3 Historia i współczesność -...

Niemcy w œwietle faktów i liczb 27

Niemiecka droga do wolnoœciowejdemokracji i funkcjonuj¹cego syste-mu parlamentarnego prowadzi³a po-przez wiele historycznych zakrêtów– rozdrobnienie na wiele pañstw wokresie nowo¿ytnym, upadek rewo-lucji marcowej i Republiki Weimar-skiej a¿ po „wyskoczenie z historii”przez narodowy socjalizm.

Jednoœæ i wolnoœæ, od XIX wiekucentralne pojêcia, absorbowa³yNiemców tak¿e podczas podzia³u poII wojnie œwiatowej. Dopiero w mo-mencie zjednoczenia „kwestia nie-miecka” uleg³a rozwi¹zaniu.

26 Niemcy w œwietle faktów i liczb

3Historia i wspó³czesnoœæ


ZjednoczeniePokojowy przewrót w 1989 roku wNRD przybli¿y³ mo¿liwoœæ zjednocze-nia obu pañstw niemieckich. Latem1990 roku w Berlinie rozpoczê³y siêobrady na temat traktatu zjednocze-niowego. 3 paŸdziernika 1990 rokuNRD na podstawie artyku³u 23 Usta-wy Zasadniczej przyst¹pi³a do Re-publiki Federalnej Niemiec. 2 grud-nia 1990 roku odby³y siê pierwszeogólnoniemieckie wybory do Bun-destagu.

Heinrich August Winkler

Kwestia niemiecka liczy sobie 184 lata. Zapocz¹tkowana zos-ta³a 6 sierpnia 1806 roku, kiedy to ostatni cesarz Œwiêtego Ce-sarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego Franciszek II ugi-naj¹c siê pod ultimatum Napoleona zrzek³ siê korony, zdj¹³obowi¹zki ci¹¿ce na stanach Rzeszy, rozwi¹zuj¹c tym samym„star¹ Rzeszê”. Rozwi¹zaniu uleg³a 3 paŸdziernika 1990roku, kiedy Niemiecka Republika Demokratyczna za zgod¹dawnych czterech mocarstw okupacyjnych przyst¹pi³a doRepubliki Federalnej Niemiec. Historyczne znaczenie zjed-noczenia wyrazi³ podczas uroczystoœci w Filharmonii Berliñ-skiej prezydent Republiki Federalnej Niemiec Richard vonWeizsäcker zdaniem zas³uguj¹cym na to, by znaleŸæ siê wpodrêcznikach historii: „Nadszed³ dzieñ, w którym ca³eNiemcy po raz pierwszy w historii zyskuj¹ trwa³e miejsce wkrêgu zachodnich demokracji.”

W latach 1806 – 1990 kwestia niemiecka nie by³a bezprzerwy aktualna. W okresie istnienia cesarstwa niemieckie-go w latach 1871 – 1918 nie myœlano nawet, ¿e mo¿na mó-wiæ o braku jej rozstrzygniêcia. Niew¹tpliwie ponowniepodniesiono j¹ najpóŸniej 8 i 9 maja 1945 roku w momen-cie bezwarunkowej kapitulacji Rzeszy Niemieckiej przedzwyciêzcami II wojny œwiatowej. Podzia³ Niemiec na dwapañstwa by³ tymczasow¹ odpowiedzi¹ na kwestiê niemiec-k¹. OdpowiedŸ ostateczn¹ stanowi³o ich po³¹czenie oraz uz-nanie w œwietle prawa miêdzynarodowego granic z 1945 ro-ku. Od 3 paŸdziernika 1990 roku niepodwa¿alnie wiadomo,gdzie le¿¹ Niemcy, co do nich nale¿y, a co nie.


Historia i wspó³czesnoœæ3

Zakoñczenie kwestii niemieckiej– spojrzenie na d³ug¹ drogê na Zachód

Pokojowa rewolucja: 9 listopada 1989 roku pada mur berliñski,symbol podzia³u Niemiec

Wiec na zamku Hambach (Hambacher Fest), 1832 r.:

kulminacyjny punktmieszczañskiej opozycjiw epoce przedmarco-

wej


Koœció³ œw. Paw³a – 1848 rokNiemiecka rewolucja marcowa trwa-j¹ca od marca 1848 roku do lata1849 roku by³a bur¿uazyjno-demo-kratycznym i narodowym powsta-niem, podobnym do tego, które mia-³o jednoczeœnie miejsce w du¿ychczêœciach Europy. By³a to pierwszapróba utworzenia wolnego, demo-kratycznego i zjednoczonego nie-mieckiego pañstwa narodowego.„Niemiecka rewolucja” wymusi³a po-wo³anie liberalnych rz¹dów orazprzeprowadzenie wyborów do pe³-ni¹cego rolê konstytuanty Zgroma-dzenia Narodowego, które obrado-wa³o w koœciele œw. Paw³a we Frank-furcie nad Menem. Do lipca 1849 ro-ku wojska niemieckich ksi¹¿¹t st³u-mi³y ruch, przywracaj¹c w du¿ymstopniu stare stosunki.

pierw ustaliæ, co powinno do Niemiec nale¿eæ. Pocz¹tkowo wpierwszym wybranym w wolnych wyborach parlamencie –Zgromadzeniu Narodowym, obraduj¹cym w koœciele œw. Paw-³a we Frankfurcie, nie kwestionowano, ¿e niemieckie pañstwonarodowe musi obejmowaæ niemieckojêzyczn¹ czêœæ monar-chii habsburskiej. Dopiero na jesieni 1848 roku wœród wiêk-szoœci pos³ów zaczê³o siê szerzyæ przekonanie, ¿e rozbiciewielonarodowoœciowego cesarstwa nad Dunajem nie le¿y wich mocy. Poniewa¿ nie mo¿na by³o zatem wymusiæ utworze-nia wielkoniemieckiego pañstwa narodowego z Austri¹, mo¿-liwe by³o zatem jedynie pañstwo ma³oniemieckie bez jej udzia-³u, a to zgodnie ze stanem rzeczy oznacza³o utworzenie mo-narchii dziedzicznej pod panowaniem pruskiego cesarza.

Pañstwo niemieckie, na którego czele zgodnie z wol¹frankfurckiego Zgromadzenia Narodowego mia³ stan¹æ Fryde-ryk Wilhelm IV, król pruski, mia³o byæ liberalnym pañstwemkonstytucyjnym o silnym parlamencie, kontroluj¹cym rz¹d.Król pruski jako cesarz niemiecki musia³by zrezygnowaæ zboskiego pochodzenia swojej w³adzy i uznaæ siê za organ wy-konawczy suwerennej woli narodu. ̄ ¹danie to monarcha z ro-du Hohenzollernów odrzuci³ ostatecznie 28 kwietnia 1849roku, przypieczêtowuj¹c pora¿kê rewolucji, która nie przy-nios³a Niemcom ani jednoœci, ani wolnoœci.

Nieprzypadkowo okreœlenie „polityka realna” uros³ow kilka lat po rewolucji 1848 roku do roli politycznego has³a.Miêdzynarodowa kariera tego pojêcia rozpoczê³a siê od roz-prawy liberalnego publicysty Ludwiga Augusta von Rochau,wydanej w 1853 roku pod tytu³em „Zasady polityki realnej.Zastosowane w odniesieniu do stosunków pañstwowych wNiemczech”. Zgodnie z istot¹ rzeczy ju¿ Zgromadzenie Naro-dowe w koœciele œw. Paw³a wprawia³o siê w prowadzenie ta-kiej polityki, ignoruj¹c prawo do samostanowienia innych na-rodów – Polaków w nale¿¹cym do Prus Wielkim Ksiêstwie Po-znañskim, Duñczyków w pó³nocnym Szlezwiku, W³ochów wTyrolu W³oskim, i postanawiaj¹c tam wytyczyæ graniceprzysz³ej Rzeszy Niemieckiej, gdzie nakazywa³ to rzekomynarodowy interes Niemiec. W ten sposób jednoœci po raz pier-wszy przyznano wiêkszy priorytet ni¿ wolnoœci. Na razie jesz-

1830–1848: epoka przedmarcowa i ruch z koœcio³a œw. Paw³a

Dla Niemców kwestia niemiecka mia³a zawsze dwie strony:by³a kwesti¹ terytorialn¹ i kwesti¹ konstytucyjn¹, a mówi¹cdok³adniej – relacj¹ jednoœci do wolnoœci. Centralnym zagad-nieniem kwestii terytorialnej by³ problem „wielkoniemiecki”lub „ma³oniemiecki”. Je¿eli uda³oby siê w miejsce Œwiêtego Ce-sarstwa Rzymskiego ustanowiæ niemieckie pañstwo narodowe,czy powinno ono obejmowaæ niemieckojêzyczn¹ Austriê, czyte¿ mo¿na by³o wyobraziæ sobie rozwi¹zanie kwestii niemiec-kiej bez udzia³u jej terytorium? Kwestia konstytucyjna doty-czy³a przede wszystkim zagadnienia podzia³u w³adzy miêdzynaród a w³adcê. Kto mia³ podejmowaæ decyzje w po³¹czonychNiemczech: wybieralni przedstawiciele narodu, czy ksi¹¿êtalub te¿ najpotê¿niejszy z nich?

Po raz pierwszy o jednoœæ i wolnoœæ chodzi³o w woj-nach o niepodleg³oœæ z Napoleonem. Cesarza Francuzówpokonano, ale usuniêcie obcego panowania nie przynios³oNiemcom ani zjednoczonych Niemiec, ani wolnoœciowychstosunków w pañstwach Zwi¹zku Niemieckiego, który w 1815roku zaj¹³ miejsce Starej Rzeszy. Jednak¿e wo³ania o jed-noœæ i wolnoœæ nie da³o siê ju¿ st³umiæ na trwa³e. Rozleg³o siêono ponownie na pocz¹tku lat 30. XIX wieku, kiedy to Fran-cuzi podczas rewolucji lipcowej 1830 roku wywalczyli sobiemonarchiê bur¿uazyjno-liberaln¹. Ale chocia¿ w Niemczechponownie uda³o siê dojœæ do g³osu starym si³om, libera³owie idemokraci nie dawali odt¹d spokoju. W marcu 1848 roku, zalutowym przyk³adem Francji, tak¿e i w Niemczech wybuch³arewolucja. Opowiadaj¹ce siê po stronie postêpu historyczne-go si³y wysuwa³y ponownie ¿¹danie jednoœci i wolnoœci.Uczynienie z Niemiec pañstwa narodowego, a jednoczeœniepañstwa konstytucyjnego by³o celem ambitniejszym ni¿ ten,

który stawiali sobie rewolucjoniœci francuscy w 1789 roku.Oni zastali ju¿ bowiem pañstwo narodowe, aczkol-

wiek w jego przednowoczesnej formie, i chcielioprzeæ je na ca³kowicie nowych, bur¿uazyj-nych podstawach. Wysuwaj¹cy ¿¹danie jed-noœci i wolnoœci dla Niemców musieli naj-

Œwiête Cesarstwo RzymskieNazwa Rzeszy, która zaczê³a siêtworzyæ od roku 962 z pañstwa

wschodniofrankijskiego wraz z uko-ronowaniem siê Ottona I na cesarza

– zwanej oficjalnie od 1512 rokuŒwiêtym Cesarstwem Rzymskim Na-

rodu Niemieckiego – wyra¿aj¹ca zjednej strony pretensje do zwierz-

chnictwa w ramach sukcesji po an-tycznym Imperium Romanum, mia³a

z drugiej podkreœlaæ sakraln¹ rolêcesarstwa. Rzesza istnia³a ponad

osiemset lat do chwili, kiedy Franci-szek II Habsburg w 1806 roku zrzek³

siê na ¿¹danie Napoleona koronycesarskiej na krótko po utworzeniu

Zwi¹zku Reñskiego.

Zwi¹zek NiemieckiKonfederacja suwerennych pañstwniemieckich i wolnych miast utwo-

rzona w 1815 roku na kongresiewiedeñskim. Na pocz¹tku do zwi¹z-ku nale¿a³o 41 pañstw, w jego fazie

koñcowej – 33 pañstwa. Celem kon-federacji by³o przede wszystkim za-

pewnienie bezpieczeñstwa wew-nêtrznego i zewnêtrznego wszyst-kich cz³onków. Jedynym organem

zwi¹zku by³o Zgromadzenie Zwi¹zko-we z siedzib¹ we Frankfurcie nad

Menem. Zaostrzaj¹cy siê od po³owyXIX wieku konflikt austriacko-pruski

doprowadzi³ do rozwi¹zania Zwi¹zkuNiemieckiego w 1866 roku.



I wojny œwiatowaI wojna œwiatowa (1914–1918) to-czy³a siê pocz¹tkowo pomiêdzy Rze-sz¹ Niemieck¹ i Austro-Wêgrami zjednej, a mocarstwami ententy:Francj¹, Wielk¹ Brytani¹, Rosj¹ iSerbi¹ z drugiej strony. W jej tokudo wojny przyst¹pi³y kolejne pañ-stwa z Europy, Azji, Afryki i Ameryki,wœród nich Stany Zjednoczone w1917 roku, co mia³o odegraæ decy-duj¹ce znaczenie. Wojna poch³onê³aprawie 15 mln istnieñ ludzkich. Pomilitarnym upadku Rzeszy Niemiec-kiej nast¹pi³ przewrót polityczny. Wwyniku rewolucji listopadowej 1918roku cesarz Wilhelm II podpisa³oœwiadczenie o abdykacji. Monar-chia ust¹pi³a miejsca republice.

konsekwencji mo¿na mówiæ o czêœciowej demokratyzacjiNiemiec w XIX stuleciu lub – w odniesieniu do ca³ego okresutrwania cesarstwa – o nierównoczesnej demokratyzacji: pra-wo wyborcze zdemokratyzowano stosunkowo wczeœnie, sys-tem rz¹dów w œcis³ym tego s³owa znaczeniu – póŸno.

1914–1918: I wojna œwiatowa

Dopiero w paŸdzierniku 1918 roku, kiedy nie by³o ju¿ w¹tpli-woœci co do klêski Niemiec w I wojnie œwiatowej, nast¹pi³a de-cyduj¹ca zmiana w konstytucji, uzale¿niaj¹ca pozycjê kan-clerza Rzeszy od zaufania Reichstagu. Parlamentaryzacja mia-³a sk³oniæ zwyciêskie demokracje zachodnie do ustalenia ³a-godnych warunków pokojowych i zapobiec oddolnej rewolu-cji. Chocia¿ nie osi¹gniêto obu celów, przeciwnikom demo-kracji nietrudno by³o odt¹d piêtnowaæ ustrój parlamentarnyjako „zachodni” i „nieniemiecki”.

Oddolna rewolucja wybuch³a w listopadzie 1918 ro-ku, poniewa¿ postulaty rewolucji paŸdziernikowej pozosta³ytylko na papierze. Wojsko w du¿ej mierze nie by³o bowiemgotowe do podporz¹dkowania siê politycznemu przywódz-twu odpowiedzialnego przed parlamentem kierownictwaRzeszy. Niemieckiej rewolucji 1918/1919 nie mo¿na jednakzaliczyæ do wielkich lub klasycznych rewolucji w œwiatowejhistorii. Niemcy oko³o 1918 roku by³y ju¿ zbyt „nowoczes-ne”, by mo¿na by³o dokonaæ radykalnego politycznego i spo-³ecznego prze³omu w rodzaju rewolucji francuskiej roku 1789lub rosyjskiej rewolucji paŸdziernikowej 1917 roku. W kraju,który równo od pó³wiecza posiada³ na p³aszczyŸnie narodo-wej powszechne, równe prawo wyborcze dla mê¿czyzn, niechodzi³o u ustanowienie rewolucyjnej dyktatury wychowaw-czej, lecz jedynie o zwiêkszenie demokracji. Konkretnie ozna-cza³o to wprowadzenie prawa wyborczego dla kobiet, demo-kratyzacjê prawa wyborczego w poszczególnych pañstwach,powiatach i gminach, pe³n¹ realizacjê zasady odpowiedzial-nych przed parlamentem rz¹dów.

cze wolnoœæ innych narodów musia³a ust¹piæ miejsca jednoœ-ci Niemiec.

1871: utworzenie Rzeszy

W latach 60. XIX wieku tak¿e i w Niemczech zapad³a decy-zja o priorytecie jednoœci nad wolnoœci¹. By³ to wynik owej„odgórnej rewolucji”, w drodze której premier Prus Otto vonBismarck rozwi¹za³ kwestiê niemieck¹ na swój sposób. Roz-strzygn¹³ on kwestiê w³adzy w polityce wewnêtrznej na ko-rzyœæ egzekutywy, a z uszczerbkiem dla parlamentu, wyko-rzystuj¹c pruski konflikt konstytucyjny w latach 1862 – 1866;odpowiedŸ na kwestiê w³adzy w polityce zagranicznej w myœlkoncepcji „ma³oniemieckiej”, tzn. z wy³¹czeniem Austrii,przynios³a wojna 1866 roku oraz wojna niemiecko-francuska1870/71 z mocarstwem, które do tego czasu zg³asza³o wetoprzeciwko utworzeniu niemieckiego pañstwa narodowego:Francj¹ Napoleona III.

W ten sposób osi¹gniêto cel rewolucji marcowej 1848roku: zjednoczenie. Niespe³nione pozosta³o ¿¹danie wolnoœ-ci, rozumiane przede wszystkim jako odpowiedzialnoœæ rz¹-du przed parlamentem. Bismarckowi nie uda³oby siê rozwi¹-zaæ kwestii wolnoœci po myœli libera³ów, nawet gdyby nosi³ siêz takim zamiarem. Parlamentaryzacja nie tylko by³a zasadni-czo sprzeczna z interesami zamo¿nych warstw starych Prus –panuj¹cej dynastii, wojska, junkrów i kasty wysokich urzêd-ników, ale tak¿e z interesami innych pañstw niemieckich, naczele z Bawari¹, Saksoni¹ i Wirtembergi¹. W postaci radyzwi¹zkowej, Bundesratu, przys³ugiwa³ im w Rzeszy Niemiec-kiej znaczny udzia³ we w³adzy wykonawczej, a z tej nie chcie-li rezygnowaæ na rzecz Reichstagu.

Reichstag wybierano na mocy powszechnego i rów-nego prawa wyborczego dla mê¿czyzn, którzy ukoñczyli25. rok ¿ycia. By³o to zgodne z postanowieniami konsty-tucji Rzeszy z roku 1849, która nigdy nie wesz³a w ¿ycie,

i dawa³o Niemcom wiêcej demokratycznych praw, ni¿ te, zktórych korzystali obywatele wzorcowych monarchii

liberalnych w Wielkiej Brytanii czy Belgii. W

Otto von Bismarck (1815–1898)Zjednoczenie Niemiec pod hegemo-ni¹ Prus by³o zdeklarowanym celemmê¿a stanu Ottona von Bismarcka,

którego król Wilhelm I powo³a³w1862 roku na premiera Prus. Po

wojnie 1866 roku z Austri¹ i rozwi¹-zaniu Zwi¹zku Niemieckiego utwo-rzono Zwi¹zek Pó³nocnoniemiecki,do którego przy³¹czy³o siê 17 pañ-

stewek niemieckich pod egid¹ Prus.Zwyciêstwo nad Francj¹ 1870/71

doprowadzi³o do utworzenia II Rze-szy Niemieckiej i og³oszenia w Wer-salu Wilhelma I cesarzem. Piastuj¹-cy urz¹d premiera Bismarck zosta³

jednoczeœnie kanclerzem Rzeszy. Nanowo utworzono Reichstag, wybie-rany przez naród parlament, dyspo-nuj¹cy ograniczonymi uprawnienia-mi. Bismarck zaciêcie zwalcza³ lewi-

cowy liberalizm, polityczny katoli-cyzm i socjaldemokracjê, ale w la-tach 80. XIX wieku doprowadzi³ do

wydania najbardziej postêpowych wEuropie ustaw spo³ecznych. Konflik-ty z cesarzem Wilhelmem II, panuj¹-cym od 1888 roku, spowodowa³y w1890 roku dymisjê „¿elaznego kan-

clerza”.


Przed bitw¹ o Verdun, 1916 r.:ponad 700 tyœ. Niemców i Francuzów straci³o tutaj ¿ycie

„¯elazny kanclerz”: Otto von Bis-marck prawie przez trzy dziesiê-

ciolecia kszta³towa³ politykê

Niemcy w œwietle faktów i liczb 3332 Niemcy w œwietle faktów i liczb


Berlin „z³otych lat dwudziestych“Faza rozwoju gospodarczego i poli-tycznego spokoju doprowadzi³a w la-tach 1924-1929 do krótkiego, inten-sywnego okresu rozkwitu, odczuwal-nego najwyraŸniej w stolicy Rzeszy -Berlinie. Metropolia uros³a do rangijednego z europejskich oœrodkówkultury i nauki. Postêp techniczny iartystyczne eksperymentatorstwo warchitekturze, teatrze, literaturze ifilmie o¿ywia³y ¿ycie miasta. Zapo-wiedzi¹ koñca „z³otych lat dwudzies-tych” i upadku Republiki Weimar-skiej by³o nastanie œwiatowego kry-zysu gospodarczego w 1929 roku.

nych republik, pewne, ¿e ¿¹danie to w obu krajach cieszyæ siêbêdzie popularnoœci¹.

Zakaz aneksji w traktacie wersalskim i traktacie poko-jowym z Saint Germain nie by³ w stanie zapobiec ponowne-mu okrzepniêciu idei wielkoniemieckiej, która wi¹za³a siê zodrodzeniem idei o utworzeniu Starej Rzeszy. W³aœnie dlate-go ¿e Niemcy zosta³y pokonane i ucierpia³y na skutek klêski,by³y podatne na pokusy, wynikaj¹ce z gloryfikacji przesz³oœ-ci. Œredniowieczne Œwiête Cesarstwo Rzymskie nie by³o pañ-stwem narodowym, ale ponadnarodowym tworem o uniwer-salistycznym charakterze. Na to dziedzictwo po 1918 rokupowo³ywa³y siê przede wszystkim si³y usytuowane na poli-tycznej prawicy, przypisuj¹ce Niemcom now¹ misjê: Niemcyjako nowa si³a porz¹dkowa w Europie mia³y przewodziæ wal-ce z zachodni¹ demokracj¹ i wschodnim bolszewizmem.

Demokracja weimarska jako demokracja parlamentar-na przetrwa³a zaledwie jedenaœcie lat. Z koñcem marca 1930roku w wyniku sporu o uzdrowienie zasad ubezpieczenia odbezrobocia rozpad³ siê ostatni rz¹d wiêkszoœciowy, któremuprzewodzi³ socjaldemokrata Hermann Müller. Dotychczaso-we miejsce wielkiej koalicji zaj¹³ bur¿uazyjny gabinet mniej-szoœciowy pod kierownictwem katolickiego polityka PartiiCentrum Heinricha Brüninga, który od lata 1930 roku rz¹dzi³dziêki rozporz¹dzeniom nadzwyczajnym prezydenta Rzeszy,sêdziwego feldmarsza³ka Paula von Hindenburga. Kiedy w


1919–1933: Republika Weimarska

Faktycznie istnia³a znaczna ci¹g³oœæ pomiêdzy cesarstwem aRepublik¹ Weimarsk¹, powsta³¹ w wyniku obalenia monarchiiw listopadzie 1918 roku i wyborów do Niemieckiego Zgroma-dzenia Narodowego w styczniu 1919 roku, które uchwali³okonstytucjê. W pewnym stopniu instytucja monarchy istnia³anadal w zmienionej formie. Urz¹d wybieranego przez naródprezydenta Rzeszy wyposa¿ony by³ w tak du¿e uprawnienia,¿e ju¿ wspó³czeœni mówili o „ersatzu cesarza” lub „cesarzu za-stêpczym”.

Tak¿e pod wzglêdem moralnym nie nast¹pi³o zerwa-nie z cesarstwem. Nie dosz³o do powa¿nego rozprawienia siêz kwesti¹ winy za rozpêtanie wojny, chocia¿ (lub dlatego ¿e)niemieckie dokumenty przedstawia³y sprawê wyraŸnie. Kie-rownictwo Rzeszy œwiadomie spowodowa³o zaostrzenie kry-zysu miêdzynarodowego po zamordowaniu nastêpcy tronuAustro-Wêgier w Sarajewie 28 czerwca 1914 roku, ponosz¹ctym samym g³ówn¹ odpowiedzialnoœæ za wybuch I wojnyœwiatowej. Wynikiem braku dyskusji na temat winy za wojnêby³a niemiecka legenda o braku winy. Wspólnie z legend¹ o„ciosie w plecy” (zgodnie z któr¹ zdrada wewn¹trz Niemiecdoprowadzi³a do klêski) przyczyni³a siê ona do podkopaniaprawowitoœci pierwszej demokracji niemieckiej.

Wersalski traktat pokojowy, który Niemcy musia³ypodpisaæ 28 czerwca 1919 roku, prawie wszyscy Niem-

cy odebrali jako wo³aj¹c¹ o pomstê do nieba niespra-wiedliwoœæ. Przyczyn¹ tego by³y cesje terytorialne,przede wszystkim na korzyœæ nowo powsta³ego pañ-stwa polskiego, obci¹¿enia materialne w formiereparacji, utrata kolonii oraz ograniczenia militarne,

które bez wyj¹tku uzasadniano win¹ Rzeszy Niemiec-kiej i jej sprzymierzeñców za wybuch wojny. Za nies-

prawiedliwe uwa¿ano tak¿e zabronienie Austrii po³¹czeniasiê z Niemcami. Kiedy po upadku monarchii Habsburgówzniknê³a g³ówna przeszkoda w realizacji opcji wielkonie-mieckiej, rewolucyjne rz¹dy w Wiedniu i Berlinie opowiedzia³ysiê za natychmiastowym po³¹czeniem obu niemieckojêzycz-

Republika Weimarska9 listopada 1918 roku socjaldemo-krata Philipp Scheidemann prokla-mowa³ republikê, nazwan¹ póŸniej

od miasta Weimar, gdzie obradowa-³o Zgromadzenie Narodowe uchwa-laj¹ce konstytucjê. Podczas trwania

Republiki Weimarskiej (1919 – 1933)Rzesza Niemiecka – jak nadal nazy-wa³ siê kraj - by³a demokratycznympañstwem zwi¹zkowym, mieszan¹form¹ prezydenckiego i parlamen-tarnego systemu rz¹dów. Nie po-wiod³a siê tak¿e i ta druga próba

ustanowienia w Niemczech liberal-nej demokracji na wzór zachodni.

Koniec wewnêtrznie podzielonej Re-publiki Weimarskiej nast¹pi³ wraz z

przejêciem w³adzy przez narodo-wych socjalistów, który doprowadzi³

do totalitaryzmu.

Historia i wspó³czesnoœæ 3

Taniec na wulkanie: Otto Dixutrwali³ œwiatowe ¿ycie w Berlinie („Metropolia”, 1927)

Bojowniczka ruchurobotniczego:

Ró¿a Luksemburg zosta³a zamordowana podczas

zamieszek rewolucyjnych w Berlinie w 1919 roku

Historia i wspó³czesnoœæ 3

FAKTY W PIGU£CE

800 1100 1200 1300 1500 1600 1700 1800 1900

Historia Niemiec Od wczesnego œredniowiecza poprzez czasy roz³amu religijnego i katastrofy XX wieku a¿ po zjednoczenie: etapy niemieckiej historii

VIII wiek IX wiek X wiek XI wiek XII wiek XIII wiek XIV wiek XV wiek XVI wiek XVII wiek XVIII wiek XIX wiek XX wiek

1179 Hildegarda z BingenPrzeorysza i uzdrowi-cielka, jedna z najwa¿-niejszych postaci ko-biecych niemieckiegoœredniowiecza, umieraw wieku 81 lat ko³oBingen nad Renem

1452–1454Druk pierwszej ksi¹¿kiJohannes Gutenberg (ok. 1400–1468), wynalazcametody druku za pomoc¹ ruchomych czcionek, drukujepo raz pierwszy w Moguncjibibliê w nak³adzie ok. 180egzemplarzy

1517Roz³am religijnyOkres reformacji rozpo-czyna og³oszenie przezMarcina Lutra (1483 –1546) w Wittenberdze95 tez przeciwko han-dlowi odpustami w Koœciele katolickim

1493Wzrost znaczenia dynastii HabsburgówWzrost znaczenia dynastii Habsbur-gów rozpoczyna okres regencji Maksy-miliana I. Habsburgowie przez stuleciabyli jednym z najpotê¿niejszych rodóww Europie Œrodkowej, z którego wywo-dzi³o siê najwiêcej cesarzy i królów wokresie Œwiêtego Cesarstwa Rzym-skiego Narodu Niemieckiego, a w la-tach 1504 –1700 – królowie Hiszpanii

1803SekularyzacjaSekularyzacja dóbr koœ-cielnych i rozwi¹zaniewolnych miast Rzeszy namocy zaleceñ tzw.Reichsdeputations-hauptschluss zapocz¹t-kowuje koniec ŒwiêtegoCesarstwa RzymskiegoNarodu Niemieckiego

1740–1786Fryderyk II WielkiZa czasu panowania Fry-deryka II Wielkiego, mi-³oœnika sztuk i wodza,Prusy staj¹ siê europej-skim mocarstwem. Okresjego panowania uwa¿anyjest za wzór „oœwiecone-go absolutyzmu”

1848/49Rewolucja marcowa„Niemiecka rewolucja” zostaje zapocz¹tkowana w Wielkim Ksiêstwie Badenii. W krótkim czasie rozszerza siê na pozosta³epañstwa Zwi¹zku Niemieckiego iprowadzi do powstania pierwszegoniemieckiego Zgromadzenia Narodowego, obraduj¹cego wefrankfurckim koœciele œw. Paw³a

1871Utworzenie Rzeszy18 stycznia, jeszcze podczastrwania wojny niemiecko-fran-cuskiej, Wilhelm I zostaje og³o-szony niemieckim cesarzem wWersalu. (Druga) Rzesza Nie-miecka jest monarchi¹ konstytu-cyjn¹. Krótko po utworzeniuprze¿ywa okres intensywnegorozwoju gospodarczego, znane-go pod nazw¹ „Gründerjahre”

1618–1648Wojna trzydziestoletniaBed¹c¹ zarówno wojn¹ religij-n¹, jak i konfliktem miêdzy-pañstwowym wojnê trzydzie-stoletni¹ koñczy pokój westfal-ski, uznaj¹cy wyznania katoli-ckie, luterañskie i kalwiñskieza równoprawne

1024–1125/1138–1268Dynastia salicka i HohenstaufowieDynastia salicka (bu-downiczowie katedryw Spirze, zdjêcie) istauficka kszta³tuj¹ lo-sy Europy

962Otton I WielkiUkoronowanie Ottona na cesarza roz-poczyna historiê Œwiêtego CesarstwaRzymskiego

900 1000 1400

800Karol WielkiKoronacja w³adcy pañstwaFranków na cesarza rzymskie-go przez papie¿a Leona III.Zmar³ego w 814 r. w Akwiz-granie przedstawiciela dynas-tii Karolingów og³osi siê póŸ-niej „ojcem Europy”


FAKTY W PIGU£CE

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010

Historia Niemiec

XX wiek XXI wiek

1914–1918I wojna œwiatowa Cesarz Wilhelm II doprowa-dza do izolacji Niemcy na are-nie polityki zagranicznej iœci¹ga na nie katastrofê I wojny œwiatowej, która po-ch³ania prawie 15 mln istnieñludzkich. W czerwcu 1919 roku zostaje podpisany wer-salski traktat pokojowy

1990Zjednoczenie Niemiec3 paŸdziernika NRD przestaje istnieæ. Przywró-cona zostaje pañstwowa jednoœæ Niemiec. 2grudnia 1990 roku odbywaj¹ siê pierwsze ogól-noniemieckie wybory do Bundestagu, HelmutKohl (CDU) zostaje pierwszym kanclerzem fede-ralnym zjednoczonych Niemiec

2004Rozszerzenie UEPo rozpadzie Zwi¹zku Radzieckiego i obaleniu komunizmu w maju do UE przystêpuje osiem kolejnych krajów z Europy Œrodkowo-Wschodniej, a tak¿e Cypr i Malta

1961Budowa muru berliñskiepoNRD oddziela siê 13 sierpnia1961 roku murem przebie-gaj¹cym przez œrodek Berli-na i „pasem œmierci” wzd³u¿granicy pomiêdzy obomapañstwami niemieckimi

1949Utworzenie Republiki Federalnej Niemiec23 maja 1949 roku proklamowano Ustawê Zasadni-cz¹ Republiki Federalnej Niemiec. 14 sierpnia odby-waj¹ siê pierwsze wybory do Bundestagu. KonradAdenauer (CDU) zostaje kanclerzem federalnym. 7 paŸdziernika 1949 roku wraz z wejœciem w ¿yciekonstytucji NRD nastêpuje podzia³ na 2 pañstwa

1989Upadek muruPokojowa rewolucja w NRD prowadzido obalenia w nocy 9 listopada muruberliñskiego, a tym samym granicypomiêdzy Niemcami Zachodnimi iWschodnimi

1939Rozpoczêcie II wojny œwiatowejNapadaj¹c na Polskê 1 wrzeœnia1939 roku Hitler rozpêtuje II wojnêœwiatow¹. Wojna ta niszczy 60 milio-nów istnieñ ludzkich i pustoszyogromn¹ czêœæ Europy i AzjiWschodniej. Ofiar¹ narodowosocja-listycznej polityki eksterminacyjnejpada 6 mln ¯ydów

1963Traktat elizejskiKanclerz federalnyKonrad Adenauer (zprawej) i prezydentFrancji Charles deGaulle podpisuj¹ Nie-miecko-FrancuskiTraktat PrzyjaŸni

1948 Blokada Berlina

Zwi¹zek Radziecki wykorzystuje wprowa-dzenie marki niemieckiej w okupacyjnychstrefach zachodnich i zamyka 24 czerwca1948 roku drogi dojazdowe do Berlina Za-

chodniego. Odpowiedzi¹ aliantów jestutworzenie „mostu powietrznego”, przezktóry do wrzeœnia 1949 roku zaopatruje

siê ludnoœæ Berlina Zachodniego

1972Uklêkniêcie przed pomni-kiem w WarszawieGest kanclerza federalnegoWilly’ ego Brandta (SPD)przed Pomnikiem Bohate-rów Getta w Warszawie sta-je siê symbolem proœbyNiemiec o pojednanie

1918/19Republika Weimarska9 listopada 1918 roku cesarzWilhelm II abdykuje, socjalde-mokrata Philipp Scheidemannproklamuje republikê. 19 stycz-nia 1919 roku odbywaj¹ siê wy-bory do Zgromadzenia Narodo-wego

1945Koniec II wojny œwiatowejKapitulacja niemiec-kiego Wehrmachtu7/9 maja 1945 rokukoñczy II wojnê œwia-tow¹ w Europie. Zwy-ciêskie mocarstwadziel¹ kraj na czterystrefy okupacyjne, aBerlin na cztery sek-tory

1957Traktaty rzymskieRepublika FederalnaNiemiec nale¿y do szeœ-ciu krajów, które podpi-suj¹ w Rzymie traktatypowo³uj¹ce do ¿ycia Eu-ropejsk¹ WspólnotêGospodarcz¹

1933Narodowy socjalizmNSDAP po wyborach doReichstagu w 1932 roku jestnajsilniejsz¹ parti¹. 30 stycz-nia 1933 roku Adolf Hitlerzostaje wybrany na kancle-rza Rzeszy. Wydanie tzw.ustawy o uprawnieniu zapo-cz¹tkowuje okres dyktaturynazistowskiej


III RzeszaMianem III Rzeszy okreœla siê dwa-naœcie lat sprawowania w³adzy przeznazistów w latach 1933 – 1945. Jejokres zapocz¹tkowa³o mianowanieHitlera na kanclerza Rzeszy 30stycznia 1933 roku, a zakoñczy³abezwarunkowa kapitulacjaWehrmachtu 7 maja 1945 roku. IIIRzesza jest synonimem niepohamo-wanej propagandy ideologii rasis-towskiej i antysemickiej, ujednolice-nia organizacji politycznych i spo-³ecznych, penetracji ¿ycia publiczne-go przez ideologiê, stosowania ter-roru wobec ¯ydów i przeciwników,euforycznego poparcia ze stronymas i uprzemys³owienia mordówmasowych, nieposkromionej ¿¹dzyekspansji oraz wywo³ania II wojnyœwiatowej.

1933–1945: okres narodowego socjalizmu

Hitler nie doszed³ do w³adzy na skutek wielkiego zwyciês-twa w wyborach, ale nie zosta³by kanclerzem Rzeszy, gdybyw styczniu 1933 roku nie sta³ na czele najsilniejszej partii.W ostatnich wyborach do Reichstagu w Republice Weimar-skiej 6 listopada 1932 roku narodowi socjaliœci utracili w po-równaniu z wyborami z 31 lipca 1932 roku dwa miliony g³o-sów, z chwil¹ gdy komuniœci zyskali 600 tys. g³osów, osi¹ga-j¹c magiczn¹ liczbê 100 mandatów. Podsycaj¹cy strachprzed wojn¹ domow¹ sukces komunistów (KPD) sta³ siê naj-wiêkszym sprzymierzeñcem Hitlera, przede wszystkimwœród konserwatywnych elit w³adzy. Ich wstawiennictwu uHindenburga Hitler zawdziêcza³ powo³anie go przez prezy-denta Rzeszy w dniu 30 stycznia 1933 roku jako kanclerzaRzeszy na czele w przewa¿aj¹cej mierze konserwatywnegogabinetu.

Dla utrzymania siê przy w³adzy przez dwanaœcie lattrwania III Rzeszy nie wystarcza³o stosowaæ terror wobec prze-ciwników. Hitler zyska³ poparcie szerokich rzesz robotników,poniewa¿ w ci¹gu kilku lat zlikwidowa³ – w przewa¿aj¹cejmierze dziêki koniunkturze zbrojeniowej – masowe bezrobo-cie. Poparcie to utrzyma³ tak¿e podczas II wojny œwiatowej,poniewa¿ dziêki bezwzglêdnemu wyzyskowi si³y roboczej izasobów na terenach okupowanych móg³ zaoszczêdziæ ma-som Niemców uci¹¿liwych warunków w rodzaju tych z I woj-ny œwiatowej. Wielkie sukcesy w polityce zagranicznej latprzedwojennych na czele z zajêciem zdemilitaryzowanej Na-drenii w marcu 1936 roku oraz aneksj¹ Austrii w marcu 1938roku spowodowa³y rekordowy wzrost popularnoœci Hitlerawœród wszystkich warstw ludnoœci. Mit Rzeszy i jej historycz-nego pos³annictwa, którym Hitler potrafi³ siê po mistrzowskupos³ugiwaæ, oddzia³ywa³ przede wszystkim na wykszta³co-nych Niemców. Charyzmatyczny „führer” potrzebowa³ ichpomocy, chc¹c na trwa³e uczyniæ z Niemiec europejsk¹ si³êporz¹dkow¹, a oni potrzebowali jego, gdy¿ nikt poza nim nieby³ w stanie zrealizowaæ marzenia o wielkiej Rzeszy dlaNiemców.


wyborach do Reichstagu 14 wrzeœnia 1930 roku narodowi soc-jaliœci (NSDAP) Adolfa Hitlera awansowali do drugiej najsil-niejszej partii, socjaldemokracja (SPD), nadal jeszcze najsil-niejsza partia, zaczê³a tolerowaæ gabinet Brüninga. Mia³o tozapobiec dalszemu zwrotowi na prawo w Rzeszy i utrzymaædemokracjê w najwiêkszym odrêbnym pañstwie – Prusach,gdzie SPD rz¹dzi³a wspólnie z katolickim Centrum, parti¹Brüninga, oraz mieszczañsk¹ parti¹ demokratyczn¹.

Po przejœciu na system wydawanych przez prezyden-ta rozporz¹dzeñ nadzwyczajnych Reichstag jako organ usta-wodawczy mia³ mniej do powiedzenia ni¿ za czasów monar-chii konstytucyjnej w okresie cesarstwa. Deparlamentaryza-cja oznacza³a daleko posuniêt¹ eliminacjê wyborców, a tow³aœnie pobudzi³o do dzia³ania lewicowe i prawicowe si³y an-typarlamentarne. Najbardziej skorzystali na tym narodowisocjaliœci. Odk¹d socjaldemokraci wspierali Brüninga, Hitlermóg³ prezentowaæ swój ruch jako jedyn¹ narodow¹ alternaty-wê wobec wszelkich wariantów „marksizmu”, zarówno bol-szewickich, jak i reformistycznych. Teraz by³ w stanie apelo-waæ zarówno do rozpowszechnionego resentymentu wobecdemokracji parlamentarnej, która faktycznie ponios³a klêskê,jak i zagwarantowanego od czasów Bismarcka prawa do par-tycypacji narodu w postaci powszechnego, równego prawawyborczego, pozbawionego politycznego dzia³ania przez trzyrz¹dy prezydenckie Brüninga, Pappena i Schleichera wewczesnych latach trzydziestych. W ten sposób Hitler naj-bardziej skorzysta³ z nierównoczesnej demokratyzacji Nie-miec: wczesnego wprowadzenia demokratycznego prawa wy-borczego oraz póŸnej parlamentaryzacji systemu rz¹dów.

Narodowy socjalizmNarodowy socjalizm zrodzi³ siê z na-

rodowo-antysemickiego i nacjonalis-tycznego ruchu, który od 1920 roku

organizowa³ siê w ramach Narodo-wosocjalistycznej Niemieckiej Partii

Robotników (NSDAP). Narodowo-socjalistyczn¹ ideologiê cechuje

przede wszystkim rasizm, a zw³asz-cza antysemityzm i propagowanie

aryjskiej rasy panów, darwinizm spo-³eczny usprawiedliwiaj¹cy eutanazjêi eugenikê, totalitaryzm i odrzucenie

demokracji, „orientacja narodu”zgodna z zasad¹ wodzostwa, milita-ryzm, szowinizm oraz ideologia uza-

sadnianej biologicznie „wspólnotynarodowej”, imperializm pod p³asz-czykiem „polityki przestrzeni ¿ycio-wej” oraz akcje propagandowe dla

uzyskania masowego poparcia.


Kultura pamiêci: ¿o³nierze Bundeswehry czcz¹ pamiêæofiar dyktatury hitlerowskiej

60. rocznica zakoñczenia wojny:Gerhard Schröder (z lewej) jakopierwszy kanclerz federalnyuczestniczy³ w uroczystoœciach zokazji zakoñczenia II wojnyœwiatowej w Moskwie


II wojna œwiatowa1 wrzeœnia 1939 roku o godz. 4.45Hitler bez wypowiedzenia wojny do-kona³ napaœci na Polskê. W odpo-wiedzi na to Wielka Brytania i Fran-cja wypowiedzia³y Niemcom wojnê.Rozpoczê³a siê II wojna œwiatowa,która mia³a kosztowaæ ¿ycie 60 mlnludzi. Najwiêksze straty w ludziach –ok. 25 mln – poniós³ Zwi¹zek Ra-dziecki. Niepowodzenie strategiiwojny b³yskawicznej przed Moskw¹ iprzyst¹pienie USA do wojny po³o¿y³ykres bezlitosnej polityce ekspansjiNiemiec i ich sprzymierzeñców. 7maja 1945 roku z upowa¿nienia Kar-la Dönitza, nastêpcy Hitlera, szefSztabu Dowództwa Wehrmachtu ge-nera³ armii Alfred Jodl podpisa³ wkwaterze g³ównej aliantów w Reims(Francja) bezwarunkow¹ kapitulacjêniemieckich si³ zbrojnych.

czterech mocarstw okupacyjnych: Stanów Zjednoczonych,Zwi¹zku Radzieckiego, Wielkiej Brytanii i Francji. W 1945 ro-ku przywództwo polityczne i wojskowe zosta³o – inaczej ni¿w 1918 roku – pozbawione w³adzy, a jego pozostali przy ¿y-ciu przedstawiciele postawieni przed s¹dem, Miêdzynarodo-wym Trybuna³em Wojskowym w Norymberdze (procesy no-rymberskie). Zamieszkali na wschód od £aby junkrzy, którzybardziej ni¿ pozosta³a elita w³adzy przyczynili siê do zniszcze-nia Republiki Weimarskiej i powierzenia w³adzy Hitlerowistracili swoje posiad³oœci – z jednej strony w wyniku oddzie-lenia terenów na wschód od Odry i Nysy £u¿yckiej i oddaniaich pod administracjê polsk¹ lub – tak jak w przypadku pó³-nocnych Prus Wschodnich – rosyjsk¹, a z drugiej w wynikureformy rolnej w radzieckiej strefie okupacyjnej.

Legendy o braku winy za wojnê i o zdradzie nie spot-ka³y siê po 1945 roku z oddŸwiêkiem, w przeciwieñstwie dookresu po 1918 roku. Zbyt powszechnie znany by³ fakt, ¿e tonazistowskie Niemcy rozpêta³y II wojnê œwiatow¹ i ¿e uda³osiê je pokonaæ tylko z zewn¹trz, dziêki przewadze aliantów.Zarówno podczas pierwszej, jak i drugiej wojny propagandaniemiecka przedstawia³a demokratyczne mocarstwa zachod-nie jako imperialistyczne plutokracje, natomiast w³asny ustrójjako wyraz najwy¿szej sprawiedliwoœci spo³ecznej. Ponowneataki na demokracje zachodnie po 1945 roku by³yby niedo-rzecznoœci¹. Zbyt wysok¹ cenê przysz³o zap³aciæ za pogardza-nie politycznymi ideami Zachodu, by odwo³ywanie siê do ha-se³ przesz³oœci rokowa³o sukces.

1949–1990: „dwupañstwowoœæ” Niemiec

Drug¹ szansê w dziedzinie demokracji otrzyma³a po 1945roku tylko jedna czêœæ Niemiec – czêœæ zachodnia. Przedsta-wiciele wybranych w wolnych wyborach parlamentów kra-jowych z amerykañskiej, brytyjskiej i francuskiej strefy oku-pacyjnej wypracowali na prze³omie lat 1948/49 w RadzieParlamentarnej w Bonn konstytucjê, wyci¹gaj¹c¹ systema-tycznie konsekwencje z b³êdów w konstrukcji konstytucjiRzeszy z 1919 roku oraz upadku Republiki Weimarskiej:


W walkach przedwyborczych wczesnych lat 30. Hitler niewypiera³ siê swojej wrogoœci do ¯ydów, ale te¿ nie wysuwa³jej na pierwszy plan. Wœród robotników, o których tak¿e za-biegano na wszelkie sposoby, odpowiednie has³a nie przy-nios³yby mu wielu g³osów. W warstwach wykszta³conych iposiadaj¹cych, wœród ma³ych przedsiêbiorców i ch³opówuprzedzenia do ¯ydów by³y szeroko rozpowszechnione, alekrzykliwy antysemityzm przyjmowano z dezaprobat¹. Pozba-wienie praw ¯ydów niemieckich na mocy ustaw norymber-skich z wrzeœnia 1935 roku nie napotka³o na sprzeciw zewzglêdu na ustawow¹ formê. Po³¹czone z przemoc¹ ekscesytzw. nocy kryszta³owej 9 listopada 1938 roku nie zyska³y po-pularnoœci w przeciwieñstwie do „aryzacji” w³asnoœci ¿ydow-skiej, potê¿nej i do dzisiaj brzemiennej w skutki redystrybucjimaj¹tku. Na temat holocaustu, systematycznej zag³ady ¯ydóweuropejskich podczas II wojny œwiatowej, wiedziano wiêcej,ni¿ chcia³ tego re¿im. Ale aby o czymœ wiedzieæ, trzeba te¿ te-go chcieæ, a tej woli w odniesieniu do losu ¯ydów w Niem-czech w okresie III Rzeszy brakowa³o.

Upadek Wielkoniemieckiej Rzeszy Hitlera w maju1945 roku stanowi w historii niemieckiej o wiele wiêksz¹ ce-zurê ni¿ upadek cesarstwa w listopadzie 1918 roku. Po I woj-nie œwiatowej Rzesza jako taka zachowa³a siê. Po bezwarunko-wej kapitulacji pod koniec II wojny œwiatowej decyzja oprzysz³oœci Niemiec przesz³a wraz z w³adz¹ rz¹dow¹ w rêce

HolocaustMianem holocaustu okreœla siê sys-

tematyczn¹, szczegó³owo zorganizo-wan¹ pod wzglêdem administracyj-

nym i doprowadzon¹ do perfekcjipod wzglêdem przemys³owym eks-terminacjê szeœciu milionów ¯ydów

europejskich. Jego ofiarami stali siêtak¿e Romowie i Sinti, homoseksua-liœci oraz inne grupy uwa¿ane przeznazistów za „niepo¿¹dane” lub „nie-

warte ¿ycia”. W ramach trudnego dowyobra¿enia programu zag³ady wy-zyskiwano, mêczono, upokarzano i

mordowano ludzi w fabrykach œmier-ci i obozach koncentracyjnych. Mor-

dowanie poprzedza³o upowszech-nienie przez propagandê ideologii

rasistowskiej i antysemickiej, postê-puj¹ce pozbawianie ¯ydów praw, wy-w³aszczanie i gettoizacja. W realizac-

ji holocaustu bezpoœrednio lub po-œrednio uczestniczy³y nie tylko

wszystkie organy pañstwowe, aletak¿e elity wojskowe, przemys³owe,

bankowe, naukowe i medyczne.


Centralne miejsce pamiêci: wmaju 2005 roku otwarto w

Berlinie pomnik pomordowa-nych ¯ydów europejskich

Procesy norymberskie: procesyprzeciwko zbrodniarzom wojennym rozpoczê³y siê w listopadzie 1945 roku


Cud gospodarczyPojêciem „cud gospodarczy“ okreœlasiê szybk¹ odbudowê gospodarkiRepubliki Federalnej Niemiec po IIwojnie œwiatowej. Jej podstaw¹ by³owzniesienie zak³adów produkcyjnychzgodnie z najnowszym stanem tech-niki, wprowadzenie marki niemiec-kiej oraz olbrzymia pomoc finanso-wa Amerykanów w ramach tzw. pla-nu Marshalla. Do koñca lat 50.Niemcy przekszta³ci³y siê w jedno zwiod¹cych pod wzglêdem gospodar-czym pañstw.

Konrad Adenauer (1876–1967)Dzia³acz partii chrzeœcijañsko-demo-kratycznej i pierwszy kanclerz Re-publiki Federalnej Niemiec. W latach1949 – 1963 by³ szefem rz¹du. Dziê-ki konsekwentnej polityce orientacjina Zachód umo¿liwi³ w³¹czenie Nie-miec do miêdzynarodowej wspólno-ty pañstw, NATO i EuropejskiejWspólnoty Gospodarczej (EWG). Dojego osi¹gniêæ nale¿y tak¿e pojed-nanie z Francj¹ oraz starania o po-jednanie z Izraelem.

wschodnich Rzeszy Niemieckiej, obszaru Sudetów oraz in-nych czêœci Europy Œrodkowo-Wschodniej i Po³udniowo-Wschodniej. W decyduj¹cy sposób przyczyni³a siê do zatar-cia przeciwieñstw klasowych i religijnych, do ograniczeniaatrakcyjnoœci partii radykalnych, oraz przekszta³cenia siê wpartie masowe wielkich partii demokratycznych, najpierwUnii Chrzeœcijañsko-Demokratycznej (CDU) i Unii Chrzeœci-jañsko-Spo³ecznej (CSU), a potem socjaldemokracji (SPD).Okres prosperity mia³ oczywiœcie tak¿e odwrotn¹ stronêpod wzglêdem politycznym i moralnym. U³atwi³ on bowiemwielu obywatelom Republiki Federalnej Niemiec powstrzy-manie siê od zadawania sobie samym lub zadawania przezinnych drêcz¹cych pytañ, dotycz¹cych ich roli w latach1933 – 1945. Filozof Hermann Lübbe okreœli³ takie traktowa-nie niedawnej przesz³oœci „komunikatywnym przemilcza-niem” (oceniaj¹c je jako niezbêdne dla stabilizacji demo-kracji zachodnioniemieckiej).

W Republice Weimarskiej prawica mia³a charakter na-cjonalistyczny, a lewica internacjonalistyczny. W RepubliceFederalnej Niemiec by³o inaczej. Si³y prawicowego œrodkapod przywództwem pierwszego kanclerza Konrada Adenaueraopowiada³y siê za polityk¹ powi¹zania z Zachodem i ponad-narodowej integracji Europy Zachodniej; umiarkowana lewi-ca, socjaldemokracja ze swoim pierwszym powojennym prze-wodnicz¹cym Kurtem Schumacherem i jego nastêpc¹ Eri-chem Ollenhauerem, akcentowa³a swój narodowy charakter,przyznaj¹c zjednoczeniu pierwszeñstwo przed integracj¹ zZachodem. Dopiero w roku 1960 SPD stanê³a na gruncie uk-³adów zachodnich, które w 1955 roku umo¿liwi³y RepubliceFederalnej Niemiec przyst¹pienie do NATO. Socjaldemokracibyli zmuszeni do uczynienia tego kroku, chc¹c uczestniczyæw rz¹dzeniu pañstwem. Tylko na gruncie uk³adów zachod-nich w 1966 roku mogli wejœæ w charakterze m³odszego part-nera do rz¹du wielkiej koalicji, a trzy lata póŸniej pod prze-wodnictwem pierwszego socjaldemokratycznego kanclerzaWilly’ego Brandta daæ pocz¹tek owej „nowej polityce wschod-niej”, która umo¿liwi³a Republice Federalnej Niemiec wnie-sienie w³asnego wk³adu w odprê¿enie miêdzy Wschodem a

Ustawê Zasadnicz¹ dla Republiki Federalnej Niemiec. Drugademokracja niemiecka mia³a byæ sprawnie funkcjonuj¹c¹ de-mokracj¹ parlamentarn¹ o silnej pozycji kanclerza federalne-go, którego mo¿na by obaliæ tylko w wyniku „konstrukty-wnego wotum nieufnoœci”, tzn. wyboru nastêpcy, i z prezy-dentem dysponuj¹cym niewielkim zakresem kompetencji.Nie przewidziano w niej – odmiennie ni¿ w Weimarze – kon-kuruj¹cego ustawodawstwa, sprawowanego przez naród.Jawnym wrogom demokracji Ustawa Zasadnicza wypowiada-³a przezornie walkê a¿ po utratê podstawowych praw orazwydanie przez Federalny S¹d Konstytucyjny zakazu dla wro-gich konstytucji partii. Podstawy pañstwa zosta³y tak zapisa-ne, ¿e sta³y siê niezale¿ne równie¿ od woli wiêkszoœci, doko-nuj¹cej zmian w konstytucji. „Legalna” eliminacja demokrac-ji, tak jak w 1933 roku, by³a zatem niemo¿liwa.

Podczas gdy zachodnia czêœæ Niemiec wyci¹ga³a „an-tytotalitarn¹” naukê z niedawnej przesz³oœci niemieckiej,czêœæ wschodnia, radziecka strefa okupacyjna, a póŸniej NRD,musia³a ograniczyæ siê do „antyfaszystowskich” wniosków.S³u¿y³o to legitymizacji dyktatury partyjnej o charakterzemarksistowsko-leninowskim. Zerwanie z podstawami nazis-towskich rz¹dów mia³o siê dokonaæ przede wszystkim w dro-dze polityki klasowej, poprzez wyw³aszczenie wielkich posia-daczy ziemskich i przemys³owców. Podczas „budowy socjaliz-mu” mogli siê natomiast „wykazaæ” dawni sympatycy narodo-wego socjalizmu. Tak¿e i w NRD wczeœniejsi „towarzysze” zNSDAP znaleŸli siê po zakoñczeniu denazyfikacji na kierow-niczych stanowiskach. Ich liczba by³a jednak mniejsza, a po-szczególne przypadki mniej spektakularne ni¿ w RepubliceFederalnej Niemiec.

Patrz¹c z perspektywy czasu trudno by³oby chybamówiæ o „historii sukcesu Republiki Federalnej Niemiec”,gdyby nie „cud gospodarczy” lat 50. i 60., najd³u¿szy w XXwieku okres boomu. Wysoka koniunktura dostarczy³a w po-staci sukcesu legitymacji spo³ecznej gospodarce rynkowej,wprowadzonej przez Ludwiga Erharda, pierwszego federal-nego ministra gospodarki. Pozwoli³a ona na szybk¹ integra-cjê prawie oœmiu milionów wypêdzonych z dawnych terenów

Ustawa ZasadniczaUstawa Zasadnicza okreœla podsta-wowy prawny i polityczny ³ad w Re-

publice Federalnej Niemiec. Pomyœ-lana pocz¹tkowo jako rozwi¹zanieprzejœciowe i prowizorium do mo-

mentu powstania konstytucji ogól-noniemieckiej, awansowa³a do roli

takiej konstytucji wraz z przyst¹pie-niem NRD do zakresu obowi¹zywa-

nia Ustawy Zasadniczej 3 paŸdzierni-ka 1990 roku. Ustawa Zasadnicza,

symbol historii sukcesu demokracjiw Niemczech po okresie narodowe-

go socjalizmu, uwa¿ana jest zaszczêœliwy traf w niemieckiej historii.

NRDPowsta³a w 1949 roku na terenie ra-dzieckiej strefy okupacyjnej Niemieci berliñskiego sektora wschodniegoNiemiecka Republika Demokratycz-na istnia³a do 2 paŸdziernika 1990

roku. By³a czêœci¹ bloku wschodnie-go, znajduj¹cego siê pod hegemo-ni¹ Zwi¹zku Radzieckiego. Podczas

powstania czerwcowego w 1953 ro-ku dosz³o w ca³ym kraju do demon-

stracji, st³umionych przez wojsko ra-dzieckie przy udziale niemieckiej po-

licji ludowej NRD.


17 czerwca 1953 roku: wponad 400 miejscowoœ-ciach odby³y siê demon-

stracje przeciwko kierow-nictwu NRD

Symbol na czterech kó³kach:garbus Volkswagena jest oznak¹okresu prosperity lat 50.



Pokojowa rewolucjaW drodze spontanicznej oddolnej re-wolucji bez u¿ycia si³y obywateleNRD jesieni¹ 1989 roku w ci¹gu pa-ru tygodni zdobyli w³adzê. 9 listopa-da 1989 roku pad³ mur berliñski,oznaka podzia³u Niemiec i symbolzimnej wojny. Upadek muru poprze-dzi³y masowe ucieczki obywateliNRD z kraju przez Pragê, Warszawê iotwart¹ ju¿ granicê wêgiersk¹ z Au-stri¹, a tak¿e wielkie demonstracje -przede wszystkim w Lipsku, publicz-ne protesty s³awnych osób i bojow-ników o prawa obywatelskie oraz co-raz czêœciej rozlegaj¹ce siê ¿¹danieo swobodê podró¿owania.

rownictwo partyjne w Berlinie wschodnim skapitulowa³oprzed pokojow¹ rewolucj¹ w NRD: 9 listopada 1989 rokupad³ mur berliñski – symbol braku wolnoœci, podobny do te-go, którym dwa stulecia wczeœniej w 1789 roku by³a paryskabastylia.

1990: zjednoczenie

Od otwarcia muru do zjednoczenia Niemiec, które odpowia-da³o woli Niemców w obu pañstwach niemieckich, up³ynê³ojeszcze jedenaœcie miesiêcy. W pierwszych (i ostatnich) wol-nych wyborach do Izby Ludowej 18 marca 1990 roku zdecy-dowana wiêkszoœæ Niemców wschodnich g³osowa³a na par-tie, ¿¹daj¹ce szybkiego przyst¹pienia NRD do Republiki Fede-ralnej. Podobnie jak wczeœniej niemiecko-niemieck¹ uniê wa-lutow¹ oba pañstwa niemieckie wynegocjowa³y je latem 1990roku na mocy uk³adu. Równolegle do tego Republika Federal-na i NRD porozumia³y siê z czterema mocarstwami ponosz¹-cymi odpowiedzialnoœæ za Berlin i Niemcy jako ca³oœæ, tzn.Stanami Zjednoczonymi, Zwi¹zkiem Radzieckim, Wielk¹ Bry-tani¹ i Francj¹, w ramach ukadu „2 plus 4” w sprawie warun-ków zewnêtrznych i kwestii bezpieczeñstwa zjednoczeniaNiemiec.

Kwestia niemiecka zosta³a rozwi¹zana w 1990 rokuw myœl starego ¿¹dania „jednoœæ w wolnoœci”. Poniewa¿ mog-³a ona ulec rozwi¹zaniu tylko za zgod¹ wszystkich s¹siadów,oznacza³o to tak¿e koniecznoœæ rozwi¹zania innego proble-

Zachodem, oparcie stosunków z Polsk¹ na nowych podsta-wach poprzez uznanie granicy na Odrze i Nysie £u¿yckiej(chocia¿ de iure nie by³o ono pozbawione zastrze¿eñ) oraz na-wi¹zanie stosunków z NRD, uregulowanych na mocy uk³adu.Tak¿e zawarcie w 1971 roku porozumienia czterech mo-carstw w sprawie Berlina, dotycz¹ce faktycznie tylko BerlinaZachodniego i jego stosunków z Republik¹ Federaln¹ Nie-miec, nie by³oby mo¿liwe bez trwa³ej integracji z Zachodemwiêkszego z obu pañstw niemieckich.

Uk³ady wschodnie (1970–1973) socjalliberalnegorz¹du Brandta-Scheela by³y przede wszystkim odpowiedzi¹na utrwalenie podzia³u Niemiec w wyniku budowy muru ber-liñskiego 13 sierpnia 1961 roku. Poniewa¿ zjednoczenie od-dali³o siê na bli¿ej nieokreœlon¹ przysz³oœæ, Republice Federal-nej zale¿a³o na znoœnym ukszta³towaniu skutków podzia³udla zapewnienia spójnoœci narodu. Przywrócenie jednoœciNiemiec pozosta³o oficjalnym celem pañstwowym RepublikiFederalnej. Ale po zawarciu uk³adów wschodnich nadzieja napowstanie jednego niemieckiego pañstwa narodowego nieu-stannie mala³a – wœród m³odszych Niemców zachodnich owiele bardziej ni¿ wœród starszych.

Jednak w latach osiemdziesi¹tych powojenny porz¹-dek zacz¹³ siê stopniowo chwiaæ. Kryzys bloku wschodniegozapocz¹tkowa³o utworzenie w Polsce w 1980 roku Niezale¿-nego Samorz¹dnego Zwi¹zku Zawodowego „Solidarnoœæ”, anastêpnie wprowadzenie z koñcem 1981 roku stanu wojen-nego. Dopiero trzy i pó³ roku póŸniej, w marcu 1985 roku, wZwi¹zku Radzieckim do w³adzy doszed³ Michai³ Gorbaczow.Nowy sekretarz generalny Komunistycznej Partii Zwi¹zku Ra-dzieckiego mówi¹c w styczniu 1987 roku: „Potrzebujemy de-mokracji jak powietrza do oddychania”, da³ wyraz rewolucyj-nemu wprost przekonaniu. To przes³anie pobudzi³o do dzia-³ania bojowników o prawa obywatelskie w Polsce, na Wê-grzech, w Czechos³owacji i NRD. Jesieni¹ 1989 roku presjawywo³ana protestami w miastach wschodnioniemieckich by-³a tak ogromna, ¿e komunistyczny re¿im mog³a najwy¿ej ura-towaæ interwencja wojskowa Zwi¹zku Radzieckiego. Ale

Gorbaczow nie chcia³ interwencji. W konsekwencji kie-

Willy Brandt (1913–1992)Socjaldemokrata, w latach 1969 –

1974 piastowa³ urz¹d kanclerza fe-deralnego. Za swoj¹ politykê

wschodni¹, nastawion¹ na odprê¿e-nie i porozumienie z pañstwami

wschodnioeuropejskimi („politykama³ych kroków”), Brandt otrzyma³ w

1971 roku Pokojow¹ Nagrodê Nobla.Jego polityka odprê¿enia stanowi³awk³ad w powo³anie Konferencji Bez-

pieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie(KBWE).


Œwiatowa polityka na Kaukazie:kanclerz federalny Kohl, szefKremla Gorbaczow i federalnyminister spraw zagranicznychGenscher (od prawej) wyjaœnialilatem 1990 roku otwarte kwes-tie zjednoczenia

Laureat Pokojowej Nagrody Nobla w 1971 roku: Willy Brandt



Heinrich August WinklerHistoryk, od 1991 roku profesor his-torii nowo¿ytnej na Uniwersytecieim. Humboldta w Berlinie, jest jed-nym z czo³owych historyków nie-mieckich. Miêdzynarodow¹ renomêprzynios³a mu ksi¹¿ka „Der langeWeg nach Westen” (D³uga droga naZachód).

Od 1990 roku kwestia niemiecka jest rozwi¹zana, ale nadalotwarta pozostaje kwestia europejska. Od 1 maja 2004 rokuUE obejmuje osiem pañstw œrodkowoeuropejskich, które doepokowego zwrotu 1989/91 by³y rz¹dzone przez komunis-tów. Wszystkie te pañstwa ukszta³towane przez w du¿ej mie-rze wspóln¹ tradycjê prawn¹, dawny rozdzia³ w³adzy koœciel-nej od œwieckiej oraz ksi¹¿êcej od stanowej, ale i doœwiadcze-nie zabójczych skutków waœni religijnych i narodowych oraznienawiœci rasowych, nale¿¹ bez wyj¹tku do starego Zachodu.Scalanie siê podzielonych czêœci Europy wymaga czasu. Za-koñczy siê ono powodzeniem tylko wtedy, gdy z rozszerza-niem Unii bêdzie sz³o w parze pog³êbianie procesu europej-skiego zjednoczenia. Pog³êbianie to coœ wiêcej ni¿ same refor-my instytucjonalne. Zmusza ono do zastanowienia siê nad his-tori¹ Europy oraz wynikaj¹cymi z niej wnioskami. Dominuj¹-cym wnioskiem jest przekonanie o powszechnym obowi¹zy-waniu wartoœci zachodnich na czele z niezbywalnymiprawami cz³owieka. S¹ to wartoœci, które Europa i Amerykastworzy³y wspólnie, za którymi siê opowiadaj¹ i które zawszebêd¹ miar¹ ich oceny. •


mu stulecia – kwestii polskiej. Warunkiem zjednoczenia Nie-miec w granicach z 1945 roku by³o ostateczne, obowi¹zuj¹cew œwietle prawa miêdzynarodowego uznanie polskiej granicyzachodniej na Odrze i Nysie £u¿yckiej.

Zjednoczone Niemcy w swoim w³asnym rozumieniunie s¹ „postnarodow¹ demokracj¹ wœród pañstw narodo-wych”, jak w 1976 roku Karl Dietrich Bracher nazwa³ „star¹”Republikê Federaln¹, ale postklasycznym, demokratycznympañstwem narodowym wœród innych pañstw – silnie zinte-growanym w ponadnarodowym zwi¹zku pañstw Unii Euro-pejskiej (UE), w którym czêœæ zwierzchnictwa narodowegosprawowana jest wspólnie z innymi pañstwami cz³onkowski-mi. Wiele dzieli drugie niemieckie pañstwo narodowe od pier-wszego – mianowicie wszystko to, co uczyni³o z Rzeszy Bis-marcka pañstwo wojskowe i autorytarne. Ale pomiêdzy pier-wszym i drugim pañstwem istnieje tak¿e pewna ci¹g³oœæ.Zjednoczone Niemcy jako pañstwo prawa i pañstwo konsty-tucyjne, jako pañstwo federalne i socjalne stoi na gruncie tra-dycji, siêgaj¹cych g³êboko XIX stulecia. To samo dotyczy po-wszechnego, równego prawa wyborczego oraz kultury parla-mentarnej, powsta³ej ju¿ w okresie cesarstwa w Reichstagu.Nie mo¿na tak¿e pomin¹æ ci¹g³oœci terytorialnej. W uk³adzie„2 plus 4”, bêd¹cym dokumentem za³o¿ycielskim zjednoczo-nych Niemiec w œwietle prawa miêdzynarodowego, utrwalo-no jeszcze raz opcjê „ma³oniemieck¹” – oddzieln¹ pañstwo-woœæ Niemiec i Austrii.

Uk³ad „2 plus 4“Nazwa ta jest synonimem „ostatecz-

nej regulacji w odniesieniu do Nie-miec” z 12 wrzeœnia 1990 roku, za-

wartej w Moskwie pomiêdzy oby-dwoma niemieckimi pañstwami a

czterema mocarstwami zwyciêskimiII wojny œwiatowej (Francj¹, Wielk¹

Brytani¹, Zwi¹zkiem Radzieckim iUSA) w celu zabezpieczenia zjedno-czenia Niemiec na arenie polityki za-

granicznej. Uk³ad ten przywróci³Niemcom pe³n¹ suwerennoœæ. Za

ostateczne uznano niemieckie grani-ce pañstwowe pod warunkiem zrze-

czenia siê przez Niemcy roszczeñ te-rytorialnych.

3

Temat w Internecie

www.dhm.de Niemieckie Muzeum Historyczne wBerlinie daje wgl¹d w historiê (j. niemiecki i angielski). Interesuj¹-ce jest tak¿e „¯ywe Muzeum Online”www.dhm.de/lemo (j. niemiecki)

www.hdg.de Dom Historii Republiki FederalnejNiemiec informuje o historii wspó³-

czesnej, tak¿e w ramach wirtualnych wystaw (j. niemiecki,angielski, francuski)

www.wege-der-erinnerung.de Wspólne europejskie przedsiêwziê-cie internetowe poœwiêcone woj-nom i konfliktom w pierwszej po³o-wie XX wieku (w 6 jêzykach)

www.holocaust-mahnmal.de Miejsce pamiêci pomordowanych¯ydów europejskich w sieci (j. niemiecki i angielski)

www.historikerverband.de Strona Zwi¹zku Historyków w Niem-czech, najwiêkszego europejskiego zwi¹zku historyków(j. niemiecki)

Historia i wspó³czesnoœæ

Wielkie zbiory: berliñskie Niemieckie Muzeum Histo-

ryczne posiada 700 tys. ekspo-natów dot. historii Niemiec

3 Historia i współczesność -...

Documents

Transcript of 3 Historia i współczesność -...