scenariuszeadmzsg.home.pl/news/images/stories/pomysl/scenariusz... · 2010. 12. 1. · 6....

Danuta Cichy i Teresa Stachurska-Maj

scenariuszezajęć edukacyjnychdla nauczycieli szkół podstawowych, gimnazjów, ponadgimnazjalnych

WYSTAWA“Człowiek: ewolucja niezwykła. Zaczęło się od Darwina …”Pałac Kultury i Nauki w Warszawie30.11.2010–29.10.2011

1

SPIS TREŚCI

Wstęp

Ewolucjonizm w kształceniu formalnym Danuta Cichy

Szkoła Podstawowa – I etap edukacyjny – edukacja wczesnoszkolna1. Jak dbać o swoje zdrowie?

Danuta Cichy 2. Dlaczego jest noc i dzień?

Danuta Cichy

Szkoła Podstawowa – II etap edukacyjny1. Rodzaje i elementy krajobrazu

Danuta Cichy 2. Początki życia człowieka na Ziemi

Teresa Stachurska-Maj

Gimnazjum – III etap edukacyjny1. Pojęcia: ewolucja i teoria ewolucji

Danuta Cichy 2. Przemiany cywilizacyjne w XIX stuleciu

Teresa Stachurska-Maj 3. Komputery i komunikacja jako kluczowy element ewolucji człowieka


Szkoła Ponadgimnazjalna – IV etap edukacyjny1. Wielcy rewolucjoniści nauki - rozwój teorii ewolucji

Teresa Stachurska-Maj2. Powstawanie gatunków

Danuta Cichy 3. Darwin i wyjaśnianie różnorodności organizmów

Danuta Cichy 4. Antropogeneza - ewolucja człowieka - rodowód człowieka

Danuta Cichy 5. Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia

Danuta Cichy 6. Śladami cywilizacji - antropologia historyczna i biologiczna


Propozycje tematów projektów dla ucznia

Literatura przedmiotu (wybór)

Załączniki

2

4

5 6

7 8

9

10

11

12

13

14

18

19

20

21

21

22

2

„Pośród wszystkich osobliwości,które nauka odkryła na temat naszegowszechświata, nic nie wzbudzałotak wielkich emocji pozytywnychi negatywnych jak ewolucja”

Jerry A. Coyne

Wystawa „Człowiek – Ewolucja Niezwykła” prezentowana przez AGENCJĘ KONTAKT – GRZEGORZ FURGO w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie stanowi innowacyjny, interaktywny i popularnonaukowy projekt wpisany w wyzwania współczesnej edukacji. Tematyka wystawy posiada wyjątkowe walory edukacyjne i wpisuje się w zakres celów i treści kształcenia określonych przez Ministra Edukacji w rozporządzeniu o podstawie programowej kształcenia ogólnego1. Dokument określa, czego szkoła jest zobowiązana nauczyć ucznia o przeciętnych uzdolnieniach na każdym etapie kształcenia.

Wystawa „Człowiek – ewolucja niezwykła” otwiera przestrzeń edukacyjną przed nauczycielami i uczniami wszystkich etapów edukacyjnych. Propozycjami wielorakiego i wieloaspektowego ujęcia tematyki prezentowanej ekspozycji są scenariusze zajęć edukacyjnych dla nauczycieli szkoły podstawowej, gimnazjum i ponadgimnazjalnej autorstwa Danuty Cichy i Teresy Stachurskiej-Maj. Materiały pomocnicze dla nauczycieli zostały przygotowane z perspektywy nowoczesnej edukacji, w którą wpisana jest aktywność uczestnika lekcji plenerowej na Wystawie, podczas której można dotykać, czytać, oglądać, doświadczać, a nie pozostawać jedynie „biernym” odbiorcą działań edukacyjnych. Dlatego przedłożone nauczycielom materiały metodyczne zostały pomyślane tak, aby ułatwić przygotowanie uczniów do wyjścia na Wystawę „Człowiek – ewolucja niezwykła”, poprowadzenie zajęć na wystawie pod kierunkiem przewodnika-edukatora oraz wykorzystanie scenariuszy po zwiedzeniu ekspozycji.

Proponujemy Państwu rozwiązania metodyczne , które dotyczą lekcji przedmiotowych, zadań do wykonania przez uczniów zainteresowanych metodą projektów edukacyjnych w szkole lub przygotowania ucznia do lekcji plenerowej poza klasą lekcyjną. Każdy scenariusz zawiera cele kształcenia – wymagania ogólne, treści nauczania – wymagania szczegółowe zgodne z nową podstawą programową, metody, środki dydaktyczne, następnie przebieg zajęć, w której to części, Autorki wyodrębniły w planowaniu przebiegu lekcji: wprowadzenie w tok lekcji, fazę realizacji i fazę podsumowującą. Zgodnie z indywidualizacją potrzeb dziecka i ucznia scenariusze uwzględnią propozycję zadania domowego. W trosce o doskonalenie jakości nauczania w scenariuszach zawarto autorski komentarz metodyczny uzasadniający różne możliwości wykorzystania interaktywnej wystawy na lekcjach i w projektach edukacyjnych. Propozycje projektów edukacyjnych zawarte w niniejszym opracowaniu są zgodne z prawem oświatowym2, które w I i II klasie gimnazjum określa, że uczniowie mają obowiązek realizacji projektu edukacyjnego, zdefiniowanego jako zespołowe, planowe działanie uczniów, mające na celu rozwiązanie konkretnego problemu, z zastosowaniem różnorodnych metod.

Oddajemy do rąk Państwa publikację, która stanowi propozycje zajęć edukacyjnych uwzględniających trzy zasadnicze działy Wystawy:

• teorię ewolucji,• ewolucję człowieka,• współczesność jako kluczowy moment ewolucji człowieka..

1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. (Dziennik Ustaw z 15 stycznia 2009 r., Nr 4, poz.17)

2 Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 20 sierpnia 2010 r. zmieniono rozporządzenie z 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych. (Dziennik Ustaw nr 156, poz. 1046.)

3

Znakomita część przedłożonego materiału uwzględnia metodykę nauczania przedmiotów przyrodniczych, które w podstawie programowej zostały wzbogacone o część doświadczalną.

Przykład:Przyroda – szkoła podstawowa – uwagi o realizacji:Szkoła powinna zapewnić warunki do bezpiecznego prowadzenia zajęć badawczych i terenowych, obserwacji i doświadczeń […].

Tematyka Wystawy obejmuje dzieje ludzkości począwszy od etapów najstarszych rozwoju człowieka, przez osiągnięcia cywilizacyjne ludzi pierwotnych po współczesność, komputeryzację i sztuczną inteligencję. W scenariuszach zajęć z przedmiotów humanistycznych, w tym historii znalazły odzwierciedlenie następujące wymagania ogólne.

Przykład:Historia – gimnazjum,cele kształcenia – wymagania ogólne:

Chronologia historyczna• Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki

poprzedzania, równoczesności i następstwa; dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym.

Analiza i interpretacja historyczna• Uczeń wyszukuje oraz porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski; dostrzega

w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą; wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych; wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego.

Tworzenie narracji historycznej• Uczeń tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł; tworzy krótkie

wypowiedzi: plan, notatkę, rozprawkę, prezentację; przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko.

Powyższe wymagania ogólne w trzech obszarach: chronologia, analiza i interpretacja historyczna, tworzenie narracji historycznej są osiągane w ciągu całego III etapu edukacyjnego.

Nowe technologie i edukacja medialna w Podstawie programowej obligują nauczycieli do tworzenia warunków do nabywania umiejętności wyszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł, z zastosowaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, na zajęciach z różnych przedmiotów. Każdy nauczyciel powinien poświęcić dużo uwagi edukacji medialnej, czyli wychowaniu uczniów do właściwego odbioru i wykorzystania mediów.

Powyższe cele kształcenia znajdują odzwierciedlenie w scenariuszach, bowiem wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w procesie dydaktycznym jest warunkiem skutecznej i nowoczesnej edukacji.Zgodnie z Podstawą programową na III i IV etapie edukacyjnym szkoła kształtuje u uczniów postawy sprzyjające ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i społecznemu, takie jak: uczciwość, wiarygodność, odpowiedzialność, wytrwałość, poczucie własnej wartości, szacunek dla innych ludzi, ciekawość poznawcza, kreatywność, przedsiębiorczość, kultura osobista, gotowość do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespołowej.

Wystawa „Człowiek – ewolucja niezwykła” sprzyja kształtowaniu postaw obywatelskich, a propozycje jakimi metodami pracować, aby zdiagnozować indywidualne potrzeby ucznia, zarówno społeczne, jak i intelektualne znajdziecie Państwo w poniższych materiałach dydaktycznych.

Żywimy nadzieję, iż scenariusze zainspirują środowisko nauczycielskie do prowadzenia zajęć na Wystawie, do wykorzystania scenariuszy z dostosowaniem do uwarunkowań środowiskowych, indywidualnych potrzeb ucznia zarówno społecznych jak i intelektualnych, a także ułatwią zaproponowanie formy zajęć z wykorzystaniem poniższych propozycji rozwiązań metodycznych.

Prof. zw. dr hab. Danuta CichyDr Teresa Stachurska-Maj

4

Danuta Cichy

Ewolucjonizm w formalnym systemie kształcenia młodzieży

Ewolucjonizm to dyscyplina nauk przyrodniczych zajmująca się badaniem czynników ewolucji oraz mechanizmów przebiegu ewolucji [Encyklopedia szkolna, 1999]. Ma ważne znaczenie w wyjaśnianiu zjawisk zachodzących w przyrodzie na różnym stopniu organizacji życia, rozwoju obiektów, gatunków, rodzajów bioróżnorodności, wykrywaniu związków pokrewieństwa i pochodzenia gatunków. Szczególne znaczenie dla rozwoju ewolucjonizmu miała teoria ewolucji Karola Darwina, ponieważ jego koncepcje: doboru naturalnego i walki o byt wyjaśniły wiele nieznanych problemów. Swoją teorię ewolucji opublikował w 1859 roku w dziele „O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego”. Dowody jej słuszności zbierał w trakcie pięcioletniej morskiej podróży dookoła świata na statku Beagle. Ewolucja to zespół procesów rozwoju polegających na stopniowych lub rzadziej skokowych zmianach systemów biologicznych, zachodzących na wszystkich poziomach organizacji biologicznej. Odnosi się on również do procesu od powstawania życia na Ziemi do czasów obecnych. W Polsce już w 1872 roku zoolog Benedykt Dybowski zaczął wykładać ewolucjonizm w szkołach wyższych. Losy ewolucjonizmu, zwłaszcza w programach szkolnych, były różne, bowiem systemy szkolne i cele edukacyjne zmieniały się w zależności od aktualnie istniejących systemów politycznych. Ostatnie zmiany wprowadzono od roku szkolnego 2009/2010. Zastosowano nową Podstawę Programową i nowe podręczniki. Proces ten zaczyna się od klasy 1. szkoły podstawowej i klasy 1. gimnazjum. Pierwsze klasy liceum, technikum i szkół zawodowych rozpoczną naukę według nowej podstawy programowej w roku szkolnym 2012/2013 [Podstawa Programowa z komentarzami, t.5.]. Nowa podstawa programowa zawiera zestaw celów sformułowanych jako wymagania ogólne oraz treści nauczania jako wymagania szczegółowe. Nauczanie ewolucjonizmu zaczyna się w kształceniu formalnym od pochodnej [rezultatu] ewolucji czyli od różnorodności biologicznej. W pierwszym etapie kształcenia w podstawie programowej w wymaganiach szczegółowych mówi się, że uczeń kończący klasę 3. potrafi wymienić zwierzęta i rośliny typowe dla wybranych regionów Polski, rozpoznaje i nazywa niektóre zwierzęta egzotyczne. Te wiadomości i umiejętności mogą stanowić podstawę do bardziej pogłębionej wiedzy na temat bioróżnorodności. W drugim etapie kształcenia uczeń bliżej poznaje - obserwuje i nazywa typowe rośliny i zwierzęta żyjące w różnych środowiskach. Opisuje przystosowania do środowiska ich budowy zewnętrznej i czynności życiowych. W komentarzu metodycznym zaleca się „zajęcia w terenie, które zapewnią uczniom kształtowanie umiejętności rozpoznawania organizmów żyjących w lesie, na łące, w polu oraz wskazywania prostych zależności zachodzących między nimi.” [Podstawa programowa t.5. s.46]. Ten zapis pozwala na poznawanie różnorodności gatunkowej i ekosystemowej. Bardzo pożądane byłoby prowadzenie obserwacji dotyczących sukcesji ekologicznej np. na dłuższy czas leżącej, nie zagospodarowanej górce piasku.

W trzecim etapie kształcenia, czyli w gimnazjum występuje jako oddzielny przedmiot nauczania biologia. W treściach nauczania wprowadzono dział „Ewolucja życia”. W celach szczegółowych występują następujące zapisy:„uczeń:1. wyjaśnia pojęcie ewolucji i przedstawia źródła wiedzy o jej przebiegu;2. wyjaśnia na odpowiednich przykładach, na czym polega dobór naturalny i sztuczny oraz podaje różnice między nimi;3. przedstawia podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi jako wynik procesów ewolucyjnych” [op.cit.s.80].W czwartym etapie kształcenia istnieją dwa poziomy nauczania biologii zakres podstawowy i rozszerzony. W podstawie programowej zakresu podstawowego obowiązującego wszystkich uczniów, nie wyróżniono żadnych haseł bezpośrednio tematycznie dotyczących ewolucji. Natomiast jest dział: „Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia”, między innymi w tych treściach istnieją bardzo istotne zapisy związane pośrednio z procesami ewolucji np.:„uczeń:1. opisuje różnorodność biologiczną na poziomie genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym; wskazuje przyczyny spadku różnorodności genetycznej, wymierania gatunków, zanikania siedlisk i ekosystemów;[…]4. podaje przykłady kilku gatunków, które są zagrożone lub wyginęły wskutek nadmiernej eksploatacji ich populacji;5. podaje przykłady kilku gatunków, które udało się restytuować w środowisku” [op.cit.s.83]

W podstawie programowej obowiązującej w zakresie rozszerzonym, w celach kształcenia, w wymaganiach ogólnych - znajduje się ważny zapis dotyczący realizacji problematyki ewolucyjnej:„uczeń:[...] przedstawia i wyjaśnia zależności między organizmem a środowiskiem, wskazuje źródła różnorodności biologicznej i jej reprezentację na poziomie genetycznym, gatunkowym i ekosystemów; interpretuje różnorodność organizmów na Ziemi jako efekt ewolucji biologicznej.” [op.cit.s.84]

W treściach nauczania czyli wymaganiach szczegółowych opracowano dział IX. „Ewolucja”, w którym znajdują się następujące bardziej szczegółowo omówione wymagania.

Oto główne problemy do realizacji tego działu:1. Źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji,2. Dobór naturalny,3. Elementy genetyki populacji,4. Powstawanie gatunków,5. Pochodzenie i rozwój życia na Ziemi,6. Antropogeneza.W każdym problemie podano szczegółowe wymagania jako wskazania do osiągnięć uczniów.

Ten dział może być całkowicie opracowany na podstawie wystawy „Człowiek – ewolucja niezwykła”.

Literatura: Podstawa programowa z komentarzami. Edukacja przyrodnicza t. 5.Warszawa 2009 MEN;Pr. zb. pod red. Adama Urbanka: Encyklopedia szkolna. Biologia. Warszawa, 1999 WSiP.

5

Danuta Cichy

Edukacja wczesnoszkolna3

Temat: Jak dbać o swoje zdrowieMiejsce: Wystawa „Człowiek – ewolucja niezwykła”, klasa szkolna.

Cele kształcenia-wymagania ogólne:- rozumienie konieczności kontrolowania stanu zdrowia.Cele kształcenia-wymagania szczegółowe:- rozumienie podstawowych zasad higieny osobistej;- rozpoznawanie przedmiotów używanych do utrzymania czystości swojego ciała.Metody:- pogadanka;- obserwacja środków dydaktycznych;- ćwiczenia.Środki dydaktyczne:- przybory do mycia zębów, rąk i kąpieli (zgodnie rysunkiem w załączniku 1.);- plansza przedstawiająca „Przybory do utrzymania w czystości twojego ciała”;- kartoniki do kolorowania;- woreczki ze ściereczkami do wycierania rąk ew. papierowy ręcznik.

PRZEBIEG ZAJĘĆWprowadzenie:Pogadanka: Dziś porozmawiamy o zdrowiu. Jak dzieci dbają o swoje zdrowie?Faza realizacyjna:Nauczyciel demonstruje poszczególne przyrządy do utrzymania czystości a dzieci opowiadają do czego one służą i w jakich okolicznościach są używane. Przywiesza na tablicy planszę ew. wyświetla prezentację komputerową przedstawiającą przyrządy do utrzymania higieny.Ćwiczenie 1.Dzieci otrzymują kartoniki z rysunkami do kolorowania przyrządów służących do utrzymania higieny [załącznik 1, str 22]. Następnie nauczyciel podaje polecenie: Połącz czerwoną linią przedmioty, które służą do mycia zębów, a zieloną do mycia ciała.Ćwiczenie 2.Dzieci otrzymują karty pracy [załącznik 2, str 23] i polecenie: „Połącz kropki a dowiesz się co robi Ania?”.Uczniowie pokazują pokolorowane karty pracy i nazywają przedmioty.Odpowiadają na pytania:1. Jak należy myć zęby?2. Dlaczego zaleca się myć ciało pod prysznicem ?3. Co robi Ania? Dzieci pokazują swoje karty pracy.Faza podsumowująca:Rozmowa o tym jak należy poprawnie myć ręce. Następnie dzieci biorą swoje woreczki z ręczniczkami [mydło w płynie powinno być przy umywalkach] udają się do łazienki w celu umycia rąk przed przerwą śniadaniową. Po przerwie kierujemy rozmowę na podstawowe zasady dbania o zdrowie. Nauczycielka ocenia udział w lekcji.Zadanie domowe:Dowiedz się, jak myli się ludzie pierwotni?

Komentarz metodyczny:Przebieg lekcji należy dostosować do warunków szkoły np. jeżeli dzieci nie noszą ręczniczków to nauczyciel przyniesie papierowy ręcznik do wytarcia rąk przez dzieci. Zadba o higieniczny sposób zjedzenia drugiego śniadania. Następny temat dzienny można poświęcić racjonalnemu żywieniu i kontroli stanu zdrowia.A oto podstawowe zasady zachowania zdrowia:• utrzymuj swoje ciało czystości;• kąp się codziennie, używaj prysznica;• koniecznie co najmniej dwa razy dziennie – rano i wieczorem myj zęby;• myj ręce przed jedzeniem i po każdym skorzystaniu z toalety oraz zawsze wtedy gdy są brudne;• używaj tylko własnego ręcznika, gąbki, szczotki do zębów i grzebienia;• gimnastykuj się i uprawiaj sport;• chętnie korzystaj z wizyt u stomatologa;• przestrzegaj zaleceń lekarza, jeśli je otrzymasz;• bądź ostrożny na drodze.

Dzieci mogą obejrzeć wystawę „ Człowiek – ewolucja niezwykła”. Po powrocie do szkoły nauczyciel rozpocznie rozmowę na temat - co dzieci sądzą, jak myli się ludzie pierwotni? Jeśli wystarczy czasu po wystawie dzieci narysują i pokolorują ludzi pierwotnych.

3 Podstawa programowa edukacji wczesnoszkolnej w zakresie edukacji przyrodniczejI etap edukacyjny klasy I-III

6

Danuta Cichy


Temat: Dlaczego jest noc i dzień?Miejsce: klasa szkolna

Cele kształcenia-wymagania ogólne:- rozumienie warunków atmosferycznych.Cele kształcenia-wymagania szczegółowe:- poznanie wpływu przyrody nieożywionej na życie ludzi, zwierząt i roślin;- wpływ światła słonecznego na cykliczność życia na Ziemi;- poznanie i rozumienie pojęć „dzień„ i „noc”, zależności pór dnia od ruchu Ziemi.Metody:- doświadczenie – oświetlenie globusa;- pogadanka.Środki dydaktyczne:- globus;- lampa biurowa [latarka].

PRZEBIEG ZAJĘĆ:Wprowadzenie:Nawiązanie do nowego tematu – rozmowa na temat pór dnia; uczniowie wymieniają pory doby, krótko je charakteryzują, opowiadają co robią w ciągu dnia, a co w ciągu nocy.Faza realizacyjna:1) pogadanka wprowadzająca o wierzeniach i zabobonach związanych ze zmianą dnia w noc i nocy w dzień,2) powiedzenie uczniom, że Ziemia obraca się wokół Słońca i wokół własnej osi,3) wykonanie doświadczenia:

- wprowadzenie globusa w ruch wirowy,- obserwacja ruchu globusa,- wyróżnienie kontynentów i zaznaczenie biało-czerwoną flagą miejsca Polski,- wprawienie globusa w powolny ruch.

2) wyjaśnienie, że jeden obrót Ziemi wokół własnej osi trwa 24 godziny- ustawienie lampki symbolu Słońca,- oświetlenie globusa,- ustalenie, że w miejscu oświetlonym aktualnie jest dzień - widno, a w nieoświetlonym noc – ciemno,- ustalenie pory dnia w Polsce,- wprawienie globusa w powolny ruch wirowy,- zwrócenie uwagi na różnice w oświetleniu różnych miejsc.

Podczas obrotu rożne miejsca są różnie oświetlone przez Słońce dlatego jest dzień i noc.Wykonanie ćwiczeń z globusem w celu określenia pory dnia w różnych miejscach kuli ziemskiej.Faza podsumowująca:Wykonanie ćwiczenia 1.Uczniowie otrzymują rysunek (załącznik 3, str 24)- Słońce oświetlające kulę ziemskąPolecenie: Obejrzyj rysunek i powiedz co on przedstawia. Czy zawsze tak samo ogrzewa?Zadanie domowe:Dowiedz się o kim mówi się: „Wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię, polskie zrodziło go plemię?” Zapisz jego imię i nazwisko.

Komentarz metodyczny:Uczniowie pracują w zespołach 4-5 osobowych. Otrzymują kartę pracy. Na każdym stoliku ustawiamy globus i lampkę. Zamiast lampy może być latarka. Po nawiązaniu do pogody i zmian pór w ciągu doby. Pytamy uczniów dlaczego jest dzień i noc. W ten sposób wprowadzamy problem, do którego stawiamy różne hipotezy, a następnie uczniowie przy pomocy doświadczenia przekonują się dlaczego jest noc i dzień. Przy realizacji lekcji należy koniecznie zwrócić uwagę uczniów na to, że Ziemia obraca się według własnej osi, a równocześnie porusza się po orbicie Ziemi.

4 Scenariusz dla klasy III szkoły podstawowej

7

Danuta Cichy


Temat: Rodzaje i elementy krajobrazuMiejsce: klasa szkolna

Cele kształcenia-wymagania ogólne:Uczeń:- korzysta z różnych źródeł informacji (własnych obserwacji, badań, doświadczeń, tekstów, map, tabel, fotografii, filmów);- stosuje technologie informacyjno-komunikacyjne.Cele kształcenia-wymagania szczegółowe:Krajobrazy Polski. Uczeń:- rozpoznaje na mapie hipsometrycznej niziny, wyżyny, góry;- charakteryzuje wybrane krajobrazy Polski: górzysty, wyżynny, nizinny, pojezierny, nadmorski, morski, wielkomiejski,

przemysłowy, rolniczy i wskazuje je na mapie.Metody:- słowne – pogadanka;- praca z tekstem źródłowym;- obserwacyjne – obserwacja środków zastępczych prezentacji komputerowych.Środki dydaktyczne:- mapa Polski;- atlas do nauczania przyrody;- prezentacje uczniowskie różnych krajobrazów Polski;- zdjęcia – pocztówki.

PRZEBIEG ZAJĘĆWprowadzenie:Krótka rozmowa kierowana dotycząca definicji i różnorodności krajobrazów. Jak rozpoznajemy krajobrazy?Faza realizacyjna:• wyjaśnienie pojęć „krajobraz” i „elementy krajobrazu”;• uczniowie otwierają mapę Polski w atlasie zapoznają się z mapą i analizują znaki topograficzne. Obserwują kolory na

mapie i lokalizują je na rozwieszonej na tablicy dużej mapie;• zapisują nazwy krajobrazów;• następnie poszczególne [uprzednio przygotowane] zespoły przedstawiają prezentacje krajobrazów: górskiego,

nizinnego i nadmorskiego. Pozostali uczniowie prezentują przyniesione pocztówki, następuje rozpoznawanie jaki krajobraz przedstawiają i czym się on charakteryzuje;

• nauczyciel uzupełnia informacje o pozostałych krajobrazach: wyżyny wapiennej, pojeziernym i morskim, wskazując miejsca ich występowania na mapie Polski;

• w trakcie końcowej rozmowy kierowanej uczniowie odpowiadają na pytanie: jak człowiek zmienia krajobraz?Faza podsumowująca:• Sformułowana przez uczniów i poprawiona przez nauczyciela notatka w zeszycie - krótka charakterystyka poznanych

krajobrazów.• Uczniowie wyszukują na mapie położenie miejscowości swojego zamieszkania i określają jaki to rodzaj krajobrazu.Zadanie domowe:Wykorzystując mapę gospodarczą Polski i informację o możliwościach zmian krajobrazu zlokalizuj główne ośrodki przemysłowe.

Komentarz metodyczny:Podczas podsumowania nauczyciel ukierunkowuje uczniów na postrzeganie zmian krajobrazu. Można wykorzystać obrazy z wystawy „Człowiek – ewolucja niezwykła” i zadać pytanie: Jak wyglądały krajobrazy, kiedy ludzi jeszcze nie było na Ziemi? Jak one się zmieniały? Jakie krajobrazy z dzisiejszego świata można porównać z tamtymi ? Jak człowiek zmienia krajobrazy? Co może się stać jeśli ludzie nie będą pamiętać o ochronie przyrody? Odpowiedź na to ostatnie pytanie należy traktować ostrożnie, żeby nie wprowadzać myśli katastroficznych. Ważne jest wprowadzanie pedagogiki optymizmu. Człowiek może dbać o przyrodę. Jak wyglądają tereny zielone na osiedlu gdzie mieszkacie?

5 Edukacja przyrodnicza - II etap edukacyjny klasy IV- VI. Podstawa programowa przedmiotu przyroda

8


Historia i społeczeństwo6

Temat: Początki życia człowieka na ZiemiMiejsce: Klasa szkolna

Cele kształcenia – wymagania ogólne:Chronologia historyczna. Uczeń:- posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: okres p.n.e., tysiąclecie, wiek, rok;- przyporządkowuje fakty historyczne datom, oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na

linii chronologicznej;- dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością; Analiza i interpretacja historyczna - Uczeń:- odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego;Tworzenie narracji historycznej - Uczeń:- tworzy krótką wypowiedź o postaciach i wydarzeniu historycznym.Cele kształcenia – wymagania szczegółowe:Uczeń:- odróżnia historię rozumianą jako dzieje, przeszłość od historii rozumianej jako opis dziejów przeszłości;- wyjaśnia, w czym wyraża się odmienność i niepowtarzalność każdego człowieka;- podaje przykłady różnorodnych potrzeb człowieka oraz sposoby ich zaspakajania;- wyjaśnia znaczenie pracy w życiu człowieka i dostrzega jej społeczny podział.Metody:- wykład informacyjny;- opowiadanie;- praca w grupach.Środki dydaktyczne:- plansze lub ilustracje z podręcznika przestawiające wygląd ludzi w czasach prehistorycznych, jaskinie, narzędzia;- karty pracy - załącznik 4, str 25.

PRZEBIEG ZAJĘĆWprowadzenie:Omówienie pracy domowej, która polegała na wyszukaniu w słowniku lub encyklopedii przeznaczonych dla dzieci na I etapie edukacyjnym, informacji o życiu ludzi w najdawniejszych czasach.Faza realizacyjna:• nauczyciel omawia etapy rozwoju człowieka na podstawie planszy z katalogu wystawy „Człowiek – niezwykła ewolucja”.

Opowiada o pradziejach od australopiteka do Homo sapiens, określa wspólnie z uczniami czas pojawienia się człowieka na Ziemi;

• wyjaśnia pojęcia: pradzieje, p.n.e./ n.e.;• praca w grupach, analiza plansz przedstawiających wygląd i zajęcia ludzi pierwotnych.Faza podsumowująca:• uczniowie na linii chronologicznej zaznaczają omawiany okres w dziejach ludzkości, określają czas;• charakteryzują sylwetki postaci znajdujących się na planszach;• praca w grupach dotyczy określenia rodzaju zajęć człowieka pierwotnego oraz rozpoznania umiejętności, które człowiek

pierwotny posiadał;• podanie do tekstu źródłowego/ karty pracy: Podaj osiągnięcia ludzi pierwotnych.Zadanie domowe:przedstaw na rysunku warunki życia ludzi pierwotnych.

Komentarz metodyczny:Nauczyciel zwraca szczególną uwagę na osiągnięcia cywilizacyjne ludzi pierwotnych. Rozwija w ten sposób myślenie naukowe, kształtuje bowiem umiejętność formowania wniosków na podstawie pracy z tekstem źródłowym, kształtuje wyobraźnie historyczną i umiejętność pracy w zespole.

6 II etap edukacyjny - ›Szkoła podstawowa‹

9

Danuta Cichy

Biologia7

Temat: Pojęcia: ewolucja i teoria ewolucjiMiejsce: klasa szkolna

Cele kształcenia-wymagania ogólne:- poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji;- uczeń zna podstawową terminologię, interpretuje pojęcia biologiczne.Cele kształcenia-wymagania szczegółowe:Uczeń wyjaśnia pojęcie ewolucji organizmów i przedstawia źródła wiedzy o jej przebiegu.Metody:- słowne – dyskusja.Środki dydaktyczne:- notatki uczniów ze stron internetowych;- podręcznik ucznia;- encyklopedia;- słowniki biologiczne.

PRZEBIEG ZAJĘĆ:Wprowadzenie:Na poprzedniej lekcji nauczyciel podał polecenie znalezienia w encyklopedii, w Internecie, lub w dostępnych podręcznikach odpowiedzi na pytanie: Co rozumie się pod pojęciami: ewolucja i teoria ewolucji. Zaczynając lekcję nauczyciel podaje temat: Pojęcia: ewolucja i teoria ewolucji. Dzieli uczniów na zespoły.Faza realizacyjna:1. nauczyciel pyta uczniów czy znaleźli odpowiedź na zadane na poprzedniej lekcji pytanie. Uczniowie zapisują na tablicy

znalezione definicje pojęcia ewolucja i teoria ewolucji. W nawiasie podają źródło, z którego czerpali tę wiedzę. Może być to strona Internetowa, w przypadku podręcznika – autor, tytuł a także tytuł rozdziału, rok wydania, miejsce wydania, wydawca i strona/y. W odniesieniu do encyklopedii obowiązuje ten sam zapis;

2. uczniowie oceniają, które z podanych definicji są najbardziej zrozumiałe, prawdziwe i zgodne ze współczesnymi wynikami badań naukowych;

3. uczniowie pracują w zespołach: otrzymują materiały źródłowe [książki, podręczniki, czasopisma, słowniki], czytają teksty i sprawdzają zapisane na tablicy definicje;

4. następnie nauczyciel sprawdza czy uczniowie prawidłowo rozumieją różnicę między „ewolucją” a „teorią ewolucji”;5. uczniowie podają różne teorie ewolucji: Teoria ewolucji J.B. Lamarcka-lamarkizm, Teoria Ch.K. Darwina, Teoria

Inteligentnego Projektu [Intelligent Design] i inne;6. uczniowie zapisują wyjaśnienia pojęć: ewolucja biologiczna i teoria ewolucji.Faza podsumowująca:1. Rozmawiamy z uczniami o ewolucji jako kierunkowym procesie polegającym na nieodwracalnych zmianach

i różnicowaniu się poziomów organizacji materii. W naukach biologicznych termin ten oznacza historyczny rozwój i przekształcanie się świata organicznego od powstania życia na Ziemi aż do wytworzenia różnorodnych i skomplikowanych form z człowiekiem włącznie. Proces ten jest obecnie niepodważalnym faktem naukowym, udokumentowanym licznymi dowodami z wielu dziedzin nauki.

2. Podkreślamy, że teoria ewolucji odnosi się do opisu i przebiegu mechanizmów procesu ewolucji. Znane są różne teorie ewolucji. Uczniowie Wymieniają poznane teorie ewolucji.

3. Praca domowa: Wykonać krótką notatkę o założeniach teorii ewolucji Karola Darwina. Zapisać różnicę między ewolucją a teorią ewolucji.

Komentarz metodyczny:Lekcja może być prowadzona w różnych wariantach w zależności od liczby godzin przeznaczonych na ten temat w programie i rozkładzie materiału nauczania. Jeśli mamy do dyspozycji tylko 1godzinę lekcyjną wprowadzimy tylko pojęcia ewolucji i teorii ewolucji. Wspomnimy o teorii Darwina, bardziej szczegółowo zajmiemy się tym problemem przy realizacji treści związanych z doborem naturalnym i sztucznym. Jeśli mamy dostęp do Internetu wówczas uczniowie wyszukują zgodnie z celem lekcji treści dotyczące ewolucji i teorii ewolucji. Następnie referują uzyskane informacje. Niezależnie od metod prowadzenia lekcji podkreślamy wartości związane z samodzielną pracą uczniów.

7 Podstawa programowa-przedmiot: biologia - III etap edukacyjny - ›Gimnazjum‹

Literatura:1. Paweł Koperski: Współczesne poglądy na teorię ewolucji.

Edukacja Biologiczna i Środowiskowa. Innowacje–Inspiracje. Nr 1/2009 s. 10-212. Alicja Walosik, Alina Stankiewicz: Słownik terminów z ewolucjonizmu.

Edukacja Biologiczna i Środowiskowa. Innowacje–Inspiracje. Nr 1/2009 s. 36-473. Internet: http://pl.wikipedia.org/wiki/Teoria_inteligentnego_projektu4. Internet: www.ewolucja.org.d8.html

10


Historia8

Temat: Przemiany cywilizacyjne w XIX stuleciu.Miejsce: Wystawa „Człowiek – ewolucja niezwykła”, klasa szkolna

Cele kształcenia – wymagania ogólne:Uczeń:- dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym;- wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł;- formułuje wnioski;- wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów;- integruje informacje pozyskane z różnych źródeł.Cele kształcenia – wymagania szczegółowe:Uczeń:- rozróżnia znaczenia pojęć: wynalazek, ewolucja, rewolucja, cywilizacja przemysłowa;- wymienia środki podróży, którymi posługiwano się w XIX wieku;- określa warunki konieczne do podjęcia podróży;- wskazuje trudności, z jakimi spotykali się wielcy odkrywcy w trakcie podróży;- potrafi określić następstwa cywilizacji przemysłowej.Metody:- wykład interaktywny ilustrowany eksponatami z wystawy;- praca z map;- rozmowa nauczająca;- praca z tekstem źródłowym.Środki dydaktyczne:- eksponaty Wystawy „Człowiek – ewolucja niezwykła”, dział III;- przewodnik z wystawy „Człowiek – ewolucja niezwykła”;- stlas historyczny – szkoła średnia 1815 – 1939, Wyd. Demart, Warszawa 2000;- teksty źródłowe nr 1 „Karol Darwin o teorii pochodzenia gatunków” - załącznik 5, str 25;- tekst źródłowy nr 2 Rachunek bankowy w Hamburgu, 1891 r. - załącznik 6, str 25.

PRZEBIEG ZAJĘĆWprowadzenie:Nawiązanie do nowego tematu – krótkie przypomnienie następstw odkryć geograficznych w XVI w. ich skutków społecznych, gospodarczych, politycznych. Faza realizacyjna:1. wykład interaktywny - wskazanie na szlaki kulturowe, na podróże i wędrówki oraz symboliczne uporządkowanie

przestrzeni, np. wieże kościelne, dźwięki dzwonów, gospody, przydrożne kapliczki;2. rozmowa nauczająca na temat cywilizacji przemysłowej w XIX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem odkryć naukowych

– w tym teorii ewolucji, wykorzystanie informatora z wystawy „Człowiek – ewolucja niezwykła”;3. praca z tekstem źródłowym nr 1 „List Karola Darwina do Asa Gaya z 5-09-1857 r.”Pytania do tekstu nr 1:1. Kim był Karol Darwin?2. Jakie sposoby pracy badawczej zastosował Darwin?3. Na czym polegało odkrycie naukowe Karola Darwina?4. Praca z tekstem źródłowym nr 2 „Rachunek bankowy w Hamburgu, 1891 r.”Pytania do tekstu Nr 2:1. Określ rodzaj źródła nr 2;2. Na podstawie tekstu źródłowego nr 2 podaj, w jaki sposób wykorzystano środki techniczne w XIX wieku do przekazania pieniędzy.Faza podsumowująca:Wykonanie ćwiczenia w grupach - przedstawienie szlaków podróży Karola Darwina. Omówienie najważniejszych osiągnięć cywilizacyjnych w XIX stuleciu ze szczególnym uzasadnieniem rewolucyjnego odkrycia Karola Darwina.Zadanie domowe:Napisz punkty do wypowiedzi ustnej na temat znaczenia pracy Karola Darwina „O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu się doskonalszych ras w walce o byt” dla rozwoju nauki.

Komentarz metodyczny:Scenariusz powyższy można zastosować w trzech różnych wariantach. Po pierwsze przed wyjściem na wystawę, po drugie podczas zwiedzania wystawy oraz jako podsumowanie lekcji plenerowej, w klasie po zwiedzeniu wystawy. W pierwszym wariancie nauczyciel przygotowuje uczniów na lekcję plenerową na Wystawie. Uczniowie pracują z mapami historycznymi – wytyczają szlak podróży Darwina. Zbierają informacje z różnych źródeł (literatura , Internet, podręcznik) o Darwinie i jego rewolucyjnych poglądach. W drugim wariancie podczas lekcji na Wystawie szczególną uwagę uczniów kierujemy na dział wystawy traktujący o zamorskich wyprawach Darwina i Wallace. W celu kształtowania umiejętności dostrzegania zmian w życiu społecznym oraz ciągłości w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym uczniowie zwiedzają dział wystawy pt. „Współczesność - kluczowy moment ewolucji człowieka”. W tym miejscu wystawy zaopatrzonej w stanowiska multimedialne mają możliwość dostrzec zmiany cywilizacyjne i ewolucję kulturową. Trzeci wariant zastosowania scenariusz to klasa szkolna po powrocie z lekcji na Wystawie. Uczniowie pracują z tekstami źródłowymi, nabywają umiejętności wyciągania wniosków, dostrzegają przemiany cywilizacyjne od XVI w. czyli nowe lądy i nowe środki techniczne umożliwiające oceaniczne podróże, po XIX stulecie w zakresie przemian naukowych – teoria ewolucji, zmian cywilizacyjnych w przemyśle, transporcie, zmian kulturowych, społecznych.

8 III etap edukacyjny ›Gimnazjum‹

11


Informatyka, Wiedza o społeczeństwie, Geografia9

Temat: Komputery i komunikacja jako kluczowy element ewolucji człowiekaMiejsce: Wystawa „Człowiek – ewolucja niezwykła”, klasa szkolna

Cele kształcenia – wymagania ogólne:Informatyka- wyszukiwanie, gromadzenie i przetwarzanie informacji z różnych źródeł;- opracowanie za pomocą komputera: rysunków, tekstów, prezentacji multimedialnych.Wiedza o społeczeństwie- uczeń znajduje i wykorzystuje informacje na temat życia publicznego.Geografia- uczeń dokonuje obserwacji i pomiarów w terenie;- potrafi korzystać z technologii informacyjno-komunikacyjnych.Cele kształcenia – wymagania szczegółowe:InformatykaUczeń:- przedstawia typowe sposoby reprezentowania i przetwarzania informacji przez człowieka i komputer;- pobiera informacje i dokumenty z różnych źródeł, w tym internetowych, ocenia pod względem treści i formy ich przydatność do wykorzystania w realizowanych zadaniach i projektach.Wiedza o społeczeństwieUczeń:- charakteryzuje Internet jako środek masowej komunikacji;- omawia i stosuje zasady komunikowania się w grupie;- opracowuje indywidualnie lub w zespole projekt uczniowski dotyczący rozwiązania jednego z problemów społeczności

szkolnej lub lokalnej i w miarę możliwości go realizuje.GeografiaUczeń prezentuje trasę wycieczki po Europie lub po jej części, opracowaną na podstawie map, przewodników, Internetu.Metody:- lekcja plenerowa na wystawie;- quiz;- projekty indywidualne;- projekty zespołowe.Środki dydaktyczne:- eksponaty z wystawy „Człowiek – ewolucja niezwykła”, dział III: Współczesność - kluczowy moment ewolucji człowieka;- komputery;- Internet.

PRZEBIEG ZAJĘĆWprowadzenie:Zwiedzanie wystawy „Człowiek – ewolucja niezwykła” ze szczególnym uwzględnieniem działu III. Multimedialne nowoczesne stanowiska poświęcone osiągnięciom człowieka współczesnego; komunikacji, transportowi, komputeryzacji (metodzie przetwarzania i opracowywania danych).Faza realizacyjna:Uczniowie w grupach realizują zadania. Podział na zadania może być przedmiotowy tj. informatyka, wos, geografia lub na jednym przedmiocie następuje podział na grupy. I grupa opracowuje projekty dotyczące komunikacji w społeczności szkolnej lub lokalnej. W tym celu opracowuje ankiety lub tworzy bank pytań z zakresu problemów nurtujących społeczność szkolną. Następnie przystępuje do jego realizacji, wskazuje na różne propozycje rozwiązania tych problemów. II grupa przygotowuje prezentację multimedialną opracowaną na podstawie map, przewodników, Internetu trasę wycieczki po Europie lub po jej części, wybierając temat przewodni, np. droga człowieka do cywilizacji - najwspanialsze zabytki architektury. III grupa opracowuje quiz dla społeczności szkolnej, którego tematyka dotyczy ewolucjonizmu z wykorzystaniem wiadomości i umiejętności zdobytych na wystawie „Człowiek- ewolucja niezwykła”.Faza podsumowująca:Nauczyciel dokonuje oceny opracowanych projektów oraz quizu przez uczniów. Prezentacja pracy grup podczas święta szkoły lub innej regionalnej uroczystości.Zadanie domowe:Przygotowanie informacji z wykorzystaniem Internetu o miejscach trasy wycieczki przygotowanej przez uczniów II grupy.

Komentarz metodyczny:Scenariusz jest pomyślany jako przedsięwzięcie edukacyjne realizowane metodą projektów. Przygotowaniem do jego realizacji jest lekcja plenerowa na wystawie „Człowiek – ewolucja niezwykła”. Podział na grupy może dotyczyć treści i osiągania celów na informatyce, geografii i wiedzy o społeczeństwie. Może istnieć kilka równoległych grup w klasie, a podział na grupy przyporządkowany jest przedmiotowym celem edukacyjnym i treściom kształcenia. I tak w kolejności, grupa I realizuje zadanie projektowe na wiedzy o społeczeństwie, grupa II na geografii, grupa III realizuje projekt na informatyce. Projekt edukacyjny składa się z następujących etapów: przygotowania, realizacji, prezentacji i oceny. Wstawa edukacyjna i lekcja plenerowa z wykorzystaniem eksponatów z wystawy „Człowiek – ewolucja niezwykła” są inspiracją do podjęcia działań projektowych w szkole. Należy pamiętać o tym, że chociaż technologie informacyjno-komunikacyjne coraz powszechniej występują w nauczaniu, to nie zastąpią nauczyciela-wychowawcy kształtującego młodego człowieka. Dlatego przy ocenie zadań indywidualnych i zespołowych w projektach powinien uczestniczyć wychowawca obok nauczyciela prowadzącego przedmiot.

9 III etap edukacyjny - ›Gimnazjum‹ Projekt edukacyjny

12


Historia10

Temat: Wielcy rewolucjoniści nauki - rozwój teorii ewolucji.Miejsce: klasa szkolna

Cele kształcenia – wymagania ogólne: Uczeń:- dostrzega zmienność i dynamikę wydarzeń w dziejach;- dostrzega ciągłość procesów historycznych;- analizuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w kontekście epoki i dostrzega zależności między różnymi dziedzinami życia społecznego;- dostrzega wielość perspektyw badawczych;- dokonuje selekcji i hierarchizacji oraz integruje pozyskane informacje z różnych dziedzin wiedzy.Cele kształcenia – wymagania szczegółowe - Uczeń:- ocenia społeczne i kulturowe skutki rewolucji przemysłowej;- rozumie pojęcia: rewolucja, ewolucja, teoria ewolucji;- analizuje gospodarcze i społeczne następstwa podbojów kolonialnych;- charakteryzuje czynniki sprzyjające rozwojowi badań naukowych;- rozpoznaje największe osiągnięcia nauki i techniki w XIX wieku.Metody:- wykład interaktywny ilustrowany eksponatami z wystawy;- praca z mapą;- praca ze źródłami.Środki dydaktyczne:- przewodnik z wystawy „Człowiek- ewolucja niezwykła”;- mapa świata;- film edukacyjny;- biogramy: Karola Darwina, Alfreda Wallace’a;- Karol Darwin, Dziennik podróży.

PRZEBIEG ZAJĘĆWprowadzenie:Wprowadzeniem do zajęć jest lekcja plenerowa przeprowadzona przez przewodnika na wystawie „Człowiek istota niezwykła”. Nauczyciel wprowadza w tematykę zajęć fragmentami filmu edukacyjnego i ilustracjami z wystawy.Faza realizacyjna:1. Darwin i Wallace jako ojcowie ewolucji- uczniowie charakteryzują postacie dwóch uczonych na podstawie materiałów

z wystawy i pracy własnej z wykorzystaniem różnych źródeł informacji.2. Dziennik podróży Karola Darwina- analiza fragmentów filmu edukacyjnego pt. „Fascynacja przyrodą Karola Darwina

dziennik podróży”. Karola Darwin „Podróż na okręcie Beagle”, Kraków 2008. Uczniowie śledzą trasę wyprawy Darwina, wskazują na mapie, zapisują trasę podróży. Po przeanalizowaniu obu źródeł wyjaśniają, w czym przejawiała się duchowa i mentalna przemiana Darwina po powrocie w 1836 r. do Anglii.

3. Na podstawie zapisek i książek Alfreda Wallace’a określają trasę jego wyprawy, wskazują na mapie, zapisują główne miejsca podróży istotne dla naukowego odkrycia Wallace’a.

Faza podsumowująca:Uczniowie próbują porównać drogę rozwoju naukowego Darwina i Wallace’a, wyszukują podobieństwa i różnice. Uzasadniają tezę, że teoria ewolucji drogą doboru naturalnego to rewolucyjne pojmowanie czasu od XIX wieku.Zadanie domowe:Esej na temat: Na czym polega darwinowska rewolucja w pojęciu czasu i spojrzenie na procesy dziejowe?Zalecana literatura do zadania:Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, pod red. A. Mencwel, Wyd.Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005Czas w kulturze. Wybór i opracowanie A. Zajączkowski, PIW. Warszawa 1988Słowniczek ewolucyjny: www.ewolucja.orghttp://en.wikipedia.org/wiki/File:Wallace_map_archipelago.jpghttp://kglizard.republika.pl/socjo.htm

Komentarz metodyczny:Scenariusz ten pomyślany jest jako zastosowanie na lekcji wiedzy i umiejętności z zajęć plenerowych na wystawie. Na lekcji uczniowie doskonalą umiejętności pracy z różnymi typami źródeł historycznych: filmem edukacyjnym, diariuszem podróży, biogramem, źródłami kartograficznymi. Wnioskują i argumentują uzasadniając tezę o rewolucyjnych zmianach w wyjaśnianiu historii życia organicznego na ziemi. Nauczyciel kierunkuje wykład na znaczenie dla nauki stworzonego przez Darwina ewolucyjnego wzoru myślenia o czasie matematycznym. W tym sensie pojmowanie czasu było rewolucją, którą zapoczątkowali: Darwin i Wallace w XIX stuleciu.

10 Podstawa programowa-Historia- IV poziom edukacyjny – zakres rozszerzony

13

Danuta Cichy

Biologia11

Temat: Powstawanie gatunkówMiejsce: lekcja w klasie

Cele kształcenia-wymagania ogólne:- poznanie świata organizmów na różnych poziomach organizacji życia;- uczeń opisuje, porządkuje i rozpoznaje organizmy;- przedstawia i wyjaśnia procesy i zjawiska biologiczne, związki między strukturą a funkcją na różnych poziomach

organizacji życia.Cele kształcenia-wymagania szczegółowe:Uczeń:- wyjaśnia na czym polega biologiczna definicja gatunku (gatunek jako zamknięta pula genowa);- rozróżnia gatunki biologiczne na podstawie wyników odpowiednich badań (przedstawionych w formie opisu, tabeli, schematu itd.).Metody:- słowne - rozmowa kierowana;- obserwacyjna - obserwacja okazów zastępczych.Środki dydaktyczne:- tablice roślin i zwierząt, różnych gatunków;- komputery.Przebieg zajęćWprowadzenie:Nauczyciel posługując się tablicami organizmów roślinnych i zwierzęcych odwołuje się do różnorodności gatunkowej. Pyta uczniów jakie znają jeszcze rodzaje różnorodności i czego one dotyczą.Faza realizacyjna:Nawiązując do różnorodności genetycznej, nauczyciel poleca uczniom wyszukać w podręczniku lub komputerze definicję gatunku. Uczeń zapisuje na tablicy: gatunek to jednostka biologiczna dysponująca wspólną pulą genową. Następnie uczniowie podają dalsze cechy gatunku i zapisują pod dyktando nauczyciela, który dyktuje poprawne cechy. Problem studyjny: Jak powstają nowe gatunki?Jakie są rodzaje specjacji - powstawania gatunków?Problemy do opracowania w zespołach:1. Darwinowska teoria powstawania gatunków;2. Specjacja allopatryczna – zachodząca bez izolacji geograficznej;3. Specjacja sympatryczna – zachodząca przy udziale bariery geograficznej;4. Specjacja skokowa – nie wymaga istnienia żadnych barier. Przyczyny mają charakter rozległych mutacji chromosomowych.

W celu zebrania materiału nauczyciel daje uczniom tekst [załącznik 7., str 26] a następnie zadaje pytania sprawdzające rozumienie tekstu.

Faza podsumowująca:Rozwiązywanie krzyżówki (załącznik 8., str 26), jednym frontem a następnie sprawdzanie, przez odczytanie i ustalenie prawidłowych haseł.

Komentarz metodyczny:Temat lekcji o powstawaniu gatunków jest trudny, ponieważ materiał musi mieć podbudowę genetyczną. Lekcja ta powinna być prowadzona po materiale dotyczącym teorii K. Darwina, a także dowodach ewolucji.

11 Podstawa programowa-Biologia IV poziom edukacyjny – zakres rozszerzony

Literatura:Edukacja Biologiczna i Środowiskowa. Innowacje-Inspiracje.Nr 1-2009Internet: http//mpancz.webpark.pl/bioteoallo.php

14

Danuta Cichy

Przyroda12

Temat: Darwin i wyjaśnianie różnorodności organizmówMiejsce: klasa szkolna

Cele kształcenia-wymagania ogólne:Darwin jako wielki rewolucjonista nauk przyrodniczychCele kształcenia-wymagania szczegółowe:Uczeń:- prezentuje znaczenie podróży Karola Darwina na okręcie Beagle dla powstania teorii ewolucji na drodze doboru naturalnego;- wyjaśnia dlaczego jego dzieło O powstawaniu gatunków jest zaliczane do książek, które wstrząsnęły światem.Metody:- słowne: praca z komputerem i tekstem drukowanymŚrodki dydaktyczne:- komputer – Internet;- teksty z różnych publikacji;- karta pracy.

PRZEBIEG ZAJĘĆ:Wprowadzenie:− zapowiedź tematu przez nauczyciela;− podział klasy na zespoły;− przydział problemów zespołom uczniowskim do poszukiwania w Internecie.Faza realizacyjna:Zespoły poszukują w Internecie tematów:Zespół 1. Wyjaśnienie i charakterystyka ewolucjonizmu jako mechanizmu różnicującego organizmyZespół 2. Życiorys Karola DarwinaZespół 3. Główne zainteresowania naukowe K. DarwinaZespół 4. Wyjaśnić pojęcie różnorodności organizmów i znaczenie doboru naturalnego w tym procesieZespół 5. W jaki sposób K. Darwin udowodnił różnorodność organizmów?Praca w zespołach trwa 20 minut. Następnie uczniowie przez 15 minut przygotowują się do referowania opracowanych zagadnień. Uzupełniają informacje materiałami tekstowymi przygotowanymi przez nauczyciela. Każdy zespół referuje opracowane zagadnienia przez ok. 10 minutFaza podsumowująca:Każdy zespół otrzymuje i wypełnia kartę pracy;Zespoły przedstawiają wyniki zanotowane w karcie pracy [patrz załącznik].Praca domowa:Odpowiedz na pytanie: Dlaczego Wyspy Galapagos uważa się za matecznik ewolucji?

Komentarz metodycznyNie w każdej szkole uczniowie mają dostęp do komputerów dlatego nauczyciel powinien przygotować odpowiednią literaturę dla uczniów do pracy w zespołach. Niżej przedstawiono kartę pracy dla uczniów oraz materiał do wykorzystania jeśli nie byłoby możliwości pracy z komputerem.

12 Podstawa programowa „ Przyroda” – IV etap edukacyjny. W ostatniej reformie programowej wprowadzono w IV etapie edukacyjnym nowy przedmiot Przyroda, którego celem jest poszerzenie wiedzy uczniów z zakresu nauk przyrodniczych. W podstawie programowej tego przedmiotu przewidziano między innymi wątki tematyczne związane ściśle z wiedzą ewolucyjną. Dotyczą one zajęć z historii myśli naukowej. Są to takie tematy jak: „Biologia a średniowieczna scholastyka; kreacjonizm i rozwój systematyki; przełom Darwinowski i rozwój teorii ewolucji; powstanie i rozwój genetyki”[s. 53 tom 5. Podstawa programowa z komentarzami]. Następny wątek tematyczny dotyczący ewolucji to „ Wielcy rewolucjoniści nauki” i związane z nim tematy to: Arystoteles początki biologii; Linneusz i porządek przyrody; Darwin i wyjaśnianie różnorodności organizmów.

Karta pracy:zadanie 1.Napisz definicję pojęcia ewolucja.Zadanie 2.Czym jest dobór naturalny i jakie ma znaczenie dla ewolucji?Zadanie 3.Opisz główne założenia teorii ewolucji K. Darwina.Zadanie 4.Zdefiniuj następujące pojęcia: różnorodność genetyczna, różnorodność gatunkowa i różnorodność ekosystemowa.

15

Tekst do wykorzystania podczas lekcji

Karol Robert Darwin - wielki uczony ojciec ewolucjonizmu

1. Dzieciństwo i młodośćWielki uczony, twórca ewolucjonizmu Karol Robert Darwin urodził się 200 lat temu 12 lutego 1809 roku w rodzinnej posiadłości miasteczku Shrewsbury w północnej Anglii. Żył 73 lata, zmarł 19 kwietnia 1882 roku. Karol urodził się jako piąte dziecko w zamożnej sześciodzietnej rodzinie lekarzy. Ojciec Robert Waring-Darwin był cenionym lekarzem, matka Susannah Wedgwood pochodziła z zamożnej rodziny właścicieli manufaktury ceramicznej, zmarła kiedy Karol miał osiem lat. Dziadek Karola Erasmus Darwin był lekarzem, poetą, ponadto stworzył własną teorię ewolucji. Opisał ją w traktacie „Zootomia” i poemacie „Światynia natury”. Od najmłodszych lat Karol Darwin interesował się przyrodą. Nudziły go nauki klasyczne. Początkowo uczył się w domu, a następnie w prywatnej szkole z internatem. Jako dziecko i młodzieniec zaspokajał swoją pasję kolekcjonerstwem okazów fauny i flory, głównie zbierał owady, łowił ryby, obserwował ptaki. Wraz z bratem Erazmem prowadził domowe laboratorium, w którym przeprowadzali różne eksperymenty i doświadczenia. Za namową ojca Karol podjął studia medyczne w Edynburgu. Jednak nie był zainteresowany medycyną. Był zbyt wrażliwy na ludzkie cierpienia, nie mógł znieść widoku zwłok ani krzyku dzieci. Podczas dwóch lat studiów kontynuował swoje zainteresowania przyrodnicze, uczęszczał na wykłady z przedmiotów przyrodniczych, skończył kurs wypychania zwierząt. Był członkiem koła naukowego „Towarzystwo Pliniuszowe”. Wówczas zaprzyjaźnił się z dr Robertem Edmundem Grantem z którym często rozmawiał o przyrodzie i który wywarł wpływ na jego zainteresowania, od niego dowiedział się o Lamarcku i jego poglądach na rozwój świata. W 1826 roku po raz pierwszy występuje na zebraniu towarzystwa, z krótką rozprawką o budowie narządów rodnych pijawki. Porzucił studia lekarskie i za radą ojca podjął studia teologiczne na uniwersytecie w Cambridge, które w opinii ojca miały mu zapewnić byt jako pastora anglikańskiego. W uniwersytecie w Cambridge uczęszczał na wykłady botaniki Johna Stevensa Henslowa, które odpowiadały jego zainteresowaniom, były bardzo ciekawe. Zainteresowaniem Darwina cieszyły się wycieczki botaniczne organizowane przez Henslowa. Interesował się również zoologią i geologią co zaowocowało w prowadzonych później badaniach. W okresie studiów sympatyzował w Fanny Owen, która podzielała jego zainteresowania przyrodnicze. Studia ukończył w 1831 roku uzyskując stopień bakałarza i zamierzał poświęcić się stanowi duchownemu. Za późniejsze swoje osiągnięcia w 1877 roku uzyskał stopień doktora w Uniwersytecie w Cambridge.

2. Dorosłość i praca naukowaW roku 1839 Darwin ożenił się ze swoją kuzynką Emmą Wedgwood, z którą zamieszkali w Londynie a następnie w roku 1842 małym miasteczku Down. Darwin prowadził tam ogród doświadczalny, urządził bibliotekę i laboratorium. Obecnie znajduje się tam muzeum. Utrzymywał rodzinę z pomnażania majątku żony. Inwestował w akcje towarzystw kolejowych i przemysłowych. Rodzinę miał liczną, z dziesięciorga dzieci, dorosłości dożyło siedmioro. Jeden syn był profesorem botaniki na Uniwersytecie w Cambridge, drugi posłem do Izby Gmin, oraz prezesem Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, trzeci był bankowcem. Darwinowie stracili dwie córki, jedną wkrótce po urodzeniu, a drugą dziewięcioletnią. Śmierć córki Annie załamała Karola i wówczas stracił wiarę w Boga. Jeden z chłopców był opóźniony w rozwoju i zmarł na szkarlatynę [www.darwin.pan.pl/d2a.html]. Przygoda Karola Darwina z nauką rozpoczęła się po studiach, kiedy zaproponowano mu wyprawę dookoła świata na okręcie Beagle. Ojciec przeciwny był tej podróży, jednak za rekomendacją swojego przyjaciela Henslowa i wuja Josiah Wedgwooda Darwin jako członek załogi okrętu JKM „Beagle” wyruszył w podróż dookoła świata, która stanowiła ważny okres jego życia i stała się podstawą jego teorii ewolucji. Darwin był członkiem wyprawy badawczej pod kierownictwem kapitana Roberta FitzRoya organizowanej i finansowanej przez rząd angielski. Celem wyprawy było zbieranie danych kartograficznych i oceanograficznych dla marynarki brytyjskiej. W czasie podróży Darwin zafascynował się niezwykłością fauny i flory. Badał rośliny i zwierzęta i formacje geologiczne odwiedzanych obszarów. Tworzył kolekcje okazów botanicznych, zoologicznych, paleontologicznych i geologicznych, tworzył również notatki naukowe. Dużo czasu spędził na lądzie obserwując brazylijskie dżungle, argentyńskie pampasy, Ziemię Ognistą i Falklandy. Szczególnie interesujące okazały się obserwacje archipelagu wysp Galapagos. Niewielka liczba gatunków roślin i zwierząt, które przedostały się na archipelag ze stałego lądu zróżnicowała się odmiennie na poszczególnych wyspach. Fakty te stanowiły dla Darwina nie zbity dowód na to, że gatunki nie są niezmienne oraz, że w zależności od środowiska dobór naturalny kształtuje je w różnych kierunkach. Po powrocie do Anglii w roku 1836 Darwin porządkował zbiory, których było nie mało: prawie 1400 stron notatek geologicznych, 370 stron notatek zoologicznych, 1530 okazów w formalinie i około 4000 skórek, kości i innych okazów. Wydał książkę „Geologiczne obserwacje Ameryki Południowej” w której opisał dowody na stopniowe wypiętrzanie się tego kontynentu. Pierwsze poglądy ewolucyjne Darwin opracował jako teorię ewolucji drogą doboru naturalnego i przedstawił ją w roku1838 czyli w dwa lata po powrocie z podróży dookoła świata, a w sześć lat później w 1844 roku pokazał ją swoim przyjaciołom geologowi Lyellowi i botanikowi Henslowowi, jednak nie ogłosił wówczas jeszcze swoich koncepcji drukiem.

16

2.1. Typowy dzień K. DarwinaTypowy dzień w jego majątku przebiegał według ustalonego porządku:7:45 - 8:00 śniadanie8:00 - 12:00 praca w gabinecie (z przerwą od 9 30 do 10 30 na czytanie listów lub książek, często czytała mu na

głos żona Emma)12:00-13:00 rozmyślania podczas spaceru piaszczystą ścieżką (the Sandwalk) wokół ogrodu13:00-13:30 obiad13:30-15:00 czytanie prasy i odpowiadanie na listy15:00-16:00 drzemka w sypialni lub słuchanie książek czytanych przez Emmę16:00-16:30 krótka przechadzka16:30-17:30 praca w gabinecie19:30-20:30 kolacja, następnie dwie partyjki trik-traka z Emmą, lektura, słuchanie muzyki granej przez Emmę na

fortepianie [K. Adamala, K. Sabath, www.ewolucja.org.d8.html]. Darwin już jako młody człowiek był bardzo schorowanym, mało ruchliwym, wymagającym opieki i stroniącym od ludzi. Nękały go zawroty głowy, drętwienie mięśni i drgawki, wymioty, uporczywe migreny, kolki, zaburzenia, strach przed pomocy bliskich i lekarza. Współcześnie istnieją hipotezy, że Darwin cierpiał na chorobę Chagasa wywołaną przez pasożytniczego pierwotniaka Trypanosoma, endemiczną dla Ameryki Południowej, gdzie roznoszona jest przez pluskwiaka benchuca. Tam został przez niego ukąszony i nabył się tej choroby. [M.Ryszkiewicz, 2008] Karol Darwin zmarł 19 kwietnia 1882 roku. Jego nagrobek znajduje się w Zakątku Uczonych Opactwa Westminsterskiego, brytyjskim odpowiedniku Katedry Wawelskiej.

2.2. Darwinowska teoria ewolucjiNajważniejsze swoje odkrycia poczynił Darwin na wyspach Galapagos. Zauważył, że wyspy są pochodzenia wulkanicznego. Ogromna większość gatunków fauny i flory to formy endemiczne, nieznane nigdzie indziej na świecie. Zwierzęta z Galapagos nie powstały na miejscu i nie zostały od razu przystosowane do warunków archipelagu. Prawdopodobnie było dziełem przypadku, że tu się znalazły. Nie znalazł tam żadnego ssaka. Szczególnie dużo było na wyspach ptaków zwłaszcza 13 blisko spokrewnionych gatunków choć różnie wyglądających ptaków. Dziś znanych jako zięby Darwina.

Darwin sformułował cztery główne twierdzenia:− świat istot żywych nie jest niezmienny. Wewnątrz gatunkowa zmienność jest naturalną cechą istot żywych;− proces zmian jest ciągły i stopniowy;− wszystkie gatunki są ze sobą spokrewnione. Zmienność jest w dużym stopniu dziedziczna;− zmiany ewolucyjne są wynikiem doboru naturalnego. Organizmy wydają zwykle znacznie więcej potomstwa

niż jest w stanie przeżyć. Jeśli nie wszystkie przeżywają to o przeżycie musi się między nimi toczyć walka. Powoduje ona, że przy życiu pozostają najlepiej przystosowane. A cech przystosowawcze przekazywane są potomstwu.

Swoją teorię Darwin oparł na następujących prawach:− prawo zmienności powszechnej i bezkierunkowej, które mówi, że gatunki charakteryzuje duża zmienność

dziedziczna i nie dziedziczna, jedynie zmiany dziedziczne mają znaczenie w ewolucji;− prawo olbrzymiej różnorodności organizmów, które mnożą się w postępie geometrycznym;− prawo walki o byt, która jest mechanizmem ograniczającym nadmierną liczbę organizmów, walka o byt

może się odbywać bezpośrednio między dwoma różnymi gatunkami w układzie ofiara - drapieżnik lub pośrednio, w obrębie jednego gatunku w wyniku konkurencji o tę samą niszę ekologiczną;

− prawo dziedziczenia, które mówi, że osobniki, które przeżyły przekazują korzystne cechy swojemu potomstwu;

− prawo doboru naturalnego - w walce o byt przeżywają osobniki najlepiej przystosowane, formy pośrednie wymierają, co prowadzi do coraz większej rozbieżności cech w następnych pokoleniach i powstania z czasem form bardzo różniących się od form wyjściowych i powstawania nowych gatunków.

A oto wyjątek z dzieła Darwina „O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego”, w którym szuka dowodów na swoje hipotezy: „Nie ma wyjątku od ogólnej zasady, że każda istota organiczna rozmnaża się spontanicznie w takim tempie, iż gdyby nie uległa zniszczeniu, to potomstwo jednej pary mogłoby w krótkim czasie pokryć całą powierzchnię ziemi. Nawet człowiek, który się tak powoli rozmnaża, podwaja swą liczebność w ciągu dwudziestu pięciu lat, a przy takim stosunku w niespełna tysiąc lat literalnie nie starczyłoby na ziemi miejsca dla jego potomstwa. Linneusz obliczył, że jeżeliby jakaś roślina jednoroczna wydała tylko dwa nasiona — a nie ma tak mało płodnej rośliny — i gdyby z tych nasion w następnym roku znowu wyrosły dwie rośliny itd., to po 20 latach powstałby tą drogą milion roślin. Słoń uchodzi za gatunek rozmnażający się najwolniej ze wszystkich znanych zwierząt. Zadałem sobie trochę trudu, by obliczyć prawdopodobne

17

minimalne tempo jego przyrostu naturalnego. Można przyjąć z pewnością, że zaczyna się on rozmnażać w trzydziestym roku życia i płodzi się do dziewięćdziesiątego. W ciągu tego okresu czasu wydaje on sześcioro młodych, po czym żyje jeszcze do stu lat. Otóż przy takich liczbach po upływie 740–750 lat z jednej pary słoni powstanie około 19 milionów osobników.” [O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego]. „Dwie pierwsze tezy zostały [po fali nie merytorycznych dyskusji] przyjęto jeszcze za życia Darwina. Dowodów na potwierdzenie trzeciej dostarczyła dopiero biologia molekularna. Teza czwarta zyskała potwierdzenie dzięki badaniom ekologicznym i biogeograficznym.” [http://pl wikipedia.org/wiki/ Neodarwinizm]Swoją teorię ewolucji Darwin przygotował na podstawie wieloletnich obserwacji różnych gatunków roślin i zwierząt w tym kopalnych, przede wszystkim jednak gołębi hodowlanych. Wyjaśnił też mechanizm powstawania wysp koralowych i rozstrzygnął przynależność systematyczną pąkli i kaczenic. W 1856 roku Darwin otrzymał list z Malajów od Alfreda Russela Wallacea, który przedstawił mu rękopis dzieła o doborze naturalnym jako podstawowym mechanizmie ewolucji biologicznej. Autor doszedł do tych samych wniosków nad którymi Darwin pracował od 20 lat.Za namową swoich przyjaciół z towarzystwa Linneuszowskiego Darwin ogłosił swoją teorię i w 1859 roku wydał swoje dzieło „O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras w walce o byt” [Orgin of Species by Means of Natura Selection]. Dzieło Darwina w którym po raz pierwszy przedstawiono teorię ewolucji wywołało wielkie wrażenie. „Żadne dzieł przyrodnicze XIX wieku nie wywołało w Świecie nauki takiego wrażenia jak książka Darwina” [pl.wikipedia.org./wiki/Karol_Darwin]. Teoria o powstawaniu gatunków spotkała się z różnymi opiniami zwłaszcza negatywnymi. Jedni gwałtownie ją zwalczali, inni popierali stanowisko Autora. Teoria szybko znalazła swoich zwolenników i przeciwników w Niemczech. Kontrowersje na Darwinizm powoli gasły i w końcu XIX wieku ewolucjonizm był uznaną nauką przez przyrodników w Anglii, USA, Rosji i Niemczech, zachowawczo zachowywała się Francja. Poglądy Darwina zostały umocnione przez rozwój genetyki a zwłaszcza procesów dziedziczenia. Współcześnie poglądy Darwina i ewolucjonizm są nie tylko uznane, ale uważane za fundament nauk przyrodniczych. „Choć wielu już wieszczyło kres darwinizmu, ewolucjonizm jest dziś nauką w pełnym rozkwicie, a tezy Darwina przeniesione na inne nauki, z kosmologią włącznie [teoria doboru naturalnego wszechświatów], uznane za jedni z najważniejszych odkryć w dziejach myśli ludzkiej” [Ryszkiewicz, 2008].

Najważniejsze dzieła K. Darwina:1. „O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego”2. „Geologiczne obserwacje Ameryki Południowej”3. „O pochodzeniu człowieka”4. „O doborze płciowym”.

Teoria ewolucji Darwina wyjaśnia mechanizm zmian organizmów na przestrzeni milionów lat oraz powstawanie gatunków zgodnie z ówczesnym stanem wiedzy. Współczesna teoria ewolucji - neodarwinizm dokonuje syntezy klasycznej teorii Darwina i tłumaczy ją osiągnięciami genetyki, biorąc za podstawę ewolucji dobór naturalny i zmiany zachodzące w kodzie genetycznym.

LiteraturaAdamala K.,Sabath K.: Internet www. ewolucja. org.d8.htmlDarwin K.,2008: Podróż na okręcie „Beagle” Kraków, EGISInternet: http://wikipedia.org/wiki/Karol_Darwinhttp://pl wikipedia.org/wiki/ Neodarwinizmhttp://www.Darwin.pan.pl/d2a.htmlhttp://www. ewolucja. org/d7/d7a1.htmlhttp://pl.wikipedia.org/wiki/

Neodarwinizm Ryszkiewicz M.,2008: Wstęp [w] K. Darwin: Podróż na okręcie „Beagle”Kraków, EGIS

18

Danuta Cichy

Biologia13

Temat: Antropogeneza – ewolucja człowieka-rodowód człowiekaMiejsce: klasa szkolna

Cele kształcenia-wymagania ogólne:Rozumowanie i argumentacja. Uczeń:- objaśnia i komentuje informacje;- odnosi się krytycznie do przedstawionych informacji;- oddziela fakty od opinii, wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe;- formułuje wnioski i przedstawia opinie związane z omawianymi zagadnieniami;- dostrzega związki między biologi a innymi dziedzinami nauk przyrodniczych i społecznych.Cele kształcenia-wymagania szczegółowe:Uczeń:- przedstawia podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi, zwłaszcza małpami człekokształtnymi;- przedstawia zmiany jakie zaszły w trakcie ewolucji człowieka;- wymienia poszczególne etapy ewolucji człowieka, najważniejsze formy kopalne człowiekowatych.Metody:- słowne rozmowa kierowana;- praca w grupach z materiałem źródłowym i Internetem.Środki dydaktyczne: port folio, strony internetowe, podręcznik.

PRZEBIEG ZAJĘĆWprowadzenie:Rozmowa kierowana prowadząca do definicji. Zapis definicji. Podział na zespoły.Faza realizacyjna:Praca w zespołach, problemy do opracowania w zespołach:Zespół 1. Cechy łączące człowieka z gatunkami pokrewnymiZespół 2. Cechy łączące człowieka z małpami człekokształtnymiZespół 3. Cechy charakteryzujące tylko człowiekaZespół 4. Podział i charakterystyka istot przedludzkichZespól 5. Opis form przedludzkich: Australopitek, Homo habilis, Homo erectus, Homo neanderthalensisZespoły przygotowują 5-10 minutowe opracowania, referują i proponują krótkie pisemne sprawozdania. Następnie równym frontem pod kierunkiem nauczyciela uczniowie na podstawie ilustracji (załącznik 9, str 27) dokonują analiz i porównań:• Porównanie budowy czaszek form przedludzkich i człowieka rozumnego.• Analiza ewolucji stopy.• Porównanie budowy szkieletów goryla i człowieka rozumnego.Faza podsumowująca:Analiza drzewa rodowego z tablicy poglądowej.

Komentarz metodyczny:Realizacja lekcji dotyczącej rodowodu człowieka wymaga wielu środków dydaktycznych przemawiających do wyobraźni uczniów. Będą to elementy czaszek, tablice przedstawiające szkielet człowieka i goryla czy szympansa. Przed lekcją można polecić uczniom wizytę w muzeum ewolucjonizmu lub w ogrodzie zoologicznym i zgromadzić materiały wykazujące ewolucję człowiekowatych. Można wykorzystać fragmenty filmu: Genesis.Kim jesteśmy i skąd pochodzimy. SPI International Polska, 2004

13 Podstawa programowa-Biologia IV poziom edukacyjny – zakres rozszerzony

Literatura:Kracik S.: Kreacjonizm czy ewolucjonizm? Głos w sporze o pochodzenie życia. Edukacja Biologiczna i Środowiskowa. Innowacje –Inspiracje. nr1-2009Pr. zb.: Organizm człowieka [tłumaczenie z angielskiego] Wyd. Gemini Poland. Bielsko-Biała 1993Trząski L.: Szkolny słownik biologiczny. Videograf II, Katowice 1999

19

Danuta Cichy

Biologia14

Temat: Różnorodność biologiczna i jej zagrożeniaMiejsce: klasa

Cele kształcenia-wymagania ogólne:Postawa wobec przyrody i środowiska. Uczeń:- rozumie znaczenie i konieczność ochrony przyrody;- prezentuje postawę szacunku wobec siebie i wszystkich istot żywych;- opisuje postawę i zachowanie człowieka odpowiedzialnie korzystającego z dóbr przyrody.Cele kształcenia-wymagania szczegółowe:Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia. Uczeń:- opisuje różnorodność biologiczną na poziomie genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym;- wskazuje przyczyny spadku różnorodności genetycznej, wymierania gatunków, zanikania siedlisk i ekosystemów;- przedstawia podstawowe motywy ochrony przyrody (egzystencjalne, ekonomiczne, etyczne i estetyczne) [Podstawa programowa z komentarzami. Edukacja przyrodnicza. Tom 5.s. 82-83].Metody:- słowne: rozmowa kierowana;- praca z tekstem źródłowym;- pokaz;- obserwacja okazów zastępczych.Środki dydaktyczne:- podręczniki;- słowniki biologiczne;- teksty z Internetu;- karty pracy.

PRZEBIEG ZAJĘĆWprowadzenie:− nauczyciel podaje temat lekcji,− wprowadza pojęcie – różnorodność biologiczna,− przygotowuje uczniów do pracy w zespołach.Faza realizacyjna:Uczniowie w zespołach – jednym frontem opracowują następujące zagadnienia, korzystając z różnych źródeł:− opis-definicja różnorodności biologicznej-bioróżnorodności,− poziomy różnorodności i ich znaczenie dla zasobów życia na ziemi,− przyczyny spadku różnorodności na poziomie genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym,− prezentacja przygotowanych zagadnień według wskazań nauczyciela.Faza podsumowująca:Uczniowie indywidualnie wypełniają karty pracy przygotowane uprzednio dla każdego ucznia. Referują odpowiedzi na poszczególne pytania.Praca domowa:Przeprowadź ocenę stanu różnorodności biologicznej na terenie osiedla, w którym mieszkasz wyróżniając poziom gatunkowy i ekosystemowy.

Komentarz metodycznyPrzedstawiony scenariusz stanowi pierwszy etap realizacji treści nauczanie w IV etapu zakresu podstawowego dotyczącego różnorodności biologicznej i jej zagrożeń [Podstawa programowa z komentarzami s.83.]. Dalsza realizacja celów wymaga zorganizowania wycieczki do ogrodu zoologicznego, botanicznego lub muzeum przyrodniczego w celu poznania problematyki ochrony gatunków ginących.

14 Podstawa programowa przedmiotu Biologia IV etap edukacyjny - poziom podstawowy,›ponadgimnazjalny‹

Załącznik -Karta Pracy1. Podaj charakterystykę pojęcia różnorodność biologiczna.2. Jakie wyróżniamy poziomy biologicznej różnorodności?3. Zapisz, czym charakteryzują się poszczególne poziomy?4. Jakie znaczenie ma różnorodność biologiczna dla życia na Ziemi?5. Jakie są zagrożenia różnorodności biologicznej?6. Gdzie znajduje się najbliższy park narodowy? Jakie rośliny i zwierzęta chronione tam występują? Na czym polega ochrona genetyczna, gatunkowa i ekosystemowa w parku narodowym?

20


Historia15

Temat: Śladami cywilizacji-antropologia historyczna i biologiczna.Miejsce: klasa szkolna

Cele kształcenia-wymagania ogólne:Uczeń:− dostrzega zmienność i dynamikę wydarzeń w dziejach;− dostrzega ciągłość procesów historycznych;− analizuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w kontekście epoki i dostrzega zależności między różnymi dziedzinami życia społecznego;− dostrzega wielość perspektyw badawczych;− dokonuje selekcji i hierarchizacji oraz integruje pozyskane informacje z różnych dziedzin;− tworzy narrację historyczną w ujęciu problemowym.Cele kształcenia-wymagania szczegółowe:Uczeń:− rozumie pojęcia: antropologia, ewolucja, cywilizacja;− analizuje gospodarcze i społeczne następstwa podbojów kolonialnych;− charakteryzuje czynniki sprzyjające rozwojowi badań naukowych;− rozpoznaje największe osiągnięcia nauki i techniki w XIX wieku;− rozpoznaje dorobek kulturowy XIX wieku.Metody:wykład interaktywny, metoda biograficzna, dyskusja.Środki dydaktyczne:przewodnik z wystawy „Człowiek- ewolucja niezwykła”, film edukacyjny, biogramy: Karola Darwina, Alfreda Wallace’a, Karol Darwin - Dziennik podróży

PRZEBIEG ZAJĘĆWprowadzenie:Wprowadzeniem do zajęć jest film edukacyjny „Fascynacja przyrodą Karola Darwina dziennik podróży” oraz przeczytanie, jako zadanie domowe, fragmentu książki Wolfganga Reinharda „Życie po europejsku. Od czasów najdawniejszych do współczesności”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.Faza realizacyjna:1. Historia jako relacja o dziejach: przyrody i społeczeństwa ludzkiego. Należy w tym miejscu podkreślić zmiany w środowisku

na skutek wchłonięcia natury przez kulturę, że człowiek wciąż pośredniczy między dwoma porządkami: światem natury a rzeczywistością kultury.

2. „Dzieckiem ziemi jestem i rozgwieżdżonego nieba” - jak rozumiesz słowa nieznanego autora tekstu greckiego IV w. p.n.e. w kontekście ewolucji form życia w Europie w ujęciu antropologicznym.

Uczniowie dyskutują prezentując swoje przemyślenia i stanowiska. Argumenty zapisują na tablicy.Faza podsumowująca:Na zakończenie zajęć warto odnieść się do ekologii człowieka w znaczeniu relacji człowieka w środowisku XXI w. Na podsumowanie zajęć - wspólne opracowanie wniosków w formie notatki.Zadanie domowe:Uczniowie przeprowadzą wywiady niestandaryzowane z mieszkańcami społeczności lokalnej na temat historii rodziny i miejscowości/dzielnicy. Zakończeniem indywidualnego projektu uczniów jest zorganizowanie konkursu pamiątek rodzinnych i zaprezentowanie na forum tejże społeczności wyników wywiadów ze środowiska lokalnego.

Komentarz metodyczny:Do lekcji uczniowie przygotowali się czytając fragmenty książki Wolfganga Reinharda „Życie po europejsku od czasów najdawniejszych do współczesności”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. Wykorzystanie metody biograficznej ma na celu analizę dokumentów jakimi są zapiski i dzienniki podróży Darwina i Wallace’a, co powinno ułatwić uczniom opis sytuacji i zdarzeń ojców teorii ewolucji. Podczas dyskusji nauczyciel ukierunkowuje uczniów na dostrzeganie związku człowieka z naturą i kulturą. W koncepcji metody biograficznej wyrażonej zdobyciem niestandaryzowanych wypowiedzi badanej społeczności lokalnej przez uczniów, leży próba zrozumienia zasad trwania i rozwoju tej społeczności.ł wystawy „Człowiek- ewolucja niezwykła”, że „człowiek jest zupełnie wyjątkowy i powstał w wyjątkowy sposób”.

15 Podstawa programowa przedmiotu Historia IV etap edukacyjny – poziom rozszerzony

21

Literatura przedmiotu (wybór)

• Adamala K., Sabath K.: Internet www.ewolucja.org.d8.html

• „Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów”, pod red. A. Mencwel, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005;

• „Atlas geograficzny do szkoły podstawowej. Blok przyroda”, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusz Romera S.A. Warszawa -Wrocław, 1999;

• Balerstet J., Sabath K., „Podstawy ewolucjonizmu”, Operon, Gdynia 2001;

• Bielicki T., „Mały słownik antropologiczny”, WP., Warszawa 1976;

• „Czas w kulturze”. Wybór i opracowanie A. Zajączkowski, PIW. Warszawa 1988;

• Darwin K., „Podróż na okręcie Beagle” EGIS, Kraków 2008;

• “Darwin Now”, British Coucil, Warszawa 2008;

• “Edukacja Biologiczna i Środowiskowa”. Innowacje- Inspiracje. Nr 1-2009;

• „Fascynacja przyrodą Karola Darwina - dziennik z podróży”. Film przygotowany przez Pracownię Dydaktyki Biologii z okazji obchodów ROKU DARWINA na Uniwersytecie Warszawskim, 2009;

• Guttman B.S., „Ewolucjonizm. Co warto wiedzieć”. CKA., Gliwice 2008;

• Holak E., Hoppe L., Lewiński W., Lipka I., Ryda-Groborz B., „Biologia - vademecum maturalne”, Operon, Gdynia 2006;

• Internet: http://mpancz.webpark.pl/bioteoallo.php;

• Internet: http://pl.wikipedia.org/wiki/teoria_inteligentnego_projektu;

• Internet: www.ewolucja.org.d8.html;

• Internet: http://kglizard.republika.pl/socjo.htm;

• Internet: http://wikipedia.org/wiki/Karol_Darwin;

• Internet: http://pl.wikipedia.org/wiki/Neodarwinizm;

• Internet: www.Darwin.pan.pl/d2a.html;

• Internet: www.ewolucja.org/d7/d7a1.html;

• Jura Cz., Krzanowska H., „Leksykon biologiczny”, WP., Warszawa 1992;

• Koperski P.: „Współczesne poglądy na teorię ewolucji. Edukacja Biologiczna i Środowiskowa”. Innowacje – Inspiracje. Nr 1/2009;

• Kracik S.: „Kreacjonizm czy ewolucjonizm? Głos w sporze o pochodzenie życia. Edukacja Biologiczna i Środowiskowa”.Innowacje – Inspiracje. Nr 1-2009.Pr. zb.: Organizm człowieka [tłumaczenie z angielskiego] Wyd. Gemini Poland. Bielsko - Biała 1993

• Ryszkiewicz M.: „Wstęp[w] K. Darwin: Podróż na okręcie Beagle”, EGIS Kraków2008;

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, [w]: Dziennik Ustaw z 15 stycznia 2009 r., Nr 4, poz.17;

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 30 sierpnia 2010 r. zmieniające rozporządzenie z 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych. Dziennik Ustaw nr 156, poz. 1046;

• „Tablice biologiczne”. Praca zbiorowa pod red. Mizerski W., Warszawa Adamantan, 2004

• Topolski J., „Świat bez historii”, WP., Warszawa 1976;

• Trząski L.: „Szkolny słownik biologiczny”. Videograf II, Katowice 1999

• Twardowska M., Kucharczyk G., „Słownik Biologia. Słownik szkolny”, Greg, Kraków 2008

• Walosik A., Stankiewicz A., „Słownik terminów z ewolucjonizmu. Edukacja Biologiczna i Środowiskowa”. Innowacje – Inspiracje. Nr 1/2009;

• Wolfgang R., „Życie po europejsku. Od czasów najdawniejszych do współczesności”. Redaktor naukowy: Wojciech Józef Burszta, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009;

• „Zabawy naszych przodków”,J. Dąbrowski, Warszawa 1994;

• Żeber-Dzikowska I., Buchic E., Dymara J.W., Persona A.M., „Biologia-Chemia tablice”, WSiP, Warszawa 2004.

Propozycje tematów projektów dla uczniów

Tytuły projektów, które można zalecić uczniom uzdolnionym – zainteresowanym na podstawie materiałów z wystawy: „Człowiek – ewolucja niezwykła”.• droga człowieka do cywilizacji;• spór o pochodzenie życia;• dzieło Darwina i Wallce’a;• teoria ewolucji i jej znaczenie w rozwoju nauk humanistycznych i biologicznych;• przejawy ewolucji we współczesnym świecie;• czego się dowiedziałeś na wystawie „Człowiek – ewolucja niezwykła” z gry komputerowej „Znajdź mnie”?;• komputeryzacja i sztuczna inteligencja – niezwykła ewolucja człowieka;• jak powstają nowe gatunki- fakty naukowe poznane na wystawie „Człowiek- ewolucja niezwykła”;• wpływ dzieła Karola Darwina „O powstawaniu gatunków” na rozwój teorii ewolucji;• teoria doboru naturalnego w dziełach Darwina i Wallace’a;• ewolucyjne wędrówki człowieka – rodowód;• udowodnij jedno z hase

22

Załącznik 1.

Karta pracy - przedmioty, których używamy do utrzymania czystości

23

Załącznik 2.

Karta pracy – łączenie kropek [gimnastykująca się Karolina]

24

Załącznik 3.

Karta Pracy1. Ustaw na środku ławki globus i wpraw go w powolny ruch obrotowy. Co się dzieje z naszą Ziemią?

Pokaż na globusie oś Ziemi.2. Zgodnie z rysunkiem ustaw lampę i oświetl nią globus. Na której stronie globusa jest jasno?

Co to znaczy, jeśli wyobrazisz sobie, że globus jest Ziemią?3. Przyjrzyj się rysunkowi. Pomoże ci on zrozumieć zjawisko pór roku oraz dnia i nocy.

25

Załącznik 4.

Karty pracy - grupa I i II. Dokonania ludzi około 10 tys. lat temu - 4000 lat temu [w]:Wiesława Sudryk – Fertsch, Bogumiła Olszewska, Scenariusze lekcji dla klasy V, Demart, Wydawnictwa Szkolne PWN 2008

26

Załącznik 5.

Tekst źródłowy nr 1„List Karola Darwina do Asa Gaya z 5-09-1857 r.”, [w:] Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów. Oprac. M. Sobańska- Bonadaruk, S. Lenard, Wydawnictwo Naukowe PWN 1998, s.463-465.

„[…] załączam… ...kopię możliwie najkrótszego streszczenia moich poglądów na to, w jaki sposób Przyroda wytwarza gatunki. Moje przekonanie, że gatunki istotnie podleją zmianom, oparte jest na ogólnych danych z zakresu pokrewieństw, embriologii, organów szczątkowych, przeszłości geologicznej i rozmieszczenia geograficznego istot organicznych.[…] I jest coś wspaniałego w tym, czego może dokonać człowiek stosując zasadę Doboru, to jest wybierając osobniki z jakąś pożądaną cechą, uzyskując od nich potomstwo i stosując ponowny wybór.[…] Człowiek dzięki tej zdolności nagromadzania zmian przystosowuje żywe istoty do swoich potrzeb; można powiedzieć, że wełnę jednej owcy czyni zdatną na dywany, a innej na ubrania itp. […]” „Natura non facit saltum” (natura nie robi skoków. Darwin cytuje sekwencję wypowiedzianą przez Gottfrieda Leibniza)”.

Załącznik 6.

Tekst źródłowy nr 2„Rachunek bankowy w Hamburgu, 1891 r.”

27

Załącznik 7.

Streszczenie wiadomościGatunek [species] - zbiór osobników zarówno żyjących obecnie, jak i wymarłych mających wspólne cechy, dające się odróżnić jako jednostka taksonomiczna. Gatunek stanowią zespoły populacji wzajemnie krzyżujących się osobników, dających płodne potomstwo. Natomiast nie krzyżują się z osobnikami innych gatunków. Osobniki jednego gatunku mają wspólną pulę genową.Specjacja - proces powstawania nowych gatunków. Nowy gatunek może powstać na skutek przekształcenia jednego gatunku w inny: specjacja filetyczna – jednogatunkowa lub rozdzielenia istniejącego gatunku na wiele nowych, jeżeli zmianom tym towarzyszy specjacja właściwa – dywergentna. Wyróżnia się specjację skokową [nagłą – osobniczą] i specjację stopniową [specjację ewolucyjną] polegającą na gromadzeniu się różnic między populacjami. Ze względu na stosunki przestrzenne zachodzące w specjacji stopniowej można ją podzielić na specjację allopatryczną i specjację sympatryczną.Specjacja allopatryczna zachodzi u gatunków w populacjach oddzielonych geograficznie, izolowanych barierami, np. łańcuchami górskimi, morzami, strefami klimatycznymi. Izolacja może powstać w wyniku przemieszczenia się [migracji] grup osobników na nowe tereny np.: wyspy. Każda z izolowanych populacji przystosowuje się do innych warunków środowiska, co prowadzi do powstania różnic genetycznych między populacjami. Jeżeli różnice te uniemożliwiają krzyżowanie się i wydanie płodnego potomstwa, izolowana grupa z czasem może stać się nowym gatunkiem.Specjacja sympatryczna – to proces powstawania gatunków na tym samym obszarze geograficznym. Jej warunkiem jest pojawienie się w obrębie populacji zróżnicowania między grupami osobników. Przyczyną zróżnicowania może być dobór rozrywający. Jeżeli zmianom tym towarzyszy wykształcenie mechanizmów izolacji rozrodczej. Ten typ specjacji występuje zarówno u roślin jak i zwierząt. Przykładem może być powstanie kilkuset gatunków kiełży, występujących na różnej głębokości jeziora Bajkał.Specjacja skokowa – nie wymaga izolacji powodowana jest rozległymi mutacjami chromosomowymi. Głównym powodem może być poliploidyzacja czyli powstawanie osobników o zwiększonej liczbie kompletów chromosomów.

Załącznik 8.

Krzyżówka

Znaczenie wyrazów poziomo w kolejności od 1do 9:1. Drugi wyraz nazwy łacińskiej – człowiek rozumny2. Nauka o człowieku jako gatunku biologicznym3. Ciągły proces rozwoju i przekształcania organizmów4. Przystosowanie5. Ewolucja rozbieżna6. Zasadnicze zmiany ewolucyjne w budowie lub funkcji organizmów7. Oddzielenie, odosobnienie8. Ewolucja zbieżna9. Historia rodowa człowieka i człowiekowatych

1.

1.

3.

3.

6.

6.

2.

2.

4.

4.

7.

7.

5.

5.

8.

8.

9.

9.

28

Załącznik 6. Wykorzystując rysunki przyporządkuj czaszki i stopy do szympansa i człowieka.Wskaż różnice w budowie czaszek i stóp oraz całych szkieletów.p oraz całych szkieletów.

scenariuszeadmzsg.home.pl/news/images/stories/pomysl/scenariusz... · 2010. 12. 1. · 6....

Documents

Transcript of scenariuszeadmzsg.home.pl/news/images/stories/pomysl/scenariusz... · 2010. 12. 1. · 6....