3

Strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus) - samce w szacie godowej i samica.

Głowacz pręgopłetwy (Cottus poecilopus)

Nurt i zastoiska rzeki

Ujście Wieprzówki do Skawy

Źródła Wieprzówki w paśmie Leskowca

i Łamanej Skały

Łamana Skała (Madohora) 929 m n.p.m.

Leskowiec922 m n.p.m.

Zdjęcia (zdj. lot. z arch. UM), opracowanie merytoryczne i graficzne oraz przygotowanie do druku: Jan Zieliński, Wojciech Bloch i doc. dr hab. Witold Alexandrowicz. Wszelkie prawa zastrzeżone.

3 Bezkręgowce, których spora grupa jest tu reprezentowana, znalazły różne sposoby utrzymania się w prądzie i uniknięcia uszkodze-nia. Jednym ze sposobów jest bardzo silnie umocowanie się do leżących na dnie kamieni. Korzysta z niego m.in ślimak przytulik strumie-niowy (Ancylus fluviatilis), który jest mały, mocno trzyma się swoją jedyną nogą i ma stożkową, opływową muszlę. Podobnie choć trochę w innej skali, zachowują się drapieżne pijawki (Hirudinace) mocując się między kamieniami przy pomocy przyssawek. Larwy meszko-watych (Simuliidae) również przyczepiają się przy pomocy specjalnej przyssawki, dodatkowo wyposażonej w haczyki. Inaczej radzą so-bie larwy ochotkowatych (Chironomidae), które żyją ukryte w „warstwie granicznej” wśród warstwy okrzemek i glonów nitkowatych, gdzie jest bardzo spokojnie. Jeszcze inaczej postępują larwy występujących tu jętek (Ephemeroptera) i widelnic (Plecoptera), które mają nie tylko opływowe kształty, ale w wielu przypadkach silnie spłaszczone ciało. Spłaszczenie umożliwia życie w cieniutkiej warstwie wody otaczającej kamienie, która praktycznie nie płynie. Z tej strefy korzystają też inne, drobniejsze organizmy, jak drapieżne robaki płaskie (Plathelmintes) z gromady wirków (Turbellaria), np. wypławki. Jeszcze innym sposobem obrony przed prądem jest budowa solidnego domku. Tak robią różne gatunki chruścików (Trichoptera), które budują je z drobnych kamieni, ziaren piasku czy kawałków szczątków roślinnych, czasem na stałe mocując je do większych kamieni.

Przeciwieństwem warunków panujących w głównym nurcie potoku są te, które spotkamy w zastoiskach i stawkach na obrzeżu głównego koryta. Powstają one w wyniku obniżania się lustra wody w różnego rodzaju zagłębieniach, często całkowicie odciętych od głównego nurtu. Woda w nich zwykle stoi, często jest płytka i dobrze ogrzana, ale znacznie słabiej natleniona. Takie za-stoiska są przeważnie krótkotrwałe i ulegają zniszczeniu przy każdym podniesieniu się poziomu wody lub wysychają. W takich warunkach mogą rozwijać się organizmy mające krótkie cykle rozwojowe lub łatwo przechodzące w stan spoczynku. Do tych pierwszych niewątpliwie należą płazy bezogonowe, a z nich żaba trawna (Rana temporaria), kumak górski (Bombina variegata), a w szczególnie sprzyjających warunkach - ropucha szara (Bufo bufo).

Wieprzówka, a raczej w tym miejscu Rzyczanka, jest potokiem górskim. Duże spadki terenu, po którym pły-nie, powodują, że prąd rzeczny (szczególnie przy dużych stanach wody) jest bardzo szybki i silny. Przetrwać w nim mogą tylko te zwierzęta i rośliny, które potrafią się przed nim ochronić lub go pokonać. Wszystkie ryby, a należy do nich strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus), pstrąg potokowy (Salmo trutta m. fario), głowacz pręgopłetwy (Cottus poecilopus) i śliz (Barbatula barbatula) mają silnie opływowe, wydłużone kształty, są pokryte drobną łuską i śluzem, mają mocny wydłużony ogon. Głowacz i śliz żyją na dnie koryta, ukrywają się pod kamieniami, mają więc spłaszczone brzuchy. Strzebla żyje w toni wodnej, pstrąg przynajmniej czasowo do niej wpływa - mają więc ciało bardziej wrzecionowate i są lepszymi pływakami.

Śliz (Barbatula barbatula)

W nurcie rzeki

W zastoiskach

Czasem miejsca zastoisk są zasilane przez bijące źródła i wysięki (wody hyporeiczne), wówczas warunki są bardziej stabilne i mogą się rozwijać organizmy o większych wymaganiach, w cyklu jedno, dwu i trzyletnim, np. ważki: świtezianka błyszcząca (Calopteryx splendens), Onychogomphus forcipatus, ważka płaskobrzucha (Libellula depressa), czy chrząszcze wodne. Takich miejsc nie unikają też zaskrońce zwyczajne (Natrix natrix), a zdarza się spotkać w okresie rozrodu ropuchę szarą i salamandrę plamistą (Salamandra salamandra).

Cykl rozwojowy żaby trawnej

Jaja (skrzek) Kijanki ze skrzelami zewnętrznymi i bez odnóży

Kijanka bez- i z wykształcony-mi już odnóżami tylnymi

Mała żaba z zanikającym ogonem

Dorosła żaba trawna

Kumak górski - głowa, cały od grzbietu i brzucha oraz złoże jaj

Świtezianka błyszcząca - samiec i samica

Głowa zaskrońca zwyczajnego

Młoda ropucha szara

Larwy i dorosła postać salamandry

Warto pamiętać, że wszystkie płazy i gady w Polsce są pod ścisłą ochroną. Chronione są również wymienione ryby, z

wyjątkiem pstrąga, który pod-lega okresowej ochronie.

Ważka płaskobrzucha - samica i samiec

Ważka Onychogomphus forci-patus - samiec

Larwy ważek, które podobnie jak dorosłe, są doskonałymi

myśliwymi

Głowacz białopłetwy (Cottus gobio) - jego obecność w Wieprzówce nie do końca jest potwierdzona - i głowacz pręgopłetwy (Cottus poecilopus) to ryby denne, należące do skorpenokształtnych. Najbliżej spokrewnione są z rybami występującymi w głębiach mórz i oceanów. Nie posiadają pęcherza pławnego wskutek czego nie mogą swobodnie pływać w toni wodnej, poruszają się w strefie przydennej. Ikrą, złożoną pod kamieniem, opiekuje się i broni samiec. Oba gatunki (bardzo podobne do siebie) znajdują się w Polskiej i Europejskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, a głowacz biały jest na liście gatunków krągłoustnych i ryb z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Uważa się je za organizmy wskaźnikowe (występują tylko w bardzo czystych wodach).

Ścieżka została zrealizowana w ramach wygranej w konkursie

pt. „Stwórz ścieżkę edukacyjną”.

Wieprzówka znana była kiedyś z obfitości ryb i raków. W 1914 r. w Okólniku Rybackim pisano: „Rzeczka Wieprzówka jest jakby stworzona dla pstrągów, które pomimo rabunkowej gospodarki stale się w niej utrzymują. Na dowód przytaczam, że gdy w jesieni prawie wszystko wytę-pione i na kilometrowej przestrzeni nikt pstrąga nie spostrzeże, na wiosnę ukazują się znowu. Widocznie ryba ta zachodzi w tej rzece i jej licz-nych dopływach wszelkie warunki sprzyjające tak jej rozmnażaniu, jak i jej rozwojowi”. Tak było. Dziś już raka szlachetnego nie uświadczy, a pstrąga nawet po zarybieniu trudno zobaczyć. Woda jest czysta, jednak nadmierny jej pobór, regulacja i zmiany w korycie są przeszko-dą dla rozmnażania i prawidłowego rozwoju tych gatunków. Na zdjęciach pstrągi potokowe z Wieprzówki w Rzykach.

Larwy i poczwarki meszek (Simuliidae) przymocowane do kamieni

Postać dorosła (imago) i larwa widelnicy i larwy jętek

Larwa ochotki

Pijawka Glossiphonia complanata i końska (Haemopis sanguisuga)

Larwy chruścików w domkach ze szczątków roślinnych, piasku, kamyków czy materiału mieszanego oraz postać dorosła chruścika (imago) Rhadicoleptus alpestris

Przytulik strumieniowy (Ancylus fluviatilis) i wypławki od strony grzbieto-wej i brzusznej