to some degree the david cameron’s efforts in the leadership of the conservative Party. both leaders moderated their parties and moved them slightly to the centre (or, at least, highlighted their catch-all character). in consequence, they succeeded in leading them out of isolation (in both cases resulting in a coalition government). The ideological purity was replaced – or at least supplemented – by a pragmatic stress on change and reform. Flexibility and mo-dernity, facing global challenges – these were the new mottos. In the Czech case, such a “newism” and “changeism” was, however, not incompatible with the older layer of reformist and transformational ethos from the early 1990s.

as a part of the above mentioned shifts, the parties entered some unorthodox domains. a quote from david cameron’s statement following the joint cameron-topolánek dec-laration proposing a new group in the European Parliament is telling: “the environment doesn’t respect national boundaries and it is right that the eu should take a lead. yet we are failing to meet that challenge. europe‘s kyoto target is to reduce carbon emissions by 8% by 2012. but with just six years to go, carbon emissions are down by less than 1%. twelve member states have actually gone backwards and increased their emis-sions. the eu as a whole is set to miss its kyoto target. that is not good enough and it‘s got to change” (Cameron Euro 2006). Whereas cameron opened up the environmental issues, the topolánek’s ods opened for an alliance with the Green Party and formed a three party governing coalition in 2006. For klaus it was an anathema, and he let his position be publicly known, repeatedly and bitterly criticising this move.

The originally narrow Thatcherism-inspired the ODS’s ideology, later solidified by the party’s “eurorealist” identity, now gradually became much more eclectic, vaguer and shallower. Formerly so authentic and intensive ideological formulas eroded over time, deliberately neglected by the new leadership, until they became completely routinised.

84 Jiří Koubek

and in an ever more media centred and personalised czech politics, it was images that replaced and functionally substituted the ideological or identity-based messages.

This softening of ideology led to conflicts within the party (e.g. concerning the lisbon treaty) in which the honorary chairman of the party, czech President klaus, was increasingly involved. eventually, his role was also crucial in overthrowing the topolánek’s cabinet in 2009.

topolánek was aware of the risks of his new pragmatism. his british partnership, the frequency of showing publicly together with cameron, the mer iniciative, leading the ods out of the european People’s Party (christian democrats) and european de-mocrats alliance, and the establishment of the european conservatives and reformists Group in the european Parliament, all can be interpreted as an image-making strategy aimed to pre-empt klaus’s (and his followers’ in the ods) attacks on topolánek’s “heretic” leadership. Another part of this pre-emption was a re-emphasis on neo-libera-lism, leading, inter alia, to the introduction of the flat tax.

Subsequent Nečas’s leadership can be understood as a kind of middle way: partial return to klaus’s heritage, but without completely abandoning topolánek’s achieve-ments. however, it is primarily the weaknesses of both the party and its leader which best characterise this period.

Conclusions

Broadly speaking, the period of image continued under Nečas’s leadership despite some half-hearted attempts at ideological revival. What definitely remains, however (and is a continuous link over all three periods of the ods’s short history), are the bri-tish inspirations and linkages. the most recent development, the british-czech attitude to the European fiscal pact, is another example of this evergreen feature of the ODS’s politics.

I have tried to interpret the success of the ODS in terms of a “triple i” sequence: (1) a strong british inspired ideological input in the initial phase, which (2) later spilled over onto a deeper level and was solidified/socialised as a matter of identity (accom-panied with re-discovering the eurosceptic part of the thatcherite ideological mix), and which (3) yet later eroded and mutated into a matter of political image serving partly as a cover for blunt pragmatism, partly as a shield of pre-emption against the ideologues’ attacks.


it is probably the lack of the ods’s own historical traditions which motivated the party to search for Western political examples. and among those available, for several reasons explored above, the uk and its conservative Party proved to be the most su-itable choice.

Bibliography:

barŠa Pavel (2009), How To Kill a Dream: Our Life after 1989 in the Limbo of the End of History, http://monumenttotransformation.org/atlas-of-transformation/html/u/utopia/how-to-kill-a-dream-our-life-after-1989-in-the-limbo-of-the-end-of-history-pavel-barsa.html (18.03.2014).

CAMERON EURO declaration (2006), http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/5175994.stm (31.10.2013).

haNley seán (2004), From Neo-Liberalism to National Interests: Ideology, Strategy and Party Development in the Euroscepticism of the Czech Right, “east european Politics and Societies”, vol. 18, no. 3.

haNley seán, szczerbiak aleks, hauGhtoN tim, FoWler brigid (2008), Sticking Together. Explaining Comparative Success in Post-Communist Central and Eastern Europe, “Party Politics”, vol. 14, no. 4.

klaus Václav (2002), Speech at British Conservative Party Conference, http://www.klaus.cz/clanky/2050 (5.05.2014).

klaus Václav (2006), The politician I admire, “The Time”, http://www.klaus.cz/clanky/2060 (9.05.2014).

thatcher margaret (1996), The common crisis: Atlantic solutions, speech at the New Atlantic Initiative, http://www.margaretthatcher.org/document/108361 (18.06.2014).

thatcher margaret (1998), Re-learning old lessons, speech to the american enter-prise Institute, http://www.margaretthatcher.org/document/108377 (25.06.2014).

ZAHRADIL Jan, PLECITÝ Petr, ADRIÁN Petr, BEDNÁŘ Miloslav (2001), The Manifesto of Czech Eurorealism, http://www.jan-zahradil.cz/assets/files/publikace/JanZahradil_aj_manifest.pdf (1.04.2014).

Contemporary Arabic-Islamic culture in Europe

in many european countries muslims have lived for generations, in others muslim immigration is a relatively new phenomenon. in the european public debate the issues related to the integration problems of muslim immigrants as well as disputes over incompatibility between islamic and european values are repeatedly raised. in reality, however, muslims have become a permanent element of the european religious landscape.

Muslim presence is reflected in the development of Islamic and ethnic culture. It is important and interesting to ask what is the exact nature of the artistic works, what are the underlying needs that prompt its creation, and if the complex character of Muslim minority in Europe is reflected in the artistic pursuits. answering these questions will contribute to the understanding of the establishment of new cultural identity of european muslims.

Key words: Muslim minority, minority culture and identity, Islam in Europe

Współczesna kultura arabsko-muzułmańska w Europie – wybrane aspekty

W wielu krajach Europy muzułmanie żyją od pokoleń, w innych emigracja muzułmańska to stosunko-wo nowe zjawisko. W europejskiej debacie publicznej wciąż podejmuje się zagadnienia integracji i problem nieprzystawalności wartości muzułmańskich i europejskich. Jednak muzułmanie stali się już integralną częścią religijnego pejzażu Europy, a ich twórczość artystyczna wpisała się na stałe w kulturę europejską.

Szczególnie ważne w tym kontekście jest ustalenie czy i na ile działalność artystyczna odzwierciedla złożony charakter mniejszości muzułmańskich w Europie, jakim potrzebom twórców i odbiorców odpo-wiada. Odpowiedzi na te pytania pozwolą nakreślić obraz powstającej, nowej tożsamości kulturowej euro-pejskich muzułmanów.

Słowa kluczowe: mniejszość muzułmańska, kultura i tożsamość mniejszości, islam w Europie


Marta Widy-BehiesseZakład Islamu Europejskiego, Wydział OrientalistycznyUniwersytet Warszawski

Współczesna kultura arabsko-muzułmańska w Europie – wybrane aspekty

Muzułmanie w Europie

Temat islamu w Europie z każdym dniem nabiera coraz większego rozgłosu i jest obecny w debacie publicznej nad współczesnym społeczeństwem europejskim. Dzieje się tak dlatego, że muzułmanie są rosnącą grupą wyznaniową, a ich liczbę szacuje się obecnie na blisko 50 milionów (Nielsen et al. 2009: s. 4). Warto zwrócić uwagę, że nie mówimy tu tylko o Unii Europejskiej i przybyłych w ubiegłym wieku imigrantach, ale także o ludności autochtonicznej – na Bałkanach, w Rosji czy np. Tatarach, którzy osiedlili się w Rzeczypospolitej w XIV w. Mimo że muzułmanie żyli w Europie już w VIII w., tworząc niezależną al-Andalus, nie przywykło się traktować islamu jako religii europejskiej, a i muzułmanie w powszechnej opinii traktowani są tu jak obcy. Trudno powiedzieć ile czasu minie, zanim Europa zaakceptuje swą wieloreligijność i wielokulturowość. Niezależnie jednak od tego, muzułmanie żyją w Europie i stają się grupą coraz bardziej widoczną. Pod koniec lat 80. XX w. widoczność ta wiązała się z dość spektakularnymi i kojarzonymi z inkwizycją, brutalnymi wystąpieniami prze-ciw salmanowi rushdiemu1. Muzułmanie, podburzeni fatwą ajatollaha Chomejniego, wyszli na ulice europejskich miast, by palić egzemplarze Szatańskich wersetów. W tym samym czasie we Francji rozpoczynała się dyskusja wokół chusty muzułmańskiej. Na

1 Salman Rushdie – brytyjski pisarz indyjskiego pochodzenia. W swej prozie i eseistyce podejmuje tematykę relacji Wschodu z Zachodem, tradycji i obyczajów subkontynentu indyjskiego. Książka Szatańskie wersety wzbudziła wiele kontrowersji i wywołała burzliwy sprzeciw wielu muzułma-nów. Ajatollah Chomejni uznał publikację za obrazę islamu i wydał fatwę skazującą autora na śmierć.

88 Marta Widy-Behiesse

skutek podobnych wydarzeń społeczności kolejnych państw zaczęły postrzegać islam i muzułmanów na Zachodzie jako zagrożenie. Po zamachach z 11 września 2001 r. oba-wy przed muzułmanami stały się wciąż powracającym elementem debaty publicznej w Europie. Szybki przepływ informacji sprawia, że wiadomości o zamachach, porwa-niach i demonstracjach wytworzyły rodzaj psychozy antymuzułmańskiej. W tej atmos-ferze słynna teoria Samuela Huntingtona o zderzeniu cywilizacji nabrała prawdopo-dobieństwa. Muzułmanie, ze swojej strony, nie zrobili wiele, by zatrzymać ten proces. W konsekwencji na Zachodzie szerzy się islamofobia. Problemy społeczne, z jakimi boryka się mniejszość muzułmańska w większości krajów europejskich, zwykło się wiązać z ich przynależnością religijną i etniczną, często zapominając o tym, że na imi-grację do Europy w większości decydowali się niewykształceni i ubodzy mieszkańcy krajów muzułmańskich. Najczęściej przybywali oni na zaproszenie państw przyjmują-cych, a ich obecność w Europie jest w dużej mierze związana z przeszłością kolonialną państw, w których żyją.

Z przedstawionej sytuacji wynika, że obecność muzułmańską w Europie postrzega się przede wszystkim w kategoriach problemów społecznych, zagrożenia bezpieczeń-stwa europejskich społeczeństw i kłopotów z integracją. Jeśli jednak spojrzymy szerzej na to zagadnienie, to uświadomimy sobie, że muzułmanie w Europie tworzą kulturę nowej jakości. Wnoszą elementy etniczne i religijne, zwiększając w ten sposób bogac-two i różnorodność kultury europejskiej.

Artyści muzułmańscy są obecni niemal we wszystkich dziedzinach sztuki i kul-tury – od literatury i kinematografii, po zupełnie nowoczesne instalacje i prezentacje oraz kulturę popularną – komiksy, gry komputerowe czy muzykę. Warto zastanowić się, jakie miejsce w ich twórczości zajmuje islam, czy twórcy odwołują się do swojej złożonej tożsamości, wynikającej z imigranckiej historii rodziny. Istotną kwestią wy-daje się rozważenie, czy wielokulturowość wpływa na ich sztukę, a jeśli tak, to w jaki sposób. Zbadania wymaga też teza, że twórcy – europejscy muzułmanie – zabierają głos w sprawie reform w łonie religii i czy dążą ku kompatybilności islamu i wartości zachodnich.

Różnorodność

Zanim przejdziemy do analizy twórczości konkretnych postaci świata kultury, nale-ży jeszcze podkreślić, że podobnie jak świat islamu nie jest monolitem, tak i europej-

89wspóŁczesna kUltUra arabsko-mUzUŁmańska w eUropie – wybrane aspekty

ska mniejszość muzułmańska stanowi zróżnicowaną pod wieloma względami grupę. Skupmy się na początek na muzułmanach z Europy Zachodniej. Największa wspólnota muzułmańska w Unii Europejskiej zamieszkuje Francję (Widy 2005: s. 20), tutejsi mu-zułmanie pochodzą w przeważającej większości z dawnych kolonii, przede wszystkim krajów Maghrebu, a najwięcej jest wśród nich Algierczyków. Kolejne grupy to przyby-sze z Afryki Subsaharyjskiej i Turcy. Oprócz kraju pochodzenia rożni ich religijność, przywiązanie do tradycji i struktur zaangażowanych w organizację kultu. Dodatkowym aspektem są różnice pokoleniowe i wynikający z nich różny stosunek do religii, kraju przyjmującego, kraju pochodzenia, relacji społecznych. Podobnie można zobrazować różnorodność społeczności muzułmańskich w innych krajach Zachodu.

Szczególnie ważne wydaje się podkreślenie, że równolegle rozwija się twórczość o charakterze religijnym, inspirowana islamem i odnosząca się do religii oraz kultura inspirowana tradycjami krajów pochodzenia, którą możemy określić mianem etnicz-nej. Obok tych dwóch kategorii możemy scharakteryzować sztukę inspirowaną war-tościami i symbolami religijno-etnicznymi, która jest jednocześnie głosem w dyskusji nad problemami społecznymi. Wyróżnić też można działalność artystyczną twórców pochodzenia arabskiego czy wyznania muzułmańskiego, którzy nie odnoszą się do re-ligii czy etniczności, a wspomnimy o nich dlatego, że reprezentują społeczność arab-sko-muzułmańską i dają przykład wartościowego udziału przedstawicieli omawianej społeczności w europejskiej przestrzeni publicznej.

Aby przedstawić poruszany temat sięgniemy po literaturę, muzykę, kinematografię i inne formy ekspresji artystycznej, ukazując, że działalność kulturowa europejskich muzułmanów jest różnorodna, ale skupia się na kilku istotnych wątkach. Obrazuje wielokulturową tożsamość i związane z nią rozterki, a przede wszystkim wzbogaca o orientalne elementy rodzimą kulturę europejską. Te cechy orientalne nie mają jednak wiele wspólnego z modnym w przeszłości orientalizmem. Współcześnie orient w kul-turze europejskiej jest autentyczny, spontaniczny, wręcz chciałoby się rzec prawdziwy, nie zaś wystudiowany i wyobrażony.

Literatura

Bodźcem do podjęcia działalności o charakterze kulturowym i ciekawym ele-mentem twórczości są realia imigranckie. Opisuje je nowy gatunek prozy francuskiej zwany literaturą Beurów. Beur to przekształcone zgodnie z żargonem przedmieść


francuskich słowo „Arab”. Powstanie nowego trendu w literaturze francuskiej czerpie z wydarzenia, które do historii przeszło jako „marsz Beurów”. Na początku lat 80. XX w. przez Francję przetoczyła się fala aktów o charakterze rasistowskim, wymierzonych w przedstawicieli imigracji z krajów maghrebu. W wyniku zamieszek na przedmie-ściach Lyonu ranny został młody Maghrebczyk i to wydarzenie stało się bezpośrednim powodem, dla którego 15 kwietnia 1983 r. z Marsylii wyruszył 32 osobowy marsz na rzecz równości i przeciw rasizmowi. Gdy pochód dotarł do Lyonu uczestniczyło w nim już 1000 osób. W trakcie trwania marszu zamordowano młodego Habiba Grimziego – algierskiego turystę. Zabójcy torturowali i w końcu wyrzucili Algierczyka z jadące-go pociągu na oczach wielu świadków, jednak żaden nie zareagował. Zbrodnia przy-czyniła się do zwiększenia liczby uczestników marszu. Gdy pochód dotarł do Paryża 3 grudnia liczył około 60 tysięcy uczestników. Mimo że praktycznie niczego nie udało się manifestantom osiągnąć, zwrócili uwagę opinii publicznej na poważny problem rasizmu i dyskryminacji. Po marszu młodzi Francuzi arabskiego pochodzenia zaczęli zakładać stowarzyszenia i organizować się, a trudne położenie stało się dla nich inspi-racją i uczynili z niego temat różnorodnej twórczości artystycznej.

Ciekawym jej elementem jest literatura, która rozwija się do dzisiaj. Pierwszą pu-blikacją z tego młodego „mikrogatunku” – jak literaturę Beurów nazywa jej badacz Jamal Zemrani (Zemrani 2005: s. 79) – była powieść Mahdiego Charefa Le thé au harem d’ArchiAhmad, wydana w 1983 r. Stylowi autora brakuje elegancji, nie sili się też na zbędną górnolotność, pisze otwarcie o swojej kryminalnej przeszłości, używa-jąc przy tym żargonu z przedmieść. Opisuje rzeczywistość młodzieży w osiedlach, na przedmieściach wielkich miast, gdzie w czynszowych blokowiskach (fr. HLM) są powszechne: przemoc, narkotyki, bezrobocie i ubóstwo. Jak w rzeczywistości, tak i w literaturze, mieszają się języki i nacje, ale problemy dla wszystkich są te same – trudności finansowe, przeludnione mieszkania, brak perspektyw, wszechobecny ma-razm, bezrobocie i nieustanne wątpliwości dotyczące własnej tożsamości. Ta tematy-ka i styl są charakterystyczne dla całej literatury gatunku zainspirowanego publikacją mahdiego cherifa.

Kolejno opublikowano powieści: Wesele szaleńców (La noce des fous) autorstwa mohanda mounsiego w 1990 r. i Żyć w raju: z oazy do slumsów (Vivre au paradis: d’une oasis à un bidonville) brachima benaichy z 1992 r. kettane Naceur, animator wywodzący się z ruchu Beurów, w powieści Uśmiech Brahima (Le sourire de Brahim) z 1985 r. szeroko opisywał Algierię i jej złożone relacje z Francją, a powieść Leili sebbar J. H. Szuka bratniej duszy (J.H. cherche âme Soeur) z 1987 r. dotyczyła doj-


rzewania w środowisku imigracyjnym i przedstawiała trudności, z jakimi borykają się kolejne pokolenia Francuzów pochodzących z Maghrebu.

Zapoczątkowany w 1983 r. styl, który opiera się na kwestionowaniu istnienia gra-nic, barier w twórczości literackiej, nadal jest modny. W 2007 r. nakładem wydawnic-twa Seuil ukazała się książka Chakiba Lahssainiego Piszę do Ciebie Mantes (Je t’ecris de Mantes ma jolie), która opowiada historię Daouda, zwykłego chłopaka z przed-mieścia. Cytat z powieści może ilustrować, co przekazuje cały gatunek: „nie jesteśmy liczbami, statystykami ani kategoriami społecznymi, nie pochodzimy z imigracji, po prostu żyjemy i to wszystko. Jesteśmy tu, wsiąkamy w to samo społeczeństwo co wy, a czasem to ono wsiąka w nas, sprawia, że się rozmywamy, łamie nas, a już byliśmy trochę rozczłonkowani. Chciałoby się czasem, żeby nam trochę poprawiło samopoczu-cie. Czekając żyjemy. Fajnie jest żyć…” (Lahssaini 2007: s.126).

opisana literatura Beurów to tylko wycinek działalności literackiej muzułmanów europejskich. Przedstawiciele arabsko-muzułmańskiej mniejszości tworzą też literatu-rę o charakterze religijnym i społecznym.

Wielu pisarzy pochodzących z kręgu cywilizacji muzułmańskiej mieszka i tworzy w Europie, a ich prace cieszą się wielką popularnością. Za przykład niech posłużą Assia Djebar i chętnie tłumaczony na język polski, Yasmina Khadra. Nie będziemy tu omawiać ich twórczości, gdyż zwykło się ją klasyfikować jako kontynuację gatunków rozwijają-cych się w krajach pochodzenia. Dyskusja na ten temat nie ominęła też opisanej literatury Beurów, gdyż niektórzy badacze uznają ją za kontynuację francuskojęzycznej literatury Maghrebu. Trudno jednak nie przyznać racji, wspominanemu już, badaczowi literatury Beurów, który pisze, że pisarze-Beurowie są obywatelami europejskimi, pochodzącymi z Maghrebu. W takim razie powieść jest z jednej strony dziełem obcego, który wypowiada się jako reprezentant kultury europejskiej, np. francuskiej, bo pod jej wpływem się kształ-tował, z drugiej zaś, biorąc pod uwagę pochodzenie i jego ewentualny wpływ na rozwój osobowości twórczej, pod pewnymi względami, może być uznawany za Maghrebczyka. Ta charakterystyka jasno dowodzi, że literatura Beurów odróżnia się od literatury magh-rebskiej. Kolejnym dowodem na słuszność tezy Zemraniego jest fakt, że twórczość magh-rebska jest znanym i trwałym elementem światowej sceny literackiej, posiadającym pewne cechy charakterystyczne, a co ważniejsze, identyfikuje się z nią wielu uznanych na świecie twórców, których można z powodzeniem nazwać „klasykami”. Natomiast literatura Beurów jeszcze nie ma utrwalonej pozycji, wciąż poszukuje prawa do istnienia, mogąc poszczycić się dynamicznie wzrastającą, ale nadal niewielką liczbą autorów i tytułów, nie wspominając nawet o ramach czasowych wyznaczających jej istnienie.


W innych krajach Europy Zachodniej również rozwijała się twórczość muzułma-nów. W Holandii sukcesy odnosił pisarz i dziennikarz pochodzenia marokańskiego Ab-delkader Benali. Jego powieści przetłumaczono na wiele języków. Autor ten wcześnie debiutował, w wieku 21 lat otrzymał nagrodę Geertjan Lubberhuizen Prize za powieść: Wesele nad morzem, a w 2003 r. Libris Literature Prize za długo oczekiwaną drugą powieść. Po jej publikacji krytycy literaccy uznali go za najważniejszego pisarza mło-dego pokolenia reprezentującego imigrantów. W opublikowanej w 2009 r. powieści zatytułowanej Głos mojej matki powraca do tematu poruszanego w pierwszej powieści: dwukulturowości dzieci imigrantów.

Najad El-Hahmi też porusza kwestię trudnej adaptacji młodego pokolenia imigrantów w Europie Zachodniej, której sama miała okazję doświadczyć, gdy przyjechała do Hiszpanii w wieku 8 lat. W powieści Ostatni Patriarcha ( L’últim patriarcha) opisuje rozdarcie między tradycją a wartościami społeczeństwa przyjmującego. Pochodząca z Maroka autorka otrzy-mała prestiżową nagrodę Prix Ramon Llull za tę, napisaną w języku katalońskim, powieść.

Wskazana tu twórczość za oś konstrukcyjną obiera kwestie życia w warunkach dwukulturowości, a pisarze najczęściej utożsamiają się z bohaterami.

Komiksy

Coraz popularniejszą formą przekazu dla muzułmanów staje się komiks. Opowie-ści komiksowe powstają zarówno w krajach muzułmańskich, jak i wśród zachodnich muzułmanów. Znana szerokiemu gronu odbiorców Marjane Satrapi i jej Persepolis to tylko jeden z przykładów nowego trendu. W 2006 r. Kuwejtczyk Naif al-Mutawa stworzył serię komiksów pod tytułem „99” – nazwa odnosi się do 99 imion, a zara-zem atrybutów Allaha. Każdy z grupy nastoletnich bohaterów posiada moc jednego z 99 imion bożych, użycie mocy ma służyć zwalczaniu zła. Wśród bohaterów znajdują się: obdarzony nadludzką siłą Jabbar – Saudyjczyk, żyjąca w Londynie Pakistanka Ha-diya i wielu innych. Komiks ukazuje się równolegle po arabsku i angielsku, a od 2009 r. także po francusku, co roku sprzedaje się około miliona egzemplarzy. Warto podkre-ślić, że twórca, znanego wśród muzułmanów na całym świecie komiksu muzułmań-skiego, znajdował się przez 3 lata (2009–2011) na liście 500 najbardziej wpływowych wyznawców islamu (www.the99.org).

W 2010 r. z okazji ramadanu wydano pierwszy powstały we Francji komiks „Muli-m’Show”. Komiks przedstawia historie z życia codziennego francuskich muzułmanów.


Jest to rodzaj galerii charakterystycznych postaci i zdarzeń, które nie odbiegają od muzułmańskiej rzeczywistości. Komiks tryska humorem, ale nie przekracza granicy dobrego smaku i, mimo pewnej ironii, nigdy nie obraża uczuć religijnych muzułmanów (monnot 2010). celem twórców (Noredine allam, Greg blondin) jest propagowanie umiarkowanego islamu i łagodzenie humorem trudnych tematów – jak dyskryminacja, rasizm czy przestępczość.

Zjawisko to obrazuje, że muzułmanie sięgają po różne formy ekspresji, wciąż po-ruszając kwestie tożsamości wyznawców islamu, żyjących w Europie jako mniejszość religijna i najczęściej też etniczna.

Fotografia

Pewne interpretacje islamu czynią z niego religię ingerującą we wszystkie aspekty życia wiernych. Prawnicy muzułmańscy różnią się w ocenie legalności muzyki, ry-sunku, malarstwa, rzeźby, a co się z tym wiąże fotografiki, telewizji i kinematografii. O sztukach plastycznych wspomina się w Koranie w następujących kontekstach: „On jest tym, który kształtuje was w łonach, tak jak chce” (III;6) i „On jest Bogiem! Stwo-rzycielem, Twórcą, Kształtującym” (LIX;24). Na tej podstawie puryści opierają prze-konanie o wypływającym z Koranu zakazie obrazowania rzeczywistości.

Nie wszyscy wierni zgadzają się co do zakazu, więc i muzułmanie, także konwer-tyci, tworzą w ramach tych dziedzin sztuki. Ich twórczość jest ciekawa, gdyż oferuje społeczeństwom zachodnim kulturę z charakterystycznym wpływem islamu, chciałoby się rzec przetworzonym przez osobowość artysty niewywodzącego się ze świata isla-mu, często niemającego nawet kontaktu z dziedzictwem tradycyjnym i regionalnym. Zdaje się, że taka twórczość może skuteczniej i bardziej komunikatywnie trafiać w gust zachodniej publiczności, z drugiej jednak strony rzadko charakteryzuje ją oryginal-ność, świeżość i porywająca orientalna specyfika, ceniona w twórczości pozostałych muzułmanów. Wyjątek może stanowić fotografika, gdyż przemawia obrazem. Peter Sanders – brytyjski konwertyta – spędził wiele lat podróżując i fotografując społe-czeństwa muzułmańskie. W 1971 r. udał się z pielgrzymką do Mekki i sfotografował hadżdż. Fakt tym bardziej godny podkreślenia, że niewielu profesjonalnych fotografów miało wtedy okazję udokumentować ten obrzęd religijny w świętych miastach islamu. Twórczość artysty opublikowano w albumach: W cieniu drzewa i Wizyta u Proroka. Warto zaznaczyć, że Peter Sanders włączył się swą działalnością artystyczną w debatę


nad integracją muzułmanów w społeczeństwie brytyjskim, przedstawiając cykl foto-grafii zatytułowany Art Of Integration. Zdjęcia wystawiano w ambasadach brytyjskich niektórych państw arabskich (Aramco 2007: s. 24).

MuzykaJak już wspomniano, istnieją interpretacje, według których śpiew i muzyka win-

ny być zabronione. Zwolennicy takiego przekonania powołują się na Świętą Księgę, a w Koranie na temat muzyki czytamy: „Wśród ludzi jest i taki, który zakupuje zabawne opowiadania, by sprowadzić z drogi Boga, nieświadomie i brać ją sobie za przedmiot szyderstwa. Dla takich będzie kara poniżająca.”(XXXI;6) oraz: „A kiedy słyszą pustą gadaninę, odwracają się od niej mówiąc: „Do nas należą nasze działania, a do was należą wasze działania. Pokój wam! My nie pragniemy ludzi nieświadomych” (XXVIII;55). Warto przy tej okazji przywołać opinię Ibn Hazma, który dowodził, że w sformułowaniu, przetłumaczonym na język polski przez Józefa Bielawskiego jako „zabawne opowiada-nia” nic nie wskazuje, że chodzi o śpiew (Ramadan 2004: s. 329–330).

Mimo niejednoznacznego stanowiska uczonych na temat legalności muzyki i śpie-wu, sztuka ta rozwija się zarówno w świecie muzułmańskim, jak i wśród mniejszości na zachodzie. szczególnym gatunkiem jest naszid, czyli śpiew religijny, czasem wyko-nywany a capella, czasem z akompaniamentem. Tekst może być wychwalaniem Boga, może dotyczyć wydarzeń z życia Proroka Mahometa lub współczesności muzułma-nów. Najpopularniejszym europejskim muzułmaninem wykonującym naszid jest sami Yusuf – Brytyjczyk o azerskim pochodzeniu (Nasheed Sami Yusuf WWW). Cieszy się uznaniem zarówno wśród zachodnich muzułmanów, jak i w świecie arabskim. Jedno-cześnie stał się jednak symbolem komercjalizacji religii. Pojawia się coraz więcej mu-zułmańskich artystów, których cytując Yvonne Ridley – brytyjską konwertytę i znaną dziennikarkę – można nazwać muzułmańskimi gwiazdami sceny pop czy też boys ban-dami. Publiczność na koncertach tych muzułmańskich gwiazd stanowią przede wszyst-kim roztańczone muzułmańskie kobiety, ubrane zgodnie z restrykcyjnymi wymoga-mi, jakich ich zdaniem należy przestrzegać, by być dobrą muzułmanką, czasem nawet w nikabach. To połączenie skromności i zabawy razi niektórych, bardziej konserwa-tywnych wiernych.

Tariq Ramadan, jeden z najbardziej wpływowych i opiniotwórczych europejskich muzułmanów zwraca uwagę, że zarówno w krajach Europy Zachodniej, jak i w Sta-nach Zjednoczonych „młodzi muzułmanie” tworzą zalążki tego, co w przyszłości będzie można nazwać zachodnią kulturą muzułmańską. Najczęściej przejawia się to


w produkcjach muzycznych. Pojawiają się piosenki w stylu zachodnim, najczęściej rap, z treściami o charakterze muzułmańskim. „Możemy żałować, że tak łatwo przychodzi zapożyczanie. Poziom kreatywności młodych artystów pozostawia jeszcze wiele do życzenia, ale być może jest to pierwszy etap, konieczny do przebycia” (Ramadan 2004: s. 342). Godna uwagi i wyróżniająca się oryginalnością jest twórczość brytyjskiego konwertyty, dawniej cata stevensa, obecnie znanego jako yusuf islam. muzyk spe-cjalizuje się w naszidzie. Jego twórczość Tariq Ramadan stawia za wzór powstającej kultury muzułmańskiej. Popularny jest też kobiecy zespół z Wielkiej Brytanii Pearls of islam łączący elementy naszidu i rapu (Pearls of islam WWW).

Jak już wspomniano, omawiane elementy kultury mogą czerpać i odnosić się do religii, tradycji grupy etnicznej lub obu równocześnie. We Francji dużą popularnością cieszy się muzyka rai. Gatunek ten wywodzi się z Oranu w Algierii, a jego nazwa po arabsku oznacza opinię. Na początku XX w. szajchowie śpiewali podczas prywatnych uroczystości, ślubów i obrzezania. Poruszali wtedy wątki religijno-mistyczne w sen-tymentalnym stylu. Na początku lat trzydziestych ubiegłego wieku, gdy wraz z kolo-nizacją powiększała się liczebność ubogiej społeczności miejskiej, kobiety, zmuszone do pracy w kabaretach, zapożyczyły styl i uczyniły z niego środek wyrazu dla kwe-stii społecznych i relacjonowania trudów życia biedoty. Zmieniła się grupa społeczna i tematyka, a zatem i charakter muzyki. Rai stał się gatunkiem marginesu społeczne-go, a dla odróżnienia od szajchów (starców) nowi twórcy nazywali siebie cheb, czyli młodzi. Zrezygnowano z długiego muzycznego wstępu, a z czasem zaznaczył się też wpływ muzyki zachodniej. Do tradycyjnej oprawy muzycznej dodano nowe instru-menty, a artyści korzystają z najnowszych technologii. Rai stał się sposobem wyrażania sprzeciwu wobec kolonializmu, później dyktatury politycznej i obyczajowej (Al-Taee 2003: s. 5–6). By cieszyć się większą swobodą niektórzy artyści wyemigrowali do Europy – naturalnym kierunkiem była dla nich Francja. W 1986 r. w Bobigny na przed-mieściach Paryża odbył się pierwszy w Europie festiwal muzyki rai, ale triumf gatunku przypada na 1992 r., kiedy francuskie listy przebojów podbiła piosenka Khaleda Didi (Widy 2005: s. 138–139). Od tego czasu rai zajmuje stałe miejsce na francuskiej scenie muzycznej i pojawiają się nowe połączenia gatunków jak: rai’n’hip hop czy rai’n’b.

zestawienie naszidu i raiu pozwala zobrazować, jak zróżnicowane stylistycznie i światopoglądowo propozycje wnosi wspólnota arabsko-muzułmańska do kultury eu-ropejskiej. Okazuje się, że inspiracje religijne i religijni odbiorcy, z którymi kojarzy się muzułmańskie dziedzictwo, to nie jedyny wkład w kulturę Zachodu. Z drugiej strony mamy do czynienia z całkiem świeckim nurtem, charakteryzującym się buntem i sprze-


ciwem wobec dawnego porządku i zniewolenia. Obecnie, w ramach świeckiego nurtu, najczęściej porusza się kwestie złożonej tożsamości Europejczyków muzułmańskiego pochodzenia. twórcy raiu poruszają problemy codzienne tej grupy, ukazując w „krzy-wym zwierciadle” obraz społeczeństw zachodnich – obiegowych stereotypów, kse-nofobii, rasizmu. W podobny sposób ukazują mentalność rodem z kraju pochodzenia i śmieszność tego zjawiska w warunkach europejskich.

Tę samą tematykę przedstawiają w skeczach twórcy tzw. One men show, a wśród nich najpopularniejszy Djamel Debouzze. Jego charyzmę, celne i zabawne uwagi do-ceniają nie tylko muzułmanie.

Kinematografia

Obok skeczy, Djamel Debouzze jest też docenionym aktorem. Do niedawna utoż-samiano go przede wszystkim z rolą w komedii Asterix – Misja Kleopatra, jednak po filmie Dni chwały został doceniony jako aktor, który świetnie realizujący role poważne, wręcz tragiczne.

Muzułmanie w europejskim środowisku kinematograficznym znaleźli swoje miejsce. Ich popularność sprawia, że całe społeczeństwo ma okazję poznać z nieco innej perspek-tywy tzw. „problem imigracji arabsko-muzułmańskiej”. Kad Merad w jednym z wywia-dów przyznaje np. że rozważał zmianę nazwiska, by ułatwić sobie początki kariery.

W kinematografii zdarzają się filmy poświęcone tematyce społeczności arabsko-muzułmańskiej. Jednym z pierwszych filmów z tego rodzaju był obraz zatytułowany 100% Arabica mahmouda zemmouriego. jednak najbardziej cenionym twórcą, wy-wodzącym się z kręgu cywilizacji muzułmańskiej, jest Fatih Akin – reżyser, scenarzy-sta i aktor – syn tureckich imigrantów, który podkreśla w wywiadach swą dwukulturo-wość i daje jej wyraz w twórczości filmowej. W polskich kinach można było zobaczyć m.in. Głową w mur, film, którego akcję Akin osadza w środowisku tureckiej emigracji i w Turcji, a tłem dla głównego wątku są kwestie tradycyjnych wartości, dwukultu-rowości bohaterów i kłopotów ze zdefiniowaniem własnej tożsamości, wynikających z pochodzenia.

Burhan Qurbani, żyjący w Niemczech reżyser, którego rodzice przyjechali do Eu-ropy z Afganistanu, zadebiutował na 60 Berlinale filmem Wyznanie wiary, prezentowa-nym na 26 Warszawskim Festiwalu Filmowym w 2010 r. Fabuła traktuje o życiu trojga młodych muzułmanów żyjących w Berlinie i o tym, jak zmienia się ich stosunek do


religii, muszą zredefiniować religijność i wiarę, dokonać przewartościowania. Qurbani mówi, że dorastając w Niemczech często miał poczucie winy przy dokonywaniu życio-wych wyborów. Pojawiało się poczucie, że nie jest dobrym muzułmaninem. W filmie reżyser próbuje odpowiedzieć na pytani: czym jest islam i jak znaleźć złoty środek miedzy wiarą i życiem we współczesnym świecie (Synovitz 2010).

Filmy tworzone przez artystów pochodzących ze świata islamu, a żyjących w Europie dotyczą tożsamości, codzienności, dylematów i rozterek, jakich doświadczają na co dzień ze względu na swą dwukulturowość. Podobne wnioski nasuwają się w przypadku analizy literatury i twórczości muzycznej. Wydaje się, że twórcy najchętniej podejmują ten temat.

Ciekawym i godnym odnotowania jest pojawienie się w Internecie serii filmów rysun-kowych, których głównym bohaterem jest Abdullah X. Twórca serii, który ze względów bezpieczeństwa pozostaje anonimowy, jest brytyjskim muzułmaninem, byłym ekstremi-stą. Głównym celem autora było przekonanie młodych, zagubionych ludzi, że podążanie za ideologią ekstremistyczną nie jest dobrym rozwiązaniem, a uprawnionego wyrażania frustracji i wściekłości nie należy łączyć, ani tym bardziej usprawiedliwiać zasadami isla-mu. Twórca serii wyjaśnia, że posłużył się stylistyką i formą komiksów i gier komputero-wych , by ułatwić przekaz i dostosować go do oczekiwań młodego pokolenia, podatnego na indoktrynację ekstremistyczną (Shubert A. WWW).

Festiwale, święta i tradycje lokalne

Nieco inny charakter ma działalność o charakterze kulturalnym rożnych stowarzyszeń religijnych i etnicznych, które organizują obchody świąt i festiwale kultury regionalnej.

Wspólnoty irańskie, skupione w Europie organizują obchody Nauruz – czyli per-skiego nowego roku. Centra kulturalne przygotowują koncerty, wieczory poetyckie i spotkania w czasie ramadanu, np. w hiszpanii rada miejska barcelony w 2008 r. zor-ganizowała festiwal Noce Ramadanu (Nielsen 2009: s. 330). W Bośni i Hercegowinie organizuje się koncerty naszidu i muzyki religijnej z okazji świąt muzułmańskich, np. Stowarzyszenia Selam Ikewser (Nielsen 2009: s. 59).

Niemal wszystkie wspólnoty muzułmańskie organizują spotkania w świąteczne wieczory, często z udziałem przedstawicieli władz lokalnych, a nawet i centralnych. W Norwegii „od 2007 roku Muzułmańskie Centrum Kulturalne organizuje doroczny festiwal Eid Mela z koncertami naszidu, wystawami i innymi religijnie zorientowany-mi atrakcjami” (Nielsen 2009: s. 266).


Oprócz wydarzeń kulturalnych o charakterze religijnym, mniejszości starają się organizować imprezy mające na celu zachowanie tradycyjnej kultury swych grup et-nicznych. Tatarzy litewscy corocznie organizują kilkudniowe festiwale piosenki i tań-ca (Nielsen 2009: s. 210). Fundacja Regionalne Centrum Kultury Tatarów Polskich Asman organizuje Festiwal Kultury i Tradycji Tatarów, w programie znajdują się wy-stępy artystyczne, modlitwa i wspólne gotowanie tradycyjnych potraw (Festiwal Kul-tury 2010) oraz Sabantuj, czyli tatarskie święto pługa, które odbywa się po zakończe-niu wiosennych prac polowych. Obchody mają ponad 1000-letnią tradycję, a „pierwsze wspomnienie o nim znaleziono w pracach słynnego perskiego dyplomaty Abdula ibn Fałdach w roku 921” (Muzułmański Związek Religijny w RP 2014). Po wieloletniej przerwie obchody święta wznowiono w Kruszynianach w 2007 r., a program zawierał: „warsztaty kuchni tatarskiej, rękodzieła ludowego, tańca i pieśni tatarskiej, pokazy jaz-dy konnej, strzelania z łuku” (Polskie Radio Białystok 2010).

Zjawiska opisane w ostatniej części należy rozpatrywać w innej kategorii, mają one przede wszystkim na celu jednoczyć, skupiać całą regionalną wspólnotę i ten cel jest znacznie ważniejszy od walorów artystycznych podejmowanych działań.

Zakończenie

W Europie i Ameryce Północnej powstaje nowa, zachodnia kultura muzułmań-ska, odpowiadająca gustom i potrzebom kulturalnym wspólnoty muzułmańskiej żyjącej na Zachodzie. Oczekiwania dotyczące powstającej kultury zmieniają się w zależności od warunków i wzorców kulturowych otoczenia, dlatego też potrzeby kulturowe europejskich muzułmanów zmieniły się i różnią się od tych w krajach pochodzenia. Zachodnim muzułmanom nie da się po prostu zakazać korzystania z dóbr kulturalnych, jak chcieliby to uczynić niektórzy imamowie. Kontakt z oto-czeniem sprawia, że muzułmanie mają nieograniczony dostęp do elementów kul-tury zachodniej, zatem próby jej ocenzurowania są skazane na niepowodzenie. Li-derzy europejskich muzułmanów sugerują raczej znalezienie takich form wyrazu artystycznego, które, pozostając w zgodzie z zasadami islamu, będą dostosowane do współczesnego kontekstu i gustu muzułmanów, kształtujących się w zetknięciu z kulturą Zachodu. Dla wiernych żyjących w Europie literatura, teatr, kino, muzy-ka i malarstwo stanowią formy przekazu, których można użyć dla wyrażenia swej wielokulturowości.


Wspomniany już Tariq Ramadan uważa, że twórczość muzułmańska może stać się alternatywą, ale i elementem kultury zachodniej i przekonuje, że należy wspierać pojawia-jące się inicjatywy rozwoju zachodniej kultury muzułmańskiej, ostrzega jednocześnie przed pułapką bezrefleksyjnego akceptowania wszystkiego, czego autorem będzie muzułmanin i mechanicznego odrzucania tego, co niemuzułmańskie (Ramadan 2004: s. 356).

Sami twórcy zazwyczaj unikają bezrefleksyjnego kopiowania kultury krajów po-chodzenia, a logiczną konsekwencją heterogeniczności europejskiej wspólnoty muzuł-mańskiej jest różnorodność kultury, jaką tworzą jej przedstawiciele. Można zaryzyko-wać uogólnienie, że kultura muzułmańska na Zachodzie poszukuje swojego miejsca i stylu. W tym sensie sztuka przypomina swoich twórców, którzy ciągle szukają legi-tymizacji dla swojej obecności i pełnej integracji w społeczeństwach Zachodu. Euro-pejska kultura muzułmańska stanowi formę wyrazu dla niepokojów i wątpliwości oraz kryzysu tożsamości tej grupy społecznej.

Konwertyci prezentują w swej twórczości fascynację różnymi aspektami nowego dziedzictwa religijnego, ale i kulturalnego, które nabywają wraz z konwersją. Nieco inaczej kształtuje się aktywność kulturalna autochtonicznych muzułmanów – wiąże się z podtrzymaniem i ugruntowaniem tożsamości religijnej lub etnicznej, nadaniem ciągłości historycznej istnieniu swojej grupy i ugruntowaniu (mimo pełnej integracji) swej odmienności i specyfiki.

Reasumując, możemy stwierdzić, że analiza kilku elementów kultury arabsko-muzułmańskiej rozwijającej się w Europie, wskazuje na stałą i trwałą obecność is-lamu i muzułmanów w krajobrazie wyznaniowym Europy. Muzułmanie używają wszelkich dostępnych i popularnych wśród zachodnich kodów kultury jej środków wyrazu i zarówno ich dziedzictwo religijne, jak i etniczno-kulturowe stanowią warto-ściowe wzbogacenie i urozmaicenie tradycyjnej kultury Starego Kontynentu. W tym sensie możemy przekonywać o bogactwie różnorodności, jakie Zachód zawdzięcza ich obecności.

Muzułmanie uczestniczą tym samym w tym, co wybitny reporter i pisarz Ryszard Kapuściński obrazowo nazywał „kolażem kultur”. Jednocześnie był przekonany, że „uniformizacja kulturowa, owszem dokonuje się, ale jest to tylko wierzchnia warstwa rzeczywistości. Gdy sięgniemy głębiej, przekonamy się o niebywałej trwałości wzor-ców kulturowych, przenoszonych wraz z ludźmi migrującymi w różne strony świata” (zenderowski et al. 2010: 123).


Bibliografia:

aramco (2007), The art of integration, „Saudi Aramco World”.lahssaiNi chakib (2007), Je t’ecris de Mantes ma jolie, Paris.moNNot christophe (2010), France: l’humour musulman en bande dessinée – à pro-

pos de Muslim’show: le mois sacré du ramadan, « Religioscope », http://religion.info/french/articles/article_494.shtml#.U69Oy5R_u-g (15.11.2011).

NielseN jørgen s. (2009, red.), Yearbook of Muslims in Europe, leiden.ramadaN tariq (2004), Etre musulman européen, lyon. shubert atika, daVey-attle Florence (2014), ‘Abdullah X:’ Former extremist’s

cartoon aims to stop young Muslims joining ISIS, http://edition.cnn.com/2014/10/07/world/abdullah-x-cartoon/index.html?iid=article_sidebar (16.10.2014).

syNoVitz ron (2010), Berlinale Films Explore Islam And West, http://www.rferl.org/content/Berlinale_Films_Explore_Islam_And_West_Other_Tales_of_struggle/1962026.html (09.10 2010).

TAEE –al Nasser (2003), Runnig with the Rebels: Politics, Identity, and Sexual Nar-rative in Algerian Rai, “Echo”, nr 5/1, http://www.echo.ucla.edu/Volume5-Issue1/al_taee/altaee.pdf (21.09.2010).

Widy marta (2005), Życie codzienne w muzułmańskim Paryżu, Warszawa.zemraNi jamal (2005), Le Roman beur est-il un tout-venant de la litterature maghre-

bine?, „Algerie, Literature, Action”, nr. 93–94.ZENDEROWSKI Radosław, CEBUL Krzysztof, KRYCKI Mateusz (2010), Międzyna-

rodowe stosunki kulturalne, Warszawa. tVP (2010), Festiwal kultury i tradycji Tatarów, http://www.tvp.pl/bialystok/aktualno-

sci/kultura/festiwal-kultury-i-tradycji-tatarow/2332123 (25.06.2014).Muzułmański Związek Religijny w RP (2014), Sabantuj IV edycja http://www.mzr.pl/

pl/news.php?id=67&idx=307 (15.10.2014).POLSKIE RADIO BIAŁYSTOK (2010), Kruszyniany: tatarskie Sabantuj, http://

www.bialystokonline.pl/kruszyniany-tatarskie-sabantuj,artykul,51491.html (15.10.2010).

Nasheed sami yusuF (WWW), http://www.muslimhiphop.com/Nasheed/Sami_yusuf (01.10.2014).

PEARLS OF ISLAM (WWW), www.muslimrap.net (01.10.2014).

Madame Europe or a whipping girl – the European press about Catherine Ashton, the High Representative

of the Union for Foreign Affairs and Security Policy

Abstract

in this article the opinions about catherine ashton as the high representative of the union for Foreign affairs and security Policy expressed in Polish and foreign media as well as some editorialised statements by politicians will be presented. the analysis will cover the opinions on ashton as a person and her actions as the high representative, as well as the perception of the european union as a whole through the prism of her work. the high representative’s contacts with media and her efforts at creating her image will also be presented.

Key words: High Representative of the Union for Foreign Affairs and Security Policy, Catherine Ash-ton, media relations, public image, political communication

Streszczenie

W niniejszym artykule zostaną przedstawione opinie mediów polskich i zagranicznych, a także cyto-wane przez nie wypowiedzi polityków na temat catherine ashton jako wysokiej przedstawiciel unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa. Analiza obejmie zarówno wypowiedzi dotyczące osoby Ashton oraz działań przez nią podejmowanych, jak i sposobu postrzegania Unii Europejskiej jako całości przez pryzmat jej pracy. Poruszona zostanie również kwestia kontaktów wysokiej przedstawiciel z mediami i budowania jej wizerunku.

Słowa kluczowe: wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa, Cathe-rine Ashton, relacje z mediami, wizerunek publiczny, komunikacja polityczna


Małgorzata SmutekWDiNP, Uniwersytet Warszawski

Madame Europe czy dziewczynka do bicia – prasa europejska o wysokiej przedstawiciel

Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa Catherine Ashton

Działania medialne wysokiego przedstawiciela

Unia Europejska od lat dąży do osiągnięcia na arenie międzynarodowej pozycji istotnego gracza oraz statusu mocarstwa. Swojej siły nie opiera jednak na potędze mi-litarnej, a na tych rodzajach oddziaływań, które uznawane są za tzw. soft power1. aby z niej skutecznie korzystać konieczne jest posiadanie sprawnej dyplomacji. Powinna być ona także „widoczna” – jest to niezbędne, aby sukcesy zostały przypisane właśnie unii europejskiej. jednym z powodów stworzenia stanowiska wysokiego przedstawi-ciela Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa było nadanie UE „twa-rzy”, z którą opinia polityczna, w tym media, mogłyby ją utożsamiać. Pozytywna ocena działań wysokiego przedstawiciela buduje korzystny wizerunek Unii jako organizacji mogącej odgrywać znaczącą rolę na świecie a właściwe kreowanie wizerunku jest dziś uważane za jeden z najistotniejszych sposobów realizowania celów politycznych (Mar-ciniak 2003). Od końca 2009 r. urząd ten sprawuje Brytyjka – Catherine Ashton, której działania wzbudzają wiele kontrowersji i są szeroko komentowane przez media.

Nauka opisała pewne prawidłowości dotyczące metod kreowania wizerunku po-litycznego, jednakże dotyczą one polityków działających na gruncie państw narodo-wych. Dlatego też błędem byłoby odnoszenie tych metod do działań wysokiej przedsta-wiciel, bowiem charakter jej stanowiska jest inny, począwszy od sposobu powoływania

1 Więcej na ten temat w: Borkowski Paweł (2012), Unia Europejska – soft power jako modelowy aktor geoekonomiczny, w: Haliżak Edward (red.), Geoekonomia, Warszawa.

Małgorzata Smutek104

na ten urząd po zakres pełnionych obowiązków. Co więcej, celem niniejszego artykułu nie jest zbadanie w jaki sposób catherine ashton kreuje swój wizerunek, ale jak jest postrzegana przez media europejskie. Przedstawiono tu zatem szeroki zakres artyku-łów prasowych, przyjmując jako kryterium doboru ich dostępność oraz różnorodność. Celem było możliwie najwierniejsze zaprezentowanie opinii mediów o Catherine Ash-ton jako wysokiej przedstawiciel.

W badanych źródłach panuje opinia, że Catherine Ashton jako wysoka przedstawi-ciel nie prowadzi efektywnej polityki informacyjnej, a jej wizerunek medialny jest oce-niany negatywnie. Wydaje się to kuriozalne, zważywszy na pogłoski dotyczące ogrom-nych sum wydawanych na poprawę wizerunku wysokiej przedstawiciel i jej służby. W 2011 r. Europejska Służba Działań Zewnętrznych (ESDZ) na kontakty z mediami i politykę informacyjną mogła przeznaczyć około 16 milionów euro. Sama Ashton miała możliwość zatrudnienia dwóch rzeczników, doradcy medialnego na pełen etat oraz dyrektora ds. komunikacji strategicznej, a pensja tego ostatniego wynosiła około 250 tysięcy euro (Waterfield 04.03.2011). Mimo wydawania dużych sum na politykę medialną, przynosi ona wyjątkowo małe efekty.

Catherine Ashton zatrudnia trzy osoby odpowiedzialne za kontakty z prasą, którym przydzielono poszczególne obszary geograficzne. Eamon Prendergast odpowiada za obszar Europy, Azji z wyjątkiem Bliskiego Wschodu oraz stosunki transatlantyckie, Nabila Massrali za tzw. południowe sąsiedztwo, Bliski Wschód oraz bliskowschodni proces pokojowy, a Alexandre Polack za Afrykę, Amerykę Łacińską i Karaiby oraz państwa ASEAN.

Wysoka przedstawiciel rzadko podejmuje bezpośredni kontakt z opinią publiczną. Nie posiada własnej strony internetowej ani oficjalnej strony na portalu społecznościo-wym Facebook. Materiały na jej temat wraz z relacjami z oficjalnych wizyt są publiko-wane na oficjalnej stronie Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych na Facebooku. Na żadnej z powyższych stron nie można znaleźć komentarzy samej wysokiej przed-stawiciel odnośnie aktualnej sytuacji politycznej ani nawet pełnych tekstów jej prze-mówień. Ashton sporadycznie publikuje artykuły w brytyjskiej prasie, miedzy innymi w „Financial Times” i „The Guardian”, w których komentuje aktualne wydarzenia na świecie, głównie przemiany społeczne na Bliskim Wschodzie.

Na oficjalnym portalu Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych znajduje się poświęcona jej podstrona. Ma ona charakter czysto informacyjny. Oprócz oficjalne-go życiorysu Catherine Ashton (dostępnego we wszystkich językach Unii Europej-skiej), znajduje się na niej kalendarz spotkań wysokiej przedstawiciel dostępny jedynie

MadaMe europe czy dziewczynka do bicia – prasa eUropeJska o wysokieJ... 105

w języku angielskim, jej oficjalne oświadczenia dostępne głównie w języku angielskim i sporadycznie francuskim i hiszpańskim, oficjalne przemówienia w języku angiel-skim oraz krótkie przedstawienie sylwetek rzeczników i współpracowników wysokiej przedstawiciel. Na stronie dostępne są również zdjęcia z oficjalnych wizyt wysokiej przedstawiciel.

Rzecznicy wysokiej przedstawiciel częściej wypowiadają się w mediach niż ona sama, ale nie są w stanie wypełnić luki związanej z rzadką obecnością w mediach samej wysokiej przedstawiciel. Ich głównym zadaniem jest promowanie poczynań catherine ashton, odpowiadanie na zarzuty prasy oraz budowanie jej pozytywnego wizerunku, czemu dają wyraz chociażby mówiąc o pozytywnym bilansie jej planów zmierzających do rozwiązania problemu Gazy czy obrony chrześcijańskich Koptów z bliskiego Wschodu2. Szeroko promują również wkład wysokiej przedstawiciel w doprowadzenie do wznowienia dialogu między Serbią i Kosowem (Ricard, Stro-obants 27.01.2011).

Sama Ashton wydaje się jednak unikać mediów, a prasa niejednokrotnie pisała o niej, że jest „uczulona na światła rampy”, „ucieka przed prasą” i „woli dyskretnie pozostać w tle” (Torreblanca 01.04.2011). Jak wytykają jej osoby z doświadczeniem w dyplomacji, między innymi francuski sekretarz stanu ds. europejskich Pierre Lello-uche, Brytyjka nie rozumie, że „dyplomacja to symbole” i są chwile, w których należy „pojawić się i zaistnieć”, co niejednokrotnie jest bardziej doceniane niż rzeczywista praca (Quatremer 2010). Ashton jednak ma inną wizję polityki zagranicznej, czego dowodem jest jej wypowiedź z grudnia 2009 r.: „Jestem przekonana, że wiele można osiągnąć cichą dyplomacją” (Lyon 2010).

Na pozytywny wizerunek Ashton z pewnością nie wpływa sposób, w jaki rozumie ona obowiązki związane z zajmowany stanowiskiem; nie uważa bowiem, by była to praca, która wymaga dyspozycyjności czy elastyczności. Ashton wciąż nie przepro-wadziła się na stałe do Brukseli, gdzie mogłaby być „w centrum wydarzeń”. Prasa sugeruje wręcz, że wysoka przedstawiciel nie może doczekać się momentu, w któ-rym będzie mogła opuścić „nudną” Brukselę i dołączyć do męża i dzieci w rodzinnym Londynie. Znana jest ze spędzania tam przedłużonych weekendów, podczas który jest

2 Na początku kwietnia 2013 r. czterej przedstawiciele koptyjskiej mniejszości religijnej w Egipcie zostali zastrzeleni w zamieszkach, które według doniesień spowodowało namalowanie krzyża na miejscowym meczecie. Uroczystościom pogrzebowym towarzyszył pochód protestacyjny Koptów ulicami Kairu. Demonstranci zostali zaatakowani przez muzułmanów, konieczna była interwencja służb bezpieczeństwa i użycie broni śrutowej. W wyniku zamieszek zginęły kolejne dwie osoby, a rannych było około 90 (Kingsley 2013, Johnson 2013).


praktycznie nieosiągalna. Niejednokrotnie wytykano jej również, że nie odbiera tele-fonów po godzinie 20:00, a wszystkie połączenia są przekierowywane do „centrum europejskiego”. Ashton traktuje swoje stanowisko jak pracę zwykłego urzędnika, a na zarzuty o niedyspozycyjność odpowiada, że nie jest przecież lekarzem czy strażakiem (Quatremer 2010).

O braku zaangażowania w powierzoną jej misję świadczy także zwłoka z uzy-skaniem dostępu do tajnych dokumentów. Nawet w miesiąc po rozpoczęciu pracy w charakterze wysokiego przedstawiciela nie zajęła się kwestią przejścia procedur, któ-re dopuściłyby ją do dokumentów o klauzuli „tajemnice obronne”, wobec czego nie posiadała dostępu do tej części zastrzeżonych dokumentów (Quatremer 2010).

Niezwykle kontrowersyjnym działaniem Catherine Ashton okazało się zabieganie o zwiększenie funduszy dla Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych, w momencie w którym wciąż nie było widać efektów jej pracy. Francuski dziennik Le Monde twier-dził, że choć wysoka przedstawiciel ma problemy ze znalezieniem sobie miejsca na arenie międzynarodowej, to najmniejszych trudności nie nastręcza jej dbanie o interes własnej służby – wykazuje ona w tej dziedzinie entuzjazm i determinację, której braku-je jej na innych polach (Zglinicki 2011). Działania Ashton były tym gorzej widziane, że ESDZ miała być „nieodczuwalna” dla budżetu pogrążonej w kryzysie Unii. Prasa przy tej okazji wypomniała Ashton, że jest ona prawdopodobnie najlepiej opłacaną kobietą w polityce w całym świecie zachodnim, a rezultaty jej pracy są praktycznie niedostrze-galne (Waterfield 2010; 04.03.2011).

Choć powszechnie uważa się, że dzięki nominacji na wysokiego przedstawiciela Catherine Ashton stała się jedną z najpotężniejszych kobiet świata, to w rzeczywistości jej władza jest bardzo ograniczona przez państwa członkowskie. W trakcie cyklicz-nych konsultacji unii z przywódcami rosji, chin czy stanów zjednoczonych, rozmo-wy prowadzą przewodniczący Rady Europejskiej i przewodniczący Komisji. Wysoka przedstawiciel pełni jedynie funkcję wspierającą. Nawet w kwestiach codziennego funkcjonowania jej kompetencje są ściśle opisane. Musi też unikać rozmów o wszel-kich kwestiach związanych pomocą rozwojowa i handlem międzynarodowym, te bo-wiem leżą poza obszarami jej kompetencji (Schlamp 2009).

Ten brak rzeczywistej władzy jest dostrzegany przez media. W 2012 r. „The Guar-dian” opublikował listę najbardziej wpływowych Brytyjczyków w Unii Europejskiej. Catherine Ashton zajęła dopiero piąte miejsce, a wyprzedziło ją dwoje eurodeputo-wanych (Sharon Bowles, Malcolm Harbour), Jonathan Faull – dyrektor generalny ds. rynku wewnętrznego i usług, a nawet Richard Corbett, pełniący funkcję doradcy Her-


mana Van Rompuya, przewodniczącego Rady Europejskiej. Jeden z wyższych urzęd-ników unijnych, zapytany o tak niską pozycję wysokiej przedstawiciel, odpowiedział wprost: „To dlatego, że Ashton nie jest w Brukseli wpływowym graczem” (Traynor 14.11.2012). Jeszcze niższą „lokatę” zajęła Ashton w opublikowanym w 2013 r. przez stację radiową BBC 4 rankingu najbardziej wpływowych kobiet Wielkiej Brytanii. Jej 33. pozycja, daleko w tyle za wieloma gwiazdami show business, ukazuje powszechny pogląd na temat jej możliwości oddziaływania na wydarzenia w kraju i na świecie (The Power List 2013: WWW).

Zdaniem mediów Ashton niejednokrotnie wykazywała się rażącą wręcz niekompe-tencją, która była bezwzględnie krytykowana przez opinię publiczną. Do najbardziej znanych przypadków należy sytuacja, w której wysoka przedstawiciel nie wiedzia-ła, jak wygląda nowo wybrany prezydent Serbii, Tomislav Nikolic, z którym chwilę później miała rozpocząć decydującą rundę negocjacji. Do sieci wyciekło nagranie, na którym przestraszona wysoka przedstawiciel prosi Roberta Coopera, głównego nego-cjatora Unii z Serbią, aby wyszedł wraz z nią na spotkanie z serbskim przywódcą, ponieważ nie ma pojęcia, jak on wygląda. Na jej nieszczęście, wiedzy tej nie posiadał również Cooper. Na nagraniu widać Ashton z paniką w głosie pytającą swoich współ-pracowników, czy ktokolwiek wie, jak wygląda Nikolic, a sytuację ratuje dopiero jeden z młodszych urzędników (Catherine Ashton 2012).

Krytyka wysokiej przedstawiciel w mediach

Działania Catherine Ashton na stanowisku wysokiego przedstawiciela są bacznie śledzone przez opinię publiczną, a w szczególności przez media i komentatorów życia politycznego. Nie wzbraniają się oni przed zdecydowanym wyrażaniem swej dezapro-baty dla poczynań Brytyjki. Francuski dziennik „Le Monde” nie wahał się nazwać jej „zerem” i „niewidzialną lady” (Zglinicki 2011). Podobnie postąpił Jean Quatremer, autor francuskojęzycznego bloga Coulisses de Bruxelles komentującego wydarzenia polityczne na forum unijnym, bezlitośnie cytując słowa jednego z dyplomatów, który stwierdził: „Ashton zarzyna tę robotę” (Quatremer 2010). Należy jednak podkreślić, że nie wszystkie wypowiedzi cechuje tak daleko idąca napastliwość.

Już początki urzędowania Ashton naznaczone były krytyką ze strony mediów. Nie powstrzymały się one bowiem od wytknięcia jej nieprzygotowania do powierzonej funkcji. „Życie Warszawy” stwierdziło, że wysoka przedstawiciel „od początku miała


złą passę”. Jej wybór był zaskoczeniem, głównie ze względu na to, że była mało zna-nym politykiem, pozbawionym doświadczenia w dziedzinie dyplomacji. Co więcej, Ashton nie posługuje się żadnym językiem obcym, co sprawia szczególne trudności w wielojęzycznej strukturze Unii Europejskiej (Słojewska 2010).

Nie można też pominąć ostrych wypowiedzi polityków, którzy podważają jej po-zycję. Eurodeputowany Zbigniew Ziobro, pisząc dla „Rzeczpospolitej”, wysuwa przy-puszczenie, że na wysokiego przedstawiciela wybrano „trzecioligowego polityka”, żeby „wielkie mocarstwa”, tj. Niemcy, Francja, Włochy i Wielka Brytania, mogły re-alizować własne interesy narodowe. Ziobro uważa, że „słaba i dyskredytowana” Ash-ton jest gwarantem braku wspólnej europejskiej polityki zagranicznej, na którą wpływ miałyby również państwa małe i średnie (Ziobro 22.02.2010). Ta wypowiedź jedno-znacznie ukazuje, jak niewielkie zaufanie pokładają niektórzy politycy w zdolnościach catherine ashton do prowadzenia efektywnej polityki zagranicznej.

Najczęściej wytykanym błędem wysokiej przedstawiciel jest nieobecność podczas wydarzeń istotnych dla Unii Europejskiej i świata. Na nieszczęście dla Catherine Ash-ton, pierwsze poważne zdarzenie o międzynarodowym znaczeniu miało miejsce tuż po objęciu przez nią urzędu. Tragiczne w skutkach trzęsienie ziemi na Haiti3 było zdaniem wielu pierwszym prawdziwym „testem” dla nowej wysokiej przedstawiciel. W opinii mediów nie poradziła sobie z tym wyzwaniem.

Paryski „Le Monde” zarzucał Ashton opieszałość jako dowód podając, że wysoka przedstawiciel zwołała konferencję prasową dotyczącą trzęsienia ziemi dopiero dwa dni po katastrofie. Wystąpiła wówczas w charakterze lidera europejskiej mobilizacji na rzecz pomocy ofiarom kataklizmu. Jednak, jak wytykał jej dziennik, zamiast nie-zwłocznie udać się na Haiti, Ashton zdecydowała się na powrót do rodzinnego Londy-nu (stroobants, ricard 28.02.2010).

Jean Quatremer, wspomniany już autor bloga Coulisses de Bruxelles, uważał, że wszystkiemu winne jest podejście Catherine Ashton do sprawowanego urzędu i jej pewność, że w czasie weekendu może być po prostu nieobecna. Na jej nie-szczęście, to właśnie w piątek amerykańska sekretarz stanu Hilary Clinton pojecha-ła na Haiti, co jeszcze dobitniej zaznaczyło nieobecność wysokiej przedstawiciel unii europejskiej.

3 12 stycznia 2010 r. miało miejsce trzęsienie ziemi o mocy 7 stopni w skali Richtera, którego epicentrum znajdowało się ok. 25 km od stolicy Haiti, Port-au-Prince. Według oficjalnych danych śmierć poniosło ponad 200 tysięcy osób. Skutkiem katastrofy były również ogromne straty mate-rialne i skażenie środowiska. Komisja Europejska wydała 3 mln euro na pomoc dla Haiti (Carroll 2010, elsner, kerry 2010).


Quatremer pisał także o dalszych posunięciach związanych z katastrofą. Zanim wysoka przedstawiciel zdecydowała się na podjęcie działań, przewodniczący Komisji zdążył już wysłać na Haiti jeden z samolotów. Swój wkład miał również komisarz ds. rozwoju, co doprowadziło do tego, że w chwili ogłaszania alarmowych numerów kontaktowych, wysoka przedstawiciel sprawiała wrażenie mocno zdezorientowanej. Sytuację wyjaśnił jej dopiero szef hiszpańskiej dyplomacji, który uczynił to w trzech językach, mimo że Ashton posługuje się wyłącznie angielskim.

Quatremer zauważył również, że ta „haitańska wpadka” wysokiej przedstawiciel zjednoczyła we wspólnej krytyce wszystkie frakcje Parlamentu Europejskiego, od konserwatystów po zielonych (Quatremer 2010). Niezależny portal informacyjny po-święcony sprawom europejskim, „EUobserver” przytoczył słowa przewodniczącego grupy europejskiej Partii ludowej w Parlamencie europejskim, josepha daula, który powiedział: „Prawie wszyscy byli na Haiti, gdy tamtejsi ludzie cierpieli, a Europa była nieobecna. Jeśli to by było w naszych rękach [tj. Parlamentu Europejskiego – M.S.], to byśmy kogoś wysłali”.

W podobnym tonie wypowiedział się lider Zielonych, Daniel Cohn-Bendit, który stwierdził: „Clinton zdecydowała się na wizytę na Haiti i myślę, że Unia Europejska też powinna być na miejscu. Nie tylko w kuluarach. Gdybym był wysokim przedsta-wicielem, mającym do czynienia z tej skali kataklizmem, chciałbym się tam dostać pierwszym samolotem, a potem wrócić i powiedzieć Europejczykom, co powinniśmy robić. Myślę, że to niezbędne minimum”.

Natomiast rzecznik prasowy, broniąc wysokiej przedstawiciel, wyjaśnił, że Ashton rozważała wizytę na Haiti, ale zrezygnowała z niej za radą ONZ, żeby nie blokować przestrzeni powietrznej. Dodał także, że Ashton „martwiła się Haiti przez cały week-end” (Mahony 2010). Tłumaczył również, że nie chciała ona uczestniczyć w „turystyce katastroficznej”. Quatremer uważa jednak te wyjaśnienia za niewystarczające i przy-tacza słowa jednego z wyższych urzędników Rady, który stwierdza: „dyplomacja to symbol, a Ashton tego nie rozumie” (Quatremer 2010).

„Le Monde” zwrócił także uwagę, że Ashton nie zdecydowała się na udział w konferencji państw pomagających Haiti, wysyłając zamiast tego swojego przed-stawiciela, Bernarda Kouchnera, mimo że Europa była jednym z głównych ofiaro-dawców pomocy (Stroobants, Ricard 28.02.2010). Spotkanie to było zorganizowane przez sekretarza generalnego organizacji Narodów zjednoczonych w montrealu. Qu-atremer ironicznie skomentował nieobecność Ashton słowami: „To prawda, Montreal leży dość daleko od Londynu” (Quatremer 2010). „Le Monde” twierdził, że w ten


sposób wysoka przedstawiciel straciła wyjątkową okazję do zaznaczenia swojego istnienia (stroobants, ricard 28.02.2010).

Pół roku po objęciu przez Catherine Ashton stanowiska wysokiego przedstawiciela szkocki eurodeputowany George Lyon napisał dla „The Guardian” artykuł podsumo-wujący pierwsze miesiące jej pracy. Lyon przede wszystkim ganił milczenie wysokiej przedstawiciel w chwilach, gdy powinna zabrać głos. Był zdania, że Brytyjka myli ci-chą dyplomację z „głuchą ciszą”. W ciągu pierwszych siedmiu miesięcy sprawowania urzędu, Ashton zmierzyła się z wieloma wydarzeniami na świecie, jak choćby trzęsie-nie ziemi na Haiti, międzynarodowy skandal, który wybuchł, kiedy Izrael zaatakował statki u wybrzeży Gazy4 czy bezprecedensowy wyciek ropy w Zatoce Meksykańskiej. Jak zaznaczył Lyon, podczas tych wszystkich wydarzeń „nie usłyszano ani słowa” od osoby reprezentującej Unię na forum światowym.

Eurodeputowany jest zdania, że Ashton nie zdała pierwszego poważnego „testu”, jakim była solidarność z ofiarami trzęsienia ziemi na Haiti. Uważa, że ta „wpadka” za-szkodziła także wizerunkowi całej Unii. Lyon zdaje sobie sprawę, że Ashton zapewne koordynowała transport pomocy i rozmawiała przez telefon ministrami spraw zagra-nicznych, jednak rozważa, czy te działanie nie powinny być podjęte przez podległych jej dyplomatów. Zastanawia się, czy Ashton jako „minister spraw zagranicznych Unii” nie powinna raczej robić rzeczy, które są dostrzegalne dla opinii publicznej.

Lyon podsumowuje artykuł stwierdzeniem, że choć wiele da się osiągnąć cichą dy-plomacją, na przykład w kwestiach związanych z programem nuklearnym Iranu, to jed-nak w czasach, gdy zimna wojna należy do przeszłości, opinia publiczna oczekuje od przywódców bycia w centrum uwagi i odważnego wyrażania zbiorowego współczucia, oburzenia czy zastrzeżeń. Zdaniem szkockiego eurodeputowanego, jeśli Ashton chce dobrze wykonywać swoją rolę jako wysoki przedstawiciel, będzie musiała porzucić milczenie i „wyjść z ukrycia” (Lyon 2010).

Kolejnym wydarzeniem politycznym, z którym, według mediów, wysoka przed-stawiciel sobie nie poradziła była tzw. „arabska wiosna”. Po raz kolejny wytykano jej przede wszystkim nieobecność w najważniejszych momentach oraz zbyt wielką ostrożność w wypowiedziach. Związany z prasą włoską Gian Paolo Accardo docie-kał, czym zajmowała się Catherine Ashton, podczas gdy wydawało się, że pozostająca

4 Incydent miał miejsce 31 maja 2010 r. na wodach międzynarodowych Morza Śródziemnego. Izraelska marynarka wojenna przeprowadziła akcję o kryptonimie Operacja Morska Bryza, podc-zas której doszło do ataku na sześć statków, przewożących ponad 650 pro-palestyńskich działaczy z 37 państw. Aktywiści zamierzali przełamać wojskową blokadę morską i dostarczyć pomoc humanitarną dla Strefy Gazy (Gabbatt 2010).


w chaosie Libia w końcu kieruje się ku demokracji, zwłaszcza w obliczu roli, jaką w tym procesie odegrała Unia Europejska. Accardo przyznał jednak, że konferencja prasowa, na której Ashton poinformowała o swojej rozmowie z szefem libijskiej Tymczasowej Rady Narodowej, została praktycznie przemilczana przez media (Accardo 2011).

Opieszałość reakcji Catherine Ashton w kwestiach dotyczących „arabskiej wiosny” krytykował również austriacki dziennik „Der Standard”. Ganił wysoką przedstawiciel za to, że zdecydowała się „wyjść z ukrycia” dopiero, gdy było już pewne, że prezydent Egiptu Hosni Mubarak ustąpił ze stanowiska. Wprawdzie, jak zauważył „Der Stan-dard”, już wcześniej wyraziła chęć wizyty w Kairze, jednakże dowiedziawszy się, że nie jest ona niezbędna, zrezygnowała. Jest to wyraźne potwierdzenie klęski wizerun-kowej Ashton, a jednocześnie całej Unii. Wysoka przedstawiciel miała bowiem dodać Unii Europejskiej znaczenia na arenie międzynarodowej, tymczasem w czasie rewo-lucji w Egipcie wręcz „zniknęła”. Nawet z wizytą w Tunisie ubiegł ją niemiecki mini-ster spraw zagranicznych Guido Westerwelle (Föderl-Schmid 14.02.2011). Catherine Ashton po raz kolejny dała dowód na to, że nie rozumie, jak wielką wagę w dyplomacji przykłada się do działań symbolicznych.

Gian Paolo Accardo ubolewał też nad faktem, że Ashton, by podjąć jakiekolwiek działania, zmuszona była skontaktować się z wszystkimi 27 ministrami spraw zagra-nicznych, co zwykle okazywało się trudne i czasochłonne, zwłaszcza ze względu na przerwę wakacyjną (Accardo 2011). Francuski portal informacyjny „Slate.fr.” dodał, że taka sytuacja powoduje, iż „wspólne stanowisko” jest wygłaszane przez przed-stawiciela jednego z bardziej liczących się państw członkowskich. To miało miejsce również w przypadku „arabskiej wiosny” (Vernet 2011). Accardo uważał także, że mimo wszystko Ashton mogła się zająć wykorzystaniem istniejącej Unii dla Morza Śródziemnego do pomocy w odbudowie Libii. Takie działania mogłyby także samej wysokiej przedstawiciel nadać w końcu sens istnienia, który w istocie pozostał słabo zarysowany (accardo 2011).

Brytyjski „The Times” przytoczył w jednym z artykułów umieszczoną na Twitterze wypowiedź holenderskiego ministra obrony Jacka de Vriesa, który nieobecność wy-sokiej przedstawiciel na odbywającym się na Majorce w lutym 2011 r. spotkaniu eu-ropejskich ministrów obrony z sekretarzem generalnym Organizacji Paktu Północno-atlantyckiego (NATO), skomentował słowami: „Madame Ashton wyróżniała się swoją nieobecnością” (Charter, Keeley 26.02.2010).

Szwedzki dziennik „Dagens Nyheter” przywołał jeszcze jeden przykład „nieobec-ności” wysokiej przedstawiciel. Według niego Brytyjka nie wykorzystała szansy, jaką


było w 2010 r. wręczenie Pokojowej Nagrody Nobla chińskiemu dysydentowi Liu Xia-obo. Ashton nie pojawiła się na ceremonii. Tymczasem jej obecność mogła w symbo-liczny sposób dać do zrozumienia, że Europa nie będzie przymykać oczu na sposób w jaki Chiny traktują obrońców praw człowieka.

Reakcja szwedzkiego dziennika wydaje się jednak mocno przesadzona, bowiem za niewystarczające uznał on tłumaczenie Brukseli, że Catherine Ashton nie została zaproszona na ceremonię. Uważa też, że prawdziwym powodem była „chęć przypodo-bania się każdemu”, a jej udział w ceremonii mógłby pogorszyć stosunki z Chinami. „Dagens Nyheter” pisze, że wysoka przedstawiciel mogła i powinna była przyłączyć się do reprezentacji wszystkich państw członkowskich obecnych podczas wręczania Nagrody. Dziennik wyciąga też daleko idący wniosek, że skoro cała Unia, spersonifi-kowana w osobie Catherine Ashton, boi się energicznie walczyć o poszanowanie praw człowieka, które jest przecież jedną z najważniejszych wartości leżącą u podstaw inte-gracji, to gdzie pojedyncze państwa znajdą odwagę do sprzeciwu (Wolodarski 2011)?

Francuska dziennikarka Iulia Badea Guéritée, karcąc Ashton za opieszałość w kwe-stiach „arabskiej wiosny”, wydarzeń w Libii oraz problemów na Lampedusie, w iro-niczny sposób zastanawia się, jakie wydarzenie mogłoby w końcu spowodować zde-cydowaną reakcję wysokiej przedstawiciel. Sugeruje, że może potrzebna jest „wojna pod jej oknami? Inwazja na Wielką Brytanię?” Guéritée rozważa także, czy nie lepiej by było odwołać Ashton ze stanowiska i wybrać nowego kandydata (Guéritée 2011). Bierność Catherine Ashton krytykuje również Piotr Kaczyński, ekspert brukselskiego Centre for European Policy Studies, cytowany przez „Życie Warszawy”. Według niego wysoka przedstawiciel powinna sama inicjować działania, a nie czekać, aż państwa członkowskie zwrócą się do niej z prośbą o ich podjęcie (Słojewska 2010).

Te wszystkie „potknięcia” Catherine Ashton sprawiły, że już w rok po objęciu przez nią stanowiska, francuski „Le Monde” pisał o zawiedzionych nadziejach w stosunku do wysokiej przedstawiciel. Zwracał uwagę na to, że miała być twarzą Unii Europejskiej i przyczynić się do wzrostu znaczenia Unii na arenie międzynarodowej. Tymczasem jest „niesłyszalna”, „niewidoczna” i już zdążyła „utracić zaufanie większości krajów członkowskich”. Miała być symbolem, a stała się „krokiem wstecz”. Dziennik przy-pomniał także początki kariery Ashton na tym stanowisku – okres naznaczony wielo-ma błędami i brakiem zdecydowania, które składano na jej niedostatek doświadczenia w dyplomacji.

Krytykę wywołało również jej niewielkie zainteresowanie kwestiami polityki bezpie-czeństwa i obrony. „Le Monde” wytykał wysokiej przedstawiciel, że w grudniu 2010 r.,


nie bacząc na rzeczywiste rezultaty, ogłosiła, że europejska polityka zagraniczna zy-skała „nowy impet”. Dziennik zauważa też, że mimo upływu czasu, Catherine Ashton nie wyciągnęła wniosków z dotychczasowej krytyki i wciąż powszechnie „rzuca się w oczy” jej nieobecność. Co więcej, jej brak inicjatywy zaczął już drażnić niektóre państwa członkowskie (Ricard, Stroobants 27.01.2011).

Autor bloga Jean Quatremer uważa, że wszystkim niepowodzeniom Ashton winne jest jej lenistwo oraz niewielkie zainteresowanie wobec funkcji, o którą wcale nie za-biegała. Właśnie dlatego wysoka przedstawiciel zdecydowała się wykonywać jedynie minimum koniecznej pracy (Quatremer 2010). „Le Monde” dodaje, że brak zdecydo-wania widoczny w jej działaniach jest idealnym obrazem trudnych początków nowej władzy, która miała jedynie usprawiedliwić dalsze działanie Unii (Stroobants, Ricard 28.02.2010).

Opinie o wysokim przedstawicielu a opinie o Unii Europejskiej

„El Pais” dokonuje porównania Ashton z jej poprzednikiem, skupiając się przede wszystkim na warunkach, jakie im stworzono do pracy. Solana, według dziennika, miał wiele dobrej woli, lecz niewiele środków i „słabe” instytucje. W celu odbycia podróży za każdym razem był zmuszony wypożyczać samolot, pracował z zespołem ograniczo-nym do niezbędnego minimum i radził sobie z budżetem „niższym od tego, jaki Komi-sja Europejska przeznaczała na sprzątanie urzędowych gmachów”. Natomiast warunki pracy Catherine Ashton są zgoła odmienne. Jej gabinet posiada wszystkie cechy spraw-nie funkcjonującego ministerstwa spraw zagranicznych i dysponuje imponującym bu-dżetem. Jak pisze „El Pais”, „Europa umocniona traktatem lizbońskim jest w trójcy jedyna”, tj. skupiła w jednych rękach kompetencje dotychczas należące do Komisji, Rady i rotacyjnej prezydencji, „a wysoki przedstawiciel jest wszechmogący”. Jednak, jak wytyka Ashton „El Pais”, nie jest ona w stanie prowadzić sprawnej i efektywnej polityki zagranicznej (torreblanca 01.04.2011).

Natomiast austriacki dziennik „Der Standard” porównuje Ashton, która w myśl traktatu z Lizbony przejęła obowiązki komisarza do spraw stosunków zewnętrznych, z poprzednią komisarz na tym stanowisku – Austriaczką Benitą Ferrero-Waldner. Su-geruje przy tym, że Ferrero-Waldner posiadała przynajmniej umiejętność „eleganckie-go paplania w wielu językach” i wytyka Ashton nieznajomość języków obcych oraz częste „wpadki” w oficjalnych wypowiedziach (Föderl-Schmid 14.02.2011).


Tomasz Bielecki, komentator wydarzeń w Brukseli dla „Gazety Wyborczej”, przy-toczył słowa belgijskiego ministra spraw zagranicznych Stevena Vanackere, który po-równał wysoką przedstawiciel do przewodniczącego Rady Europejskiej i sugerował, że powinna ona wziąć z niego przykład. Działania Van Rompuya posiadają bowiem wszystkie cechy, których – według Vanackere’a – brakuje inicjatywom Ashton. Belg nie tylko nie boi się podejmować decyzji, ale też skupia się na kluczowych problemach, unikając jednocześnie gubienia się w szczegółach (Bielecki 11.05.2011).

Media często zwracają uwagę na brak autorytetu Catherine Ashton. Pisał o tym chociażby hiszpański dziennik El Pais, który uważał, że autorytet wysokiego przed-stawiciela jest niezbędny w przypadku tak zasadniczego braku jednomyślności, jaki panuje w Unii. Dziennik twierdził, że powodem, dla którego europejska polityka za-graniczna nie może sprawnie funkcjonować, jest przede wszystkim brak przywódz-twa (Torreblanca 01.04.2011). Podobnego zdania jest „Gazeta Wyborcza”. Dzien-nik uważa, że Catherine Ashton, nie posiada „autorytetu aktywnej na świecie Unii”, co obniża jej zdolność do „forsowania” europejskiego punktu widzenia na świecie (Pawlicki 28.09.2010).

W innym artykule „El Pais”, pisząc o braku autorytetów w całej Unii Europejskiej, winą za ten stan obarcza w znacznym stopniu „mało wyrazistą” i bardzo ostrożną w wyrażaniu poglądów wysoką przedstawiciel. Ten kryzys autorytetów mógłby być wprawdzie sprawnie wykorzystany przez Ashton do ostatecznego określenia swojej funkcji i pozycji w unii. ona jednak, jak pisze autor tekstu, josé ignacio torreblanca, zdecydowała się być jedynie rzeczniczką ustaleń dwudziestu siedmiu państw, nie do-dając nic od siebie. Istnieją zatem niewielkie szanse, aby w przyszłości pojawiło się w naukach politycznych pojęcie „doktryny Ashton” (Torreblanca 25.02.2011).

Analizując powyższe komentarze nie można nie zauważyć, że niejednokrotnie są one przesadzone, a sama Ashton częstokroć niesłusznie krytykowana za sytuacje, na które w rzeczywistości nie miała wpływu. Niektórzy komentatorzy życia politycznego twierdzą, że Brytyjka została swoistym „kozłem ofiarnym”. Pisze o tym we włoskim „La Stampa” Marta Dassù, która zauważa, że obecnie „w dobrym tonie” jest obar-czać Catherine Ashton winą za wszystkie niedociągnięcia Unii w polityce zagranicznej (Dassù 2012).

Brytyjski „The Times” w poświęconym Ashton artykule również wspomina, że obecnie „w dobrym tonie” jest wytykać jej wszystkie błędy. Dziennik wyjaśnia także, że początków tej sytuacji należy szukać we Francji, która domagała się „silnego mini-stra spraw zagranicznych”, w związku z czym podjęła się krytyki dokonanego wyboru.


Oskarżenia pod adresem Ashton trafiły na podatny grunt i rozprzestrzeniły się po całej europie (charter, keeley 26.02.2010).

Rzeczywiście niektóre artykuły prasowe zdają się wysuwać zbyt daleko idące wnioski i przypisywać Ashton najgorsze zamiary. Można o tym mówić chociażby w odniesieniu do reakcji izraelskiej prasy na dokonane przez wysoką przedstawiciel porównanie śmierci trzech żydowskich dzieci, które zginęły 19 marca w Tuluzie5 do masakry na norweskiej wyspie utøya6 oraz ofiar ostrzałów w Syrii, Gazie i Sderocie7. jeden z konserwatywnych dziennikarzy izraelskich, yigal Walt, niezwykle ostro sko-mentował słowa wysokiej przedstawiciel, twierdząc, że: „Tak haniebny znak równości odzwierciedla wyjątkowo pokręcony system wartości w połączeniu z zupełną ślepotą wobec globalnej i bliskowschodniej rzeczywistości”.

Walt dokonuje również uogólnienia i pisze, że zinterpretowane przez niego słowa są typowym sposobem myślenia w Europie. Późniejsze próby sprostowania jej słów przez Brukselę, Walt uznał za wzorcowy przykład tego, że Europa ma skłonność do „zmiany stanowisk politycznych i przymilania się do różnych opcji politycznych, bez dbania o zachowanie jakiejkolwiek wiarygodności i trwałości postaw moralnych”. Dzienni-karz sugeruje, że jest to dowód na „nieuchronność gnicia Starego Kontynentu”. Daje również do zrozumienia, że wszelkie przeprosiny ze strony Ashton są zbyteczne, gdyż przedstawiała ona jedynie idealny obraz nastrojów panujących na „rozpadającym się, umierającym kontynencie” (Walt 21.03.2012).

Jednak nawet rodacy Walta sceptycznie odnoszą się do jego daleko idącej interpre-tacji słów wysokiej przedstawiciel. Gideon Levy uważa, że Izrael szuka sobie jedynie kolejnego wroga, a Ashton miała dobre intencje i nie żywi żadnych antysemickich sen-tymentów. Levy sugeruje wręcz, że sytuacja została wykorzystana politycznie, żeby wzbudzić w ludziach na całym świecie większe poczucie winy wobec Izraela. Zwraca też uwagę, że zbyt gwałtowna reakcja Izraela mogła wywołać u umiarkowanej dotąd polityk niechęć do Tel Awiwu (Levy 22.03.2012).

5 19 marca 2012 r. doszło do strzelaniny przed żydowską szkołą w Tuluzie. Mohammed Mer-ah, Francuz pochodzenia algierskiego, zabił nauczyciela religii i troje małych dzieci. Merah był również winny śmierci trzech żołnierzy z tego regionu. Morderstwa przed żydowską szkołą miały podłoże religijne (Decorse, Keaten 2012, Smith-Spark 2012).

6 22 lipca 2011 r. doszło do strzelaniny na wyspie Utøya na obozie dla młodzieży zorganizowanym przez organizację młodzieżową Norweskiej Partii Pracy. Skrajny prawicowiec Anders Behring Breivik zabił 69 osób, w większości nastolatków i ranił 110 innych (Troup Buchanan 2012).

7 Ofiary w Syrii są bezpośrednio związane z zamieszkami wywołanymi przez przemiany polityc-zne, zapoczątkowane w ramach tzw. arabskiej wiosny. Ofiary w palestyńskiej Gazie oraz izrael-skim mieście Sderot są skutkiem trwającego w tym obszarze konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Więcej w: Gelvin James (2009), Konflikt izraelsko-palestyński, kraków.


Nie wszystkie głosy są krytyczne wobec działań wysokiej przedstawiciel. „Życie Warszawy” cytuje wypowiedź Hugo Brady’ego z londyńskiego Centre for European Reform, który przez wzgląd na fakt, że stanowisko wysokiego przedstawiciela jest sto-sunkowo nowe, apeluje o danie Ashton więcej czasu, by mogła pokazać swoje możli-wości. Zauważa również, że ma ona wielki problem z wizerunkiem, przez co staje się niezwykle łatwym celem ataków.

Część niepowodzeń wysokiej przedstawiciel Brady składa na karb zamieszania spo-wodowanego wejściem traktatu z Lizbony, który sprawił, że zarówno wysoka przedsta-wiciel, jaki i stały przewodniczący Rady Europejskiej oraz przewodniczący Komisji, roszczą sobie prawo do reprezentowania Unii na zewnątrz (Słojewska 2010). Odnosi się do tego także „Le Monde” pisząc, że w rzeczywistości Europa wcale nie ma jed-nej „twarzy”, ale, wraz z państwem sprawującym prezydencję, aż cztery (Stroobants, Ricard 28.02.2010). Jeszcze dalej „idzie” brytyjski „The Times”, który twierdzi, że istnieje spór między Ashton a pozostałymi przywódcami Unii, tj. przewodniczącym rady europejskiej, hermanem Van rompuyem i szefem komisji europejskiej, josé Manuelem Barroso. W efekcie zamiast współdziałać, walczą ze sobą o władzę i kom-petencje (charter, keeley 26.02.2010).

Hiszpański „El Pais” poddaje w wątpliwość sens dalszego funkcjonowania stano-wiska wysokiego przedstawiciela w obliczu braku reakcji ze strony catherine ashton w kluczowych momentach. Z drugiej strony, jak zauważa dziennik, brak pośpiechu z reakcją jest zjawiskiem typowym dla dyplomacji, a za opieszałość odpowiadają pań-stwa członkowskie, a nie sama Bruksela (Torreblanca 01.04.2011).

„El Pais” twierdzi, że Ashton obarczono misją niemożliwą do wykonania. Jej za-daniem jest „praca za trzech” i „poskromienie” narodowych egoizmów dwudziestu siedmiu państw. Co więcej, w tym trudnym zadaniu, nie może liczyć na pomoc ze strony przywódców państw członkowskich, którzy ją wybrali. Wręcz przeciwnie, kiedy podczas nadzwyczajnego posiedzenia Rady Europejskiej poświęconego sprawie Libii prezydent Sarkozy publicznie wypomniał Ashton bierność, nie ujął się za nią nawet brytyjski premier Cameron. Zdaniem dziennika z pomocą wysokiej przedstawiciel po-winni przyjść ministrowie spraw zagranicznych, którzy byliby w stanie dać wspólnej polityce zagranicznej niezbędny impuls do działania. Ci jednak nie tylko tego nie robią, ale wręcz utrudniają pracę wysokiej przedstawiciel (Torreblanca 01.04.2011).

Tomasz Bielecki, komentujący dla „Gazety Wyborczej” wydarzenia w Brukseli, broni Catherine Ashton w artykule zatytułowanym Trudno o kogoś lepszego od Ca-therine Ashton. Twierdzi on, podobnie jak „El Pais”, że powierzona jej misja jest


w zasadzie niewykonalna, a ewentualna zmiana osoby na stanowisku wysokiego przed-stawiciela, której domagają się niektórzy, nie wniosłaby żadnej znaczącej poprawy.

Bielecki zauważa, że Ashton jest coraz bardziej krytykowana, a „ciosy” padają również ze stron, z których nie mogła się ich spodziewać. Belgijski minister spraw zagranicznych Steven Vanackere, który jeszcze jesienią 2010 r. bronił zasług Ashton, w maju następnego roku publicznie wytknął jej brak inicjatywy oraz brak zdolności do zbudowania „jednego głosu” w Unii, co powoduje marginalizację unijnej dyplomacji na forum światowym. Pretekstem do wypowiedzi belgijskiego ministra było zachowa-nie Ashton podczas „arabskiej wiosny”.

Wypowiedź Vanackere wywołała liczne plotki na temat ewentualnej zmiany perso-nalnej na stanowisku wysokiego przedstawiciela jeszcze przed końcem kadencji. Me-dia zaczęły nawet przedstawiać najbardziej prawdopodobnych kandydatów. W efekcie w obronie Ashton stanął niemiecki minister spraw zagranicznych Guido Westerwelle, który zapewnił o swoim wsparciu dla obecnej wysokiej przedstawiciel. Bielecki zasta-nawia się jednak, czy inna osoba na tym stanowisku przyniosłaby wyraźną poprawę. Jego zdaniem „test arabskiej wiosny” dowiódł jedynie, że przed wysoką przedstawiciel stoi zadanie trudniejsze od tego, z którym musi się mierzyć sekretarz generalny ONZ Ban Ki-moon. On bowiem może przedstawiać stanowisko Narodów Zjednoczonych w oparciu o przegłosowane rezolucje.

Natomiast Ashton krępuje konieczność jednomyślności wśród wszystkich 27 państw członkowskich. Z jednej strony oczekuje się od niej, że zabierze głos, z drugiej zaś istnieje uzasadnione podejrzenie, że gdyby to zrobiła bez wcześniejszego uzgodnienia, krytyka byłaby jeszcze ostrzejsza. Bielecki uważa, że Ashton była nie-słusznie krytykowana za niezabranie głosu w kwestii Libii. Nie mogła bowiem wyrazić „opinii Europy” w momencie, gdy Francja domagała się zbrojnej interwencji, Niemcy ostro się temu sprzeciwiały, a spora grupa państw (np. Polska) znajdowała się gdzieś pośrodku, popierając jednocześnie i Niemcy, i Francję. Należy jednak zauważyć, że jednym z najważniejszych obowiązków wysokiego przedstawiciela miało być równo-ważenie przeciwstawnych interesów państw członkowskich i opracowywanie jednego stanowiska wspólnego dla całej Unii.

Bielecki uważa również, że Ashton napotkałaby wiele trudności, próbując opra-cować średnio- lub długookresową strategię dla polityki zagranicznej i bezpieczeń-stwa, ponieważ jedni, jak Vanackere, oczekują od niej nowych pomysłów, podczas gdy inni, jak Polska w kwestiach dotyczących Rosji i Ukrainy, domagają się niemalże współautorstwa w projektach, które mają być poddane dyskusji przez Radę. Jak pod-


sumowuje Bielecki wobec tak silnych rozbieżności poglądów panujących w Europie, Ashton ma „związane ręce”, a jedyne co jej pozostaje to „święta cierpliwość w robieniu dobrej miny do złej gry” i, jak zauważa dziennikarz, w tej dziedzinie trudno byłoby o kogoś lepszego niż znana z niezwykłej odporności psychicznej Brytyjka (Bielecki 11.05.2011).

Francuski „Libération” wytyka Ashton brak odwagi w samodzielnym działaniu, w obawie przed niezadowoleniem państw członkowskich. Nie zdecydowała się na dzia-łanie m.in. w przypadku sytuacji w Egipcie czy Tunezji, choć mogła chociażby ustano-wić swego specjalnego wysłannika, który miałby choćby symboliczny wpływ na rozwój wydarzeń. Jednakże, jak podkreśla „Libération”, takie działanie wymagałoby zgody wszystkich państw członkowskich. Tak więc nie jest to jedynie wina samej wysokiej przedstawiciel. Jej postawa bowiem odzwierciedla ogólny brak zdecydowania państw członkowskich. „Libération” przytacza również słowa przewodniczącego Komisji Bar-roso, który winą za ten stan rzeczy, obarcza państwa członkowskie, przede wszystkim te największe, które odmawiają Ashton autonomii (Quatremer 17.02.2011).

Natomiast irlandzki dziennikarz Gerry Feehily, obserwując zachowanie Catheri-ne ashton, dokonuje uogólnienia na temat obecnego sposobu prowadzenia polityki. Twierdzi on, że piętnowana przez media „beznamiętność” wysokiej przedstawiciel w obliczu sytuacji Egipcjan, którzy z narażeniem życia gromadzili się na placu Tahrir, nie jest wcale jej winą, czy choćby dowodem na nieczułość. Takie zachowanie spowo-dowane jest po prostu ograniczeniami nałożonymi na nią przez współczesny sposób prowadzenia polityki, co prowadzi również do tego, że posiadana władza zdaje się wysoką przedstawiciel „przytłaczać”. Feehily uważa, że niechęć do zdecydowanych działań i wyrażania silnych emocji stanowi efekt uboczny ewolucji, która dokonuje się we współczesnych społeczeństwach (Feehily 2011).

Raghida Dergham, dziennikarka pisząca dla „Al Hajat”, opiniotwórczej gazety diaspory arabskiej w Wielkiej brytanii, posuwa się jeszcze dalej i chwali działania Catherine Ashton. Uważa, że Europa wniosła ogromny pozytywny wkład w wydarze-nia w Syrii i Libii, a rola, jaką odegrała w tych wydarzeniach wysoka przedstawiciel jest warta odnotowania. Dergham twierdzi, że Ashton „wzięła sprawy w swoje ręce” i zapobiegła przyjęciu wielce niebezpiecznej deklaracji kwartetu bliskowschodniego8.

8 Kwartet bliskowschodni, zwany też kwartetem madryckim, to powstała w 2002 r. grupa składająca się z Organizacji Narodów Zjednoczonych, Unii Europejskiej, Rosji i Stanów Zjed-noczonych, która ma wkład w rozwój procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie. Wspomniany projekt deklaracji określał Izrael jako „państwo żydowskie”, co spotkało się ze sprzeciwem ze strony Palestyńczyków (Office of the Quartet Representative: WWW).


Dziennikarka jest zdania, że Ashton jako wysoka przedstawiciel jest nie tylko zdol-na, ale również godna tego, by uczynić z Unii Europejskiej istotnego aktora na sce-nie politycznej, nie tylko jako dawcy funduszy pomocowych, ale także jako strażnika i promotora demokracji (dergham 28.07.2011).

Natomiast Marta Dassù we włoskim „La Stampa” sarkastycznie stwierdza, że w rzeczywistości Lady Ashton znakomicie wywiązuje się z zadań i oczekiwań, jakie postawiono przed nią w chwili wyboru. Państwa członkowskie powierzyły bowiem tę funkcję właśnie jej, ponieważ wierzyły, że będzie w stanie uczynić wysokiego przed-stawiciela „człowiekiem bez znaczenia” (Dassù 2012). Tę opinię zdaje się potwierdzać oficjalne wystąpienie rzecznika brytyjskiego MSZ, który z uznaniem wypowiedział się o pracy Ashton jako szefowej unijnej dyplomacji, a jednocześnie oświadczył: „Nasz pogląd na rolę wysokiego przedstawiciela i Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych jest dobrze znany – powinni oni dopełniać i uzupełniać, a nie zastępować narodowych ministrów spraw zagranicznych” (Dyplomatyczna wpadka 2011).

Jednakże wiosną 2013 r. nawet nieprzychylni dotąd dziennikarze musieli przyznać, że praca Catherine Ashton przyniosła w końcu pożądane rezultaty. Niezależny portal informacyjny poświęcony sprawom europejskim „EUobserver” pisał o zwycięstwie całej Unii przede wszystkim w kontekście budowy porozumienia miedzy Serbią a Ko-sowem. Był to również dowód na przydatność Europejskiej Służby Działań Zewnętrz-nych. To porozumienie stanowiło także osobiste zwycięstwo wysokiej przedstawiciel, która w końcu mogła pokazać „wartość dodaną nowego podmiotu polityki zagranicz-nej”. Sukces w rozmowach z Serbią i Kosowem w końcu pozwoli, przynajmniej czę-ściowo, odpowiedzieć na liczne zarzuty wobec Ashton i jej służby. Jej przewodnia rola i zaangażowanie miały decydujący wpływ na osiągnięcie porozumienia.

Wysoka przedstawiciel, zdaniem mediów, w końcu porzuciła wytykaną jej ostroż-ność i podjęła ryzyko. „Zaszantażowała” Serbię i Kosowo, obiecując im bliższe kon-takty z Unią, tylko pod warunkiem szczerego przystąpienia do rozmów, które zakończą się wypracowaniem kompromisu. Kusiła Kosowo możliwością otwarcia negocjacji układu o stabilizacji i stowarzyszeniu, natomiast Serbia otrzymała możliwość rozpo-częcia rozmów o akcesji do struktur unijnych. Podjęte przez Ashton ryzyko opłaciło się, po dwóch kolejnych rundach negocjacji wypracowano umowę, którą zatwierdziła rada ds. ogólnych.

Według „EUobserver” to porozumienie zostanie zapamiętane jako polityczny do-robek Catherine Ashton na stanowisku wysokiego przedstawiciela. Portal uważa rów-nież, że cały proces budowania porozumienia miał cechy dobrze zorganizowanych


negocjacji. Do tych elementów zalicza: negocjacje na wysokim szczeblu (high-level), ważne wydarzenia o znaczeniu symbolicznym (high on symbolism; m.in. wizyta ash-ton i Clinton na Bałkanach, na początku dialogu w październiku 2012 r.), wysokie tempo (high-paced; ESDZ prowadził dobrze zorganizowany terminarz comiesięcznych spotkań na wysokim szczeblu) i w końcu wielkie dramaty (high on drama; smutek ash-ton z powodu fiaska rozmów między przywódcami Serbii i Kosowa – Dadicem i Tha-cim, którym nie udało się wypracować porozumienia w prezencie na jej, przypadające w marcu, urodziny). „EUobserver” uważa również, że osiągnięte porozumienie dowo-dzi, że Unia Europejska, mimo kryzysu gospodarczego i finansowego, jest wystarcza-jąco atrakcyjna, by przekonać państwa trzecie do pokojowego rozstrzygania sporów w zamian za bliższe stosunki z Unią.

Do pozostałych sukcesów Ashton i podległej jej służby portal zaliczył podtrzymanie jedności w grupie P5+19, która prowadziła z Iranem rozmowy o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej. Na nieszczęście dla wysokiej przedstawiciel i całej Unii, w czasie ostat-niej rundy negocjacji w Ałmaty w Kazachstanie rozmowy zakończyły się fiaskiem. To wydarzenie nieznacznie osłabiło wizerunek Unii Europejskiej jako nowego rozjem-

cy na światowej scenie politycznej (Blockmans 2013).

Zakończenie

Przytoczone powyżej relacje medialne ukazują Catherine Ashton jako polityka sła-bego i bez znaczenia, pozostającego na marginesie Unii i wielkich wydarzeń. Skrę-powana przez państwa członkowskie licznymi ograniczeniami kompetencji nie jest w stanie efektywnie działać na arenie międzynarodowej, a niejednokrotnie nawet wy-głosić jednego, wspólnego stanowiska całej Unii. Można mieć jednak nadzieję, że mniej dostrzegalne działania Ashton przyniosą wymierne rezultaty, podobne do poro-zumienia między Serbią i Kosowem.

Catherine Ashton z pewnością nie należy do osób obdarzonych dużą charyzmą i lubiących pozostawać na pierwszym planie. Należy jednak zauważyć, że w obecnej sytuacji, kiedy to państwa członkowskie niechętnie odnoszą się do wszelkiej inicjaty-wy ze strony Unii Europejskiej (Grosse 2013), brak tych cech można uznać za zaletę.

9 Grupa powstała w 2006 r.. W jej skład wchodzi pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa organizacji Narodów zjednoczonych, tj. stany zjednoczone, rosja, chiny, Wielka brytania i Francja, oraz Niemcy – stąd nazwa P5+1. Czasami bywa również nazywana P3+3, ponieważ trzy państwa są członkami Unii Europejskiej (E3 + 3 and Iran Agree:WWW).


Gdyby Ashton była mniej ostrożna w wypowiedziach i bardziej energiczna w działa-niach, państwa członkowskie mogłyby poczuć się zagrożone i podjąć próbę ogranicze-nia pozycji wysokiego przedstawiciela.

Ashton bardziej przypomina sumiennego biurokratę niż charyzmatycznego lidera. Fakt ten z jednej strony działa na jej korzyść, bowiem proces tworzenia Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych oraz „docieranie się” kompetencji wymaga sprawne-go zarządzania. Ashton jako dobry administrator może położyć podwaliny pod przy-szłe funkcjonowanie tego stanowiska, ustanawiając odpowiednie procedury. Z drugiej strony, nie wykorzystuje ona w pełni potencjału, jaki wniósł do pozycji wysokiego przedstawiciela traktat z Lizbony. Bardziej sprawdziłaby się w tej roli przed wejściem w życie traktatu, kiedy to funkcja wysokiego przedstawiciela, połączona ze stanowi-skiem sekretarza generalnego Rady, miała bardziej urzędniczy charakter. Nie można zatem jednoznacznie stwierdzić, że jest ona nieodpowiednią osobą na to stanowisko, mimo że z pewnością nie spełnia wygórowanych oczekiwań, jakie stawiano przed wy-sokim przedstawicielem przy ustalaniu treści traktatu z Lizbony.

Bibliografia:

accardo Gian Paolo (2011), Nie przegapić libijskiej okazji, http://www.presseurop.eu/pl/content/editorial/888901-nie-przegapic-libijskiej-okazji (12.02.2014).

bielecki tomasz (11.05.2011), Trudno o kogoś lepszego od Catherine Ashton, „Gazeta Wyborcza”.

blockmaNs steven (2013), Kosovo-Serbia deal shows value of EU diplomatic service, http://euobserver.com/opinion/119903 (14.02.2014).

carroll rory (13.01.2010), Many feared dead as huge earthquake hits Haiti, “The Guardian”.CATHERINE ASHTON, Robert Cooper filmed clueless about Serbia’s New President

(2012), http://www.novinite.com/view_news.php?id=140471 (12.02.2014).charter david, keeley Graham (26.02.2010), Baroness Ashton under fire for

missing European defence summit, „The Times”.dassÙ marta (2012), Due governi decidono per l’Europa, „La Stampa”, za: http://

www.presseurop.eu/pl/content/article/578691-paryz-i-londyn-grabarze-unijnej-polityki-zagranicznej (12.02.2014).

decorse johanna, keateN jamey (2010), Toulouse Shooting: Gunman Kills 4 Out-side Jewish School, http://www.huffingtonpost.com/2012/03/19/toulouse-shooting-jewish-school_n_1361668.html (15.02.2014).


derGham raghida (28.07.2011), Europe has a role to play, „Al Hayat”.DYPLOMATYCZNA WPADKA brytyjskiego MSZ (2011), http://www.rp.pl/artyku-

l/676581.html?print=tak (12.02.2014).E3 + 3 AND IRAN AGREE TO STEP ONE OF NUCLEAR DEAL (WWW), http://

www.euintheus.org/press-media/e3-3-and-iran-agree-to-step-one-of-nuclear-deal/ (15.02.2014).

elsNer alan, kerry Frances (2010), Factbox: Countries, aid agencies seeking to help Haiti, http://www.reuters.com/article/2010/01/13/us-quake-haiti-aid-idUST-re60c5uz20100113, (15.02.2014).

Feehily Gerry (2011), Wielkość i nędza demokracji, http://www.presseurop.eu/pl/content/editorial/517661-wielkosc-i-nedza-demokracji (14.02.2014).

FÖderl-schmid alexandra (14.02.2011), Die EU-Diplomatie hat versagt, „Der Standard”.

Gabbatt adam (2010), Israel attacks Gaza flotilla - live coverage, http://www.the-guardian.com/world/blog/2010/may/31/israel-troops-gaza-ships, (15.02.2014).

Grosse tomasz Grzegorz (2013), Analiza teoretyczna polityki zagranicznej UE – przykład polityki wobec rynków finansowych, „Przegląd Europejski”, nr 3 (29).

GuÉritÉe iulia badea (2011), Stacja końcowa, lady Ashton, http://www.presseurop.eu/pl/content/editorial/591421-stacja-koncowa-lady-ashton (12.02.2014).

johNsoN robert (2013), New Footage Of Cairo Cathedral Attack Confirms The Worst Fears Of Egyptian Christians, http://www.businessinsider.com/attack-at-st-marks-coptic-church-in-cairo-2013-4#ixzz3GKbFni00, (15.02.2014).

kiNGsley Patrick (2013), Egyptian Christian funeral ends in violent clashes, killing one, http://www.theguardian.com/world/2013/apr/07/egypt-funeral-violent-clash-es-dead, (15.02.2014).

leVy Gideon (22.03.2012), Guilt-tripping the world is dangerous for Israel, „Haaretz”.lyoN Gideon (2010), Lady Ashton: mistaking quiet diplomacy for silence, http://www.

theguardian.com/commentisfree/2010/jul/19/lady-ashton-silence-quiet-diplomacy (13.02.2014).

mahoNy honor (2010), Ashton under fire for not going to Haiti, http://euobserver.com/news/29299.

marciNiak ewa (2003), Polityka jako sztuka kreowania wizerunku, w: Bohdan kaczmarek (red.), Metafory polityki. Tom 2, Warszawa.

OFFICE OF THE QUARTET REPRESENTATIVE (WWW), http://www.quartetrep.org/quartet/ (15.02.2014).


PaWlicki jacek (28.09.2010), Po co nam baronessa Ashton i jej dyplomacja?, „Gazeta Wyborcza”.

THE POWER LIST 2013 (WWW), http://www.bbc.co.uk/programmes/b007qlvb/fea-tures/power-list-100, (14.02.2014).

Quatremer jean (2010), Ashton ne répond plus au téléphone européen après 20 heu-res, http://bruxelles.blogs.liberation.fr/coulisses/2010/01/ashton-ne-r%C3%A9pond-plus-au-t%c3%a9l%c3%a9phone-europ%c3%a9en-apr%c3%a8s-20-heures.html (13.02.2014).

Quatremer jean (17.02.2011), Tunisie, Egypte: l’Union dans le mauvais tempo, „Libération”.

ricard Philippe, stroobaNts jean-Pierre (27.01.2011), Lady Ashton: mission impossible, „Le Monde”.

SCHLAMP Hans-Jürgen (2009), Lisbon Treaty Reforms: Europe’s Bumbling Search for an International Voice, http://www.spiegel.de/international/europe/lisbon-trea-ty-reforms-europe-s-bumbling-search-for-an-international-voice-a-661595.html (12.02.2014).

SŁOJEWSKA Anna (2010), Zła passa Ashton, http://www.zw.com.pl/artykul/1,449710.html (14.02.2014).

smith-sPark laura (2012), Who was French gunman Mohammed Merah?, http://edition.cnn.com/2012/03/21/world/europe/france-shooting-suspect-profile/ (15.02.2014).

stroobaNts jean-Pierre, ricard Philippe (28.02.2010), Les dirigeants de l’UE jouent à cache-cache, „Le Monde”.

torreblaNca jose ignacio (25.02.2011), La Doctrina Zero, „El Pais”.torreblaNca jose ignacio (01.04.2011), Salvar a la soldado Ashton, „El Pais”.trayNor ian (14.11.2012), David who? Bowles beats Cameron in poll of EU’s most

influential Britons, „The Guardian”.trouP buchaNaN rose (2012), Norway massacre: A timeline of the attacks

that horrified a nation, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/norway/9495025 /Norway-massacre-A-timeline-of-the-attacks-that-horrified-a-na-tion.html (15.02.2014).

VerNet daniel (2011), La crise libyenne a détruit la diplomatie européenne, http://www.slate.fr/story/35845/europe-crise-libyenne-diplomatie (15.02.2014).

Walt yigal (21.03.2012), The day Europe died. Op-ed: Europe’s deeply flawed moral-ity, dying soul, evident in Gaza-Toulouse comparison, „Yediot Aharonot”.


WaterField bruno (2010), Baroness Ashton expected to quit EU job within months, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/eu/7652438/Baroness-Ash-ton-expected-to-quit-eu-job-within-months.html (15.02.2014).

WaterField bruno (04.03.2011), Baroness Ashton to spend £8.5m on PR, „The Telegraph”.Wolodarski Peter (2011), Den tomma stolen, „Dagens Nyheter”, za: http://

www.presseurop.eu/pl/content/news-brief/425101-ashton-wielka-nieobecna-na-wreczeniu-nobla (12.02.2014).

zGliNicki maciej (2011), Lady Gafa, http://www.presseurop.eu/pl/content/blo-g/656401-lady-gafa (13.02.2014).

ziobro zbigniew (22.02.2010), Komisja Barroso a polskie interesy, „Rzeczpospolita”.

IMPRESJE EUROPEJSKIE


Małgorzata Mizerska-Wrotkowskainstytut europeistyki, WdiNP, uniwersytet Warszawski

Recenzja książki: Dariusz Milczarek, Artur Adamczyk, Kamil Zajączkowski (2014, red.),

Introduction to European Studies: A New Approach to Uniting Europe, 767 stron

Książka pt. „Introduction to European Studies: A New Approach to Uniting Euro-pe” bardzo wzbogaciła dorobek badań w zakresie studiów europejskich. Ta pokaźnych rozmiarów, anglojęzyczna monografia, zrealizowana w ramach międzynarodowego projektu badawczego centrum europejskiego uW oraz kilku zagranicznych uczelni, stanowi przegląd najważniejszych obszarów europeistyki. Mimo skromnego określe-nia w tytule „wstęp do badań europejskich” jest to z pewnością publikacja prezen-tująca pogłębioną analizę najważniejszych wątków dotyczących tego obszaru badań. Dlatego też można ją polecić szerokiemu gronu czytelników zarówno w kraju, jak i za granicą: studentom, badaczom europeistyki (politologom, prawnikom, ekonomistom i socjologom), a także urzędnikom i dziennikarzom. O wartości dodanej prezentowanej publikacji świadczą przede wszystkim: wysoki poziom naukowy poszczególnych roz-działów opartych na bogatej polskiej i zagranicznej literaturze przedmiotu, aktualność podejmowanych tematów oraz niezwykle interesująca i klarowna forma przekazu.

Struktura książki jest bardzo przejrzysta. Składają się na nią wstęp oraz siedem bloków tematycznych. Pierwszy z nich dotyczy aspektów metodologicznych. Dzięki lekturze artykułu Dariusza Milczarka dowiemy się, na czym polega na gruncie polskiej nauki różnica między studiami nad integracją europejską oraz studiami europejskimi, czyli europeistyką. Autor dowodzi, że pomimo na pozór identycznego przedmiotu ba-dań, te dwie dyscypliny dotykają różnych kwestii. O ile studia nad integracją europej-ską są ściśle związane z Unią Europejską i jej wspólnotami założycielskimi, o tyle eu-ropeistyka o charakterze interdyscyplinarnym, skupia się na badaniach nad cywilizacją

Małgorzata Mizerska-Wrotkowska128

europejską, traktując integrację w ramach UE jako tylko jeden z wątków. Ciekawą tezę stawia Autor kolejnego rozdziału – Wojciech Gagatek. Dowodzi on, że studia europej-skie mają raczej wielodyscyplinarny niż interdyscyplinarny charakter. Twierdzenie to Autor stawia po wnikliwej analizie związków z europeistyką czterech dyscyplin nauko-wych: nauk politycznych, prawa, ekonomii i socjologii. Ostatni artykuł z tego działu, autorstwa łotewskiej badaczki Kristīne Medne, dotyczy właśnie interdyscyplinarności. autorka porusza w nim aspekty teoretyczne, metodologiczne i praktyczne.

Kolejny dział monografii dotyczy historycznych aspektów integracji europejskiej. D. Milczarek w swym niezwykle przekrojowym artykule dochodzi do wniosku, że współczesna integracja europejska jest kontynuacją procesów sięgających początków cywilizacji na naszym kontynencie. Autor analizuje samo pojęcie integracji, historię integracji europejskiej, a także podstawy tożsamości europejskiej i ewolucję „idei Eu-ropy”. Olga Barburska natomiast poddaje analizie ostatnie 60 lat implementacji wiel-kiego „europejskiego projektu”. Niezwykle trafnym zabiegiem badawczym było po-dzielenie sześciu dekad integracji na pięć logicznych etapów.

Część trzecią, poświęconą aspektom prawnym i instytucjonalnym Unii Europej-skiej, otwiera artykuł Władysława Czaplińskiego poświęcony podstawowym zagad-nieniom unijnego systemu prawnego. Autor nie tylko definiuje status prawny Unii Eu-ropejskiej, ale również w niezwykle czytelny sposób, opierając się na aktach prawnych i rozstrzygnięciach sądowych, ukazuje podstawowe zasady unijnego systemu prawne-go. W kolejnym artykule ten sam Autor przedstawia powiązanie systemów prawnych państw członkowskich z prawodawstwem unijnym oraz analizuje źródła unijnego pra-wa. Natomiast Jana Plaňavová-Latanowicz analizuje wolności rynku wewnętrznego: swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału oraz prawo przedsiębiorczości. Autorka nie ogranicza się jedynie do suchego, teoretycznego wywodu, ale obrazuje prezentowane treści analizą przypadków. Na zakończenie tej części monografii Artur Adamczyk przedstawia funkcjonowanie Unii Europejskiej po traktacie z Lizbony: kompetencje organów oraz meandry procesu decyzyjnego.

Kolejny dział obejmuje artykuły traktujące o europejskiej integracji ekonomicznej. W konkluzji rozważań na temat unii gospodarczej i walutowej Alojzy Z. Nowak stawia ważne pytanie o przyszłość wspólnej waluty. Autor nie formułuje jasnej odpowiedzi, ale poprzez wnikliwą analizę problemu skłania czytelnika do myślenia i wyciągania samodzielnych wniosków. Grzegorz Tchorek podjął się natomiast analizy działań reali-zowanych przez Unię Europejską w kontekście kryzysu w strefie euro. Autor dochodzi do wniosku, że działania te, choć nie gwarantują sukcesu, mogą przyczynić się do od-

recenzJa książki: dariUsz milczarek, artUr adamczyk, kamil zaJączkowski... 129

budowy zaufania do unijnych regulacji w obszarze polityki fiskalnej i mechanizmów antykryzysowych oraz do osiągnięcia średnioterminowej stabilności gospodarczej. W kolejnym rozdziale adam a. ambroziak prezentuje wyzwania dla swobodnego przepływu towarów w ramach unijnego rynku wewnętrznego. Po analizie barier fi-zycznych, technicznych oraz fiskalnych, Autor dochodzi do wniosku, że zwiększenie podatku akcyzowego na tradycyjne nośniki energetyczne wpłynie na zmniejszeni kon-kurencyjności gospodarczej Europy Środkowej i Wschodniej, a w konsekwencji na spadek zamożności jej mieszkańców. Artykuł Magdaleny Drouet o europejskim rynku pracy kończy się również pesymistyczną konkluzją. Autorka przyznaje, że unijnym de-cydentom brakuje wizji uzdrowienia tego sektora integracji. W artykule zamykającym rozważania o europejskiej integracji ekonomicznej trzej badacze z Uniwersytetu Ło-tewskiego (Tatjana Muravska, Biruta Sloka i Sergejs Stacenko) analizują wątek wpły-wu kryzysu ekonomicznego na polityki zatrudnienia w państwach członkowskich UE.

W kolejnym dziale poddano szczegółowej analizie wyzwania dla unijnych polityk sektorowych: handlowej (Anna Wróbel), rolnej (Benon Gaziński), energetycznej (Bar-tłomiej Nowak), regionalnej (Przepysław Dubel), migracyjnej (Małgorzata Pacek), in-formacyjnej (anna ogonowska) oraz w dziedzinie turystyki (marta malska, Nataliya Antonyuk, Oksana Krayevska). Natomiast najobszerniejszy dział rekomendowanej monografii jest poświęcony międzynarodowemu wymiarowi działalności Unii Euro-pejskiej. W otwierającym artykule D. Milczarek analizuje szczegółowo genezę oraz ewolucję wspólnotowej, a następnie unijnej polityki zagranicznej i obrony. Czytelnik dowiaduje się, jakie istniały, a jakie istnieją nadal bariery dla rozwoju w tej dziedzinie współpracy oraz jakie czekają na państwa wyzwania. W kolejnym rozdziale Bogdan Góralczyk przedstawia pozycję Unii Europejskiej na arenie międzynarodowej, jej od-działywanie soft power oraz skutki kryzysu ekonomicznego. Na zakończenie interesu-jących rozważań Autor dochodzi do wniosku, że Europa potrzebuje nowego, silnego bodźca integracyjnego. Sugeruje, że takim impulsem może być kryzys ekonomiczny, który zmusił państwa członkowskie do wspólnego podejmowania trudnych wyzwań dla dobra Europy i całej społeczności międzynarodowej.

Następne rozdziały to niezwykle interesujące studia przypadku. A.Z. Nowak wraz z D. Milczarkiem analizują przejawy współpracy i rywalizacji w stosunkach unijno-amerykańskich, natomiast Bohdan Hud’ przedstawia meandry unijnej polityki wschod-niej, ze szczególnym uwzględnieniem relacji z Ukrainą. A. Adamczyk ukazuje przy-czyny słabnącej roli UE w rejonie Morza Śródziemnego, a Bogdan Góralczyk, Jakub Zajączkowski i Kamil Zajączkowski - przedstawiają bardzo pogłębioną analizę relacji

Małgorzata Mizerska-Wrotkowska130

z Azją, Ameryką Łacińska oraz Afryką Subsaharyjską. Dział ten uzupełniają dwa in-teresujące teksty na temat unijnej pomocy rozwojowe (K. Zajączkowski) oraz historii i współczesnych dylematów polityki rozszerzeniowej UE (Roman Kalytchak, Andriy semenovych).

Ostatni dział monografii dotyczy spraw społecznych i kultury. Znajdziemy w nim tekst traktujący o europejskim porządku społecznym (Krzysztof Wielecki), rozważa-nia o europejskiej kulturze i cywilizacji (k. Wielecki, Natalia Wielecka) oraz o teorii i praktyce europejskiej polityki kulturalnej (dorota jurkiewicz-eckert).

Reasumując, recenzowana monografia zasługuje z pewnością na uwagę i przychyl-ne przyjęcie. Redaktorom naukowym oraz szerokiemu gronu Autorów, wywodzących się z tak szacownych instytucji jak Uniwersytet Warszawski, Szkoła Główna Handlo-wa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Akademia Leona Koźmińskiego, Lwowski Uniwersytet Narodowy oraz Uniwersytet Łotewski w Rydze, udało się zaprezentować najważniejsze aspekty badań europejskich. Książka jest napisana jasnym i czytelnym językiem. Pozostaje więc mieć nadzieję, że zostanie doceniona oraz ciepło przyjęta przez szerokie grono czytelników w kraju i za granicą.


Magdalena OgrodnikWDiNP, Uniwersytet Warszawski

Sprawozdanie z czwartego seminarium z serii „Debaty Europeistyki”

22 maja 2014 r. odbyło się IV spotkanie z cyklu pt: „Debaty Europeistyki”, których organizatorem jest Instytut Europeistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Podczas każ-dego ze spotkań przeprowadzana jest dyskusja dotycząca głównych problemów i wy-zwań, przed którymi staje Unia Europejską, a przyczynkiem dla nich są najnowsze wydawnictwa z zakresu nauk społecznych. Moderatorem spotkań jest prof. Tomasz Grzegorz Grosse.

Czwarte spotkanie dotyczyło kwestii znaczenia historii w procesie poznawania i zrozumienia współczesnej Europy oraz tego czy historia jest faktycznie nauką, z któ-rej można czerpać wiedzę na temat współczesności. Kanwą dla dyskusji była książ-ka prof. Przemysława Żurawskiego vel Grajewskiego (Uniwersytet Łódzki) pt. Duch pyszny poprzedza upadek. Rozważania o naturze procesu rozpadu unii. oprócz autora w spotkaniu wzięli udział prof. Marcin Kula (Uniwersytet Warszawski) oraz prof. An-drzej harasimowicz (centrum europejskie uniwersytetu Warszawskiego).

Na początku spotkania głos zabrał prof. Grosse, który po powitaniu uczestników oraz przedstawieniu panelistów zarysował ogólny cel dyskusji, jakim była próba znalezie-nia odpowiedzi na pytanie jaka jest rola historii jako narzędzia do pogłębiania wiedzy na temat współczesności. Mówca podkreślił, iż Autor w swojej publikacji stara się odpo-wiedzieć na pytanie: co jest czynnikiem dezintegrującym dla Unii Europejskiej? Dysku-sja miała prowadzić uczestników spotkania do konkluzji, czy wcześniejsze doświadcze-nia unii historycznych w Europie można porównać z integracją europejską w XX i XXI wieku, gdyż odbywały się one na innych zasadach i w innych okolicznościach.

Następnie głos zabrał prof. Żurawski vel Grajewski, zaznaczając na wstępie, iż książka stanowi swoisty rodzaj studium wejścia Unii Europejskiej na drogę do dezin-

Magdalena Ogrodnik132

tegracji i pisana była z pewną obawą. Przedstawiono w niej doświadczenia poprzed-nich bytów wielopodmiotowych takich jak unia kalmarska, rzeczpospolita obojga Narodów, pierwsze imperium brytyjskie, królestwo Niderlandów, czy królestwo ser-bów, Chorwatów i Słoweńców. Na tej bazie została dokonana analiza funkcjonowania Wspólnot Europejskich od momentu ich powstania aż do czasów kryzysu. Za główny czynnik dezintegracyjny Autor książki uznał fakt, że jeden lub więcej członów uznaje się za centrum cywilizacji, a inne byty mają status podrzędny (polityczny, ekonomiczny i kulturowy) oraz mają jedynie przyjmować wzorce i decyzje podmiotu dominującego. Taka sytuacja grozi rozerwaniem całej konstrukcji. Poza tym wykładowca podkreślił, że jego zdaniem, tym co symbolizuje chorobę współczesnej Unii Europejskiej jest pod-minowywanie poczucia solidarności między państwami członkowskimi.

Kolejnym prelegentem był prof. Jan Marcin Kula. Zaznaczył, że bardzo podoba mu się podejście Autora, który z historii wysuwa jakąś tezę, a nie tylko prezentuje zebrane fakty. Z drugiej strony stwierdził, iż dobór przykładów jest doborem dyskusyjnym, zadając pytanie Autorowi dlaczego nie wziął pod uwagę np. zjednoczenia Włoch czy też innych unii które „istniały, ale się rozleciały”, czy unii które „miały szanse powstać, ale nie powstały”? Ponadto podkreślił, iż Autor pominął w swoich rozważaniach czyn-niki sprzyjające integracji i zjednoczeniu takie jak związki materialne, cywilizacyjne i gospodarcze. Według profesora – bardzo dużo zmienia się w czasie (np. zmieniają się formy łączności w ramach państwa i między państwami), dlatego dokonanie porów-nania przykładów integracyjnych występujących w przeszłości do obecnej integracji europejskie jest zadaniem trudnym. Historia ułatwia zrozumienie Europy w odnie-sieniu do problemów, jakie w niej występują. Jednak te problemy trzeba analizować w kontekście historycznym, w którym występują, specyficznym dla danej epoki, w odniesieniu do sytuacji politycznej i ekonomicznej itp. inaczej analiza problemów, a zwłaszcza metoda porównawcza między przykładami historycznymi może być nie-pełna lub prowadzić do błędów wnioskowania.

Profesor Andrzej Harasimowicz na początku swojej wypowiedzi wyraźnie pod-kreślił, że integracja europejska jest produktem historii, a sama historia jest czymś w rodzaju kompasu pozwalającego na zrozumienie całego procesu. Problemem jest to, w jaki sposób robimy użytek z naszej wiedzy historycznej. Mówca, zwracając się do Autora, zaznaczył, że przyszedł czas, żeby chorobę nie tylko opisywać, ale przy-stąpić do leczenia, do szukania remediów. Według profesora kryzys i konflikt w Unii są zjawiskami permanentnymi – wynikają one z ludzkiej natury i czynników społecz-nych. Nie da się ich wyeliminować, dlatego też należy je nazywać i rozwiązywać. Poza

sprawozdanie z czwarteGo seminariUm z serii „debaty eUropeistyki” 133

tym kontrola kryzysu jest czymś pożytecznym dla Unii Europejskiej, ponieważ kryzys będzie stanowił czynnik sprzyjający ewolucji organizacji. Dla Polski nie ma gorszej perspektywy niż słabnięcie tendencji integracyjnych w Europie, przede wszystkim ze względów gospodarczych i geopolitycznych, a Europie szkodzą zamknięte granice, niejasne traktaty i brak jednolitego prawa. Na koniec prof. Harasimowicz skierował uwagę do Autora, że rozdział dotyczący Unii Europejskiej został napisany w sposób jednostronny (tj. jego treść zbyt mocno skupiona na negatywach integracji), i wyraził nadzieję, że Unia przeżyje również i ten obecny kryzys.

Po zakończeniu wystąpień zaproszonych na debatę, profesor Grosse podsumował dyskusję mówiąc, że historia jest przydatna dla badaczy współczesnych procesów in-tegracyjnych. Cała sztuka polega jednak na tym, żeby umiejętnie wybrać i zestawić wiedzę z niej wynikającą. Należy także zastanowić się nad tym, który czynnik dez-integracyjny może być traktowany jako uniwersalny i podlega porównaniu, a jakie czynniki są specyficzne dla danej epoki i nie mogą podlegać (tak łatwo) generalizacji lub wnioskowaniu o wydarzeniach współczesnych.

Następnie nastąpiła dyskusja z udziałem osób uczestniczących w spotkaniu. Głos zabrał profesor Wojtaszczyk zadając Autorowi pytania dotyczące kryterium doboru przykładów oraz tego, czy przykłady te nie miały przypadkiem doprowadzić do udo-wodnienia z góry zakładanej tezy. Profesor Skrzypek podkreślił, że jedynie odpowied-nie egzemplifikacje historyczne mogą tłumaczyć rzeczywistość, a nie każda zaprezen-towana przez Autora unia jest podobna do obecnie funkcjonującej Unii Europejskiej. Dlatego też pytania należy postawić bardziej precyzyjnie. Dr hab. Marta Witkowska zwróciła Autorowi uwagę, iż podawane przez niego przykłady, dotyczące narastającej dominacji jednych państw nad drugimi, nie mogą być podawane w oderwaniu od in-nych czynników takich jak proces decyzyjny obowiązujący w strukturach unijnych.

W odpowiedzi na pytania słuchaczy, profesor Grosse zaznaczył, że tendencja do pewnej hierarchii władzy jednych państw nad innymi w UE nie przez przypadek ujaw-niła się w czasie kryzysu. Była to próba efektywnego zarządzania tym kryzysem i wy-nikała także z chęci jego zażegnania. Ponadto ważnym czynnikiem dezintegracyjnym może być oddziaływanie otoczenia zewnętrznego. Przykładowo, integracji pomaga za-grożenie zewnętrzne lub dominacja zewnętrznego podmiotu geopolitycznego (tak jak po II wojnie światowej USA dominowały w Europie Zachodniej, a ZSRR stanowiło zagrożenie zewnętrzne dla integrującej się Wspólnoty). Brak tych czynników może prowadzić do osłabienia chęci do integrowania się. Natomiast prof. Żurawski vel Gra-jewski podkreślił, że historia może być użyteczna, tylko trzeba ją rozumieć zdrowo-

Magdalena Ogrodnik134

rozsądkowo. Przy wyborze przykładów Autor kierował się republikańskich charakte-rem konstrukcji, uznając za unie te organizmy, które miały w swoim składzie element obywatelski. Autor miał na myśli nie tylko imperia tworzone „za pomocą miecza”, ale unie tworzone na podstawie decyzji obywateli (rozumianych adekwatnie do ów-cześnie panujących standardów). Na zakończenie Autor dodał, że dużym zagrożeniem dla UE jest to, że „najsilniejsi” nie budują osłony socjologiczno-psychologicznej dla innych aktorów gry, a kraje południowe czują się eksploatowane przez inne państwa. Ponadto w Unii występują różnice priorytetów pomiędzy państwami, co widoczne jest najlepiej w kierunkach polityki zagranicznej – inicjatywami śródziemnomorskimi za-interesowana jest głównie Francja, Hiszpania czy Włochy, natomiast wymiar wschodni to dziedzina Niemiec.

Na zakończenie spotkania prof. Grosse podziękował wszystkim za przybycie i cie-kawą debatę.

Noty o autorach

Jarosław Filip Czub – doktor, adiunkt w instytucie europeistyki WdiNP uW, politolog. ukończył studia podyplomowe w zakresie: marketingu sportowego, prawa europejskiego, bankowości, administrowania funduszami unijnymi. Jego zaintereso-wania badawcze są związane z grupami interesu, lobbingiem, systemem instytucjonal-nym ue, procesem integracji ue, procesem decyzyjnym ue.

Tomasz Grzegorz Grosse – doktor habilitowany, profesor nadzwyczajny w Insty-tucie Europeistyki WDiNP UW. Zainteresowania badawcze: polityki gospodarcze UE, zarządzanie administracją i geoekonomia.

Jiří Koubek – magister, asystent i doktorant na Wydziale Nauk Politycznych na Uniwersytecie Karola w Pradze. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się na analizie systemów politycznych, ze szczególnym uwzględnieniem partii po-litycznych.

Magdalena Ogrodnik – licencjat, absolwentka europeistyki w instytucie europe-istyki WDiNP UW oraz kierunku samorząd terytorialny i polityka regionalna w Cen-trum Studiów Samorządu Terytorialnego i Rozwoju Lokalnego UW.

Jadwiga Nadolska – doktor, adiunkt w instytucie europeistyki WdiNP uW, po-litolog. Zainteresowania badawcze: problemy społeczne Europy, rynek pracy w UE, ewolucja europejskich państw dobrobytu, niemieckie państwo socjalne.

Anna Skolimowska – doktor, adiunkt w Katedrze Stosunków Międzynarodowych i studiów europejskich w instytucie Politologii uksW w Warszawie. autor oraz re-daktor książek: Konstruktywizm w studiach europejskich (Warszawa 2013), Teorie i metody w studiach europejskich (Warszawa 2013), Unia Europejska jako organizacja międzynarodowa (Warszawa 2014). Zainteresowania badawcze dotyczą problematyki: teorii i metod w studiach europejskich, zewnętrznych relacji UE, procesów instytucjo-nalizacji we współczesnych stosunkach międzynarodowych.

Małgorzata Smutek – magister, doktorantka na Wydziale dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW. Zainteresowania badawcze: wspólna polityka zagraniczna i bez-pieczeństwa (ze szczególnym uwzględnieniem aspektów instytucjonalnych), polityka przemysłowa UE. Publikacje: Implementacja unijnej polityki przemysłowej w Polsce, „Społeczeństwo i Polityka” 2012, nr 3.

Marta Widy-Behiesse – doktor, kierownik Zakładu Islamu Europejskiego na Wy-dziale Orientalistycznym UW, arabistka i islamolog. Zajmuje się islamem w Europie Zachodniej oraz religią muzułmańską w kontekście globalizacji. Jest autorką mono-

grafii: Życie codzienne w muzułmańskim Paryżu, Warszawa 2005 i Tożsamość europej-skich muzułmanów w myśli Tariqa Ramadana, Warszawa 2012.

Konstanty Adam Wojtaszczyk – profesor doktor habilitowany, dyrektor Instytutu Europeistyki WDiNP UW, politolog i prawnik. W latach 2005–2008 prorektor Uni-wersytetu Warszawskiego ds. studenckich. Pełni różne funkcje poza Uniwersytetem Warszawskim, m.in.: przewodniczący Komitetu Głównego Olimpiady Wiedzy o Pol-sce i Świecie Współczesnym, prezydent Fundacji Europea, członek Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów. Autor licznych publikacji w języku polskim, angielskim i niemieckim z zakresu metodologii badań europejskich, procesów modernizacyjnych w unii europejskiej, instytucji i prawa ue oraz studiów niemcoznawczych.

About the authors

Tomasz Grzegorz Grosse – Habilitated doctor, an associate professor at the Insti-tute of european studies, Faculty of journalism and Political science, university of Warsaw. Research interests: economic policies of the EU, management of administra-tion, geoeconomics.

Jarosław Filip Czub – Phd, an assistant professor at the institute of european studies, Faculty of journalism and Political science, university of Warsaw, a political scientist. He completed postgraduate studies in the fields of sports marketing, European law, banking, administration of eu funds. his research interests are related to the inte-rest groups, lobbying the eu, eu institutional system, the process of eu integration, eu decision-making process.

Jiří Koubek – MA, a PhD student at the Charles University in Prague, Faculty of Philosophy and arts, department of Political science. his research interest focus on com-parative politics, with particular attention to political parties and party systems analysis.

Jadwiga Nadolska – PhD, an assistant professor at the institute of european stu-dies, Faculty of journalism and Political science, university of Warsaw, a political scientist. Research interests: social problems of Europe, labour market in the EU, evo-lution of welfare states in europe, German welfare state.

Magdalena Ogrodnik – ba, a graduate of european studies at the institute of european studies, Faculty of journalism and Political science, university of Warsaw, and local government and regional policy at the centre of local Government and de-velopment studies, university of Warsaw.

Anna Skolimowska – PhD, an assistant professor in the Department of Interna-tional relations and european studies at the institute of Political science of the car-dinal Stefan Wyszynski University in Warsaw. Author or editor of: Constructivism in European Studies (Warsaw 2013), Theories and Methods in European Studies (Warsaw 2013), European Union as an international organisation (Warsaw 2014). Interested in: theories and methods in european studies, eu’s external relations, institutionalisation in contemporary international relations.

Marta Widy-Behiesse – PhD, the head of the Department for European Islam Stud-ies at the Faculty of oriental studies, university of Warsaw, an arabist-islamologist. her research focuses on islam in europe, and the place of islam in the globalised world. Her publications include: The daily life in Muslim Paris, Warszawa 2005 and The iden-tity of European Muslims in the thought of Tariq Ramadan, Warszawa 2012.

Konstanty Adam Wojtaszczyk – Full Professor, the director of the Institute of european studies, Faculty of journalism and Political science, university of Warsaw, a political scientist and lawyer. between 2005 and 2008 he was the Vice-rector for Student Affairs of the University of Warsaw. He fulfils several functions outside the university and is the president of the General committee of the olympiad on Poland and the modern World, the president of the europea Foundation, and a member of the central commission for academic degrees and titles. he authored numerous publica-tions in Polish, english and German, concerning methodology of european studies, processes of modernisation of the european union, eu institutions and law, as well as German studies.

Wykaz skrótów

ebc – europejski bank centralnyke – komisja europejskaoNz – organizacja Narodów zjednoczonychPe – Parlament europejskire – rada europejskarue – rada unii europejskiejtFue – traktat o funkcjonowaniu unii europejskiejtsue – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiejtue – traktat o unii europejskiejue – unia europejska

Informacje dla autorów

„Przegląd Europejski” jest kwartalnikiem wydawanym przez jest Instytut Europeistyki Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego od 2000 r. Pismo zamieszcza artykuły merytoryczne i teoretyczno-metodologiczne dotyczące m.in.: teorii i metodologii studiów europejskich, historii integracji, instytucji, polityk i prawa europejskiego, społeczeństw i kultur Europy, mediów i marketingu europejskiego.

Autorów zainteresowanych współpracą zachęcamy do zapoznania się ze szczegó-łowymi normami redakcyjnymi i edytorskimi zamieszczonymi na stronie internetowej czasopisma: http://przegladeuropejski.wdinp.uw.edu.pl/

Przesłane do redakcji teksty powinny zawierać następujące informacje:Imię, nazwisko, stopień/tytuł naukowy, nazwę i adres reprezentowanego ośrod-1. ka naukowego;Dane kontaktowe: adres poczty elektronicznej, numer telefonu;2. informacje na temat autora (maksymalnie 3 zdania);3. Autor zobowiązany jest do przesłania wraz z tekstem podpisanego oświad-4. czenia (skanu) o udzieleniu licencji na wykorzystanie oraz publikację tekstu w wersji papierowej czasopisma i w wersji elektronicznej, a także deklarację ghostwriting i guest authorship. Wzór oświadczenia dostępny jest na stronie internetowej pisma.

WYMOGI fORMALNE:

W kwartalniku publikowane są teksty o objętości od 0,5 do 1 arkusza wydaw-1. niczego (około 20000 – 40000 znaków ze spacjami i przypisami dolnymi oraz streszczeniem). Tekst musi uzupełniać tytuł i abstrakt w języku polskim i angielskim o objętości 2. maksymalnie ½ strony każdy i słowa kluczowe (maksymalnie 7). W tekście można stosować śródtytuły.Pliki z artykułami należy przesyłać do redakcji w edytorze tekstowym WORD, 3. format doc lub docxSzczegółowy opis procedury recenzowania dostępny jest na stronie internetowej pisma.4.

INfORMACJE DODATKOWE

Maszynopis przesłany do Redakcji jest traktowany jako utwór oryginalny, do 1. którego Autor dysponuje pełnią praw. W przypadku wcześniejszej publikacji

tekstu Autor musi opatrzyć tekst stosownym przypisem, zawierającym infor-macje o miejscu i czasie publikacji.Teksty pozytywnie ocenione przez Redakcje podlegają recenzji wydawniczej 2. na zasadach obowiązujących czasopisma naukowe. Szczegółowy opis proce-dury recenzowania dostępny na stronie internetowej czasopisma.Redakcja przekazuje Autorowi informacje o przyjęciu lub odrzuceniu tekstu.3. redakcja zastrzega sobie prawo do wprowadzenia poprawek i skrótów. 4. Po opracowaniu redakcyjnym tekst jest przesyłany autorowi do akceptacji. Redakcja nie zwraca tekstów nadesłanych, jeśli nie były wcześniej zamówione.5. Artykuły publikowane w czasopiśmie są sprawdzane pod względem oryginal-6. ności dzieła. Wykryte przypadki naruszenia zasad rzetelności naukowej będą przez Redakcje ujawniane, a informacje o nich przekazywane instytucjom za-trudniającym Autora i towarzystwom naukowym.

3(33) PrzeglAd euroPejskien.przegladeuropejski.wdinp.uw.edu.pl/zasoby/pliki/33/2014-3(33).pdf ·...

Documents

Transcript of 3(33) PrzeglAd euroPejskien.przegladeuropejski.wdinp.uw.edu.pl/zasoby/pliki/33/2014-3(33).pdf ·...