Medycyna Wet. 2008, 64 (8)1026

Praca oryginalna Original paper

Pierwsze doniesienie o wykonaniu cesarskiego ciê-cia u zwierzêcia pojawi³o siê w anglojêzycznej litera-turze w 1839 r. Dotyczy³o ono wykonania tego zabie-gu u dwóch suk przez Johna Fielda (12). Nastêpniew krótkim okresie wykonano takie zabiegi u �wini,krowy i klaczy. Pierwszy znany przypadek cesar-skiego ciêcia u klaczy, zakoñczony powodzeniem,przeprowadzony zosta³ na Wêgrzech przez Lukacsaw 1908 r. (6). Operacja cesarskiego ciêcia od lat prze-prowadzana jest rutynowo na ca³ym �wiecie u wielugatunków zwierz¹t, pozostaj¹c jedyn¹ (wskazaniabezwzglêdne) lub wybran¹ (wskazania wzglêdne)metod¹ rozwi¹zania skomplikowanego porodu. W nie-których o�rodkach referencyjnych, zabieg ten sta³ siênajczê�ciej stosowan¹ technik¹ pomocy porodoweju klaczy (40% wszystkich stosowanych technik po-mocy porodowej), daj¹c najwiêksze szanse prze¿yciarównocze�nie matce i noworodkowi (5).

Celem niniejszej pracy by³a retrospektywna analizawskazañ do zabiegu cesarskiego ciêcia, stosowanychtechnik operacyjnych, jak te¿ przedstawienie rutyno-wego postêpowania pooperacyjnego i najczê�ciej wy-stêpuj¹cych powik³añ na podstawie 25 zabiegów ce-sarskiego ciêcia u klaczy, przeprowadzonych przezautorów zarówno w klinice, jak i w terenie.

Opis przypadkówWykonano ³¹cznie 25 zabiegów cesarskiego ciêcia u kla-

czy. Klacze reprezentowa³y ró¿ne rasy i typy koni. By³y to:jedna klacz czystej krwi arabskiej, dwie klacze szlachetnejpó³krwi, jedna klacz �l¹ska, pozosta³e klacze to konie zim-nokrwiste, typu ciê¿kiego. U wszystkich klaczy podczasbadania po³o¿niczego przeprowadzanego przed porodemstwierdzono obecno�æ p³odów martwych. Najczê�ciej wy-stêpuj¹c¹ przeszkod¹ porodow¹ w�ród opisanych przypad-ków by³y zaburzenia w u³o¿eniu g³owy i koñczyn oraz obec-no�æ zbyt du¿ych p³odów (tab. 1). W�ród innych niepra-wid³owo�ci nale¿y wymieniæ jako rzadziej spotykane: wo-dog³owie oraz ci¹¿ê bli�niacz¹ ze wzajemnie spl¹tanymip³odami. W kilku przypadkach ze wzglêdu na silne ob-kurczenie siê dróg rodnych uniemo¿liwiaj¹ce przeprowa-dzenie pe³nego badania po³o¿niczego lub inne nietypoweproblemy, ostateczne rozpoznanie przyczyny komplikacjiporodowych zosta³o postawione dopiero �ródoperacyjnie.Decyzja o cesarskim ciêciu zapada³a w przypadkach, kie-dy, zdaniem operatora, nie istnia³y inne mo¿liwo�ci roz-wi¹zania porodu lub ryzyko alternatywnej pomocy poro-dowej by³o wy¿sze ni¿ ryzyko zabiegu chirurgicznego.

Na 25 zabiegów 11 wykonano w warunkach klinicznych,pozosta³e operacje przeprowadzone zosta³y w terenie.Wszystkie klacze operowano w pozycji le¿¹cej w znieczu-leniu ogólnym, z³o¿onym.

Cesarskie ciêcie u klaczy� obserwacje kliniczne

MACIEJ WITKOWSKI, SYLWESTER ZAJ¥C,ANDRZEJ BEREZNOWSKI*, ROMAN £UCZAK

Zak³ad Rozrodu i Biotechnologii Zwierz¹t, *Klinika Koni Katedry Nauk KlinicznychWydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159c, 02-776 Warszawa

Witkowski M., Zaj¹c S., Bereznowski A., £uczak R.Caesarian section in mares � clinical observations

Summary23 cases of caesarian sections in mares are presented in the article. 9 mares were operated in the clinic, 14 in

field conditions. In all cases dead fetuses were found during the clinical examination performed before theoperation. 3 mares were operated by the flank approach, 20 operations were carried out by midline incision.In 3 cases it was impossible to perform the incision of the uterus extraperitonealy. In one of these casesoperators were forced to conduct a fetotomy during the operation. In all other mares the incision of the uteruswas carried out extraperitonealy.

From the 23 mares, 2 mares in a very bad condition died the during operation, a third passed away after3 months (for unknown reasons). Other mares survived the operation but the further reproduction historyof these patients is unknown. Among serious postoperative complications were: 2 abdominal hernias and oneserious peritonitis with postpartum laminitis, which left permanent lameness.

An approximately 86% survival rate in mares that underwent caesarian section with dead fetuses beforean operation seems to be a good result. When there is no possibility of transportation of the mare to the clinic,a caesarian section can be carried out successfully in field conditions.

Keywords: caesarian section, mare

Medycyna Wet. 2008, 64 (8) 1027

U 3 klaczy przeprowadzono zabieg z ciêcia w prawejs³abi�nie, u pozosta³ych ciêcie przeprowadzono w linii bia-³ej (tab. 2). O linii ciêcia nie decydowa³y specyficzne wska-zania po³o¿nicze, lecz by³a ona uzale¿niona od preferencjiwykonuj¹cego zabieg w okre�lonych warunkach. W ostat-nich latach autorzy wykonywali ciêcie jamy brzusznej wy-³¹cznie w linii po�rodkowej (ryc. 1, 6). Aby zminimalizo-waæ mo¿liwo�ci zaka¿enia otrzewnej, macicê rutynowonacinano poza jam¹ otrzewnow¹ (ryc. 2), jednak w trzechprzypadkach nie uda³o siê dokonaæ naciêcia w taki sposób,poniewa¿ silne napiêcie �ciany macicy spowodowa³o, ¿ejakiekolwiek próby manipulacji grozi³y jej rozerwaniem.U jednej z klaczy przyczyn¹ takiej sytuacji by³a wspomnia-na wcze�niej ci¹¿a bli�niacza (ryc. 3, 4). W dwóch przy-padkach operatorzy zmuszeni byli wykonaæ �ródoperacyj-n¹ fetotomiê, poniewa¿ trwa³e zniekszta³cenia p³odu unie-mo¿liwia³y jego wydostania z jamy brzusznej w ca³o�ci.

U wszystkich klaczy w trakcie zabiegu usuniêto ³o¿ys-ka. Macicê zaszywano dwoma piêtrami szwu Cushinga,nici¹ wch³anialn¹ o grubo�ci # 1 lub # 2 (ryc. 5). W sytu-

acjach silnego krwawienia z rozciêtej �ciany macicy, w celujego ograniczenia, jako pierwsz¹ warstwê szwów zamyka-

Ryc. 5. Zaszywanie macicy (pierwsza warstwa szwu Cushinga)

Ryc. 1. Nacinanie pow³ok brzusznych w linii po�rodkoweju klaczy podczas zabiegu cesarskiego ciêcia

Ryc. 2. Pozaotrzewnowe nacinanie �ciany macicy

Ryc. 3, 4. Przypadek, w którym operatorzy zmuszeni byli wykonaæ naciêcie macicy w obrêbie jamy otrzewnowej ze wzglêduna obecno�æ zniekszta³conych i wzajemnie spl¹tanych bli�ni¹t. Oba bli�niaki maj¹ zniekszta³cone i zesztywnia³e koñczyny,u jednego z nich dodatkowo wystêpuje puchlina jamy brzusznej (ascites), wygiêcie i zesztywnienie szyi (torticollis) orazzniekszta³cenie ko�ci trzewioczaszki

Medycyna Wet. 2008, 64 (8)1028

j¹cych �cianê macicy zak³adano szew ci¹g³y, przebijaj¹cywszystkie jej warstwy.

Na rutynow¹ opiekê pooperacyjn¹ sk³ada³y siê:� antybiotykoterapia systemowa: stosowano antybioty-

ki o szerokim spektrum dzia³ania (w zale¿no�ci od stanupacjenta, jednak przez okres minimum 7 dni licz¹c od ope-racji),

� podawanie niesterydowych �rodków przeciwzapal-nych: w dniu zabiegu stosowano fluniksynê w celu ograni-czenia stanu zapalnego macicy i w obrêbie operowanychtkanek oraz zahamowania ewentualnej endotoksemii wrazjej konsekwencjami (np. ochwat poporodowy); decyzjao dalszym podawaniu leków z tej grupy zale¿a³a od prze-biegu okresu pooperacyjnego,

� lewarowanie i p³ukanie jamy macicy: rutynowo wy-konywane od 2. dnia licz¹c od dnia operacji; zabiegi po-wtarzane by³y w zale¿no�ci od potrzeb do momentu, a¿ p³ynuzyskiwany z macicy na drodze lewarowania pod wzglê-dem ilo�ci i charakteru przypomina³ naturaln¹ wydzielinê,jaka powinna znajdowaæ siê w macicy w okre�lonym mo-mencie po porodzie,

� kontrola przebiegu inwolucji macicy: w celu zwiêk-szenia kurczliwo�ci macicy oraz wydalania zalegaj¹cychw niej lochii przez 3-4 dni po porodzie podawano 2 razydziennie domiê�niowo oksytocynê w dawce 5-10 j.m.,

� domaciczne wlewy antybiotyku: antybiotyk miejsco-wo stosowano w przypadkach, w których uznano, ¿e wy-dzielina zbieraj¹ca siê w jamie macicy �wiadczy o silnymprocesie zapalnym tego narz¹du; ewentualne wlewy anty-

biotyku stosowano niezale¿nie od antybiotykoterapii pro-wadzonej ogólnie.

Wyniki i omówienieZ 25 operowanych klaczy trzy nie prze¿y³y zabiegu

(dwie z nich operowane w klinice, przyjête w stanieciê¿kim, w�ród nich jedna z pêkniêt¹ wcze�niej maci-c¹, trzecia klacz pad³a na skutek powik³añ anestezjo-logicznych), czwarta klacz pad³a po 3 miesi¹cach odoperacji z niewiadomych przyczyn (brak precyzyjnychdanych), pozosta³e klacze prze¿y³y (84%). Wynik tenzbli¿ony jest do wyników uzyskiwanych przez innychautorów (2, 4, 5, 7, 10).

U znacznej liczby klaczy w okresie pooperacyjnymobserwowano silne obrzêki podbrzusza, czêstym po-wik³aniem by³o równie¿ utrudnione gojenie siê ranypooperacyjnej i czê�ciowe rozchodzenie siê szwu skór-nego, jednak w wiêkszo�ci przypadków nie prowadzi³oto do powa¿niejszych konsekwencji. U dwóch klaczypo operacji dosz³o do powstania przepukliny poope-racyjnej, która w pe³ni uwidoczni³a siê po kilku ty-godniach po operacji. U wiêkszo�ci klaczy po zabieguobserwowano zapalenie macicy ró¿nego stopnia, cho-cia¿ w kilku przypadkach p³yn uzyskiwany w najbli¿-szych dniach po operacji na drodze lewarowania nieró¿ni³ siê od fizjologicznych lochii poporodowych,a klacze nie wykazywa³y ¿adnych objawów intoksy-kacji. U jednej z operowanych klaczy po 5 dniach odzabiegu rozwinê³o siê silne zapalenie otrzewnej, rów-nocze�nie z ostrym ochwatem. U klaczy tej za³o¿onodren i p³ukano jamê otrzewnow¹ p³ynem fizjologicz-nym 1 raz dziennie przez okres tygodnia. Klacz ta po-wróci³a do w³a�ciciela, ochwat pozostawi³ jednak trwa-³e zmiany w uk³adzie ruchu, manifestuj¹ce siê perma-nentn¹ kulawizn¹. Wyst¹pienie ochwatu poporodowe-go obserwowano ³¹cznie z opisanym wcze�niej przy-padkiem u 7 klaczy, przy czym dwukrotnie mia³ onpowa¿ny przebieg.

Tylko w dwóch przypadkach autorzy mieli okazjêbadaæ operowane klacze po kilku miesi¹cach po za-biegu. Stan obu klaczy w badaniu klinicznym oraz ichmacicy podczas kontroli ultrasonograficznej nie wzbu-dza³y zastrze¿eñ, nie s¹ jednak znane efekty ich dal-szego u¿ytkowania w rozrodzie.

Zdecydowan¹ wiêkszo�æ operowanych zwierz¹tstanowi³y konie typu ciê¿kiego. Klacze takie zawszeprzewa¿a³y w�ród pacjentów po³o¿niczych naszej kli-niki, co, jak opisywano wcze�niej (11), wynika zarów-no z du¿ej liczby takich koni w rejonie, predyspozycjitego typu klaczy do komplikacji porodowych orazgorszej opieki lekarsko-weterynaryjnej, jak¹ otoczo-ne s¹ konie tego typu w porównaniu do klaczy ras szla-chetnych.

Fakt, ¿e na 25 operowanych klaczy we wszystkichprzypadkach zdiagnozowano przed operacj¹ martwep³ody, jednoznacznie wskazuje, ¿e klacze przyby³y dokliniki zbyt pó�no. W praktyce, w wiêkszo�ci przy-padków autorzy operowali klacze, u których poród

Ryc. 6. Stan rany pow³ok brzusznych u klaczy w 6 dni powykonaniu cesarskiego ciêcia

Medycyna Wet. 2008, 64 (8) 1029

zacz¹³ siê kilkana�cie godzin wcze�niej. W porówna-niu do wielu gatunków zwierz¹t, u koni poród fizjolo-giczny przebiega szybko. Najbardziej spektakularnaII faza porodu fizjologicznie nie powinna przekraczaæ30-40 minut. Dodatkowo, u klaczy stosunkowo ³atwodochodzi do odklejenia siê ³o¿yska i w przypadku ja-kichkolwiek komplikacji porodowych szybko docho-dzi do uduszenia p³odu. Efektem d³ugiego czasu up³y-waj¹cego od zapocz¹tkowania porodu do udzieleniapomocy jest nie tylko �mieræ noworodka, lecz rów-nie¿ zmniejszenie szans szybkiego powrotu klaczy dozdrowia, operowanej z regu³y w z³ym stanie ogólnym,z atoniczn¹ macic¹ oraz p³odem i ³o¿yskiem z symp-tomami rozk³adu, co prowadzi do zaka¿enia drógrodnych i silnej intoksykacji zwierzêcia. Wszystkiewymienione konsekwencje pó�no przeprowadzanejoperacji dramatycznie zwiêkszaj¹ prawdopodobieñ-stwo wyst¹pienia omówionych wcze�niej komplika-cji pooperacyjnych ze �mierci¹ matki w³¹cznie.

Czêstotliwo�æ wystêpowania przeszkód porodowychuznanych za wskazanie do wykonania zabiegu cesar-skiego ciêcia (tab. 1) by³a odmienna ni¿ faktycznaczêstotliwo�æ wystêpowania takich zaburzeñ jako przy-czyn skomplikowanych porodów (11). Wynika toz faktu, ¿e wiele komplikacji mo¿e byæ rozwi¹zanychmetodami alternatywnymi (przeprowadzenie poroduze zwiêkszon¹ si³¹, repozycja i retrakcja p³odu, feto-tomia). Dobrym przyk³adem mo¿e byæ czterokrotnewskazanie jako przeszkody porodowej obecno�ci zbytdu¿ego p³odu (tab. 1), podczas gdy literatura podaje,¿e problem ten wystêpuje u koni sporadycznie (1).Nale¿y jednak jeszcze raz podkre�liæ, ¿e w�ród naszychpacjentów dominuj¹ klacze zimnokrwiste, u których,zdaniem autorów, problem niestosunków porodowychobserwowany jest znacznie czê�ciej ni¿ u koni innychtypów. Pozosta³e przeszkody porodowe reprezentowa³yw wiêkszo�ci klasyczne wskazania do cesarskiego ciê-cia u klaczy.

Najchêtniej stosowane linie ciêcia �ciany brzuchapodczas wykonywania cesarskiego ciêcia u klaczy to:linia Marcenaca w lewej s³abi�nie przebiegaj¹ca od½ wysoko�ci ostatniego ¿ebra w dó³ i ku ty³owi w kie-runku stawu kolanowego (niektórzy operatorzy prefe-ruj¹ ciêcia po tej stronie, jednak przebiegaj¹ce niecowy¿ej i bardziej pionowo), ciêcie w s³abi�nie prawejz zastrze¿eniem, ¿e obecno�æ po tej stronie jelita �le-pego mo¿e ograniczaæ dostêp do ciê¿arnej macicyzw³aszcza w górnej czê�ci s³abizny, ciêcie w lewej li-nii przypo�rodkowej lub ciêcie po�rodkowe w liniibia³ej, preferowane przez autorów artyku³u (tab. 2).W�ród g³ównych zalet tego ostatniego wymieniæ na-le¿y: szybkie doj�cie do jamy brzusznej przy minimal-nym krwawieniu oraz mo¿liwo�æ ³atwego przed³u¿e-nia ciêcia w zale¿no�ci od potrzeby zarówno do przo-du, jak i ku ty³owi. Zamkniêcie jamy brzusznej z ta-kiego doj�cia jest równie¿ szybsze ni¿ w pozosta³ychprzypadkach. W rezultacie zabieg wykonywany z ta-kiego doj�cia jest mniej czasoch³onny. Po naciêciu

macicy, krwawienie z jej �cian mo¿e byæ tak silne, ¿estaje siê niebezpieczne dla klaczy. W takich przypad-kach niektórzy autorzy zalecaj¹ obszycie brzegów ranymacicy szwem na okrêtkê, nici¹ o grubo�ci #0, lub #1(9). W opisywanych przez nas przypadkach nigdy nieobserwowali�my tak masywnego krwawienia, aby za-istnia³a konieczno�æ takiego postêpowania, jednak kil-kakrotnie w celu jego ograniczenia, jako pierwsz¹warstwê szwów zamykaj¹cych �cianê macicy zak³a-dano szew ci¹g³y, przebijaj¹cy ca³¹ jej grubo�æ.

Jak zaznaczono wcze�niej, ³o¿yska zosta³y odjêteu wszystkich klaczy w trakcie zabiegu. Postêpowanietakie nie jest obligatoryjne, poniewa¿ b³ony p³odowemog¹ byæ równie¿ usuniête z dróg rodnych klaczyw kilka godzin po operacji. W opisanych przypadkachg³ównym czynnikiem decyduj¹cym o �ródoperacyjnymusuwaniu ³o¿yska by³ czas, jaki up³ywa³ od rozpoczê-cia porodu do momentu wykonywania zabiegu, copowodowa³o, ¿e pozostaj¹ce w drogach rodnych b³o-ny p³odowe stawa³y siê coraz powa¿niejszym �ród³emintoksykacji. Nale¿y pamiêtaæ jednak, ¿e �ródopera-

Obja�nienie: * � ciêcia wykonano w ten sposób z konieczno�ci

Tab. 2. Technika oraz wyniki cesarskiego ciêcia u klaczy

wógeibazabzciL 52

hcynzsuzrbko³wopaicêicainiL 22awokdor�opainiL3anziba³sawarP

ycicameicêicaN 22owonwezrtoazoP*3owonwezrtodór�

æ�onlawy¿ezrP 52/12%48

enjycarepoopaina³kiwoP2hcynzsuzrbko³wopanilkupezrP

7ywodoropoptawhcO1ewotawhcoopynaimze³awrT

abzciLyzcalk

awodoropadokzsezrP

5 )wógêrkmeineinwytzsezzeintork-2mytw(ywo³geicêiniwaZ

5 udo³pnyzcñokezcrukyzrpi/bulejcamrofede³awrT

4 dó³py¿udazeindêlgzwzeB

2 ycicamikjyzseicrawzorenzcetatsodeiN

2 enzcezrpopeine¿o³oP

2 ewordoibeicrapazennortsubO

1 eiwo³godoW

1 ilB � )imanyzcñokimy³ainwytzsezz,enatalpsopeinmejazw(ikain

1 �aspogec¹zdeisawatsoP�

1 ycicamtêrksytiwok³aC

1 ycicameicêigazenlyt-owoteibzrgoD

* *5 êisogec¹ja¿u³dezrpeiwtspêtsanwycicamzcruksynzcytsapSêimototefbulêjckartske,êjcyzoperyc¹jaiwil¿omeinu,udorop

Obja�nienie: * � skutek przed³u¿onego porodu spowodowanegopierwotn¹, wymienion¹ wcze�niej w tabeli przeszkod¹ porodow¹

Tab. 1. Przeszkody porodowe u klaczy, przy których podjêtodecyzjê o wykonaniu cesarskiego ciêcia

Medycyna Wet. 2008, 64 (8)1030

cyjna ewakuacja b³on p³odowych z macicy wyd³u¿aczas zabiegu oraz zwiêksza ryzyko zaka¿enia polaoperacyjnego. Z tych wzglêdów nale¿y ka¿dorazowooceniæ konkretny przypadek, podejmuj¹c indywidual-nie decyzjê, czy odejmowaæ ³o¿ysko, czy te¿ je pozo-stawiæ w jamie macicy.

Problemy z³ego gojenia siê rany pooperacyjnej czyzapalenia otrzewnej s¹ czêsto wynikiem zanieczysz-czenia pola operacyjnego w trakcie zabiegu. Opisuj¹ctechnikê zabiegów, autorzy zaakcentowali, jak wielk¹wagê przywi¹zywali do pozaotrzewnowego naciêciamacicy. Mimo zachowywania wspomnianych �rodkówostro¿no�ci zabieg cesarskiego ciêcia, szczególniew przypadku p³odów martwych, niesie ze sob¹ wyj¹t-kowo wysokie ryzyko zaka¿enia. Skrajnym przypad-kiem by³y opisane sytuacje, w których operatorzyzmuszeni byli nacinaæ �cianê macicy w obrêbie jamyotrzewnowej klaczy. Z wymienionych wzglêdóww przypadku cesarskiego ciêcia zawsze nale¿y liczyæsiê z powik³aniami zwi¹zanymi z zaka¿eniem ranyi jamy otrzewnej. W przypadkach silnego jej zanie-czyszczenia nale¿y rozwa¿yæ za³o¿enie drenu umo¿li-wiaj¹ce regularne jej przep³ukiwanie.

Wyst¹pienie powik³añ po zabiegu cesarskiego ciê-cia nale¿y rozpatrywaæ jako konsekwencjê wielu czyn-ników, z których ka¿dy z osobna lub wszystkie razemmog¹ okazaæ siê decyduj¹ce dla przebiegu okresu po-operacyjnego. W�ród nich za najwa¿niejsze nale¿yuznaæ: czas up³ywaj¹cy od wyst¹pienia komplikacjiporodowych do zabiegu, rodzaj komplikacji porodo-wej, stan p³odu, wód p³odowych i ³o¿yska, a co za tymidzie � rodzaj drobnoustrojów i toksyn wystêpuj¹cychw zawarto�ci macicy, przebieg operacji, odporno�æosobnicz¹ operowanego zwierzêcia, zastosowanie utra-fionej antybiotykoterapii itd.

PodsumowaniePrze¿ycie klaczy po zabiegu cesarskiego ciêcia nie

powinno byæ jedynym celem, jaki postawiony jestprzed operatorem. Nale¿y d¹¿yæ do zminimalizowa-nia odsetka powik³añ u operowanych klaczy, a zaca³kowicie udany uwa¿aæ taki zabieg, który doprowa-dzi do pe³nego przywrócenia zdolno�ci rozrodczychklaczy.

Analizuj¹c opisane przypadki widaæ, ¿e wyj¹tkowowiele do zrobienia pozostaje w kwestii dotycz¹cej cza-su, jaki up³ywa od wyst¹pienia powik³añ porodowychdo momentu operowania klaczy. Szacuje siê, ¿e ka¿de10 minut przed³u¿enia II fazy porodu zwiêksza o 10%ryzyko �mierci p³odu podczas porodu i o 16% po uro-dzeniu (2, 8). Z kolei inne dane pokazuj¹, ¿e w trud-nych porodach, gdzie II faza przed³u¿ona by³a do300-360 min., rodzi³o siê 11% ¿ywych p³odów, a prze-¿ywa³o jedynie 5% (3). Zapewnienie skutecznej po-mocy porodowej do 90 minut od rozpoczêcia II fazyporodu zapewni³o prze¿ywalno�æ �rebi¹t na poziomie83-95% (2, 5). W tym kontek�cie szczególny obowi¹-zek spoczywa na tych lekarzach weterynarii, którzy

maj¹ bezpo�rednio pod swoj¹ opiek¹ klacze ciê¿arne.Scenariusz ewentualnej pomocy rodz¹cej klaczy (w tymtransportu do kliniki) powinien byæ przygotowanya priori, przed pojawieniem siê problemu. Klacze,u których istnieje uzasadnione podejrzenie wyst¹pie-nia komplikacji porodowych powinny rodziæ w wa-runkach umo¿liwiaj¹cych natychmiastowe przeprowa-dzenie cesarskiego ciecia.

Spo�ród wymienionych klasycznych linii cesarskie-go ciêcia, doj�cie poprzez naciêcie linii bia³ej, zewzglêdu na liczne, wymienione wcze�niej zalety, za-s³uguje na szczególne polecenie, bez wzglêdu na to,czy zabieg wykonywany jest w warunkach klinicznych,czy w terenie. Niechêæ wielu praktyków do wykony-wania zabiegu z takiego doj�cia w terenie jest, zda-niem autorów, nieuzasadniona.

Wykonuj¹c cesarskie ciêcie, operator powinien byæprzygotowany do wykonania �ródoperacyjnej feto-tomii, poniewa¿ w skrajnych przypadkach, pomimowykonanej laparotomii, wydobycie p³odu w ca³o�cibêdzie skrajnie trudne lub wrêcz niemo¿liwe.

Warto zwróciæ uwagê na wysok¹ prze¿ywalno�æklaczy w przypadku przedstawionych zabiegów, po-mimo ¿e znaczna czê�æ operacji wykonywana by³aw warunkach terenowych. W zwi¹zku z tym nasuwasiê wniosek, ¿e w przypadku braku mo¿liwo�ci trans-portu klaczy nale¿y bezzw³ocznie podj¹æ decyzjê o wy-konaniu tego zabiegu na miejscu.

Pi�miennictwo1.Allen W. R., Wilsher S., Turnubull I.: Influence of maternal size on placental,

fetal and postnatal growth in the horse. J. Anim. Reprod. 2002, 123, 445--453.

2.Emberston R. M.: Dystocia and cesarean section: the importance of durationand good judgement. Equine Vet. J. 1999, 31, 179-180.

3.Freeman B. E., Hageford L. I., Scheeffer D., Lock T. F., Sertich P. L.,Beker G. J., Vaala W. E., Johnston J. K.: Cesarean section and other methodsfor assisted delivery: Comparison of effect on mare mortality and complica-tions. Equine Vet. J. 1999, 31, 203-207.

4.Juzwiak J. J., Sloan D. E., Santschi E. M., Mole H. D.: Cesarean sectionin 19 mares. Results and postoperative fertility. Vet. Surg. 1990, 19, 50-52.

5.Lynch J. L., Dallap B. L., Johnston J. K., Palmer J. E., Sertich P. L.,Boston R., Wilkins P. A.: Retrospective study of dystocia in mares of a ref-feral hospital. Equine Vet. J. 2007, 39, 37-41.

6.Roberts S. J.: Veterinary obstetrics and genital diseases. Ithaca New York1971, s. 262.

7.Vandeplassche M. M.: Obstetrician�s view of the physiology of equine partu-rition and dystocia. Equine Vet. J. 1980, 12, 45-48.

8.Vandeplassche M. M.: The pathogenesis of dystocia and fetal malformationin the horse. J. Rep. Feril. Suppl. 1987, 35, 547-552.

9.Vandeplassche M., Paredis F., Bouters R.: Techniques, results and indica-tions for cesarian section in the horse. Wien. Tierärztl. Monatschr. 1962, 49,1, 48.

10.Watkins J. P.: Elective cesarean sections in mares. J. Am. Vet. Med. Assoc.1990, 197, 1639-1645.

11.Witkowski M., Zaj¹c S., £uczak R.: Przyczyny oraz metody rozwi¹zywaniaskomplikowanych porodów u klaczy. Medycyna Wet. 2002, 58, 124-126.

12.Wright J. G.: Further observations on cesarean section in the bovine. Comp.Path. Therap. 1953, 63, 3, s. 211.

Adres autora: dr Maciej Witkowski, ul. Wañkowicza 5B m. 80, 02-796Warszawa; e-mail: maciej_witkowski@sggw.pl