1. Tytuł

1

Spis treści

1

Spis treści

2

Szkice z dziejów ALIJI BET nielegalnej imigracji żydowskiej

ARTUR PATEKARTUR PATEK

AvalonKraków 2009

Sketches of the history of ALIYAH BETillegal Jewish immigration

Spis treści

3

Szkice z dziejów ALIJI BET nielegalnej imigracji żydowskiej

ARTUR PATEKARTUR PATEK

AvalonKraków 2009

Sketches of the history of ALIYAH BETillegal Jewish immigration

Spis treści

4

Książka dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński

Recenzenciprof. dr hab. Michał Pułaskidr hab. Janusz Józef Węc

RedakcjaAgata Sularz

Skład i opracowanie typograficzneZakład Usługowy PRIM s.c.

Projekt okładki i stron tytułowychAndrzej Najder

Copyright by Artur Patek, Kraków 2009wydanie I

ISBN 978 83 7730 974 2

Z a m ó w i e n i a p r z y j m u j e

Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j.ul. Fiołkowa 4/13; 31-457 Kraków

tel. +48 606 750 749zamowienia@wydawnictwoAVALON.pl

www.wydawnictwoAVALON.pl

http://www.wydawnictwoAVALON.pl

Spis treści

5

Spis treści

Ważniejsze skróty .......................................................................... 9

Wstęp ............................................................................................. 11

Rozdział I: „Stary — nowy kraj” .................................................. 251. Kontekst ................................................................................ 252. Ku „pax britannica” .............................................................. 323. Węzeł gordyjski ...................................................................... 364. Jiszuw .................................................................................... 475. Polaryzacja ............................................................................. 51

Rozdział II: Imigracja nielegalna czy niezależna? ....................... 611. Spór o terminologię ............................................................... 612. Bez sformalizowanych ram ................................................... 643. Stanowisko liderów jiszuwu ................................................. 684. Pierwszy transport ................................................................ 725. Ha’apala rewizjonistyczna .................................................... 756. „Dla Żydów świat dzieli się na dwa miejsca...” .................... 817. „Af al pi” ................................................................................ 888. Rozdział polski ...................................................................... 93

Rozdział III: W przededniu wojny ................................................ 1111. Mossad — „morski departament Hagany” .......................... 1112. „Współpraca wrogów o wspólnym interesie” ....................... 1243. „Imigracja jest dzisiaj kwestią życia i śmierci” ................... 1334. Intensyfikacja aliji bet .......................................................... 1395. Stanowisko Wielkiej Brytanii i głos strony arabskiej .......... 152

Spis treści

6

Rozdział IV: W cieniu „Białej Księgi” .......................................... 1631. Realia czasu wojny ................................................................ 1632. Przez „zieloną granicę” ........................................................ 1733. Z armii Andersa ..................................................................... 1774. „Jedyna alternatywa to utrzymanie dotychczasowych

procedur” ............................................................................... 181

Rozdział V: Atlantic — Mauritius ................................................ 1931. Odyseja pasażerów „Atlantica” ............................................ 1932. „Patria” .................................................................................. 1973. Deportacja na Mauritius ....................................................... 2034. Pięć lat zesłania ..................................................................... 206

Rozdział VI: „Gdyby wrota Palestyny były otwarte...” ............... 2211. Grupa Kladovo ...................................................................... 2212. Sprawa „Dariena II” ............................................................. 2263. Katastrofy na morzu („Pencho” i „Salvador”) .................... 2304. Tragedia „Strumy” ............................................................... 236

Rozdział VII: „Jedyny szlak ocalenia” ......................................... 2571. Koncesje Londynu ................................................................. 2572. Z Rumunią i Turcją w tle ...................................................... 2603. Zatonięcie „Mefkury” ........................................................... 2724. Nadejście ZSRR ..................................................................... 2785. Początki Brichy ..................................................................... 2836. Zamiast podsumowania ........................................................ 287

Uwagi końcowe ............................................................................. 289

Aneks ............................................................................................. 2951. Imigracja żydowska do Palestyny w latach 1934–1948 ....... 2952. Nielegalna imigracja do Palestyny w świetle oficjalnych

statystyk mandatariusza (1935–1945) ................................. 2963. Morskie transporty aliji bet zorganizowanew latach

1934–1944 .............................................................................. 2964. Natan Alterman, Song of the „illegal” immigration .......... 302

Słowniczek ..................................................................................... 303

Spis treści

7

Dokumenty .................................................................................... 309Wykaz dokumentów .................................................................. 3091. Pismo Konsula Generalnego RP w Tel Awiwie

dr. Bernarda Hausnera do Departamentu Konsularnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawiew sprawie nielegalnej „emigracji turystycznej” Żydówdo Palestyny, 28 października 1933 r. ......................................................... 311

2. Pismo Foreign Office do przedstawicieli Wielkiej Brytanii w Kairze, Bagdadzie i Dżiddzie; Londyn, 7 maja 1939 r. .... 318

3. Pismo Władysława Żyborskiego, dyrektora Departamentu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, do urzędów wojewódzkich w sprawie tzw. emigracji turystycznej; Warszawa, 15 czerwca 1939 r. ........................ 321

4. Pismo Wysokiego Komisarza Palestyny sir Harolda MacMichaela do ministra kolonii Malcolma MacDonalda w sprawie ostrzelania statku „Tiger Hill”, 3 września 1939 r. ................................................................. 324

5. Jewish illegal immigration into Palestine(Memorandum prepared jointly by the Foreign Office and Colonial Office. December 1939–January 1940) ............................................ 326

6. Translation of Report on Treatment of two Jewish Refugees at Athlit Camp (2 IV 1940 r.) ................................ 333

7. [Moshe Shertok], Minute of the interview with H.E. the High Commissioner Sir Harold McMichael, on Wednesday, November 27th, 1940 .................................... 335

8. Pismo ministra kolonii Roberta Gascoyne–Cecila, wicehrabiego Cranborne, do Berla Lockera z Agencji Żydowskiej, 22 maja 1942 r. (kopia) ..................................... 342

9. Report of the sinking of the M/V „Merkure” (9 IX 1944) ... 34510. ..The case of the Mauritius deportees (A Report prepared

on the basis of evidence from an ex–detainee). London, December 1944 ....................................................... 352

Bibliografia selektywna ................................................................ 369

Summary ....................................................................................... 413

Wykaz tabel ................................................................................... 417

Spis treści

8

Wykaz map .................................................................................... 419

Spis ilustracji ................................................................................. 421

Indeks osób .................................................................................... 427

Indeksgeograficzno–rzeczowy ...................................................... 439

Ważniejsze skróty

9

Ważniejsze skróty

AAN — Archiwum Akt Nowych w WarszawieADM — Admiralty (Admiralicja)CINM — Clandestine Immigration and Naval Museum w HajfieCmd.— Command paper (dokument rządu brytyjskiego przedłożo

ny Parlamentowi)CO — Colonial OfficeCZA — Central Zionist Archives w JerozolimieDDSG — Deutsche Donau Schiffahrtgesellschaft (Niemieckie Towa

rzystwo Żeglugi Dunajskiej)DGFP — Documents on German Foreign Policy 1918–1945dok. — dokumentFO — Foreign OfficeFRUS — Foreign Relations of the United States. Diplomatic Pa-

persHMG — His Majesty’s Government (Rząd Jego Królewskiej Mości)IPMGS — Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Lon

dynieJNUL — Jewish National and University Library w JerozolimieJOINT — American Jewish Joint Distribution CommitteeKGPP — Komenda Główna Policji Państwowejkol. — kolumna (szpalta)Mapai — Mifleget Poalej Erec Israel (Partia Robotników Kraju Izra

ela)Mapam — Mifleget Poalim Meuhedet (Zjednoczona Partia Robot

nicza)M.P. — Member of Parliament (członek brytyjskiego parlamentu)

Ważniejsze skróty

10

M/S — motor ship (statek motorowy)MSW — Ministerstwo Spraw WojskowychMSZ — Ministerstwo Spraw ZagranicznychNKWD — Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł (Ludowy Komi

sariat Spraw Wewnętrznych)NOS — Nowa Organizacja SyjonistycznaRHL — Rhodes House Library w OksfordzieRP — Rzeczpospolita PolskaS. of S. — Secretary of State (sekretarz stanu)TNA — The National Archives w LondynieYVA — Yad Vashem Archives w JerozolimieZAM — The Zionist Association in MauritiusZSRR — Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Wstęp

11

Wstęp

Alija bet, czyli zorganizowana nielegalna imigracja Żydów do Palestyny, terytorium mandatowego Wielkiej Brytanii, była jedną z najbardziej skutecznych metod walki ruchu syjonistycznego o suwerenny Izrael. O jej powodzeniu zadecydowało to, że rezygnowała z aktów przemocy na rzecz konkretnych działań politycznych i propagandowych. Z jednej strony stanowiła wyraz pragnień diaspory powrotu do Ziemi Obiecanej, z drugiej była reakcją na politykę Wielkiej Brytanii, która w ciągu niespełna dwudziestu lat sprawowania nad Palestyną mandatu przeszła znamienną ewolucję: od pełnego poparcia idei „żydowskiej siedziby narodowej” (Deklaracja Balfoura, 1917 r.), poprzez koncepcję jej spowolnienia („Biała Księga” Passfielda, 1930 r.), po faktyczne wycofanie się z dalszych działań na jej rzecz („Biała Księga” MacDonalda, 1939 r.). Alija bet stała się częścią świadomości zbiorowej Żydów. Rzeczywisty wymiar nadali jej nie tyle może sami organizatorzy (nie umniejszając w niczym ich roli), co kształtowany przez tradycję i religię swoisty bagaż dający imigrantom, owym patriotom nieistniejącego jeszcze państwa, poczucie wspólnego losu.

Alija bet jest terminem wywodzącym się z języka hebrajskiego. Alija, czyli napływ Żydów do Palestyny (od 1948 r. do Izraela), w dosłownym tłumaczeniu na język polski oznacza każdą czynność lub zjawisko, w którym coś staje się wyższe niż uprzednio (np. wzrost temperatury, wznoszenie się, awans w pracy itp.). Wielu religijnych Żydów wierzyło, że opuszczając diasporę, w sensie mistycznym wznosili się niejako ponad swój dotychczasowy stan i zbliżali ku doskonałości. Pojęcie aliji jako moralnego udoskonalenia się i spełnienia ideału przejmie również ideologia syjonistyczna. „Bet” jest drugą literą

Wstęp

12

alfabetu hebrajskiego i w zestawieniu ze słowem „alija” nadaje mu sens działania tajnego, nielegalnego1.

Imigrantów przybyłych tą drogą nazywano „ma’apilim”. Określenie to pochodzi od hebrajskiego słowa „ha’apala” — wytrwałe wznoszenie się, wspinanie przy użyciu wysiłku lub przezwyciężaniu trudności. W kontekście żydowskiej imigracji „ha’apala” jest określeniem używanym specyficznie dla nielegalnych form napływu w okresie brytyjskiego mandatu, jako związanych z wysiłkiem i przeszkodami. Obydwa pojęcia, „alija bet” i „ha’apala”, stosowano zamiennie i obydwa mieściły się w ramach pojęcia szerszego — „alija”, oznaczającego każdą imigrację do Erec Israel2.

Niniejsza rozprawa w założeniu stanowi pierwszą część obliczonej na dwa tomy monografii i jest próbą syntezy aliji bet i wyjaśnienia fenomenu, w jaki sposób niewielki ruch, bez odpowiednich kadr i zaplecza, w ciągu zaledwie kilku lat przekształcił się w polityczną siłę, która odegrała znaczącą rolę w utworzeniu żydowskiej państwowości. Ramy chronologiczne pracy wyznaczają z jednej strony zorganizowanie pierwszego morskiego transportu aliji bet, który obrał kurs na Palestynę (statek „Velos”, 1934 r.), z drugiej koniec wojny i Holokaustu. Przygotowywany kolejny tom skoncentruje się na okresie powojennym, a cezurą końcową będzie proklamowanie państwa Izrael w maju 1948 r. oraz likwidacja w styczniu roku następnego znajdujących się na Cyprze brytyjskich obozów dla nielegalnych imigrantów żydowskich. Ich zwinięcie i uwolnienie internowanych tam osób ostatecznie zakończyło epokę aliji bet do Erec Israel.

Rozprawa ma układ chronologiczno–problemowy. Rozdział wprowadzający, o charakterze antecedencyjnym, jest próbą wyjaśnienia skomplikowanych realiów bliskowschodnich, ze szczególnym uwzględnieniem uwarunkowań problemu palestyńskiego w okresie mandatowym. Nielegalna imigracja była bowiem integralną częścią

1 New Encyclopedia of Zionism and Israel, vol. 1, ed. G. Wigoder, London–Toronto 1994, s. 48; Aliyah Bet [w:] Holocaust Encyclopedia (internet — http://www.ushmm.org/wlc/en/); Nowy leksykon judaistyczny, pod red. J.H. Schoepsa, Warszawa 2007, s. 39 (tłumaczenie wyd. niemieckiego: Neues Lexikon des Juden-tums, Gütersloh 2000).

2 M. Syrkin, Blessed is the Match. The Story of Jewish Resistance, Philadelphia 1947, s. 310; Encyclopaedia Judaica, 4th ed., Jerusalem 1978, vol. 8, kol. 1248 (hasło Illegal Immigration); Ha’apala [w:] Wikipedia. The Free Encyclopedia (http://en.wikipedia.org/wiki/Aliya_Beth). Termin „ha’apala” używany jest dzisiaj m.in. także w kontekście wspinania się na górę lub dojścia do finału w turnieju, por. ang. climbing, struggling up. Inf. Rity Fink z Jerozolimy (29 V 2007 r.).

http://www.ushmm.org/wlc/en/)http://www.ushmm.org/wlc/en/)http://en.wikipedia.org/wiki/Aliya_Beth

Wstęp

13

tego układu, a wiele zjawisk ją kształtujących miało źródła w latach poprzednich. Tu też znalazło się miejsce na przedstawienie szerszego współczesnego kontekstu, by wspomnieć raport Komisji Królewskiej lorda Peela (1937 r.) czy Białą Księgę MacDonalda (1939 r.). Bez ich uwzględnienia właśnie tutaj zrozumienie tła towarzyszącego ha’apali byłoby utrudnione. Rekonstruując dzieje „imigracji typu B”, starano się osobno potraktować okoliczności jej zaistnienia i pierwsze lata aktywności, które z różnych powodów upływały ze zmiennym powodzeniem. Warto zauważyć, że alija bet nie od razu zyskała poparcie ze strony Agencji Żydowskiej i kierownictwa jiszuwu, a początkowo w tę formę napływu Żydów do Palestyny bardziej angażowali się ich ideowi przeciwnicy z Nowej Organizacji Syjonistycznej (syjoniści–rewizjoniści).

W odniesieniu do okresu drugiej wojny światowej próbowano zastanowić się, jaki wpływ na nielegalną imigrację miały wydarzenia wojenne, a jaki nałożone przez mandatariusza poważne ograniczenia w napływie Żydów do Palestyny. Ograniczenia te były tym boleśniejsze, że przypadły na okres Holokaustu w Europie. Dramat powiększały katastrofy wielu morskich transportów, które wraz z uchodźcami tonęły na pełnym morzu. Do zbiorowej pamięci Żydów przeszła tragedia „Strumy” (luty 1942 r.). Statek ten zatonął u wybrzeży Turcji, gdyż żaden kraj nie chciał przyjść imigrantom z pomocą. O tym, że okoliczności nie układały się dla aliji bet korzystnie, przekonywały również losy półtoratysięcznej rzeszy niedoszłych imigrantów, którzy zamiast w Palestynie znaleźli się na odległym Mauritiusie, dokąd w grudniu 1940 r. deportowały ich władze brytyjskie i gdzie przebywali aż do zakończenia wojny. Każdej z tych spraw poświęcono osobną uwagę.

Wiele miejsca w naszych rozważaniach zajęła kwestia stanowiska Wielkiej Brytanii wobec spraw palestyńskich i żydowskiej imigracji do mandatu. Bliski Wschód odgrywał bowiem w strategii Londynu rolę wyjątkową. Bez zrozumienia uwarunkowań kształtujących bliskowschodnią (i palestyńską) politykę Wielkiej Brytanii na pewno byłoby trudno pojąć istotę aliji bet. Tak samo nie sposób zrozumieć tego zjawiska bez uświadomienia sobie, czym była dla Żydów idea Erec Israel i pragnienie powrotu do biblijnej Ziemi Obiecanej. Na to z kolei nakładał się całokształt spraw związanych z położeniem ludności żydowskiej w krajach diaspory oraz doświadczenie Holokaustu. Równie duży ciężar gatunkowy miało stanowisko Arabów, których aspiracji i systemu wartości i Żydzi, i Brytyjczycy (i cały świat

Wstęp

14

Zachodu) wyraźnie nie doceniali. Wątek arabski, w różnym kontekście i z różnym natężeniem, towarzyszył nielegalnej imigracji Żydów właściwie przez cały czas.

Kreśląc dzieje ha’apali nie można było pominąć wątku polskiego. Wśród nielegalnych imigrantów przybysze z II Rzeczypospolitej stanowili znaczący procent, a władze polskie nieoficjalnie wspierały tę tzw. emigrację turystyczną, w szczególności organizowaną przez syjonistów–rewizjonistów, ale nie tylko.

Zasadnicze kwestie, jakie nasuwały się przy analizie tych wszystkich zagadnień, dotyczyły uwarunkowań aliji bet — wewnętrznych, kształtowanych w obrębie społeczności żydowskiej, i zewnętrznych — związanych ze sprawami, na które Żydzi nie mieli wpływu. Kto nadawał jej ton? Co motywowało organizatorów tego przedsięwzięcia, a co jego uczestników? Czy cele te były wspólne i takie same przez cały czas, czy może zmieniały się w zależności od okresu? W jaki sposób alija bet oddziaływała na palestyńską politykę Wielkiej Brytanii i jej stosunek do jiszuwu przed wojną i w jej trakcie? Jaką rolę alija bet odegrała w procesie tworzenia państwa żydowskiego? Wreszcie — co zadecydowało o tym, że nielegalna imigracja stała się częścią zbiorowej świadomości Żydów?

Rozprawę zamyka aneks. Znalazły się w nim m.in. zestawienie morskich transportów aliji bet oraz niepublikowane dotąd materiały źródłowe z archiwów brytyjskich, izraelskich i polskich.

Nielegalna imigracja żydowska do Palestyny w okresie mandatowym cieszy się sporym zainteresowaniem nie tylko historiografii. Alija bet inspirowała także pisarzy, ludzi sztuki i polityków. W tej sytuacji dziwić musi brak, jak dotąd, naukowej próby całościowego spojrzenia na to zjawisko, od jego zarania po utworzenie państwa izraelskiego. Stąd zamysł niniejszej monografii.

Istniejąca literatura przedmiotu jest zróżnicowana, tak jeśli chodzi o wartość, jak i cele, które przyświecały poszczególnym autorom. Ogólnej charakterystyki tej historiografii dokonała izraelska badaczka Dalia Ofer w interesującym szkicu The Historiography of Aliyah Bet (1988)3.

Duże znaczenie dla zrozumienia fenomenu aliji bet, a zwłaszcza jej strony psychologicznej, ma na pewno literatura pamiętnikarska,

3 Szkic ukazał się w pracy zbiorowej The Historiography of the Holocaust Period (eds. Y. Gutman, G. Greif, Jerusalem 1988, s. 585–607). Pełny opis bibliograficzny prac wspominanych we wstępie zamieszczamy w bibliografii na końcu niniejszej rozprawy.

Wstęp

15

w pierwszym rzędzie wspomnienia organizatorów nielegalnej imigracji oraz samych imigrantów. Wśród pierwszych wymienić trzeba m.in. pamiętniki Ruth Aliav–Klueger, Szaula Avigura, Ehuda Avriela, Jehudy Braginskiego, Ludmiły Epstein, Barucha Konfino, Muni Mardora i Wilhelma Perla. Relacje drugich znaleźć można m.in. w opracowanej przez Shimona Rubinsteina i wydanej przez niego własnym sumptem pracy Personal Tragedies as a Reflection to a Great Trage-dy Called Struma (Jerusalem 2003; także w wersji dostępnej w sieci internet). Warto również zajrzeć do wspomnień prezydenta Izraela Chaima Weizmanna, premiera Dawida Ben Guriona czy późniejszego wieloletniego burmistrza Jerozolimy Teddy Kolleka. Wszystkie te publikacje mają swoją wartość jako świadectwo „z pierwszej ręki” — bezpośrednich uczestników, ale ich wiarygodność nie zawsze jest stuprocentowa, choćby z tego względu, że były ogłaszane po latach i jako takie mogły odbijać późniejsze doświadczenia autora, a także jego polityczne i ideologiczne zapatrywania (w przypadku Perla bardzo wyraźne).

Pierwsze próby refleksji nad aliją bet, o charakterze syntezy, wyszły spod pióra Jona i Davida Kimche’ów (The Secret Roads. The „Il-legal” Migration of a People, 1938–1948, London 1954), Brachy Habas (Portzei ha–shearim. Sipur korotehah shel Aliyah Bet, Tel Aviv 1957; wyd. ang. The Gate Breakers, New York–London 1963) oraz Chaima Lazara–Litaia (Af–‘al–pi. Sefer Aliyah Bet, Tel Aviv 1957). Prace te mają charakter publicystyczny, a ich główną podstawą źródłową były relacje żyjących świadków wydarzeń. Widać osobisty stosunek autorów — ludzi wprawdzie bezpośrednio niezaangażowanych w aliję bet, ale wyraźnie poruszonych jej działalnością. Daje się to zauważyć m.in. w doborze argumentacji, opisie wypadków czy charakterystyce postaci. Przy lekturze książek Habas i Lazara–Litaia niekiedy można nawet odnieść wrażenie, że piszą o zupełnie różnych sprawach. Skądinąd Kimche i Habas ujmowali problem z pozycji ściśle syjonistycznych, Lazar–Litai prezentował zaś racje ruchu rewizjonistycznego.

Badania naukowe nad nielegalną imigracją żydowską do Palestyny ożywiły się dopiero w dwóch ostatnich dekadach XX stulecia, gdy stał się możliwy dostęp do zbiorów archiwalnych w Izraelu, Wielkiej Brytanii i USA, a dystans czasowy ułatwił obiektywną analizę. Wśród ogłoszonych monografii na plan pierwszy wysuwa się książka Dalii Ofer (Escaping the Holocaust. Illegal Immigration to the Land of Israel, 1939–1944, New York 1990) oraz koncentrujące się już na

Wstęp

16

okresie powojennym prace Ze’eva Veni Hadariego, skądinąd działacza aliji bet (Second Exodus. The Full Story of Jewish Illegal Immigra-tion to Palestine, 1945–1948, London 1991) i Idith Zertal (From Ca-tastrophe to Power. Holocaust Survivors and the Emergence of Israel, Berkeley–Los Angeles–London 1998), o których można powiedzieć, że ukształtowały spojrzenie zachodniej historiografii na to zjawisko. Warto zauważyć, że wszystkie one powstały najpierw w języku hebrajskim, a następnie doczekały się wydań anglojęzycznych.

Godne uwagi jest opublikowane w języku hebrajskim popularne opracowanie Mordechaia Naora, będące próbą syntezy nielegalnej imigracji żydowskiej do Palestyny (Aliyah 2, 1934–1948: mekorot, si-kumim, parashiyot nivharot vehomer ‘ezer/ha–‘orekh, Yerushalayim 1988). Ukazało się ono również w skróconej wersji angielskojęzycznej pt. Haapala. Clandestine Immigration 1931–1948 (Tel Aviv 1987) i prezentuje izraelski punkt widzenia na te sprawy. Z kolei Sefinot be–terem shahar. Sipuran shel sefinot ha–ma’apilim mi „Vilus” ad „Kerav Emek Ayalon”. Leksikon ha–ha’apalah, 1934–1948” (Historia statków nielegalnej imigracji od „Velos” do „Kerav Emek Ayalon”) Szaja Horewa to popularne ujęcie o charakterze leksykonu. Każdemu morskiemu transportowi aliji bet autor poświęcił osobne zwięzłe hasło. To ilustrowane wydawnictwo, częściowo albumowe, ukazało się tylko w wersji hebrajskiej, co z natury rzeczy musi ograniczać krąg potencjalnych czytelników. Także tylko w języku hebrajskim opublikowany został, pod redakcją Anity Shapiry, zbiór studiów pt. Ha’apalah: measef letoladot ha–hazalah, ha–berihah, ha–ha’apalah usheerit ha–peleitah (Tel Aviv 1990)4.

Osobną grupę stanowią prace koncentrujące się na bardziej szczegółowych rozdziałach aliji bet. Są wśród nich opracowania dotyczące nielegalnych imigrantów deportowanych na Mauritius (autorstwa m.in. Ronalda Friedmanna, Geneviève Pitot i Aarona Zwergbauma), losów tzw. grupy Kladovo (hebrajskojęzyczne studium Dalii Ofer i Hannah Weiner oraz wydana po niemiecku praca Gabrieli Anderl i Waltera Manoschka), jak również monografie wybranych morskich transportów aliji bet. W szczególności uwagę historiografii skupiły tragiczne losy „Strumy” i „Mefkury”, statków, które w czasie wojny w niewyjaśnionych do końca okolicznościach zatonęły na Morzu

4 Ha’apala: studia z historii nielegalnej imigracji do Palestyny 1934–1948. Zob. recenzję Zeeva Tzahora w Studies in Contemporary Jewry, vol. IX, „Modern Jews and Their Musical Agendas”, ed. E. Mendelsohn, New York 1993, s. 362–364.

Wstęp

17

Czarnym z przeszło tysiącem pasażerów. O sprawie tej pisali autorzy izraelscy, amerykańscy, niemieccy, rumuńscy i tureccy, m.in. Douglas Frantz i Catherine Collins, Efraim Ofir, Jürgen Rohwer, Shimon Rubinstein, Mihai Stoian, Tuvia Carmely, Albert Finkelstein, Serban Gheorghiu. O katastrofie „Patrii” (listopad 1940 r.) traktuje zbeletryzowana opowieść Ericha Gershona Steinera.

Wiele istotnych informacji, dotyczących aliji bet, przynoszą również prace Yehudy Bauera, Gabrieli Anderl i Kurta Jakoba Ball–Kaduriego, poruszające różne aspekty żydowskiej emigracji z III Rzeszy. W tym kontekście warto wspomnieć rzeczową monografię Bauera Jews for Sale? Nazi–Jewish Negotiations, 1933–1945 (New Haven– -London 1994). Podejmuje ona m.in. złożony wątek negocjacji działaczy aliji bet z gestapo i kierowanym przez Adolfa Eichmanna Zentralstelle für jüdische Auswanderung (Centrum Żydowskiej Emigracji) w Wiedniu. Na wzmiankę zasługuje także popularne opracowanie amerykańskiego korespondenta „New York Timesa” polskiego pochodzenia Tada Szulca o akcji ratowania Żydów z krajów europejskich i arabskich od czasów drugiej wojny światowej po lata dziewięćdziesiąte, praca ta nie jest wszakże wolna od uproszczeń i merytorycznych usterek. Użyteczne są wydawnictwa encyklopedyczne, szczególnie szesnastotomowa Encyclopaedia Judaica oraz New Encyclopedia of Zionism and Israel.

W zapoznaniu się ze stanowiskiem Wielkiej Brytanii wobec całokształtu problemu palestyńskiego pomogą m.in. prace Nicholasa Bethella, Michaela J. Cohena, Martina Gilberta, Louise London, Ritchiego Ovendale’a, Daphne Trevor, Bernarda Wassersteina czy Ronalda Zweiga. Znaleźć w nich można także wiele informacji dotyczących polityki Londynu wobec nielegalnej imigracji. W kontekście stanowiska Waszyngtonu wobec problemu uchodźców żydowskich wspomnieć należy m.in. monografie Davida S. Wymana, Richarda Breitmana i Alana Krauta. Na swoje opracowanie wciąż czeka stosunkowo słabo rozpoznana rola ZSRR.

Na osobną wzmiankę zasługują informacje dostępne w internecie. Przede wszystkim warto zajrzeć na strony Jewish Virtual Libra-ry. A Division of The American–Israeli Cooperative Enterprise, gdzie dzięki przejrzystej bazie danych można znaleźć rzetelne wiadomości dotyczące wielu aspektów aliji bet5. Konieczna jest wizyta na stronie Paul H. Silverstone. Aliyah Bet Project, będącej elektroniczną wer

5 Adresy stron zob. w bibliografii (część „Internet”).

Wstęp

18

sją, skądinąd trudno dostępnej, broszury amerykańskiego badacza P.H. Silverstone’a Our Only Refuge, Open the Gates! Clandestine Im-migration to Palestine 1938–1948 (New York 1999). Jest to materiał wartościowy, zawiera m.in. spis nielegalnych morskich transportów z imigrantami, należy jednak korzystać z niego ostrożnie, gdyż trafiają mu się merytoryczne potknięcia. Sporo faktów dotyczących losów „Strumy” zawierają strony The Struma Expedition official website oraz Struma: A Romanian Tragedy z aktualizowaną listą ofiar katastrofy tego statku.

Nielegalna imigracja wzbudziła również zainteresowanie filmowców. Nic dziwnego, wiele aspektów ha’apali to gotowy scenariusz. Filmografia aliji bet składa się z tytułów zrealizowanych w Izraelu, USA, Włoszech, Rumunii, Austrii i innych krajach. W większości są to produkcje dokumentalne, a ich twórcom udało się namówić do wystąpienia przed kamerą bezpośrednich świadków tamtych wydarzeń — imigrantów i tych, którzy nielegalną imigrację współorganizowali.

Jak dotąd, alija bet nie stała się przedmiotem szerszego zainteresowania polskiej historiografii. Poza szkicem Krzysztofa Kubiaka6, dotyczącym zresztą spraw późniejszych — brytyjskiej ochrony wybrzeża Palestyny przed imigracją żydowską w latach 1945–1948, niewielkie wzmianki znaleźć można w pracach poświęconych Izraelowi i problemowi palestyńskiemu pióra m.in. Andrzeja Chojnowskiego i Jerzego Tomaszewskiego, Konstantego Geberta i innych. Więcej pisano o nielegalnej emigracji Żydów z Polski w ramach Brichy. Można tu wskazać m.in. artykuł Bożeny Szaynok opublikowany na łamach „Przeglądu Polonijnego” w 1995 r.

Wprawdzie różne wątki aliji bet doczekały się swojej literatury przedmiotu, naszych ustaleń nie mogliśmy jednak opierać wyłącznie na niej. Nie raz przychodziło nam stawać w obliczu informacji sprzecznych, niedostatecznie udokumentowanych. O niektórych faktach istniejące opracowania zaledwie wzmiankują. Zdarza się, że te same wydarzenia są rozmaicie postrzegane. Różnice zdań istnieją w odniesieniu do motywów, którymi kierowali się organizatorzy transportów z uchodźcami (czy wyłącznie idealiści?), charakteru kontaktów z przedstawicielami III Rzeszy etc. Bez sięgnięcia do archiwaliów próba rzeczowego odtworzenia tak wielowymiarowego procesu, jak nielegalna imigracja żydowska do Palestyny byłaby przedsięwzięciem niemożliwym do zrealizowania.

6 K. Kubiak, Brytyjska ochrona wybrzeża Palestyny przed imigracją żydowską w la-tach 1945–1948, „Nautologia” (Gdynia) 1997, nr 2, s. 28–33.

Wstęp

19

Kwerenda źródłowa najlepsze rezultaty przyniosła w londyńskim The National Archives (dawne Public Record Office, Kew, Surrey) oraz w Central Zionist Archives w Jerozolimie. W zasobach brytyjskich odnaleziono bogate zbiory tak oryginalnych dokumentów wytworzonych przez wysokich rangą urzędników Foreign Office, Colonial Office oraz War Office, jak i tłumaczenia, i odpisy materiałów sporządzonych przez organizatorów aliji bet, działaczy żydowskich z Palestyny, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, a także samych imigrantów (relacje, protokoły przesłuchań). Wspomnieć trzeba również o raportach brytyjskich służb wywiadowczych MI5 oraz powołanej przez mandatariusza komisji do wyjaśnienia okoliczności zatonięcia „Patrii” w listopadzie 1940 r. Informacje zawarte w dokumentach brytyjskiej proweniencji starano się konfrontować z wytworzonymi przez stronę żydowską w Palestynie i diasporze.

Bardzo owocna okazała się kwerenda w Central Zionist Archives. Instytucja ta przechowuje bogate zbiory dokumentów związanych z działalnością Organizacji Syjonistycznej, Agencji Żydowskiej oraz instytucji syjonistycznych z krajów diaspory7. Wykorzystano m.in. zespoły akt wytworzonych przez londyńskie i nowojorskie Biuro Agencji oraz jej Departament do spraw Imigracji. Sięgnięto również do papierów Nahuma Goldmanna, po wojnie wieloletniego przywódcy Światowego Kongresu Żydów i Światowej Organizacji Syjonistycznej. W archiwum przechowywane są także materiały dotyczące uchodźców żydowskich deportowanych na Mauritius oraz nielegalnej aliji z krajów bałkańskich w okresie 1943–1944.

Wykorzystano również archiwalia znajdujące się w innych instytucjach brytyjskich i izraelskich. Ze zbiorów archiwum w Yad Vashem w Jerozolimie wspomnieć trzeba o dokumentach traktujących o tragicznych losach morskich transportów „Struma” i „Mefkura”. Stanowią one część większej kolekcji obrazującej sytuację Żydów rumuńskich w okresie Holokaustu. Placówka przechowuje także interesujące materiały dotyczące imigrantów deportowanych na Mauritius. Są wśród nich relacje uchodźców, odezwy i petycje oraz zbiory wycinków prasowych. Oryginały tych dokumentów są własnością The Wiener Library w Londynie i tam się znajdują, a Yad Vashem posiada ich uwierzytelnione kopie.

Do kilku niepublikowanych opracowań dotyczących m.in. sprawy „Strumy” i „Mefkury” udało się dotrzeć w Jewish National and

7 Archiwum, założone w 1919 r., pierwotnie miało siedzibę w Berlinie. Do Jerozolimy przeniesiono je w 1933 r., po przejęciu władzy w Niemczech przez nazistów.

Wstęp

20

University Library w Jerozolimie (prace Tuvii Carmely’ego, Alberta Finkelsteina, Shimona Rubinsteina).

Z kolei wizyty w Muzeum Nielegalnej Imigracji i Marynarki Wojennej w Hajfie (Clandestine Immigration and Naval Museum) oraz w muzeum Obozu w Atlit dla Internowanych Nielegalnych Imigrantów (Atlit Detention Camp for Illegal Immigrants) w Atlit pod Hajfą pozwoliły na wzbogacenie materiału ikonograficznego. Placówki te ukazują sukcesy i niepowodzenia ha’apali w całym okresie mandatowym.

Polski rozdział aliji bet opracowano w oparciu o materiały Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Wątek ten obrazują przede wszystkim dokumenty z zespołów Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Komendy Głównej Policji Państwowej. Szerszy kontekst przynoszą analizy i raporty polskich placówek konsularnych w Palestynie, znajdujące się w papierach Ambasady RP w Londynie i Poselstwa w Bernie. Wartość uzupełniającą miały kolekcje dokumentów dostępne w londyńskim Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego. Mam tu na myśli raporty bliskowschodnich przedstawicieli Rządu Rzeczypospolitej na Uchodźstwie oraz biuletyny prasowe, sprawozdania i korespondencję Konsulatów RP w Jerozolimie i Tel Awiwie. Wszystkie te materiały, warszawskie i londyńskie, pozwoliły spojrzeć na problem z polskiej perspektywy, a na uwagę zasługują o tyle, że zachodni badacze zaglądali do nich sporadycznie.

W wykazie archiwaliów, w bibliografii, przyjęto zasadę oryginalnego opisu zespołów i teczek, z których korzystano. W kilku przypadkach (dotyczy to głównie zbiorów Archiwum Akt Nowych), tam gdzie tytuły teczek były bardzo rozbudowane i obejmowały także materiały w znikomym stopniu związane z naszym tematem, poczyniono stosowne skróty, eksponując treści z punktu widzenia autora najistotniejsze.

Wśród opublikowanych wydawnictw źródłowych ważny jest tom The Holocaust and Illegal Immigration, 1939–1947 (ed. Michael J. Cohen, New York–London 1987) z monumentalnej trzydziestodziewięciowoluminowej serii The Rise of Israel, zawierającej faksymile ponad 1900 dokumentów: od ukształtowania się ruchu syjonistycznego po utworzenie państwa izraelskiego. We wspomnianym tomie znalazły się materiały z archiwów brytyjskich, izraelskich i amerykańskich (National Archives, Washington, D.C.); łącznie kilkadziesiąt dotyczących różnych zagadnień związanych z aliją bet. Na okresie powojennym koncentruje się wydana w Jerozolimie w 1947 r. Sefer

Wstęp

21

ha–ma’apilim 5696–5698 (Księga nielegalnej imigracji 1945–1947) w opracowaniu Mosze Basoka. To zbiór relacji, listów i diariuszy imigrantów, organizatorów aliji bet oraz działaczy jiszuwu. Książka zawiera także oficjalne dokumenty brytyjskie dotyczące stanowiska Londynu wobec nielegalnej imigracji. Całość wpisuje się w klimat swoich czasów, ukazując aliję bet z pozycji syjonistycznych jako spontaniczny ruch będący wyrazem pragnień Żydów do powrotu do Erec Israel, ruch, którego nie da się powstrzymać. Podobny charakter ma wydana w 1953 r. w języku hiszpańskim, ale w Jerozolimie i pod auspicjami Organizacji Syjonistycznej, La Haapala. Compilación de no-tas y documentos de la Inmigración „Ilegal” a Eretz Israel 1933–1948. To również zbiór relacji, sprawozdań, artykułów prasowych i innych dokumentów, częściowo przedrukowanych z Sefer ha–ma’apilim.

Trzeba również wspomnieć o wyborze brytyjskich dokumentów z kolekcji The National Archives w Londynie: Select British Docu-ments on the Illegal Immigration to Palestine (1939–1940). Zbiór, na który składa się 11 dokumentów, ukazał się na łamach wydawanego w Jerozolimie „Yad Vashem Studies on the European Jewish Catastrophe and Resistance” (vol. X, 1974, oprac. Leni Yahil). Sporo ważnego materiału zawierają także odpowiednie woluminy sprawozdań z posiedzeń brytyjskiej Izby Gmin The Parliamentary Debates (Han-sard) oraz amerykańskiej serii Papers Relating to the Foreign Rela-tions of the United States (FRUS).

Z zestawień bibliograficznych wspomnieć można, użyteczne z punktu widzenia przede wszystkim historii jiszuwu i Izraela, Pa-lestine and the Arab–Israeli Conflict. An Annotated Bibliography (ed. Walid Khalidi, Jill Khadduri, Beirut–Kuwait 1974) oraz wolumin Israel z wielotomowej World Bibliographical Series8.

Bardzo pomocna okazała się kwerenda prasowa. W wielu przypadkach współczesna prasa to prawdziwa kopalnia wiadomości. Ale są to wiadomości różnej jakości i wiarygodności, o czym należało pamiętać, przeglądając roczniki tytułów. Najwięcej faktografii dostarczył ukazujący się w mandacie od 1932 r. „The Palestine Post”, jedyny anglojęzyczny dziennik w Palestynie, od początku redagowany przez Gerszona Agronskiego (1894–1959), późniejszego burmistrza Jerozolimy. „The Palestine Post” należał do najbardziej wpływowych pism

8 World Bibliographical Series, General Editors: R.L. Collison et al, vol. 58: Isra-el, compiler E. Snyder with E. Kreiner, Oxford–Santa Barbara, Cal. 1985; 2nd ed.: Israel and the West Bank and Gaza Strip, compiler C.H. Bleaney, Oxford–Santa Barbara, Cal. 1994.

Wstęp

22

jiszuwu, po które chętnie sięgała także brytyjska administracja mandatowa i zagraniczni korespondenci. Dziennik, pod zmienionym tytułem, jako „The Jerusalem Post” (od 1950 r.), wychodzi do dzisiaj.

Niektóre wątki niniejszej rozprawy autor miał już okazję prezentować w publikacjach krajowych, a także w Izraelu, na łamach ukazującego się w języku polskim periodyku „Nowiny Kurier”. Wszystkie publikowane niegdyś fragmenty zostały przeredagowane i rozbudowane. W kilku przypadkach trzeba było także poczynić niezbędne korekty.

Trudna do pokonania bariera językowa nie pozwoliła na uwzględnienie w szerszym zakresie źródeł i literatury powstałych w innych językach niż kongresowe. Z konieczności musiało to w jakimś stopniu zubożyć uzyskany obraz. W przypadku pozycji hebrajskojęzycznych pewną rekompensatą jest fakt, że wiele izraelskich wydawnictw źródłowych i rozpraw z interesującego nas zakresu zostało opublikowanych w języku angielskim lub przetłumaczonych na ten język. Trzeba też pamiętać, że alija bet znajdowała się w centrum zainteresowania Wielkiej Brytanii przez ponad dziesięć lat, co wyjaśnia obfitość i różnorodność materiałów powstałych i/lub dostępnych po angielsku. Część dla potrzeb mandatariusza była tłumaczona z hebrajskiego lub jidysz i w tej postaci zachowała się w zbiorach brytyjskich.

Wśród problemów wymagających zajęcia stanowiska była sprawa bliskowschodniego nazewnictwa geograficznego oraz żydowskich i izraelskich nazwisk. Wiele z nich zadomowiło się w polszczyźnie i nie było sensu posługiwać się zapisem stosowanym w pracach anglosaskich. Tak zatem, przykładowo, będziemy pisać Mosze Szertok i Włodzimierz Żabotyński (a nie Moshe Shertok i Ze’ev Jabotinsky) oraz jiszuw i Tel Awiw (a nie yishuv i Tel Aviv). W przypadku postaci mniej znanych zdecydowano się posłużyć pisownią zgodną z oryginałem angielskim, gdyż odtworzenie ich polskiego brzmienia w wielu przypadkach byłoby sprawą trudną. Jeśli chodzi o tytuły prac w języku hebrajskim i nazwiska ich autorów, posłużono się transliteracją przyjętą w bibliografiach i wydawnictwach anglosaskich, choć — jak piszący te słowa miał okazję się przekonać — występujący w nich zapis nie jest konsekwentny.

Pragnąłbym podziękować tym wszystkim, którzy w trakcie przygotowywania tej pracy służyli mi pomocą i życzliwością. Panu Profesorowi Michałowi Pułaskiemu z Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, który od wielu lat wspiera moje projekty naukowe, dziękuję za wnikliwe merytoryczne i warsztatowe uwagi. Podziękowania winien jestem również recenzentowi wydawniczemu prof. Ja

Wstęp

23

nuszowi J. Węcowi z Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ za podjęcie się trudu rzeczowej oceny maszynopisu rozprawy. Serdecznie dziękuję Fundacji z Brzezia Lanckorońskich za przyznane stypendium, które umożliwiło mi dwukrotny wyjazd badawczy do Wielkiej Brytanii, a Dyrektorowi Instytutu Historii UJ prof. Piotrowi Franaszkowi za życzliwe wsparcie finansowe pozwalające pokryć koszta wyjazdów do Izraela i kwerendy w tamtejszych archiwach i bibliotekach. Wdzięczność chciałbym też wyrazić Pani Leah Teichthal, dyrektor Reference and Information Service w Yad Vashem The Holocaust Martyrs’ and Heroes Remembrance Authority w Jerozolimie, za życzliwość i zgodę na bezpłatne wykorzystanie fotografii ze zbiorów tej placówki. Osobne podziękowania należą się Wydawnictwu Avalon, bez życzliwości którego ta książka by się nie ukazała, oraz władzom Wydziału Historycznego i Instytutu Historii UJ za pomoc w jej opublikowaniu.

Artur Patek

Wstęp

24

Kontekst

25

Rozdział I

„Stary — nowy kraj”

1. Kontekst

Pod koniec XIX w., gdy Palestyna zaczęła skupiać uwagę międzynarodowej polityki, od prawie czterech stuleci wchodziła w skład Turcji sułtańskiej. Wprawdzie Jerozolima cieszyła się statusem jednego ze świętych miast islamu (muzułmanie wierzą, że z jej murów, ze wzgórza, na którym wedle biblijnej tradycji nastąpiło ofiarowanie Izaaka przez Abrahama i na którym później stała Świątynia Salomona, prorok Mahomet wzniósł się do nieba), to kraj ten, gospodarczo i cywilizacyjnie zacofany, odgrywał marginalną rolę. Nie był nawet osobną prowincją i uznawano go za część Syrii. Gdy stało się jasne, że Turcja, ów „chory człowiek znad Bosforu”1, chyli się ku upadkowi, o spadek po niej zaczęli ubiegać się różni pretendenci.

Szczególne zainteresowanie budził zamieszkały przez Arabów Bliski Wschód. Jego strategiczne walory od dawna przyciągały uwagę rozmaitych potęg. O wadze regionu decydowało unikalne geopolityczne usytuowanie między Afryką, Azją i Europą. Tu krzyżowały

1 Warto przypomnieć, że określenie to, które w swoim czasie cieszyło się niebywałym wzięciem w europejskiej dyplomacji i publicystyce, spopularyzował rosyjski car Mikołaj I (1825–1855), ale było ono znane już wcześniej. Pojawiło się w roku odsieczy wiedeńskiej (1683), a potem użył go m.in. Monteskiusz w Listach per-skich (1721) i Wolter w liście do carycy Katarzyny II. W. Kopaliński, Słownik mi-tów i tradycji kultury, wyd. 3, Warszawa 1988, s. 154.

„Stary — nowy kraj”

26

się ważne szlaki komunikacyjne i tędy prowadziła najkrótsza droga z Europy do Indii. W sąsiedztwie znajdowały się kluczowe węzły, Kanał Sueski i cieśniny czarnomorskie. W dwudziestoleciu międzywojennym doszedł kolejny czynnik — ogromne złoża ropy naftowej, jakie odkryto w Iraku i na Półwyspie Arabskim. Znaczenie tego podstawowego surowca energetycznego („płynne złoto”) szybko rosło2. Ale Bliski Wschód to nie tylko geopolityka, to także rejon narodzin i duchowe centrum trzech monoteistycznych religii. Tu są miejsca święte dla żydów, chrześcijan i muzułmanów. Fakt ten determinował historyczne losy tej ziemi. A równocześnie budził sprzeczności, które stały się źródłem poważnych napięć, wykraczających poza granice tej części świata.

Najważniejszym ogniwem regionu była centralnie położona Palestyna. Stanowiła ona nie tylko przedmurze Kanału Sueskiego, ale

2 Szerzej zob. przykładowo: G. Lenczowski, The Middle East in World Affairs, New York 1952; H.L. Hoskins, The Middle East. Problem Area in World Poli-tics, New York 1954; B. Schwadran, The Middle East Oil and the Great Powers, 3rd ed., New York 1974; E.W. Anderson, The Middle East. Geography & Geopo-litics, London 2000.

Fot. 1. Menora — oficjalne godło Izraela. Tę pięciometrową rzeźbę autorstwa Benno Elkana (1877–1960) parlament brytyjski przekazał w darze Knesetowi. Monument stoi w Jerozolimie, przed siedzibą izraelskiego parlamentu [fot. autora]

Kontekst

27

i naturalny lądowy pomost pomiędzy nim a Zatoką Perską. W efekcie — idealne zaplecze dla każdego, kto myślał o sprawowaniu kontroli nad Bliskim Wschodem. O wpływy rywalizowały tutaj główne mocarstwa europejskie: Wielka Brytania, Francja, Rosja i Niemcy, a ich poczynania ułatwiało postępujące osłabienie imperium osmańskiego. Najbardziej zaawansowana w penetracji tej części świata była Anglia, której jeszcze w XIX stuleciu udało się przejąć faktyczną kontrolę nad Egiptem i Kanałem Sueskim, a także Cyprem, Adenem i szejkanatami w Arabii Wschodniej. Podporządkowanie arabskich prowincji Turcji z Palestyną i Irakiem umożliwiłoby Brytyjczykom połączenie posiadłości w tym regionie i zabezpieczało najkrótszą drogę do Indii, „perły w Koronie brytyjskiej”3.

Czynnikiem, który przyspieszył bieg wydarzeń wokół Palestyny, było ukształtowanie się pod koniec XIX w. syjonizmu jako ruchu narodowego i politycznego. Syjonizm był żydowską próbą odpowiedzi na rozwijającą się w Europie ideologię nacjonalizmu. Bodźcem do jego powstania stało się przekonanie, że problem żydowski jest kwestią narodową, a nie społeczną czy religijną, i rozwiązać go może jedynie stworzenie przez Żydów własnego państwa, najlepiej na historycznej ziemi Izraela (Erec Israel). Sugerowała to już sama nazwa nowego ruchu, która odnosiła się do symbolicznego biblijnego określenia Jerozolimy i całej Palestyny, a równocześnie wyrażała pragnienia Narodu Wybranego do powrotu do Ziemi Obiecanej4. Powrotu, gdyż Żydzi obecni tu od czasów Starego Testamentu, kiedy zorganizowali silne państwo, po zdobyciu przez Rzymian Jerozolimy w 70 r. n.e. i stłumieniu powstania Szymona Bar Kochby (132–135), w większości zostali stąd wygnani i odtąd żyli w diasporze. Wszakże pamięć i tradycje wywodzące się z tej odległej przeszłości przetrwały, stając się istotnym elementem judaizmu.

Do tych właśnie tradycji odwoływały się, mniej lub bardziej skonkretyzowane, projekty ponownego osiedlenia się Żydów w ich starożytnej ojczyźnie. Nieprzypadkowo większość tych planów zrodziła się

3 Por. R. Bullard, Britain and the Middle East. From Earliest Times to 1963, 3rd ed., London 1964, rozdz. 3 i 4 (s. 29–66); R. Adelson, London and the Middle East. Money, Power, and War, 1902–1922, London 1995; J. Zdanowski, Historia Arabii Wschodniej, Wrocław–Warszawa–Kraków 2004, s. 139–183.

4 Zob. przykładowo: L. Stein, Zionism, London 1932; W. Laqueur, A History of Zionism, London 1972; S. Avineri, The Making of Modern Zionism. Intellectual Origins of the Jewish State, New York 1981 (także wyd. w języku rosyjskim, Jerusalim 2004); H. Edelheit, A.J. Edelheit, History of Zionism. A Handbook and Dictionary, Boulder, Col.–Oxford 2000.

„Stary — nowy kraj”

28

w XIX w., stuleciu ideologii i ruchów narodowych. Był to efekt ożywienia politycznego wśród Żydów i powstania licznych żydowskich organizacji emancypacyjnych, od religijnych po świeckie. Owo narodowe przebudzenie to z jednej strony reakcja na dyskryminującą Żydów politykę carskiej Rosji (gdzie istniała tzw. granica osiedlenia obejmująca w przybliżeniu tereny Ukrainy, Białorusi i Litwy, poza którymi Żydom w zasadzie nie wolno było się osiedlać) i powtarzające się pogromy (tylko w latach 1881–1882 doliczono się ich tam przeszło 100)5. Z drugiej — pokłosie fali antysemityzmu w wielu krajach na zachodzie Europy (sprawa Dreyfusa we Francji). Rosło przekonanie, że skoro Żydom nie udało się uzyskać pełni praw obywatelskich w państwach, które zamieszkują, to powinni utworzyć własne państwo.

Najdobitniej pogląd ten sformułował urodzony w Budapeszcie wiedeński dziennikarz Teodor Herzl w opublikowanej w 1896 r. książce Der Judenstaat (Państwo Żydowskie)6, chociaż on sam — przez dyplomatyczną ostrożność — mówił raczej o „ognisku narodowym” lub „narodowej jednostce”, nie precyzując dokładniej ich treści. Tezy Herzla, głównego ideologa politycznego syjonizmu, przyjął rok później obradujący w szwajcarskiej Bazylei I Kongres Syjonistyczny, w trakcie którego powołano Organizację Syjonistyczną (późniejsza Światowa Organizacja Syjonistyczna, World Zionist Organization) jako ideologiczne i organizacyjne centrum nowego ruchu.

Rozpatrywane różne projekty alternatywnego Syjonu (Cypr, Uganda, Synaj, a nawet odległa Argentyna) nie miały szans powodzenia, gdyż nie mogły poruszyć mas ludności żydowskiej (kto traktowałby poważnie hasło „Uganda naszym Syjonem”?), i wszystkie zdecydowanie odrzucił VII Kongres Syjonistyczny (1905 r.), deklarując, że żydowska siedziba narodowa może powstać jedynie w Erec Israel. Utworzono specjalny fundusz Keren Kajemet le’Israel (Żydowski Fundusz Narodowy, 1901 r.), który miał gromadzić środki finansowe na zakup ziemi w Palestynie. Wprawdzie syjonizm nie wzbudził

5 Poza „czertą osiedłosti” mieszkały niewielkie liczebnie społeczności Żydów na Zakaukaziu i w Azji Środkowej osiadłe na tych terenach na długo przed ich wcieleniem do Rosji. Mogły osiedlać się także pewne uprzywilejowane grupy, jak żołnierze przeniesieni do rezerwy, absolwenci szkół wyższych, rzemieślnicy etc., o ile otrzymały stosowne zezwolenie władz. O losach Żydów w Rosji carskiej zob. m.in. W.S. Baron, The Russian Jew under Tsars and Soviets, 2nd ed., New York– -London 1976; Russian Jewry 1860–1917, ed. by G. Aronson et al., New York–London 1966; P. Johnson, Historia Żydów, Kraków 1993, s. 381–389.

6 Polskie tłumaczenia: Jakóba Appenszlaka (Warszawa 1917, 1929) i Jacka Surzyna (Kraków 2006).

Kontekst

29

wśród Żydów powszechnej akceptacji (jedni odrzucali go z przyczyn ideologicznych, dla innych był czystą utopią), ale stopniowo zyskiwał zwolenników i zaczął skupiać uwagę mocarstw, stając się czynnikiem uwzględnianym w politycznych kalkulacjach.

Nowy ruch zintensyfikował napływ imigrantów żydowskich do Ziemi Świętej, chociaż go nie zainicjował. Osadnictwo to wspierali już wcześniej idealiści w rodzaju sir Mosesa Montefiore’a (1784–1885), żydowskiego finansisty z Londynu, czy francuskiego milionera Edmonda de Rothschilda (1845–1934)7. Po pogromach w Rosji przybyła pierwsza fala imigracji (tzw. pierwsza alija, 1882–1903). Potem dołączyli dalsi uchodźcy z Europy Środkowej i Wschodniej, a także z krajów arabskich. Warto wszakże pamiętać, że najbardziej pożądanym celem tej emigracji bynajmniej nie była Palestyna (dokąd kierowało się jedynie około 3% spośród wszystkich emigrantów), a Stany Zjednoczone. Dla większości liczył się po prostu wyjazd, ucieczka od nędzy i antysemityzmu niż kierunek tego wyjazdu.

Tab. 1. Międzykontynentalne migracje Żydów w latach 1881–19488

Kraj docelowy 1881–1914 1915–maj 1948

w tys. % w tys. %

USA 2040 85,0 650 41,0

Kanada 105 4,0 60 4,0

Ameryka Południowa 127 5,5 255 16,0

Afryka Południowa 43 2,0 25 1,0

Palestyna 70 3,0 485 30,0

Inne kraje 15 0,5 125 8,0

Do 1914 r. w Erec Israel osiedliło się co najmniej 70 tys. Żydów9. W skali całego kraju społeczność ta (określana hebrajskim terminem jiszuw) stanowiła nikłą mniejszość, ale w niektórych rejonach,

7 J. Kamm, The Story of Sir Moses Montefiore, London 1960; R. Aharonson, Rothschild and Early Jewish Colonization in Palestine, Lanham 2000. Tamże dalsza bibliografia.

8 S. DellaPergola, Migrations [w:] Encyclopaedia Judaica, Second Edition, vol. 14, Detroit 2007, s. 208, 210.

9 Zdecydowaną większość przybyszów stanowili Żydzi aszkenazyjscy. Żydów z krajów arabskich było około 3 tys., głównie z Egiptu, Algierii i Jemenu. B. Stępniewska–Holzer, Przemiany społeczności żydowskich na Bliskim Wschodzie w XIX wie-ku, „Portolana. Studia Mediterranea”, vol. 2, pod red. D. Quirini–Popławskiej,

„Stary — nowy kraj”

30

jak w Jerozolimie, uzyskała demograficzną przewagę nad ludnością arabską. O entuzjazmie i nadziejach przybyszów świadczyły nazwy nowych osiedli — Riszon le’Syjon (Pierwszy w Syjonie), Petach Tikwa (Brama Nadziei), Rosz Pina (Kamień Węgielny) czy Tel Awiw (Wzgórze Wiosny)10.

Do wyobraźni przemawiało popularne wśród syjonistów hasło „kraj bez narodu dla narodu bez kraju”11. Problem w tym, że kraj

Tab. 2. Ludność Jerozolimy w latach 1800–194612

rok żydzi muzułmanie chrześcijanie razem

% % %

1800 2000 23 4000 46 2750 31 8570

1880 17 000 55 8000 26 6000 19 31 000

Kraków 2006, s. 294; Encyclopedia of Zionism and Israel, ed. R. Patai, vol. I, New York 1971, s. 538.

10 Lokalna społeczność żydowska w Palestynie w połowie XIX w. liczyła zaledwie około 10 tys. osób. S. Tolkowsky, The Jewish Colonization in Palestine. Its Hi-story and Its Prospects, London 1921; H.M. Sachar, A History of Israel. From the Rise of Zionism to Our Time, New York 1988, s. 26–30, 71–73; A. Shulman, Coming Home to Zion. A Pictorial History of Pre–Israel Palestine, New York 1979 (bogato ilustrowana rzecz o rozwoju osadnictwa żydowskiego w Palestynie w okresie przedmandatowym); Ch. Gvati, A Hundred Years of Settlement. The Story of Jewish Settlement in the Land of Israel, Jerusalem 1985, s. 3–4, 8–26, 32–38. Rozmieszczenie żydowskich osad w Palestynie w 1914 r. zob. M. Gilbert, The Routledge Atlas of the Arab–Israeli Conflict, 9th ed., London–New York 2008, mapa 3 („Jewish Settlement in Palestine 1880–1914”).

11 Przypisywano je osiadłemu w Londynie pisarzowi Izraelowi Zangwillemu (1864– -1926), synowi żydowskich imigrantów z Rosji. V. Bogdanor, Arabowie i Żydzi w Palestynie. Dylematy syjonizmu [w:] Arabowie i Żydzi, pod red. I. Lasoty, Warszawa 1990, s. 72; A.R. Taylor, Prelude to Israel. An Analysis of Zionist Diplo-macy 1897–1947, Beirut 1970 (rev. edit.), s. 31–32. Zangwill, „Dickens świata anglożydowskiego”, po śmierci Herzla odłączył się od głównego nurtu syjonizmu. Nie wierząc w szybki powrót Żydów do Erec Israel, opowiedział się za utworzeniem żydowskiej siedziby poza Palestyną. Jako współzałożyciel Jewish Territorial Organization patronował tzw. projektowi Galveston (osadnictwo kilku tysięcy Żydów w miejscowości Galveston w Teksasie). Do dawnych przekonań wrócił pod koniec życia. R. Sanders, Shores of Refuge. A Hundred Years of Jewish Emigration, New York 1988, s. 235–240 (rozdz. „Galveston”); J.H. Udelson, Dreamer of the Ghetto. The Life and Works of Israel Zangwill, Tuscaloosa–London 1990, s. 184–186.

12 A.L. Avneri, The Claim of Dispossession. Jewish Land–Settlement and the Arabs 1878–1948, New Brunswick–London 1984, s. 255. Por. M. Gilbert, The Routledge Historical Atlas of Jerusalem, 4th ed., London–New York 2008, s. 33, 39, 49, 53, 67 (dane za lata 1845, 1868, 1889, 1905, 1922, 1931, 1944).

Kontekst

31

1900 35 000 64 10 000 18 10 000 18 55 000

1922 33 971 55 13 403 22 14 699 23 62 073

1946 99 400 60 33 700 21 31 300 19 164 400

ten nie był ziemią bezludną. Jego mieszkańcy, palestyńscy Arabowie, nie mieli wprawdzie (jeszcze) wykształconej odrębnej tożsamości, ale wielu z nich Palestynę uważało za swoją ojczyznę. To rodziło niebezpieczeństwo starcia w niedalekiej przyszłości dwóch dynamicznych ruchów narodowych — syjonizmu i kształtującego się właśnie arabskiego nacjonalizmu. Starcie było nieuniknione, gdyż aspiracje obydwu nacjonalizmów okazały się trudne do pogodzenia. Paradoks historii sprawił, że „jeden ruch wyzwolenia zderzył się z wolnościowymi pragnieniami innych”13.

Jednym z nielicznych, który zdawał sobie z tego sprawę, był Ahad ha–Am (właściwie Aszer Hirsz Ginsberg, 1856–1927), rzecznik tzw. duchowego syjonizmu14. „Arabowie — pisał już w 1891 r. — obecnie nie widzą w tym, co robimy, jakiegokolwiek zagrożenia dla siebie i swojej przyszłości i dlatego starają się wyzyskać na swą korzyść tych nowych przybyszów. Lecz kiedy nadejdzie dzień, w którym życie naszego narodu w Erec Israel rozwinie się do tego stopnia, że w mniejszej lub większej mierze zepchnie na bok miejscową ludność, wówczas nie zechce ona tak łatwo oddać swych pozycji”15. Trzydzieści lat później w podobnym duchu wypowie się inny Żyd, sir Herbert Louis Samuel, pierwszy brytyjski Wysoki Komisarz Palestyny: „Niektórzy zapominają czasem o istnieniu lub ignorują obecnych mieszkańców Palestyny. Natchnieni wielkością swoich ideałów, czujący za sobą presję dwóch tysięcy lat żydowskiej historii i skoncentrowani na praktycznych środkach prowadzących do realizacji ich celów, dowia

13 M. Kula, Porozmawiajmy jeszcze raz, na spokojnie, o syjonizmie, „Dzieje Najnowsze” (Warszawa) 1987, nr 2, s. 117.

14 Ahad ha–Am (jego imię znaczy „Człowiek z Ludu”) twierdził, że nawet jeśli w Palestynie powstanie państwo żydowskie, to nie wszyscy Żydzi będą mogli się tam osiedlić i państwo takie nie rozwiąże problemów, z jakimi borykają się Żydzi. Może natomiast, i powinno, przyczynić się do ich odnowy duchowej i kulturalnej, kładąc kres duchowym i tożsamościowym dylematom Żydów w diasporze. Dlatego przyszłe państwo żydowskie musi kontynuować żydowskie wartości religijne i kulturalne. D. Cohn–Sherbok, D. El–Alami, Konflikt palestyńsko–izraelski, Warszawa 2002, s. 15–16; S. Avineri, The Making of Modern Zionism, s. 112–124.

15 Cyt. za: A. Chojnowski, J. Tomaszewski, Izrael (historia państw świata w XX wieku), Warszawa 2001, s. 20 (tłumaczenie z pracy S. Avineriego, The Making of Modern Zionism, s. 123).

„Stary — nowy kraj”

32

dują się — ku swemu zaskoczeniu i często z niedowierzaniem — że Palestynę zamieszkuje pół miliona ludzi, z których wielu jest przenikniętych, i to jak silnie, zupełnie innymi ideałami”16.

Niedocenianie kwestii arabskiej było wyrazem mentalności i ignorancji ówczesnych Europejczyków, przekonanych o „cywilizacyjnym posłannictwie” Starego Kontynentu. Tracono z pola widzenia fakt, że Arabowie należeli do całkowicie innego kręgu kulturowego i wiele pojęć, oczywistych dla człowieka Zachodu (jak demokracja, naród, społeczeństwo), tutaj wyglądało zupełnie inaczej. I Zachód, i islam, nie zawsze potrafiły (lub chciały) zrozumieć świat wartości drugiej strony, interpretując jego zjawiska wedle własnych kryteriów, co jedynie utrwalało stereotypy i pogłębiało konflikty.

Dopóki głównym przeciwnikiem arabskiego ruchu narodowego pozostawała Turcja, a aktywność syjonistów koncentrowała się na pozyskaniu politycznego sojusznika, bezpośrednie starcie obu nacjonalizmów na gruncie palestyńskim wydawało się sprawą względnie odległą. Tym bardziej że przybyszów było jeszcze niewielu i osiedlali się głównie na stosunkowo słabo jeszcze zaludnionej równinie nad morzem17.

2. Ku „pax britannica”

Bieg wypadków przyspieszył wybuch pierwszej wojny światowej. Gdy okazało się, że Turcja stanęła po stronie Niemiec i Austro– -Węgier, dla wojujących mocarstw otworzyły się perspektywy nowego podziału Bliskiego Wschodu. Głównym zainteresowanym była Wielka Brytania, która definitywnie już porzuciła politykę ochrony integralności imperium osmańskiego jako swego rodzaju zabezpieczenia przed ekspansją Rosji i Niemiec. Brytyjczycy postanowili wykorzystać wzrost dążeń niepodległościowych wśród Arabów i skierować je przeciwko Porcie. Zamierzali w ten sposób osiągnąć dwa cele. Z jednej strony zminimalizować następstwa potencjalnego ogłoszenia przez sułtana osmańskiego (który jako kalif był duchowym zwierzchni

16 Cyt. za: D. Bensimon, E. Errera, Żydzi i Arabowie. Historia współczesnego Izra-ela, Warszawa 2000, s. 223.

17 Szerzej zob. G. Antonius, The Arab Awakening. The Story of the Arab Natio-nal Movement, London 1945; N.J. Mandel, The Arabs and Zionism before World War I, Berkeley, Cal. 1976; G. Shafir, Land, Labor and the Origins of the Israeli– Palestinian Conflict 1882–1914, Cambridge 1989.

Ku „pax britannica”

33

kiem świata islamu) ogólnomuzułmańskiej „świętej wojny”. Z drugiej — zyskać sojusznika w walce z Turcją. Wybór padł na szarifa Mekki Husajna ibn Alego z rodu Haszymidów, gdyż jako potomek Mahometa i opiekun miejsc świętych islamu w Mekce i Medynie wydawał się szczególnie predysponowany do roli przywódcy Arabów. Za cenę wystąpienia przeciwko Porcie Wielka Brytania udzieliła mu wielu obietnic dotyczących utworzenia zjednoczonego królestwa arabskiego, obejmującego Syrię, Irak i Półwysep Arabski18. Problem w tym, że obietnice te nie były skonkretyzowane. Kontrowersje wywoływało m.in. zagadnienie przyszłości Palestyny i to, czy zapowiadane państwo arabskie miało objąć czy nie obszar Ziemi Świętej.

Ze strony Londynu był to jedynie doraźny akt polityczny, choć Husajn istotnie wywołał antytureckie powstanie, przyczyniając się do brytyjskich sukcesów militarnych na Bliskim Wschodzie19. Nie wiedział, że w tym samym czasie trwały trójstronne brytyjsko–francusko–rosyjskie tajne rozmowy dotyczące rozgraniczenia stref wpływów na obszarze rozpadającego się imperium osmańskiego. Arabską część Turcji dzieliły między siebie Anglia i Francja, ta ostatnia miała otrzymać Syrię i Liban (tzw. umowa Sykes — Picot, 1916 r.). Porozumienie to stanowiło dość karkołomną próbę pogodzenia przez Londyn własnych interesów z interesami europejskich sojuszników oraz z danymi Arabom obietnicami. Z obietnic tych pozostawało zresztą niewiele, skoro przyszłe państwo arabskie (albo konfederacja państw) miało się ograniczać głównie do śródlądowych terenów pustynnych, które i tak byłyby „sferami wpływów” Londynu i Paryża. Jeśli chodzi o Palestynę, to i tym razem nie stawiano „kropki nad i”, propo

18 Obietnice te znalazły się w tzw. korespondencji McMahon–Husajn (lipiec 1915– -marzec 1916 r.). Henry McMahon był Wysokim Komisarzem Wielkiej Brytanii w Egipcie. Tekst zob. British White Paper, Cmd. 5957 of 1939, Correspondence between Sir Henry McMahon, His Majesty’s High Commissioner at Cairo, and the Sherif Hussein of Mecca, July 1915–March 1916, London 1939; J.C. Hurewitz, Diplomacy in the Near and Middle East. A Documentary Record: 1914– 1956, vol. II, Princeton 1956, s. 13–17. Szerzej zob. E. Kedourie, In the Anglo– Arab Labyrinth. The McMahon — Husayn Correspondence and Its Interpretations, 1914–1939, Cambridge–New York 1976; E. Tauber, The Arab Movements in World War I, London 1993. Warto zajrzeć do map w: J. Bagot Glubb, Britain and the Arabs. A Study of Fifty Years 1908 to 1958, London 1959, s. 70–71 (4 mapy).

19 „Od początku wojny było całkiem jasne, że w przypadku zwycięstwa nasze przyrzeczenia okażą się martwą literą” — zanotuje as brytyjskiego wywiadu i współorganizator powstania Arabów Thomas Edward Lawrence („Lawrence z Arabii”). Cyt. za: T.E. Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 1, Warszawa 1971, s. 22 (tłum. z języka angielskiego: Seven Pillars of Wisdom, London 1935).

„Stary — nowy kraj”

34

nując bliżej nieokreślone jej umiędzynarodowienie, co otwierało pole do dalszych przetargów20.

Równolegle Brytyjczycy prowadzili rozmowy z syjonistami i na początku listopada 1917 r., w tajemnicy przed Arabami i Francuzami, poparli dążenia ruchu syjonistycznego. Poparcie to, które przeszło do historii jako Deklaracja Balfoura, miało postać listu, jaki szef dyplomacji Wielkiej Brytanii, Arthur James Balfour, wystosował na ręce nieformalnego lidera żydowskiej diaspory na Wyspach, lorda Waltera Rothschilda. Stwierdzało ono m.in., że „Rząd Jego Królewskiej Mości przychylnie ustosunkowuje się do założenia w Palestynie narodowej siedziby dla narodu żydowskiego i dołoży wszelkich starań, aby ułatwić osiągnięcie tego celu, przy czym jest rzeczą całkowicie zrozumiałą, że nie uczyni się niczego, co mogłoby naruszyć prawa obywatelskie i religijne nieżydowskich społeczności w Palestynie lub też prawa i polityczny status, z których Żydzi korzystają w jakimkolwiek innym kraju”21.

Pisarz Arthur Koestler (1905–1983), komentując oświadczenie Balfoura, stwierdził: „Jeden naród przyrzekł drugiemu narodowi ziemię należącą do trzeciego narodu”22. Abstrahując od tego, na ile miał rację, trudno nie postawić pytania — na jakiej podstawie Wiel

20 Szerzej zob. E. Kedourie, England and the Middle East. The Destruction of the Ottoman Empire 1914–1921, London 1956; J. Nevakivi, Britain, France and the Arab Middle East 1914–1920, London 1969; H.M. Sachar, The Emergence of the Middle East 1914–1924, London 1970, s. 152–186; E. Monroe, Britain’s Moment in the Middle East 1914–1971, 2nd ed., Baltimore, Mar. 1981, s. 23–49. Tekst umowy: J.C. Hurewitz, Diplomacy in the Near and Middle East, vol. II, s. 18– -22; W. Laqueur, B. Rubin (eds.), The Israel–Arab Reader. A Documentary Histo-ry of the Middle East Conflict, 4th ed., New York–Oxford 1985, s. 12–15. Projekt granic: J. Bagot Glubb, Britain and the Arabs, s. 69; M. Gilbert, Atlas historii Żydów, Kryspinów 1998, mapa 87.

21 Tłumaczenie polskie m.in. Dokumenty polityki sjonistycznej. Od programu ba-zylejskiego do enuncjacyj MacDonalda i Weizmanna 1897–1931, Kraków [1931], s. 7; E. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1982, s. 97–98; D. Bensimon, E. Errera, Żydzi i Arabowie, s. 38. Szerzej zob. L. Stein, The Balfour Declaration, New York 1961; J. Kimche, The Unroman-tics. The Great Powers and the Balfour Declaration, London 1968; R. Sanders, The High Walls of Jerusalem. A History of the Balfour Declaration and the Birth of the British Mandate for Palestine, New York 1984. Także zbiór dokumentów The Rise of Israel. A Documentary Record from the Nineteenth Century to 1948. A Facsimile Series Reproducing Over 1,900 Documents in 39 Volumes, vol. 7 i 8: Britain Enters into a Compact with Zionism 1917, ed. I. Friedman, New York– -London 1987.

22 W oryginale: „In this document one nation solemnly promised to a second nation the country of a third”. A. Koestler, Promise and Fulfilment. Palestine 1917–

Ku „pax britannica”

35

ka Brytania uważała, że ma do takich posunięć prawo? Patrząc na świat z perspektywy Europy, łatwo przeoczyć, że Imperium Brytyjskie nie było w owym czasie tylko mocarstwem europejskim, ale przede wszystkim światowym. Brytyjczycy chlubili się, że w ich imperium „słońce nigdy nie zachodzi”, i mieli rację, skoro władza Londynu rozciągała się nad czwartą częścią wszystkich lądów, a jego interesy i zobowiązania miały wymiar globalny. Z punktu widzenia tej strategii nie było dla Anglii w latach wielkiej wojny zagadnienia ważniejszego niż Bliski Wschód. Niepewna jej wyniku, podejmowała sprzeczne działania i dyplomatyczne manewry.

Myśl posłużenia się żydowską kartą dla umocnienia własnych pozycji w tym regionie nieobca była Anglikom już w połowie XIX stulecia (pomysły takie wysuwał m.in. Henry John Temple lord Palmerston, wieloletni premier i szef dyplomacji). Później, po przejęciu kontroli nad Egiptem, okazało się, że Palestyna może być doskonałym buforem zabezpieczającym Kanał Sueski od strony rezerwowanych dla Francuzów Syrii i Libanu. W tym kierunku szła zręczna argumentacja liderów ruchu syjonistycznego z Chaimem Weizmannem na czele. Dostrzegając w brytyjskich planach rozczłonkowania Turcji szansę na umiędzynarodowienie problemu utworzenia państwa żydowskiego, zaczęli podkreślać potencjalne korzyści, jakie dla interesów Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie może posiadać związana z nią żydowska Palestyna23. Były też i inne powody. Brytyjczykom chodziło m.in. o dodatkowy argument na rzecz przyznania im Ziemi Świętej po wojnie i uzasadnienie ich obecności w Suezie oraz zjednanie środowisk żydowskich w USA (wśród Żydów amerykańskich Niemcy cieszyły się wtedy lepszą prasą niż Wielka Brytania) i w Europie, szczególnie z wrogiego obozu państw centralnych.

Deklaracja Balfoura, łącząc „wspaniałomyślność z ubocznymi korzyściami natury praktycznej”24, równocześnie pozostawiała wiele miejsca na różne interpretacje. Świadomie pozbawiona precyzji (jak należało rozumieć termin „siedziba narodowa”?) i nawet walo

1949, London 1983, s. 4 (pierwsze wydanie tej książki ukazało się w 1949 r.). Por. też: R. Balke, Izrael, Warszawa 2005, s. 45.

23 Zob. m.in. Ch. Weizmann, Trial and Error. The Autobiography of Chaim Weizmann, London 1950, s. 223–233; A.R. Taylor, Prelude to Israel, s. 10–26; I. Friedman, The Question of Palestine. British–Jewish–Arab Relations, 1914–1918, 2nd ed., New Brunswick 1992; H. Edelheit, A. Edelheit, History of Zionism, s. 74–79.

24 Cyt. za: E. Bendiner, Czas Aniołów. Tragikomiczna historia Ligi Narodów, Warszawa 1981, s. 446.

„Stary — nowy kraj”

36

ru prawnego (skoro jej adresatem była osoba prywatna...), stanowiła z jednej strony ucieleśnienie dążeń środowisk syjonistycznych, z drugiej zarzewie przyszłego konfliktu palestyńskiego.

Deklaracja spotkała się z przychylnym odzewem w świecie polityki, gdyż współgrała z wyrażonym w styczniu 1918 r. programem prezydenta USA Woodrowa Wilsona („Czternaście punktów”), a równocześnie rozbudziła w wielu państwach nadzieje na rozwiązanie własnych problemów dzięki skierowaniu żydowskiej emigracji do Palestyny. Tym samym stanowiła silny atut w podjętych przez Londyn wysiłkach mających na celu międzynarodowe uznanie swych rządów nad Palestyną. W lipcu 1922 r. Liga Narodów formalnie powierzyła ten kraj Wielkiej Brytanii jako mandat kategorii „A”. Brytyjczycy zostali wtedy prawnie zobowiązani do wprowadzenia w życie zapowiedzi zawartych w oświadczeniu Balfoura, które prawie dosłownie włączono do tekstu palestyńskiego mandatu. Decyzja Ligi właściwie jedynie legalizowała istniejący stan rzeczy, gdyż Wielka Brytania zarządzała Palestyną już od grudnia 1917 r., a faktycznego podziału mandatów dokonano na konferencji w San Remo, w kwietniu 1920 r.25

3. Węzeł gordyjski

System mandatowy, stworzony w oparciu o art. 22 Paktu Ligi Narodów, sankcjonował pod płaszczykiem prawa międzynarodowego polityczną kuratelę zwycięskich mocarstw nad dawnymi koloniami niemieckimi i arabskimi posiadłościami Turcji. W założeniu służyć miał przygotowaniu ludności tych krajów do niepodległości, a mandatariusz formalnie sprawował władzę pod kontrolą i w imieniu Ligi

25 Po wkroczeniu w grudniu 1917 r. do Jerozolimy brytyjskich oddziałów gen. Edmunda Henry Allenby’ego, Palestyna była zarządzana najpierw przez administrację wojskową (Occupied Enemy Territories Administration), którą z dniem 1 lipca 1920 r. zastąpiły rządy cywilne z Wysokim Komisarzem na czele. [The Division of Near Eastern Affairs U.S. Department of State], The Palestine Mandate. Collected United States documents relating to the League of Nations Mandate for Palestine, to the possible future independence of Palestine and to the need for the creation of a separate Jewish State, Salisbury, N.C. 1977, s. 9–23; Documents on British Foreign Policy 1919–1939, ed. by R. Butler and J.P.T. Bury, ser. I, vol. VIII: 1920, London 1958, rozdz. I: „Proceedings of the Conference of San Remo, April 18–26, 1920”, doc. 15: „British Secretary’s Notes of a Meeting of the Supreme Council, held at the Villa Devachan, San Remo, on Saturday, April 24, 1920, at 4 pm”, s. 159–171.

Węzeł gordyjski

37

Narodów26. Ziemie potureckie podzielili między siebie Brytyjczycy (Palestyna i zasobny w ropę Irak) i Francuzi (Syria i Liban). Man

26 Por. przykładowo: Q. Wright, Mandates under the League of Nations, Chicago 1930; E. Bendiner, Czas Aniołów, s. 136–153; M. Sobczyński, Państwa i teryto-

MorzeŚródziemne

Bejrut

Hajfa

Tel Awiw

Damaszek

Syria

Gaza

Hidżaz(od 1932 r. Arabia Saudyjska)

Irak

Egipt

Jerozolima

obszar przekazany w 1921 r. emirowi Abdullahowi, zwany odtąd Transjordanią

Wzgórza Golan przekazane w 1923 r. Mandatowi Francuskiemu w Syrii

Mapa 1. Mandat Palestyński Wielkiej Brytanii

„Stary — nowy kraj”

38

dat palestyński początkowo rozciągał się po obydwu stronach rzeki Jordan i objął tereny dzisiejszych Izraela, Jordanii i Autonomii Palestyńskiej. Podobnie jak Irak i Syria z Libanem był tzw. mandatem emancypacyjnym (typu A). Status ten przysługiwał terytoriom najbardziej rozwiniętym, dla których przewidywano większy zakres samorządności.

Uchwała Ligi Narodów była pierwszym w historii międzynarodowym aktem uznania praw żydowskich do Palestyny. Mandat sankcjonował napływ Żydów oraz ich prawa do zakupu ziemi i zapowiadał powołanie organu doradczego (została nim w 1929 r. Agencja Żydowska), który miał współdziałać z administracją brytyjską przy budowie przyszłej siedziby narodowej27. Mimo formalnych zapewnień, jakie poczyniono na rzecz ludności arabskiej, trudno było nie zauważyć, że stroną wyraźnie w tym dokumencie uprzywilejowaną byli Żydzi. Znamienne, że w tekście palestyńskiego mandatu (podobnie jak i we wcześniejszej deklaracji Balfoura) ani razu nie pojawiło się określenie „Arabowie”28.

A przecież nie trzeba wielkiej przenikliwości, by dostrzec, że pogodzenie interesów obydwu społeczności będzie niezmiernie trudne. Wielka Brytania podejmowała bowiem zobowiązania dwojakiego rodzaju, i w jakimś stopniu sprzeczne. Z jednej strony wobec wszystkich Żydów29, z drugiej zaś w stosunku do miejscowej ludności arabskiej

ria zależne. Ujęcie geograficzno–polityczne, Toruń 2006, s. 288–316 (część: „Terytoria mandatowe i powiernicze”). Tamże dalsza bibliografia.

27 Tekst mandatu palestyńskiego zob. The Palestine Mandate, Cmd. 1785, London 1922; [The Jewish Agency for Palestine], Book of Documents submitted to the General Assembly of the United Nations relating to the Establishment of the National Home for the Jewish People, New York 1947, s. 39–49; M. Wight, Bri-tish Colonial Constitutions 1947, Oxford 1952, s. 99–106; J.C. Hurewitz, Diplo-macy in the Near and Middle East, vol. II, s. 106–111; The Israel–Arab Reader, s. 34–42; K. Bojko, Izrael a aspiracje Palestyńczyków 1987–2006, Warszawa 2006, s. 250–257. Tłumaczenie polskie np: L. Gelberg (wstęp i oprac.), Prawo między-narodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. II, Warszawa 1958, s. 194–200; B. Celler, Proces pokojowy w konflikcie bliskowschodnim, część 1: Po-wstanie Państwa Izraela, Łódź 1996, s. 74–80; Dokumenty polityki sjonistycznej, s. 17–24.

28 Na ogół traktowaliśmy Arabów w sposób nierozumny i wariacki, przyzna przyszły premier brytyjski James Ramsay MacDonald. Cyt. za: W.–G. Dżabagi, Kon-flikt palestyński, „Sprawy Obce” (Warszawa), z. III: kwiecień 1930, s. 607.

29 Skoro była mowa o „odbudowaniu” żydowskiej siedziby narodowej, siłą rzeczy musiało to odnosić się do całości narodu żydowskiego. Przyznał to m.in. premier James Ramsay MacDonald w liście do Chaima Weizmanna z 13 II 1931 r. („the undertaking in the Mandate is an undertaking to the Jewish people and

Węzeł gordyjski

39

— co wynikało z samej natury systemu mandatowego. I ta specyfika palestyńskiego mandatu w połączeniu z jego strategicznym znaczeniem dla Anglii spowodowała, że w porównaniu z innymi tego typu jednostkami cieszył się on mniejszym zakresem autonomii, a zaprowadzona tu forma rządów brytyjskich niewiele różniła się od wzorów stosowanych w koloniach.

Deklaracja Balfoura oprócz spodziewanych doraźnych korzyści przyniosła Brytyjczykom znacznie poważniejsze problemy. Wielka Brytania stała się współuczestniczką arabsko–żydowskiego konfliktu, do którego sama w jakimś stopniu się przyczyniła30. Żydzi postrzegali brytyjskie zobowiązania jako prawny tytuł do kolonizacji Palestyny i utworzenia tam swojego państwa. Arabowie, pomni wcześniejszych obietnic Londynu, poczuli się oszukani, a doznany zawód zdynamizował ich ruch. W rezultacie Brytyjczycy znaleźli się w swego rodzaju kleszczach — między narodowymi dążeniami Żydów a antysyjonizmem Arabów. W tej sytuacji mandatariusz zaczął lawirować między sprzecznymi racjami obydwu społeczności, raz popierając Żydów, a kiedy indziej Arabów. W praktyce oznaczało to, że musiał zrezygnować z długofalowej polityki na rzecz rozwiązań doraźnych. I one właśnie charakteryzować będą poczynania Londynu w Palestynie właściwie przez cały czas trwania mandatu31.

not only to the Jewish people of Palestine”), a także przyszły szef rządu Winston Churchill; [The Jewish Agency for Palestine], The Jewish Case Before the Anglo–American Committee of Inquiry on Palestine as presented by the Jewish Agency for Palestine. Statements and Memoranda, Jerusalem 1947, s. 284–285.

30 Dosadniej rzecz tę ujął ambasador USA we Francji William Christian Bullitt, wedle którego „wielki błąd zrobiła Anglia z Palestyną [...], a wprowadzając Żydów na terytorium arabskie, wywołała sztuczną walkę pomiędzy Arabami i Żydami i doprowadziła do stanu embrionalnego Palestynę, z którego ani Arabowie, ani Żydzi nie są zadowoleni”. Cyt. za S. Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 3: 1935–1939, Poznań 1992, s. 299 (dok. 370: Prze-gląd sytuacji międzynarodowej dokonany przez amb. USA we Francji W.C. Bul-litta w rozmowie z amb. RP w USA, J. Potockim, 12 IV 1938 r.).

31 Literatura dotycząca dziejów mandatu jest bardzo bogata. Przykładowo można tu wskazać takie prace, jak: A. Baumkoller, Le mandat sur la Palestine, Paris 1931; N. Bethell, The Palestine Triangle. The Struggle between the British, the Jews, and the Arabs, 1935–48, London 1979; N. and H. Bentwich, Mandate Me-mories 1918–1948, New York 1965; M. Buchwajc, Mandat Ligi Narodów nad Pa-lestyną, Kraków 1939; R. El–Eini, Mandated Landscape. British Imperial Rule in Palestine, 1929–1948, London 2006; T.R. Feiwel, L’Anglais, le Juif et l’Arabe en Palestine, Paris 1939; P.L. Hanna, British Policy in Palestine, Washington 1942; D. Horowitz, M. Lissak, Origins of the Israeli Polity. Palestine under the Mandate, Chicago 1978; A.M. Hyamson, Palestine under the Mandate, 1920–1948, London

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie

Ważniejsze skrótyWstęp„Stary - nowy kraj”1. Kontekst2. Ku „pax britannica”3. Węzeł gordyjski4. Jiszuw5. Polaryzacja

Imigracja nielegalna czy niezależna?1. Spór o terminologię2. Bez sformalizowanych ram3. Stanowisko liderów jiszuwu4. Pierwszy transport5. Ha’apala rewizjonistyczna6. „Dla Żydów świat dzieli się na dwa miejsca...”7. „Af al pi”8. Rozdział polski

W przededniu wojny1. Mossad - „morski departament Hagany”2. „Współpraca wrogów o wspólnym interesie”3. „Imigracja jest dzisiaj kwestią życia i śmierci”4. Intensyfikacja aliji bet5. Stanowisko Wielkiej Brytanii i głos strony arabskiej

W cieniu „Białej Księgi”1. Realia czasu wojny2. Przez „zieloną granicę”3. Z armii Andersa4. „Jedyna alternatywa to utrzymanie dotychczasowych procedur”

Atlantic - Mauritius1. Odyseja pasażerów „Atlantica”2. „Patria”3. Deportacja na Mauritius4. Pięć lat zesłania

„Gdyby wrota Palestyny były otwarte...”1. Grupa Kladovo2. Sprawa „Dariena II”3. Katastrofy na morzu („Pencho” i „Salvador”)4. Tragedia „Strumy”

„Jedyny szlak ocalenia”1. Koncesje Londynu2. Z Rumunią i Turcją w tle3. Zatonięcie „Mefkury”4. Nadejście ZSRR5. Początki Brichy6. Zamiast podsumowania

Uwagi końcoweAneks1. Imigracja żydowska do Palestyny w latach 1934-19482. Nielegalna imigracja do Palestyny w świetle oficjalnych statystyk mandatariusza (1935-1945)3. Morskie transporty aliji bet zorganizowane w latach 1934-19444. Natan Alterman, Song of the „illegal” immigration�

SłowniczekDokumentyWykaz dokumentów1. Pismo Konsula Generalnego RP w Tel Awiwie dr. Bernarda Hausnera do Departamentu Konsularnego Mini2. Pismo Foreign Office do przedstawicieli Wielkiej Brytanii w Kairze, Bagdadzie i Dżiddzie; Londyn,3. Pismo Władysława Żyborskiego, dyrektora Departamentu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, do urzęd4. Pismo Wysokiego Komisarza Palestyny sir Harolda MacMichaela do ministra kolonii Malcolma MacDonal5. Jewish illegal immigration into Palestine (Memorandum prepared jointly by the Foreign Office and 6. Translation of Report on Treatment of two Jewish Refugees at Athlit Camp (2 IV 1940 r.)7. [Moshe Shertok], Minute of the interview with H.E.� the High Commissioner Sir Harold McMichael�, 8. Pismo ministra kolonii Roberta Gascoyne-Cecila, wicehrabiego Cranborne, do Berla Lockera z Agencj9. Report of the sinking of the M/V „Merkure” (9 IX 1944)10. The case of the Mauritius deportees (A Report prepared on the basis of evidence from an ex-detai

Bibliografia selektywnaI. Materiały archiwalne1. The National Archives [dawne Public Record Office], LondonA. Zespół Admiralicji (ADM)B. Zespół Colonial Office (CO)C. Zespół Foreign Office (FO)D. Zespół Treasury (T)

2. Central Zionist Archives, JerusalemA. Zespół Central Offices of the World Zionist Organization and of the Jewish Agency for Palestine/ B. Zespół Departments of the Executive of the World Zionist Organization and the Jewish Agency for PC. Zespół Archives of Zionist federations, organizations and associations and collections of documenD. Zespół Affiliated offices of the World Zionist Organization and the Jewish Agency and institutionE. Zespół Personal Papers

3. Yad Vashem Archives, JerusalemA. Zespół Archives in BulgariaB. Zespół Kurt Jakob Ball-Kaduri collection of testimonies and reports on German JewryC. Zespół The Wiener Library, LondonD. Zespół Collection about RumaniaE. Zespół Wilhelm Filderman Archive (Chairman, Union of Jewish Communities in Rumania)

4. Jewish National and University Library, Givat Ram, Jerusalem5. Clandestine Immigration and Naval Museum, Haifa6. Atlit Detention Camp for Illegal Immigrants Museum, Atlit7. Rhodes House Library, Oxford8. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie9. Archiwum Akt Nowych, WarszawaA. Zespół Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ)B. Zespół Komendy Głównej Policji Państwowej (KGPP)C. Zespół Ambasady RP w LondynieD. Zespół Poselstwa RP w BernieE. Zespół Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW)

II. Wydawnictwa źródłoweIII. Pamiętniki, wspomnienia, relacjeIV. PrasaWspółczesne artykuły prasowe (wybór)

V. Monografie, rozprawy, artykułyVI. Wydawnictwa o treści informacyjnejVII. Internet (ważniejsze strony www)�VIII. Filmografia

SummaryWykaz tabelWykaz mapSpis ilustracjiINDEKS OSÓBIndeks geograficzno-rzeczowy