1. Przyczyny niestabilności krajów po-socjalistycznych po kryzysie ...

Maria Lissowska1

1. Przyczyny niestabilności krajów po-socjalistycznych po kryzysie finansowym2

Streszczenie

Autorka zajmuje się przyczynami kryzysu finansowego poprzedniej dekady,

w konkretnym przypadku krajów po-socjalistycznych. W szczególności analizuje

przyczyny endogeniczne kryzysu w tych krajach, które przyczyniły się dodatkowo do

silnego wpływu przyczyn zewnętrznych, w postaci gwałtownego pogorszenia

koniunktury w gospodarce światowej i związanego z tym zahamowania napływu

zagranicznych źródeł finansowania. Jako okoliczność endogeniczna został

zanalizowany wpływ opóźnionego i nieegalitarnego wzrostu dobrobytu po

transformacji do gospodarki rynkowej. W sytuacji nacisku konsumeryzmu

i dostępności kredytu wpłynęło to na bardzo szybki wzrost zadłużenia gospodarstw

domowych. Umożliwiło to szybki wzrost konsumpcji w okresie przed kryzysem, ale

stało się przyczyną jej ograniczenia i silnych fluktuacji w okresie pokryzysowym,

kiedy wystąpiła konieczność spłaty kredytów, a zewnętrzne środki finansowe były

znacznie mniej dostępne. Szczególny przypadek Polski był, jak się wydaje,

spowodowany znacznie mniejszą skłonnością do zadłużania się ze strony

przedsiębiorstw i, częściowo, gospodarstw domowych, oraz z hamującej roli nadzoru

finansowego. Cechy te, występujące mimo rozwarstwienia dochodowego ludności,

spowodowały mniejszą zależność od napływu kredytów zagranicznych.

Kody JEL: I38, J48, P51

Słowa kluczowe: dobrobyt; kraje po-socjalistyczne; kryzys; stabilność

1 SGH i Komisja Europejska; poglądy wyrażone w tym opracowaniu są wyłącznie poglądami autorki i w żadnej mierze nie reprezentują poglądów Komisji Europejskiej. 2 Fragmenty artykułu zostały opublikowane na stronie: http://www.economics-ejournal.org/economics/discussionpapers/2012-65

12 Maria Lissowska

The reasons of instability of post-socialist countries after the financial crisis Abstract

The text discusses the reasons of financial crisis of the last decade in the particular

case of post-socialist countries. It analyses in particular the endogenous reasons of

crisis in those countries, which contributed to particularly strong shock due to external

factors, being the sudden deterioration of economic climate and the resulting stop of

foreign financial flows. As endogenous cause, the impact of delayed and differentiated

growth of welfare after transition to the market economy was indicated. Under

consumerism and availability of credits this brought about rapid growth of debt of

households. It made available rapid growth of consumption before the crisis, but led to

its limitation and fluctuations in post-crisis period, when the debts had to be

reimbursed and the foreign financial sources were much less available. It seems that

the particular case of Poland was underpinned by lower propensity to borrow of the

companies and, partly, of the households, and by the control by the financial

supervisor. Those features which were present in spite of income differentiation of the

population, were at the origin of lower dependence of inflow of foreign credits.

JEL codes: I38, J48, P51

Key words: welfare; post-transition countries; crisis; stability

Wstęp

Przez wiele lat kraje po-socjalistyczne, które weszły na drogę gospodarki rynkowej

były stawiane za przykład sukcesu gospodarki wolnorynkowej, która wyzwoliła

inicjatywę i pozwoliła rozwijać sie w tempie znacznie wyższym, niż pozostałe kraje

europejskie. Tę wizję sukcesu w rekordowym tempie wprowadzonej zmiany

instytucjonalnej zakłóciło zachowanie tych krajów w okresie kryzysu finansowego,

kiedy większość z nich nie tylko odczuła ten kryzys, ale wręcz gospodarka ich

skurczyła się w stopniu znacznie większym, niż inne kraje europejskie.

Przyczyny takiego stanu rzeczy były wielokrotnie analizowane przez różne ośrodki

naukowe i organizacje międzynarodowe. Wskazywano, że aczkolwiek szybka

integracja handlowa i finansowa (w tym napływ inwestycji zagranicznych) pomogły

osiągnąć szybkie tempo wzrostu w okresie przedkryzysowym, to taki stopień integracji

również był przyczyną znacznego zwiększenia wrażliwości krajów po-socjalistycznych

na wszelkie zaburzenia w gospodarce światowej. Warto podkreślić, że wśród

ośrodków opowiadających się za takim wytłumaczeniem głębokości kryzysu w krajach

Przyczyny niestabilności krajów po-socjalistycznych po kryzysie finansowym 13

po-socjalistycznych znalazły się też organizacje, które albo aktywnie promowały

natychmiastowe wprowadzenie gospodarki rynkowej w tych krajach i ich integrację

z gospodarka światową, jak IMF, albo też aktywnie je propagowały, jak EBRD.

Jednak, obok standardowej interpretacji przyczyn niedawnego kryzysu

finansowego, jako wyniku nadmiernego rozwoju działalności bankowej związanego

z sekurytyzacją, rozwinął się też kierunek, poszukujący głębszych źródeł kryzysu.

Autorzy z kręgu ekonomii post-keynesowskiej3 i ekonomii komparatywnej4 zwracają

uwagę na rolę opóźnionego i nierównego wzrostu dobrobytu społeczeństwa jako

dodatkowej, endogenicznej przyczyny kryzysu. Tłumaczą oni, że w sytuacji konfliktu

pomiędzy promowanym rozwojem opartym na kapitale i zyskach (i w związku z tym

strategicznym hamowaniem wzrostu płac), a faktyczną potrzebą wzrostu konsumpcji

dla urzeczywistnienia tego rozwoju, musiało dojść do nierównowagi i światowego

kryzysu.

W niniejszym tekście stawiam hipotezę, że opóźniony i nieegalitarny wzrost

dochodów w krajach po-socjalistycznych, wraz z naciskiem konsumeryzmu

i dostępnością kredytu ze źródeł zagranicznych, wywołał endogeniczny proces wzrostu

konsumpcji, którego podłożem było rosnące zadłużenie gospodarstw domowych.

Tenże wzrost konsumpcji i możliwość uzyskiwania wysokich stóp zysku zachęcił do

wzrostu inwestycji, często ze źródeł zagranicznych (poprzez bezpośrednie inwestycje

zagraniczne lub z kredytów zagranicznych). Zarówno kredytowany wzrost

konsumpcji, jak i wyjątkowo szybki (i też kredytowany) wzrost inwestycji był silnie

narażony na spadek w przypadku zahamowania dopływu kredytów zagranicznych.

W końcu, silny wzrost konsumpcji wymagał wzrostu importu, co w przypadku

większości krajów po-socjalistycznych nie będących silnymi eksporterami

(i dodatkowo nastawionymi na rynek radziecki) powodowało powstanie dodatkowego

czynnika niestabilności w postaci deficytu bilansu handlowego. Uwarunkowania te

spowodowały wysoką wrażliwość krajów po-socjalistycznych na pogorszenie

warunków w gospodarce światowej.

Tematem poruszanym w końcowej części tekstu jest próba odpowiedzi na pytanie

„czy Polska jest inna?”. Wiadomo, że Polska była jednym z dwóch krajów po-

socjalistycznych, które nie doświadczyły negatywnych skutków światowego kryzysu

finansowego. Nie podejmując całości problematyki odmienności struktury i charakteru

3 M. Lavoie, E. Stockhammer, Wage-led growth: Concept, theories and policies, “ILO Working Papers Conditions of Work and Employment Series” 2012, No. 41. 4 P.Tridico, Financial crisis and global imbalances: its labour market origins and the aftermath, “Cambridge Journal of Economics” 2012, No. 36, s. 17- 42.

14 Maria Lissowska

rozwoju gospodarki polskiej postaram się wskazać, czy Polska była inna w odniesieniu

do znaczenia kredytu jako sposobu finansowania konsumpcji, czy też różnice tkwiły

w innych elementach rozwoju.

W pracy wykorzystuję głównie dane pochodzące z publicznie dostępnej bazy

Eurostatu (łącznie z bazą SILC –Statistics on Income and Living Conditions).

Zapewnia to, w maksymalnym możliwym stopniu, porównywalność danych. Tym

niemniej, ponieważ dane z bazy Eurostat nie są na ogół dostępne dla krajów po-

socjalistycznych przed 1995 r, dodatkowo posługuję się danymi dla lat wcześniejszych

z baz Banku Światowego i Międzynarodowej Organizacji Pracy, które nie są w pełni

porównywalne z danymi Eurostatu.

Podstawowe analizowane okresy to 1995-2008 (okres przedkryzysowy) i 2009-

2011 (okres kryzysu i recesji). Niekiedy, z powodu braku danych, szereg czasowy

rozpoczyna się w 2000 r., a drugi kończy na 2010. Sytuacja w krajach po-

socjalistycznych jest porównywana z sytuacją w 15 państwach Unii Europejskiej

według jej stanu przed rozszerzeniem w 2004 r. (EU15).

Zastosowałam metodologię identyfikowania zależności logicznych między

zjawiskami i poszukiwania ich weryfikacji poprzez znajdowanie konfiguracji

zmiennych w poszczególnych krajach (odpowiednik korelacji, której nie można było

zastosować z uwagi na zbyt małą liczbę krajów). Z powodu braku kompletnych

danych nie zastosowałam formalnych metod weryfikacji.

1. Rzut oka na wzrost i recesję

Do połowy pierwszej dekady XXI stulecia uważano kraje Europy Środkowej

i Wschodniej, które wstąpiły do Unii Europejskiej, za chlubny przykład sukcesu

ekonomicznego. Aż do 2008 r. ich wzrost znacznie przekraczał wskaźniki wzrostu

krajów „starej” Unii Europejskiej. Szybko postępowało doganianie poziomu dochodu

narodowego, a także konsumpcji na mieszkańca dotychczasowych krajów Unii

Europejskiej.

Twierdzono wówczas, że szybki wzrost krajów po-socjalistycznych potwierdził

słuszność transformacji do gospodarki rynkowej, która umożliwiła ujawnienie się

przedsiębiorczości, szybką integrację z gospodarką światową (a w szczególności

z gospodarkami Unii Europejskiej), napływ inwestycji zagranicznych (por. dyskusja na

ten temat zreferowana w książce Myanta i Drahokoupila5).

5 M.Myant, J. Drahokoupil , Transition Economies: Political Economy in Russia, Eastern Europe, and Central Asia, John Wiley & Sons 2011, s. 299-312.


Tablica 1. Wzrost dochodu narodowego i konsumpcji oraz ich relacja do poziomu UE15

Kraj

Skumulowany wzrost

dochodu narodowego 2008/1995

Dochód narodowy na mieszkańca, w PPS, jako procent EU15

Konsumpcja na mieszkańca, jako procent EU15

1995 2008 1995 2008

EU15 1,334 100,00% 100,0% 100,0% 100,0%

Bułgaria 1,543 27,6% 39,4% 7,6% 18,8%

Republika Czeska

1,560 65,9% 72,9% 21,0% 43,6%

Estonia 2,227 31,2% 62,5% 10,5% 40,0%

Łotwa 2,254 27,1% 50,9% 9,5% 40,0%

Litwa 2,395 30,6% 55,6% 8,6% 40,6%

Węgry 1,489 44,1% 57,8% 17,1% 34,5%

Polska 1,805 37,1% 50,9% 16,2% 35,8%

Rumunia 1,581 b.d. 42,2% 8,6% 25,5%

Słowenia 1,729 64,1% 81,9% 45,7% 58,8%

Słowacja 1,903 41,2% 65,3% 13,3% 41,2%

x/ 1996

Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_k&lang=en,

http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_c&lang=en

Tablica 2. Wzrost/spadek dochodu narodowego w latach 2009-2011

Kraj Skumulowana zmiana dochodu narodowego

w % EU 15 -0,9 Bułgaria -3,5 Republika Czeska -0,5 Estonia -5,7 Łotwa -13,4 Litwa -8,5 Węgry -4,0 Polska +10,1 Rumunia -5,8 Słowenia -6,9 Słowacja +2,4

Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_k&lang=en

Tym niemniej, okres szybkiego wzrostu w 2008 zakończył się w większości krajów

po-socjalistycznych (poza Polską i Słowacją) spektakularnym kryzysem i recesją.

16 Maria Lissowska

Bliższe przyjrzenie się sukcesom, jakie odnotowały kraje po-socjalistyczne przed

2008 r. pokazuje, że były na nich cienie. Jednym z nich była rozbieżność między

wzrostem konsumpcji a wzrostem wynagrodzeń. Wskazują na to poniższe dane, gdzie

dokonane zostało porównanie między krajami po-socjalistycznymi (dla których takie

dane były dostępne) a Holandią6. Wynika z nich, że kraje po-socjalistyczne zbliżyły

się do krajów „starej” Unii Europejskiej znacznie bardziej pod względem konsumpcji

na mieszkańca, niż pod względem zarobków.

Tablica 3. Konsumpcja na mieszkańca i średnie zarobki w krajach po-

socjalistycznych, jako procent wielkości dla Holandii

Kraj Roczne zarobki brutto Konsumpcja na mieszkańca 2008 2010 2008 2010

Bułgaria 8,4% 9,7% 18,9% 18,6% Łotwa 20,1% 17,9% 40,2% 33,5% Węgry 23,6% 21,2% 34,8% 31,7% Rumunia n.a. 12,7% 25,6% 23,0% Słowacja 21,9% 23,2% 41,5% 44,1%

Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_c&lang=en,

http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=earn_gr_nace2&lang=en

Rozbieżność taka mogła wynikać z różnych przyczyn. Jedną z nich mogło być

rozpowszechnienie zatrudnienia „na czarno”, znacznie większe w krajach po-

socjalistycznych niż w pozostałej części Unii Europejskiej. Tym niemniej, jak wynika

z badań przeprowadzonych w Polsce7, dochody w strefie nierejestrowanej są znacznie

niższe niż przeciętne zarobki, choć np. dodatkowe dochody niektórych grup ludności

(zwłaszcza lekarzy) mogą być wyższe, ale ich znaczenie jest niewielkie. W pewnym

stopniu rozbieżność między konsumpcją a zarobkami mogą tłumaczyć transfery od

osób pracujących zagranicą. Jeśli chodzi o dochody pozapłacowe (transfery socjalne)

to, jak wynika z tablicy poniżej, ich relacja do dochodu narodowego w krajach po-

socjalistycznych jest niższa niż w innych krajach europejskich, więc nie mogą one

6 Wybór Holandii wynika z tego, że dane dla EU15 nie były dostępne, a Holandia znajduje sie pod względem konsumpcji na mieszkańca niemal dokładnie na poziomie średniej EU15 (rozbieżność nie przekracza 2%). 7 GUS dwukrotnie przeprowadzał badania na temat pracy nierejestrowanej (Praca nierejestrowana w Polsce w 2004 r. (2005), GUS, Warszawa, Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 r. (2011), GUS, Warszawa 2011.


wpływać na silniejsze wyrównywanie poziomu konsumpcji do krajów EU15 niż

poziomu zarobków.

Tablica 4. Wydatki na opiekę społeczną jako procent dochodu narodowego

Kraj 1995 2000 2008 2010 EU15 20,9 19,3 18,4 20,2 Bułgaria : 12,7 11,2 13,5 Republika Czeska 16,0 18,0 12,5 13,7 Estonia 10,8 11,0 11,6 14,6 Łotwa 12,7 12,5 9,6 13,8 Litwa n .a. 12,0 12,3 14,5 Węgry 17,6 15,4 17,8 17,8 Polska b.d. b.d. 15,6 16,9 Rumunia 10,2 10,5 12,4 14,9 Słowenia n .a. 17,9 15,9 18,7 Słowacja 14,4 16,0 10,2 12,3

Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=gov_a_exp&lang=en

W dalszej części tekstu postaram się wskazać na czynniki strukturalne które

wpłynęły na wyjątkowo szybko przebiegający wzrost konsumpcji w krajach po-

socjalistycznych. Pokaże również, że te przyczyny strukturalne miały wpływ na

niestabilność wzrostu krajów po-socjalistycznych.

2. Przegląd literatury na temat przyczyn kryzysu w krajach po-socjalistycznych

Analizy kryzysu, który miał miejsce w krajach po-socjalistycznych podkreślają, że

jego korzenie tkwiły we wrażliwości (vulnerability), która powstała (lub utrwaliła się)

w okresie szybkiego wzrostu po przejściu do gospodarki rynkowej. Spadek wartości

PKB w tych krajach przypisuje się czynnikom zewnętrznym, które doprowadziły do

zniknięcia poprzednich pozytywnych uwarunkowań szybkiego wzrostu. Na przykład

analiza przeprowadzona przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju wskazuje, że

nagły spadek dochodu w czwartym kwartale 2008 r. był skutkiem kryzysu w krajach

wyżej rozwiniętych8. Integracja krajów po-socjalistycznych z gospodarką światową

(poprzez handel, przepływy finansowe, migracje i transfery z tego wynikające)

pozwoliła przyspieszyć wzrost w okresie poprzedzającym kryzys finansowy, lecz

również stworzyła znaczne uzależnienie od tych zewnętrznych czynników.

8 Transition Report 2009. Transition in crisis?, EBRD, London 2010.

18 Maria Lissowska

Twierdzenie, że rodzaj i szybkość wzrostu krajów po-socjalistycznych w końcu lat

90. i początku dekady 2000 wpłynęły na ich niestabilność występuje często

w analizach kryzysu w tych krajach. Już raport Międzynarodowego Funduszu

Walutowego z 2009 r. wskazuje na uzależnienie tego wzrostu od kredytów

pochodzących z zagranicy, udzielanych często w walucie obcej, i od zagranicznych

przepływów kapitału, co powodowało uzależnienie od zatrzymania tego

finansowania9. Późniejsza analiza Gardo i Martina zidentyfikowała dodatkowe

słabości ujawniające się w fazie szybkiego wzrostu we wszystkich lub w większości

krajów po-socjalistycznych: gwałtowny wzrost relacji kredytów do depozytów

w bankach, wzrost deficytów bilansu handlowego, w niektórych krajach również

zwężenie pola manewru polityki w związku z przyjęciem stałego kursu waluty10. Stan

bilansu obrotów handlowych został również wskazany jako istotny czynnik

różnicujący wpływ kryzysu na kraje Europy Środkowej i Wschodniej, równolegle do

stwierdzenia, że skala wzrostu (a niekoniecznie wartość) kredytu była podstawowym

czynnikiem tego wpływu, co mogło być pogłębiane przez system stałego kursu11.

Jest jednak inny kierunek literatury, wskazujący na wpływ zmian na rynku pracy

i proporcji pomiędzy przychodami z pracy i z kapitału na mechanizm globalnego

kryzysu.

Wiadomo z danych statystycznych, że poczynając od lat 80-tych ubiegłego wieku

na całym świecie udział płac w wartości dodanej zmniejszał się. Tendencja ta była

wyjaśniana jako efekt przyspieszenia postępu technicznego w latach 80., co wymagało

bardziej elastycznego dostosowania zatrudnienia, i wynikającej z tego pogarszającej

się pozycji negocjacyjnej zatrudnionych12. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na

relację pomiędzy płacami a zyskami była globalizacja, która umożliwiła wykorzystanie

taniej pracy z krajów rozwijających się. Czynnik ten, w powiązaniu z naciskiem

konkurencyjnym taniego importu z tych krajów i imigracją, oraz ze zmianami

strukturalnymi w kierunku dziedzin o niskim zapotrzebowaniu na pracę, jak finanse,

9 Global Financial Stability Report. Responding to the Financial Crisis and Measuring Systemic Risks, International Monetary Fund, Washington D.C. 2009. 10 Gardo S. and Martin R. The Impact of Global Economic Crisis on Central, Eastern and South-Eastern Europe. A Stock Taking Exercise. “ECB Occasional Paper Series” 2010, 114, Frankfurt/ European Central Bank. 11 Becker T. et al. Whither growth in Central and Eastern Europe. Policy lessons from an integrated Europe. ”Bruegel Blueprint Series” 2010, Vol. XI, Bruegel, Brussels. 12 Ellis L. and Smith K.., The Global Upward Trend in the Profit Share. “BIS Working Papers” 2007, 231, Bank for International Settlements, Basel.


czyniło kapitał względnie rzadkim13. Inne prace wskazują na silny wpływ ograniczenia

idei państwa dobrobytu, spadającego znaczenia związków zawodowych i wzrostu sfery

finansowej, a ponad wszystko rosnącej popularności ideologii liberalnej na spadek

udziału płac w wartości dodanej14.

Jak wynik z tablicy 5, tendencja spadającego udziału płac w wartości dodanej miała

miejsce w Europie jako całości w dekadzie poprzedzającej kryzys i pojawiła się

ponownie wraz z restrykcyjną polityką gospodarczą w 2011.

Rosnący udział zysków kapitałowych powinien, zgodnie z niektórymi poglądami,

przynieść długookresowe pozytywne skutki w postaci wysokich inwestycji i tworzenia

miejsca pracy, a więc zmniejszania bezrobocia15. Inne prace podkreślają jednak, że

wpływ zmian proporcji pomiędzy zyskami z pracy i z kapitału na wielkość i charakter

popytu nie jest oczywisty16.

Tridico dodał nowy element do wyjaśnienia malejącego udziału płac w wartości

dodanej. Twierdził on mianowicie, że wzrost financjalizacji (mierzonej jako relacja

pomiędzy kapitalizacją giełdy a dochodem narodowym) wywarł nacisk w kierunku

liberalizacji, co spowodowało ograniczenie wzrostu płac i rosnące uelastycznienie

rynku pracy17.

Konsekwencje pro-kapitałowej polityki ekonomicznej (preferującej zyski na

niekorzyść płac) były analizowane przez autorów kierunku post-keynesowskiego18.

Twierdzili oni, że podział dochodów jest istotny dla wzrostu, z powodu wpływu na

popyt, a także na podaż (poprzez wpływ na wydajność pracy). Wskazali, posługując 13 Guscina A., Effects of Globalisation on Labor’s Share in National Income.” IMF Working Paper” 2006, WP/06/294, International Monetary Fund, Washington D.C. 14 Jayadev A.,,Capital account openness and the labour share of income. “Cambridge Journal of Economics”, 2007, No. 31, s. 423-443, ”World of Work Report “, Income inequalities in the age of financial globalization. (2008), International Labour Organisation, Geneva , Stockhammer (2012). Decline in wage share: causes and prospects. Paper written for the project: New perspectives for wages and economic growth: the potentials for wage-led growth?. “ILO Working Papers” , (forthcoming). 15 De Serres A., Scarpetta S., De la Maisonneuve C., Falling Wage Shares in Europe and in United States : how Important is Aggregation Bias ?, ”Empirica” 2001, ( 4) . 16 Naastepad, C.W.M., Technology, demand and distribution: a cumulative growth model with an application to the Dutch productivity growth slowdown. ”Cambridge Journal of Economics”, 2006. No. 30, s. 403-434. 17 Tridico, P., Financial crisis and global imbalances: its labour market origins and the aftermath. “Cambridge Journal of Economics” 2012, No. 36, s. 17- 42. 18 Lavoie M. and Stockhammer E., Wage-led growth: Concept, theories and policies. “ILO Working Papers Conditions of Work and Employment “ 2012, Series 41, International Labour Organisation, Geneva.

20 Maria Lissowska

się wynikami analiz ekonometrycznych, że w większości krajów wzrost w istocie

rzeczy zależy głównie od płac. Stąd, w warunkach polityki pro-kapitałowej, pozytywne

wyniki mogą być zapewnione tylko poprzez kredyt, wspierający konsumpcję, lub

poprzez eksport, wspierający ogólny popyt. W ich opinii obecna gospodarka światowa

jest oparta na symbiozie krajów uzależnionych od kredytu (jak USA), które czerpią

finansowanie z krajów o silnie rozwiniętym eksporcie (jak Chiny). Jednak taka

sytuacja, w której polityka gospodarcza jest w konflikcie z rzeczywistym typem

wzrostu, jest niestabilna.

Tridico w poprzednio cytowanej pracy podkreśla wpływ zmniejszającego się

udziału płac na niestabilność wzrostu, a także na pojawienie się kryzysu finansowego

w ubiegłej dekadzie. Mianowicie niestabilność zatrudnienia i słabo rosnące płace

w warunkach konsumeryzmu (silnego w USA, ale też obecnego w Europie) skłaniały

gospodarstwa domowe do zadłużania się19. Wspierało to wzrost konsumpcji, lecz

kosztem jego niestabilności. Tridico podaje nie tylko wysoki poziom zadłużenia

amerykańskich gospodarstw domowych, ale także fakt, że nierówności wydatków

konsumpcyjnych były znacznie mniejsze, niż nierówności dochodowe. Kredyt

pozwalał więc ograniczyć skalę nierówności dochodowych. Nie mająca stabilnych

podstaw konsumpcja napędzana kredytem musiała doprowadzić do kryzysu

finansowego. W Europie presja firm na uelastycznienie rynku pracy zwiększyła

wydatki rządowe na zasiłki dla bezrobotnych20.

Wymienione analizy (Tridico i Lavoie i Stockhammera) pozwalają powiązać

logicznie sposób, w jaki wzrastały dochody gospodarstw domowych z ich zadłużeniem

i rosnącym uzależnieniem od zewnętrznego finansowania. W tym tekście chciałabym

zilustrować to powiązanie na przykładzie krajów po-socjalistycznych. Jest to

szczególnie wyraźny przykład, biorąc pod uwagę szybkość wzrostu i skale recesji

która po nim nastąpiła. Pokażę, że endogeniczne zmiany polegające na opóźnionym

wzroście dochodów i ich rosnącym zróżnicowaniu wpłynęły na niestabilność

konsumpcji, naspędzanej przez kredyt. Pokażę też wpływ opóźnionych korzyści

pracowników i silnego wzrostu konsumpcji jako dodatkowych czynników

narażających gospodarkę tych krajów na niestabilność. 19Nie można zapominać, że szereg innych czynników wpłynęło na wzrost zadłużenia gospodarstw domowych: dostępność kredytów bankowych dzięki sekurytyzacji (Shin, H. S., Securitisation and financial stability. „The Economic Journal” 2009, No. 119, s. 309-332), ich niska cena w związku z ogólnym spadkiem stóp procentowych, polityka państwa promująca własność nieruchomości. 20 Tridico (2012) wskazuje na inne jeszcze czynniki osłabiające wzrost gospodarczy, jak niskie inwestycje i spekulacja finansowa w celu osiągnięcia wysokich zysków.


3. Cechy wzrostu dobrobytu w krajach po-socjalistycznych

Cechą, która rzuca światło na ograniczone doganianie przeciętnych dochodów Unii

Europejskiej przez kraje po-socjalistyczne jest niski i malejący udział płac w wartości

dodanej. Jak napisałam wyżej, jest to tendencja ogólnoświatowa i występowała ona

w krajach europejskich na długo przed kryzysem finansowym. Tym niemniej, jak

pokazuje tablica 5, udział płac w krajach po-socjalistycznych (z wyjątkiem Słowenii)

był niższy niż w 15 krajach „starej” Unii Europejskiej przez cały okres po

transformacji. Tablica pokazuje też, że we wszystkich krajach, dla których były

dostępne dane udział płac zmalał pomiędzy 1995 a 2000 rokiem (lub przed 2005 r.,

w przypadku Słowacji). Natomiast w okresie 2000-2008 udział płac zwiększył się we

wszystkich tych krajach poza Polską. Do 2000 r. pracownicy mieli więc

systematycznie niższy udział w efektach wzrostu i wzrost dochodów był opóźniony

w stosunku do wzrostu wartości dodanej. Oznacza to również, że udział zysków był

w krajach po-socjalistycznych wyższy niż w krach EU15 i miał on tendencję do

wzrostu. Należy przy tym podkreślić niższe opodatkowanie zysków korporacyjnych,

zwłaszcza w krajach bałtyckich.

Dodatkową ilustrację wzrostu wyników produkcyjnych i dochodów zatrudnionych

przedstawia tablica 621. Aż do początku kryzysu wydajność pracy w krajach po-

socjalistycznych rosła bardzo szybko, znacznie szybciej niż w krajach EU15. Wzrost

ten został spowolniony lub zamienił się w spadek dopiero z nastaniem kryzysu. Jeśli

chodzi o zmiany realnych kosztów pracy (zdefiniowanych jako zmiana wynagrodzeń

pracowników przewyższająca zmianę wydajności pracy), były to na ogół spadki

w krajach po-socjalistycznych, co oznacza, że koszty pracy tylko częściowo

pokrywaływzrost jej wydajności. Podobna tendencja występowała w krajach EU15,

jednak w krajach po-socjalistycznych była ona przed 2008 szczególnie silna.

Wyjątkiem była Republika Czeska i kraje bałtyckie w przedkryzysowej części

pierwszej dekady XXI wieku. W innych krajach po-socjalistycznych wzrost

wynagrodzeń pracowników był opóźniony w stosunku do wyników ich pracy, co było

z wyraźną korzyścią dla pracodawców. Luka pomiędzy tempem wzrostu wydajności

pracy i kosztów pracy była w niektórych krajach (Bułgaria, Polska, Rumunia,

Słowenia) znacznie wyższa niż w krajach EU 15 w okresie poprzedzającym kryzys.

Poza konsekwencjami dla ograniczenia wzrostu dobrobytu, tworzyło to korzystny

klimat inwestycyjny.

21 Dane są dostępne tylko dla okresu poczynając od 1996 roku.

22 Maria Lissowska


Tablica 6. Skumulowana zmiana wydajności pracy i kosztów pracy (rok początkowy =1)

Kraj

2000/ 1995

2008/ 2000

2011/ 2008

2000/ 1995

2008/ 2000

2011/ 2008

Realna wydajność pracy na zatrudnionego

Realne koszty pracy

EU15 1,087 1,087 1,011 0,983 0,975 1,012

Bulgaria 1,065 1,070 1,008 0,902 0,946 1,090

Republika Czeska 1,098 1,333 1,078 1,036 1,052 1,032

Estonia 1,152 1,330 1,022 0,886 1,107 0,918

Łotwa 1,531 1,425 1,049 0,951 1,154 0,817

Litwa 1,345 1,460 1,131 1,066 1,024 0,881

Węgry 1,328 1,633 1,015 0,961 0,978 0,948

Polska 1,095 1,315 0,973 0,978 0,873 0,962

Rumunia 1,326 1,281 1,081 n.a. 0,837 0,884

Słowenia 1,248 1,276 0,993 0,917 0,974 1,046

Słowacja 1,230 1,449 1,043 1,045 0,951 1,034

Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_aux_lp&lang=en

http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_aux_ulc&lang=en

Zastanawiając się nad powyżej przedstawioną zmieniającą się relacją pomiędzy

wynikami i opłacaniem pracy w krajach po-socjalistycznych warto wziąć pod uwagę

dramatyczne zmiany, jakie zaszły na rynku pracy tych krajów. W okresie gospodarki

centralnie planowanej rynek ten był ściśle regulowany. Bezrobocia oficjalnie nie było,

a prawo do pracy było prawem każdego obywatela. Zapotrzebowanie na pracę

i rozdysponowanie jej zasobów było planowane, stosownie do potrzeb produkcyjnych.

Wynikała z tego sztywność podaży pracy i brak jej rezerw poza przedsiębiorstwami,

w wyniku której każdy wzrost zapotrzebowania na pracę był trudny do zaspokojenia.

Wynikał z tego pozorny niedobór pracy i tendencja do tworzenia rezerw wewnątrz

przedsiębiorstw. Był to jeden z elementów niedoboru, powszechnego w gospodarce

centralnie planowanej22.

Z powodów politycznych (prawo obywateli do pracy) i ekonomicznych (niedobór)

pracownicy byli silnie chronieni przez istniejące regulacje rynku pracy.

Transformacja do gospodarki rynkowej spowodowała bardzo szybko dramatyczny

wzrost bezrobocia. Nie przytaczając całej dyskusji nad przyczynami tego zjawiska,

22 J.Kornai (1985), Niedobór w gospodarce, PWE Warszawa.

24 Maria Lissowska

można wskazać ujawnianie się ukrytego bezrobocia (rezerw pracy utrzymywanych

w przedsiębiorstwach) w postaci bezrobocia jawnego i skutki restrukturyzacji

gospodarki (upadanie niektórych przedsiębiorstw, tworzenie nowych miejsc pracy, ale

wymagających mniejszych jej nakładów).

Tablica 7. Stopa bezrobocia

Kraj 1998 2000 2005 2008 2009 2010 2011

EU15 9,5 7,9 8,3 7,2 9,2 9,6 9,7 Bułgaria b.d. 16,4 10,1 5,6 6,8 10,3 11,3 Republika Czeska

6,5 8,8 7,9 4,4 6,7 7,3 6,7

Estonia b.d. 13,6 7,9 5,5 13,8 16,9 12,5 Węgry 14,3 13,7 9,6 8,0 18,2 19,8 16,2 Łotwa 13,2 16,4 8,0 5,3 13,6 18,0 15,3 Litwa 8,7 6,3 7,2 7,8 10,0 11,2 10,9 Polska 10,2 16,1 17,9 7,1 8,1 9,7 9,7 Rumunia 5,4 6,8 7,2 5,8 6,9 7,3 7,4 Słowacja 7,4 6,7 6,5 4,4 5,9 7,3 8,2 Słowenia 12,7 18,9 16,4 9,6 12,1 14,5 13,6

Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=une_rt_a&lang=en

Wzrost bezrobocia i ogólna liberalizacja gospodarki spowodowały nacisk

pracodawców na ograniczenie ochrony pracowników, umożliwiające bardziej

elastyczne funkcjonowanie rynku pracy. W rezultacie, w okresie transformacji rynek

pracy został silnie, aczkolwiek często z pewnym opóźnieniem, zliberalizowany23.

Ogólny stan ochrony pracowników obrazują wskaźniki EPL (Employement

Protection Legislation indicators – im wyższy wskaźnik, tym wyższy poziom ochrony

pracowników). Są one publikowane przez OECD, ale tylko dla krajów należących do

tej organizacji, a więc tylko dla niektórych krajów po-socjalistycznych i od momentu

ich wstąpienia do OECD. Dla lat wcześniejszych wskaźniki te zostały oszacowane

przez Międzynarodową Organizację Pracy (ILO) Wskaźniki te są szacowane metoda

ekspercką i zawierają pewien margines błędu.

Poniższe dane ILO pokazują, że pomiędzy końcem lat 90-tych a 2003 rokiem

nastąpiła znaczna liberalizacja rynku pracy w większości krajów po-

23Por. M. Lissowska, Evolution of the Institutions Governing the Labour Market. The Case of Poland, „Rivista Dell’Associatione Rossi-Doria” 2010, No. 4, s. 33-61.


socjalistycznych24. Proces ten jednak przebiegał w różnych tempie i z różnym

natężeniem w poszczególnych krajach.

Tablica 8. Wskaźniki ochrony pracowników (Employment Protection Legislation - EPL)

Kraj Koniec lat 90-tych 2003

Bulgaria 2,8 2,0 Republika Czeska 2,2 1,8 Estonia 2,4 2,3 Węgry 1,8 1,6 Litwa b.d. 2,8 Polska 2,0 2,1 Słowacja 2,3 2,8 Słowenia 3,3 2,4

Źródło: Szacunek ILO wg pracy Cazes S., Nesporova A.(eds.) (2007), Flexicurity. A relevant approach in Central and Eastern Europe, International Labour Office, Geneva

Dane OECD dla wszystkich krajów po-socjalistycznych, które należały w końcu

ubiegłej dekady do tej organizacji wykazują, że dla wszystkich z nich poza Słowenią

ochrona pracowników była słabsza niż w Niemczech (w których poziom ochrony

pracowników obniżył się znacznie w poprzedzającym dziesięcioleciu).

Tablica 9. Wskaźniki ochrony pracowników (EPL)

Kraj 2008 Niemcy 2,12

Republika Czeska 1,96

Węgry 1,65

Polska 1,9

Słowacja 1,34

Słowenia 2,51

Źródło: http://www.oecd.org/employment/emp/oecdindicatorsofemploymentprotection.htm#data

Słaba ochrona pracowników przez prawo mogła być przyczyną nacisku

pracodawców na wysoką wydajność pracy i jej niepełne opłacanie, czego wynikiem

był niski udział wynagrodzeń pracowniczych w wartości dodanej

24 Dane dla lat wcześniejszych nie są dostępne. Poziom ochrony pracowników w latach 80-tych był w krajach socjalistycznych niewątpliwie znacznie wyższy.

26 Maria Lissowska

Tablica 10. Zmiana współczynnika Giniego w krajach po-socjalistycznych w latach 90-tych

Kraj 1989 1993 1998 Bułgaria 23,4 24,3 b/ 26,4 d/ Republika Czeska 19,4 a/ 26,6 Estonia 23 a/ 39,5 37,6 Węgry 25,1 27,9 24,9 Łotwa 22,5 a/ 27 33,5 Litwa 22,5 a/ 33,6 30,2 Polska 26,9 32,3 32,9 Rumunia 23,3 28,2 b/ 29,4 Słowacja 19,5 a/ 25,8 c/ Słowenia n.a. 29,2 b/ 28,4

a/ 1988; b/1994 c/1996 d/1997

Źródło : http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI

Tablica 11. Wskaźniki nierówności i ubóstwa w latach 2000-2010

Poziom wskaźnika Giniego Ludność w strefie ryzyka

ubóstwa 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2005 2008 2010 2011

EU15 29 29,9 29,5 30,2 30,7 30,4 30,5 21,5 21,4 21,7 22,5 Nowe Państwa Czlonkowskie (12) : 33,2 33 31,8 31,3 30,7 30,3 41,0 31,7 30,8 30,6

Bułgaria 25 25 31,2 35,3 35,9 33,4 33,2 : 44,8 49,2 49,1

Republika Czeska 25 a/ 26 25,3 25,3 24,7 25,1 24,9 19,6 15,3 14,4 15,3

Estonia 36 34,1 33,1 33,4 30,9 31,4 31,3 25,9 21,8 21,7 23,1

Łotwa 34 36,1 39,2 35,4 37,7 37,4 36,1 45,8 33,8 38,1 40,4

Litwa 31 36,3 35 33,8 34 35,5 36,9 41,0 27,6 33,4 33,4

Węgry 26 27,6 33,3 25,6 25,2 24,7 24,1 32,1 28,2 29,9 31,0

Polska 30 35,6 33,3 32,2 32 31,4 31,1 45,3 30,5 27,8 27,2

Rumunia 29 31 33 37,8 36 34,9 33,3 : 44,2 41,4 40,3

Słowenia 22 23,8 23,7 23,2 23,4 22,7 23,8 18,5 18,5 18,3 19,3

Słowacja : 26,2 28,1 24,5 23,7 24,8 25,9 32,0 20,6 20,6 20,6

a/ 2001 Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12&lang=en http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_peps01&lang=en

Cechą dochodów w krajach po-socjalistycznych, związaną z liberalizacją

gospodarki (w tym szczególnie rynku pracy) i dużym bezrobociem było ich rosnące


zróżnicowanie. Jak wynika z bazy danych Banku Światowego25, społeczeństwa tych

krajów były przed transformacją do gospodarki rynkowej bardzo egalitarne,

współczynnik Giniego nie przekraczał 20. W ciągu 10 następnych lat ten współczynnik

wzrósł do 30, o 10 punków więcej. W ciągu stosunkowo krótkiego czasu kraje te

osiągnęły więc poziom zróżnicowania dochodów taki, jak Europa Zachodnia uzyskała

w wyniku wielowiekowej historii.

Zgodnie z danymi Eurostatu dla późniejszego okresu (połowa pierwszego

dziesięciolecia XXI wieku), zróżnicowanie dochodowe było systematycznie wyższe

w tzw. nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej (których przeważającą

większość stanowią kraje po-socjalistyczne) niż w krajach EU15. Tym niemniej

poziom zróżnicowania dochodowego ustabilizował się (a nawet spadł w niektórych

krajach po-socjalistycznych) w ciągu pierwszej dekady XXI wieku, a zwłaszcza po

nadejściu kryzysu finansowego. Zróżnicowanie dochodowe było szczególnie silne

w krajach bałtyckich, Bułgarii, Rumunii i Polsce. Wysokie zróżnicowanie dochodów

silnie podniosło udział społeczeństwa pozostającego w strefie ryzyka ubóstwa26. O ile

w „starych” krajach Unii Europejskiej udział tej grupy ludności nie przekracza 20%, to

w nowych krajach Unii Europejskiej jej udział w 2005 r. wyniósł 40%, przy

szczególnie wysokich udziałach w krajach bałtyckich, Bułgarii, Rumunii i Polsce. Tym

niemniej ta miara zróżnicowania dochodowego była bardzo zróżnicowana pomiędzy

poszczególnymi krajami po-socjalistycznymi (przy szczególnie niskim poziomie

w Republice Czeskiej i Słowenii) i jej poziom zmniejszył się w wielu krajach na

przestrzeni dekady lat 2000-2010, a zwłaszcza po kryzysie finansowym.

Jak z tego wynika, wzrost dochodów gospodarstw domowych w krajach po-

socjalistycznych był niższy niż tempo wzrostu gospodarczego i w dodatku dochody

były coraz bardziej zróżnicowane. Ubóstwo dużej części społeczeństwa nie mogło być

wyrównane przez transfery socjalne gdyż, jak pokazałam poprzednio, ich proporcja

w krajach po-socjalistycznych była niższa niż w Unii Europejskiej sprzed rozszerzenia

w 2004 r. i w większości krajów socjalistycznych ten udział obniżył się w ubiegłej

dekadzie, w każdym razie przed nadejściem kryzysu.

25 Dane na temat zróżnicowania dochodów nie są dostępne w bazie Eurostatu dla nowych państw członkowskich przed 2000 rokiem. Z tego powodu zostały użyte dane Banku Światowego. Nie są one w pełni porównywalne z danymi Eurostatu po 2000 r. , ale dostatecznie dobrze pokazują ewolucję nierówności . 26 Granica strefy ryzyka ubóstwa jest definiowana jako 60% mediany wyrównanego dochodu w danej gospodarce

28 Maria Lissowska

4. Bezpośrednie konsekwencje opóźnionego i zróżnicowanego wzrostu dochodów

Przed transformacją społeczeństwa krajów socjalistycznych spodziewały się, że

poziom ich dobrobytu zdecydowanie się poprawi. Brak realizacji takiego oczekiwania

spowodował frustrację społeczną. Innym czynnikiem powodującym frustracje była

nagła dostępność dóbr konsumpcyjnych, co kontrastowało z poprzednią sytuacją

ostrych niedoborów dóbr27. Frustrację powodowało nie tylko nie spełnienie

poprzednich oczekiwań, ale także pogłębiające się ubożenie części społeczeństwa28.

Zmieniała się także struktura potrzeb. Jedną z przyczyn tego było wycofanie się

państwa (i przedsiębiorstw państwowych) ze świadczenia niektórych usług,

w szczególności dostępnego mieszkalnictwa. W związku z tym młode małżeństwa

musiały dokonywać prywatnych inwestycji mieszkaniowych.

Tablica 12. Napływ netto kredytów zagranicznych jako odsetek PKB

Kraj Średnia w

latach1995-2008

Odchylenie standardowe 1995-2008

Wskaźnik zmienności 1995-2008

Średnia 2009-2011

Bułgaria 5% 6% 108% -2%

Republika Czeska

3% 3% 114% 0%

Estonia 9% 7% 75% -6%

Łotwa 15% 10% 67% -3%

Litwa 6% 4% 72% -6%

Węgry 4% 6% 134% 1%

Polska 2% 2% 131% 2%

Rumunia 4% 3% 75% 3%

Słowenia 7% 7% 102% -7%

Słowacja 4% 6% 162% 5%

Współczynnik zmienności został wyliczony jako relacja odchylenia standardowego do średniej

Źródło : http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=bop_q_c&lang=en

http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_c&lang=en

Rzeczywisty i subiektywnie odczuwany brak zaspokojenia potrzeb zarówno

biednych, jak i zamożniejszych grup społeczeństwa ujawnił się równolegle

27 J. Kornai, Niedobór w gospodarce, op.cit. 28 Trzy Polski : potencjał i bariery integracji z Unią Europejską (red. J. Hausner i M. Marody), Fundacja Ericha Brosta przy Fundacji Friedricha Eberta, Warszawa 1999.


z dostępnością środków na globalnych rykach finansowych, które poszukiwały

możliwości ich zainwestowania. Te środki napływały do krajów po-socjalistycznych

poszukując możliwości udzielenia kredytów lub bezpośredniego zainwestowania.

Jak wynika z powyższej tablicy, w latach 1995-2008, przed kryzysem finansowym,

napływ kredytów zagranicznych do krajów po-socjalistycznych wynosił powyżej 5%

dochodu narodowego (z wyjątkiem Republiki Czeskiej i Polski). Oczywiście tylko

część tych kredytów została skierowana do gospodarstw domowych, jednak na pewno

dostępnośc kredytów zwiększyła możliwości zaspokojenia potrzeb ograniczonego

przez opóźnienie uzyskiwania dochodów, ubóstwo lub brak mieszkań. Należy

wspomnieć, że w tym okresie stosowano agresywne praktyki kredytowania (zarówno

w odniesieniu do kredytów konsumenckich, jak i hipotecznych) i kredytodawcy nie

badali szczegółowo zdolności kredytowej swych klientów. Należy również przyznać,

że obywatele krajów po-socjalistycznych nie mieli wystarczającej edukacji finansowej

i doświadczenia w zarządzaniu swymi finansami, przez co mogli nie orientować się co

do swoich rzeczywistych możliwości spłaty kredytów.

Istnieją pewne dowody statystyczne, że nierówności dochodowe podnoszą

skłonność do brania kredytów. Jak wynika z badania dla krajów strefy euro, uboższe

gospodarstwa domowe są w znaczniejszym stopniu obciążone kredytami

konsumenckimi, a zwłaszcza mają znacznie większy relatywny poziom obsługi długu

niż gospodarstwa bogatsze29. Wydaje się, że uboższe gospodarstwa domowe starają się

wypełnić lukę pomiędzy swoimi możliwościami finansowymi a potrzebami (lub

zachciankami) konsumpcyjnymi poprzez kredyt. W przypadku krajów po-

socjalistycznych ta luka mogła być szczególnie szeroka z powodu gwałtownie

rosnących nierówności dochodowych (i skali bezrobocia), spodziewanego wzrostu

dobrobytu zapowiadanego przez autorów transformacji i agresywnego marketingu

dóbr konsumpcyjnych. Transformacja spowodowała znaczne zmiany ekonomiczne

i kulturowe i mogła prowadzić do nadmiernej konsumpcji i nieracjonalnego

zadłużania się.

Badanie przeprowadzone na polskich gospodarstwach domowych miało w zasadzie

na celu określenie zmian w zachowaniach kredytobiorców po transformacji. Jednak

potwierdza ono wpływ presji potrzeb na zadłużanie się. Stwierdzono, że nadmierne

zadłużenie jest częstsze w gospodarstwach najuboższych i rośnie wraz z wielkością

gospodarstwa domowego (ilością osób). Gospodarstwa te biorą kredyty, by zaspokoić 29 S. Gomez-Salvador , A. Lojschova, T. Westermann, Household sector borrowing in the euro area. A micro data perspective. “ECB Occassional Paper Series” 2011, No. 125, European Central Bank, Frankfurt.

30 Maria Lissowska

swoje codzienne potrzeby, nie związane z inwestycjami mieszkaniowymi. Mogą to być

potrzeby najbardziej podstawowe (jedzenie i ubranie), opłata kosztów stałych (jak

czynsz), czy też refinansowanie poprzednio zaciągniętych kredytów. Bogatsze

i młodsze gospodarstwa domowe częściej zaciągają kredyty hipoteczne, by zaspokoić

swoje potrzeby mieszkaniowe30. Tak więc zarówno wyższe zróżnicowanie

dochodowe, jak i opóźniony wzrost dochodów mogą prowadzić do decyzji

o zaciągnięciu kredytu. Taki kredyt może mieć różne przyczyny w uboższych

i bogatszych warstwach społeczeństwa: zaspokojenie podstawowych potrzeb przez

kredyt konsumencki w warstwach ubogich, zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych

i kredyt hipoteczny w warstwach bogatszych (z powodu niezaspokojenia potrzeb

mieszkaniowych lub niskiej jakości zasobu mieszkaniowego z okresu przed

transformacją).

Wynikiem tego była skłonność do finansowania konsumpcji i inwestycji

mieszkaniowych kredytem. Dane statystyczne wskazują na gwałtowny wzrost

zadłużenia gospodarstw domowych (rozumianego jako suma kredytów konsumenckich

i mieszkaniowych) w krajach po-socjalistycznych.

Tablica 13. Zadłużenie gospodarstw domowych – dług w stosunku do dochodu do

dyspozycji

Kraj 2001 2008 2010

Strefa euro (17 krajów) 75,09 95,06 99,03

Republika Czeska 14,22 49,65 52,54

Estonia 18,85 91,91 96,77

Łotwa 9,69 70,79 75,12

Litwa 2,71 44,89 43,11

Węgry 12,65 62,24 67,28

Polska 11,79 48,03 52,23

Słowenia 23,30 a/ 41,95 46,77

Słowacja 9,25 35,37 39,15

a/ 2002 Źródło: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1& language=en&pcode=tec00104, accessed on 29/04/2013

30 P. Bialowolski, Patterns of Credit Ownership in Poland - A Multi-group Latent Class Approach. 2012.URL: http://www.bis.org/ifc/events/6ifcconf/bialowolski.pdf


Uwagę zwraca nie tyle sama wysokość zadłużenia w stosunku do dochodów (ta,

w końcu okresu, była nie wyższa niż przeciętnie w strefie euro), lecz drastyczny wzrost

tej relacji. Wobec braku danych dla Bułgarii i Rumunii szybkość wzrostu zadłużenia w

stosunku do dochodów gospodarstw domowych (najwyższa w krajach bałtyckich i na

Węgrzech) jest skorelowana z poprzednio pokazanym odsetkiem ludności w strefie

ryzyka ubóstwa. Sugeruje to, że istniał związek pomiędzy nierównością dochodową

i ubóstwem a zadłużaniem się.

Wydaje się, że wzrost zadłużenia gospodarstw domowych był istotną przyczyną

różnicy pomiędzy (słabszą) konwergencją zarobków a (wyższą) konwergencją

konsumpcji w krajach po-socjalistycznych do poziomu Unii Europejskiej.

Niewątpliwie nie była to jednak jedyna przyczyna tej różnicy: pewną rolę odgrywały

w niej zarobki z szarej strefy i przekazy z zagranicy.

Tablica 14. Cechy wzrostu konsumpcji w krajach po-socjalistycznych

Kraj

1996-2008 2009-2011

Konsumpcja Współczynnik zmiennosci

wzrostu PKB

Przeciętny wzrost

konsumpcji (%)

Przeciętny wzrost (%)

Odchylenie standardowe (%)

Współczynnik zmienności a/

EU15 2,1 0,87 0,406 0,441 -0,1

Bułgaria 4,9 5,06 1,023 1,376 -2,0

Republika Czeska

3,1 2,03 0,660 0,659 0,6

Estonia 7,6 4,81 0,635 0,624 -4,6

Łotwa 7,7 6,27 0,814 0,561 -5,1

Litwa 7,6 2,92 0,386 0,460 -5,4

Węgry 3,2 3,17 0,997 0,500 -3,0

Polska 4,6 1,95 0,422 0,378 2,6

Rumunia 7,0 5,81 0,835 1,078 -3,1

Słowenia 3,2 1,53 0,480 0,261 0,8

Słowacja 5,1 2,32 0,458 0,513 -0,3

a/ Współczynnik zmienności został wyliczony jako relacja odchylenia standardowego do średniej Source: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_k&lang=en

Co więcej, zadłużenie, narażone na fluktuacje w związku ze zmienną dostępnością

funduszy i zmianami restrykcyjności praktyk kredytowania, było czynnikiem

wpływającym na niestabilność konsumpcji w niektórych krajach Europy Środkowej

32 Maria Lissowska

i Wschodniej. Niewątpliwie niestabilność wzrostu gospodarczego była podstawową

przyczyną tej niestabilności. Jednak, nagłe pojawienie się dostępnego kredytu

umożliwiało konsumowanie ponad możliwości wynikające z dochodów. Z drugiej

strony, zależność od zadłużenia i konieczność spłaty kredytu wymuszała okresowe

ograniczanie konsumpcji, zwłaszcza w okresie kryzysu i ograniczenia dostępności

kredytu. Poza Bułgarią i Rumunią, dla których dane o zadłużeniu nie są dostępne,

niestabilność wzrostu konsumpcji (najwyższa w przypadku Węgier i krajów

bałtyckich) koreluje z szybkością wzrostu zadłużenia gospodarstw domowych.

Również kraje o najszybszym wzroście konsumpcji (częściowo dokonywanej na

kredyt) odczuły w późniejszym okresie najsilniejsze jej spadki.

5. Niestabilność inwestycji jako pośredni skutek cech wzrostu konsumpcji

W dużej mierze kredytowany wzrost konsumpcji równolegle z ograniczonym

wzrostem płac miał szersze konsekwencje dla wrażliwości (vulnerability) wzrostu

gospodarczego w krajach po-socjalistycznych. Jednak ta wrażliwość zależała również

do innych cech, takich jak struktura danej gospodarki, jej poprzednio rozwinięte

związki z gospodarką globalną, wielkość i struktura inwestycji, skala dostępnego

finansowania z zagranicy, polityka gospodarcza, specyfika decyzji podmiotów

gospodarczych. Cechy wzrostu konsumpcji były tylko częściową przyczyną ogólnej

niestabilności gospodarek tych krajów.

Wzrost konsumpcji (i popytu mieszkaniowego) oraz oczekiwania dalszego wzrostu

gospodarczego zwiększyły skłonność do inwestowania w krajach po-socjalistycznych.

Innym czynnikiem sprzyjającym podejmowaniu inwestycji był bardzo wysoki wzrost

wydajności pracy (tylko częściowo opłacany przez wzrost kosztów pracy) i wysoki

udział wynagrodzenia kapitału w wartości dodanej, co oznaczało możliwości osiągania

wysokich stóp zysku. Dostępność finansowania z zagranicy miała ogromne znaczenie

dla podejmowania inwestycji po zidentyfikowaniu możliwości. Jednak wysoki wzrost

inwestycji był połączony z ich niestabilnością.

Niewątpliwie wzrost dochodu narodowego, popyt inwestycyjny i możliwości

eksportowe wpłynęły na skłonność do podejmowania inwestycji. Nie można jednak

zaprzeczyć, że spodziewany wzrost konsumpcji również wpłynął na tę skłonność do

inwestycji31.

31Nie będę tutaj wdawać się w dyskusję, czy w krajach po-socjalistycznych wzrost był powodowany przez inwestycje, czy przez konsumpcję, co jest znacznie szerszym tematem.


Tablica 15. Cechy wzrostu inwestycji w krajach posocjalistycznych

Kraj 1995-2008 2009-2011


Odchylenie standardowe (%)

Współczynnik zmienności


EU15 3,02 2,60 0,86 -3,8

Bułgaria 12,72 16,19 1,27 -15,2

Republika Czeska 3,62 4,86 1,35 -4,2

Estonia 12,06 12,77 1,06 -6,7

Łotwa 15,58 17,05 1,09 -8,3

Litwa 12,15 10,35 0,85 -7,1

Węgry 4,93 3,61 0,73 -8,7

Polska 7,98 9,30 1,17 2,3

Rumunia 9,66 8,99 0,93 -8,0

Słowenia 7,42 4,56 0,61 -14,1

Słowacja 6,18 11,46 1,85 -0,5

Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_k&lang=en

Tablica 16. Względna wielkość BIZ (1995-2008)

Kraj

BIZ jako procent PKB BIZ jako procent inwestycji brutto

Średnia (%)

Odchylenie standardowe

(%)


Średnia (%)

Odchylenie standardowe

(%)


Bułgaria 9,98% 8,29% 0,830 44,63% 16,45% 0,369

Republika Czeska

5,78% 3,02% 0,522 20,86% 12,48% 0,598

Estonia 8,37% 4,27% 0,510 27,66% 14,30% 0,517

Łotwa 5,30% 2,10% 0,396 23,39% 15,57% 0,666

Litwa 3,85% 1,88% 0,489 16,92% 8,76% 0,518

Węgry 5,39% 1,89% 0,350 23,94% 9,59% 0,401

Polska 3,92% 1,45% 0,370 19,43% 6,71% 0,346

Rumunia 5,45% 3,47% 0,636 23,89% 17,67% 0,740

Słowenia 1,98% 1,66% 0,838 7,88% 7,91% 1,004

Słowacja 5,53% 3,99% 0,721 20,77% 17,55% 0,845

Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_c&lang=en

http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=bop_q_c&lang=en

Ważnym źródłem finansowania inwestycji były inwestycje bezpośrednie

napływające z zagranicy. Poniższa tablica (obrazująca relację BIZ do wartości

inwestycji brutto i do dochodu narodowego) wskazuje na duże znaczenie inwestycji

zagranicznych w krajach po-socjalistycznych (poza Słowenią), a także na ich znaczne

34 Maria Lissowska

fluktuacje. Inwestycje zagraniczne stanowiły dużą część ogółu inwestycji, stąd ich

fluktuacje miały niewątpliwie wpływ na fluktuacje inwestycji pokazane w poprzedniej

tablicy. Wpływ ten jest widoczny w korelacji pomiędzy skalą fluktuacji inwestycji

a fluktuacjami BIZ w Bułgarii, Republice Czeskiej, krajach bałtyckich i Słowacji.

Wzrost BIZ w krajach po-socjalistycznych miał oczywiście różne przyczyny

w każdym kraju i w różnych okresach czasu. Badania przeprowadzane na początku lat

90-tych wskazywały na znaczenie czynnika niezaspokojonych rynków lokalnych32.

Później wskazywano, że inwestorzy poszukiwali efektywnych dróg eksportowania,

w związku z czym znaczenia nabrały obfite i tanie zasoby czynników wytwórczych.

Miały znaczenie również warunki instytucjonalne w danym kraju oraz efekt

aglomeracji (masa krytyczna inwestorów przyciągająca następnych)33

Niektóre z wyżej wymienionych czynników mogły być związane z poprzednio

opisanymi cechami wzrostu dobrobytu w krajach po-socjalistycznych: spadkiem

realnych kosztów pracy w związku ze spadkiem wynagrodzeń pracowników w

wartości dodanej (i związanymi z tym większymi możliwościami uzyskania zysków),

dobrymi perspektywami zbytu w wyniku napędzanego kredytem wzrostu konsumpcji.

Kraje o najwyższym udziale BIZ w okresie przed kryzysem to: Bułgaria, Estonia

Łotwa, Węgry i Rumunia. Kraje te (poza Węgrami) były w grupie o najwyższym

wzroście konsumpcji. Tym niemniej szybki wzrost konsumpcji charakteryzował też

inne kraje (Litwę i Polskę) w których udział BIZ był niższy.

Statystyka absolutnych godzinowych kosztów pracy jest dostępna tylko dla

niektórych krajów i tylko dla końca dekady 2000 - 2010. Biorąc znowu pod uwagę

Holandię jako punkt odniesienia34, można stwierdzić, że w 2010 roku koszty te

w Słowenii były dwukrotnie niższe, w Republice Czeskiej i Słowacji 3-4 krotnie

niższe, 6-krotnie niższe na Litwie, Łotwie i w Rumunii, a 10-krotnie niższe w Bułgarii.

Najprawdopodobniej duża część tej różnicy wynikała z odmienności struktury

wytwarzania (wymagającej niższych kwalifikacji, a więc niżej opłacanych

pracowników), nie można jednak zaprzeczyć, że niższy poziom porównywalnych

kosztów pracy odegrał istotną rolę w przyciągnięciu BIZ do regionu Europy

Środkowej i Wschodniej.

32 P.Lankes, A.Venables, Foreign direct investment in economic transition: The changing pattern of investments.” Economics of Transition” 1996, No. 4, s. 331-347. 33 N. F.Campos, Y. Kinoshita, Why does FDI go where it goes? New evidence from the transition countries. “IMF Working Paper” 2003, WP/03/228., International Monetary Fund, Washington D.C. 34 Holandia, jak wskazano powyżej, dobrze reprezentuje średnią europejską.


Co więcej, jak pokazano poprzednio (tablica 6), wydajność pracy wzrastała

w krajach po-socjalistycznych bardzo szybko, szybciej niż wynagrodzenia

pracowników. W okresie przedkryzysowym ta różnica była, według średniej,

najwyższa w Rumunii, Słowacji, Polsce, i Bułgarii. Czynnik ten występuje równolegle

z intensywnym napływem BIZ do Bułgarii, Rumunii i Słowacji. Jednak wydaje się, że

inne czynniki (wyższy poziom techniczny) sprzyjały napływowi BIZ do Estonii,

a także do Republiki Czeskiej i na Węgry, gdzie korzyści wynikające z niskiego

wzrostu kosztów pracy nie były tak wysokie.

Tablica 17. Wielkość zewnętrznych przepływów dóbr i usług i saldo rachunku obrotów bieżących

Kraj Przeciętny wzrost importu w

latach 1996-2008 (%)

Przeciętne saldo rachunku obrotów bieżących jako procent PKB

(1995-2008) Bułgaria 11,5 -7,31% Republika Czeska 8,7 -3,91% Estonia 10,8 -9,38% Łotwa 10,8 -10,01% Litwa 12,2 -8,93% Węgry 12,3 -6,51% Polska 11,6 -3,96% Rumunia 15,5 -7,09% Słowenia 8,1 -1,68% Słowacja 9,9 -6,67%

Źródło : http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=bop_q_c&lang=en http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_k&lang=en http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_c&lang=en

Również niewątpliwie napływ kredytów zagranicznych, pokazany w tablicy 9, był

czynnikiem umożliwiającym szybki wzrost inwestycji (a również konsumpcji).

Napływ ten był bardzo znaczny (pewnych latach dochodzący do 30% PKB) i o silnych

fluktuacjach. Należy zauważyć, że napływ ten był najsilniejszy w krajach

o najszybszym wzroście konsumpcji (Łotwa, Estonia, Litwa). Jednak w końcu

badanego okresu, po kryzysie finansowym, przepływy finansowe odwróciły się.

Wykazało to niestabilność tego źródła finansowania. Należy zwrócić uwagę na niski

36 Maria Lissowska

napływ kredytów zagranicznych do Polski związany z relatywnie małą skłonnością do

finansowania inwestycji kredytem.35

Wewnętrzna podaż dóbr i usług okazała się niewystarczająca do zaspokojenia

rosnącego popytu konsumpcyjnego (i inwestycyjnego), chociażby w związku

z zapotrzebowaniem na zróżnicowaną ofertę. W związku z tym szybko rósł import,

a w większości krajów po-socjalistycznych również deficyt bilansu handlowego.

Wzrost importu przejawił się znowu najsilniej w krajach o najszybszym wzroście

konsumpcji (kraje bałtyckie, Rumunia, Słowacja, Polska). Jednak trzeba zauważyć, że

w Polsce wzrost importu był pokrywany dużym eksportem, w związku z tym nie

doprowadził do poważnego deficytu bilansu handlowego.

6. Dlaczego Polska jest inna?

Polska na pewno jest inna pod tym względem, że w przeciwieństwie do innych

krajów po-socjalistycznych nie popadła w głęboką recesję na skutek kryzysu. Powstaje

pytanie, czy spowodowały to czynniki analizowane w tym opracowaniu, czy też inne.

Popatrzmy najpierw na kraje, od których Polska się różni pod względem odporności

na kryzys. Oto najsilniej uderzył on w takie kraje jak Łotwa, Litwa, Estonia, Rumuina

i Słowenia. Kraje te cechowały się bardzo wysokim wzrostem dochodu narodowego

w okresie przedkryzysowym, jak również dużym lub bardzo dużym (Łotwa – 15%)

napływem kredytów zagranicznych w stosunku do dochodu narodowego. Kraje te

cechowały się wysokim udziałem bezpośrednich inwestycji zagranicznych

w dochodzie narodowym i inwestycjach ogółem, choć nie we wszystkich z nich można

stwierdzić, że napływ ten był związany ze spadkiem realnych kosztów pracy (taka

sytuacja nie miała miejsca w krajach bałtyckich w pierwszej dekadzie XXI wieku).

Motywem inwestycji zagranicznych w tych krajach mogło być raczej zaspokojenie

rosnących potrzeb rynkowych. W większości tych krajów (poza Rumunią, dla której

brak danych, i Słowenią, gdzie sytuacja była inna) zadłużenie gospodarstw domowych

przed kryzysem wzrosło od 5 do 20 razy. Były to kraje o współczynniku Giniego

w 2008 powyżej 30 (a często powyżej 35) – poza Słowenia. Kraje te (znowu poza

Słowenią) miały wysokie ujemne saldo rachunku obrotów bieżących.

Można więc stwierdzić, że kraje, w które najmocniej uderzył kryzys utraciły swoją

odporność już w okresie niesłychanie szybkiego wzrostu w okresie przedkryzysowym.

Wzrost ten był w bardzo silnym stopniu napędzany napływem kredytów zagranicznych

35 Por. P.Boguszewski, M.Lissowska, Low reliance on credit of Polish firms – blessing in financial crisis? “Gospodarka Narodowa” 2012, nr 7-8, s. 1 -25.


i bezpośrednich inwestycji. Podłożem tego napływu była między innymi silna

skłonność gospodarstw domowych do zadłużania się, związana z naciskiem

konsumeryzmu, ale też z rzeczywistym rozwarstwianiem się dochodowym

społeczeństwa. Wzrost konsumpcji (i, w niektórych krajach, niskie i rosnące wolniej

niż wydajność koszty pracy) sprzyjały szybkiemu inwestowaniu i wzrostowi.

Czy, z punktu widzenia danych statystycznych, Polska wygląda inaczej? Wydaje

się, że tak. Mimo szybkiego wzrostu, jej wzrost w okresie przedkryzysowym nie był

najszybszy. Wzrost inwestycji można określić, na tle innych krajów, jako niski,

podobnie jak udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych w PKB, mimo

permanentnie wyższego tempa wzrostu wydajności niż kosztów pracy. Najbardziej

uderzający jest bardzo niski napływ kredytów zagranicznych, najniższy wśród krajów

po-socjalistycznych, a także niskie (choć ujemne) saldo bilansu handlowego. Wzrost

zadłużenia gospodarstw domowych (czterokrotny przed kryzysem) był niższy niż

w innych krajach mimo wysokich nierówności dochodowych (współczynnik Giniego

w 2008 r. wynosił 32).

Wydaje się, że tym, co odróżnia Polskę w procesie wchodzenia w stan szybkiego

wzrostu (który skończył się głęboką recesją w innych krajach) jest stosunek do

kredytu. Napływ kredytów zagranicznych do Polski nie dlatego był mniejszy, że takich

środków na rynkach światowych nie było (płynęły przecież one szerokim strumieniem

do innych krajów), ale dlatego, że w Polsce było na nie mniejsze zapotrzebowanie.

Warto przypomnieć, że, jak wynika z danych systematycznie publikowanych przez

NBP, aż do 2007 r. polskie (choć w dużej mierze z kapitałem zagranicznym) banki

pożyczały z lokalnych środków depozytowych (danego banku lub pożyczonych od

innych). Wynikało to, jak się wydaje, z relatywnie większej ostrożności polskich

banków w udzielaniu kredytów hipotecznych i konsumenckich. W odniesieniu do obu

tych typów kredytów miała znaczenie podstawa Komisji Nadzoru Finansowego, która

wcześnie zareagowała na boom kredytowy rekomendacjami mającymi na celu

uspokojenie tego boomu. W odniesieniu do kredytów mieszkaniowych hamująco

wpływał na ich udzielanie opóźniony wzrost podaży mieszkań36. Należy wspomnieć

jeszcze o takiej okoliczności, jak wyraźna niechęć polskich przedsiębiorstw (zwłaszcza

dużych) do zadłużania się. Zamiast tego przedsiębiorstwa preferowały środki własne

36 M. Lissowska, J. Szulfer, Cykl mieszkaniowy a system bankowy – przypadek Polski, w: Pomiędzy polityką stabilizacyjną a polityką rozwoju. „Prace i Materiały IRG” 2012, nr 88, red. J. Stacewicz, Oficyna Wydawnicza SGH, s. 85-119.

38 Maria Lissowska

i dostosowywały inwestowanie do ich wartości37. Wyraźne w wyżej przywołanych

danych statystycznych względne ograniczenie wzrostu inwestycji było zresztą częstym

powodem krytyki politycznej.

Polska i polskie podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa, banki, w pewnej mierze

gospodarstwa domowe) jawią się więc jako ostrożniejsze od ich odpowiedników

w innych krajach po-socjalistycznych. Ta ostrożność, spowodowana być może

większym udziałem sektora prywatnego przed transformacją i dłuższą tradycją własnej

administracji gospodarczej niż zwłaszcza w krajach bałtyckich, na pewno wpłynęła na

ograniczenie skali wzrostu „napędzanego przez kredyt” w Polsce w przeciwieństwie

do innych krajów po-socjalistycznych.

Miało to miejsce mimo znacznego rozwarstwienia dochodowego ludności

i opóźnienia uzyskiwania dochodów w stosunku do wyników produkcyjnych (czyli

kosztów pracy w stosunku do jej wydajności). Wobec tego Polska jest inna gdyż do

niej w mniejszym stopniu przystaje teza tego referatu.

Były jeszcze inne powody mniejszego narażenia polskiej gospodarki na kryzys. Jest

to gospodarka wielokrotnie większa niż innych krajów po-socjalistycznych, a więc

dysponująca większym wewnętrznym rynkiem zbytu i różnorodnością produkcji.

Powodowało to mniejszą potrzebę importowania (a więc niższe saldo handlowe) oraz

mniejszą zależność od eksportu w okresie gorszej koniunktury. Tym niemniej sama

wielkość gospodarki nie chroni przed utratą stabilności, jak wykazuje przykład

porównywalnej gospodarki hiszpańskiej czy znacznie większej amerykańskiej.

* * *

Niniejsze opracowanie uzupełnia dyskusję na temat przyczyn silnej recesji, która

nastąpiła w krajach po-socjalistycznych po światowym kryzysie finansowym. Nie

neguje ono wpływu silnych powiązań z gospodarką światową (a zwłaszcza napływu

środków finansowych) najpierw na przyspieszenie wzrostu, ale w dalszej kolejności na

jego duże uwrażliwienie na wahania w dopływie tych środków. Pod tym względem

całkowicie zgadza się z analizami IMF i EBRD.

Uzupełnia jednak tę dyskusje w tym sensie, że wskazuje na endogeniczne czynniki

które przyczyniły się do skłonności do korzystania z tego zewnętrznego finansowania.

Jednym z nich było rosnące zapotrzebowanie gospodarstw domowych na kredyt. Jego

37 P. Boguszewski, M. Lissowska, Low reliance on credit of Polish firms – blessing in financial crisis? “Gospodarka Narodowa” op.cit.


przyczyną było rozwarstwienie dochodowe społeczeństwa, którego część zubożała

i potrzebowała kredytu na pokrycie podstawowych potrzeb, a inna wzbogaciła się

i stać ją było na zaciągnięcie kredytu hipotecznego. Obfitość dostępnych dóbr, często

proponowanych wraz z kredytem, tworzyła presję na konsumowanie. Bardzo szybki

wzrost zadłużenia gospodarstw domowych oczywiście rozszerzył ich możliwości

konsumpcyjne, lecz przyczynił się do pogłębienia recesji kiedy trzeba było zacząć

spłacać długi.

Dodatkowo, silny wzrost konsumpcji zachęcał inwestorów zagranicznych.

Dodatkowym bodźcem dla nich był wzrost dochodów pracowniczych wolniejszy niż

wydajności pracy. Te przyczyny inwestowania okazały się jednak nieistotne wraz

z nadejściem kryzysu finansowego. Natomiast wzrost konsumpcji spowodował

pogłębienie ujemnego salda handlu zagranicznego, co było powodem dodatkowych

trudności w okresie kryzysu finansowego.

Na tym tle Polska wyróżnia się względną stabilnością swej gospodarki. Nie

wynikało to z większej egalitarności dochodowej lub ze wzrostu dochodów bardziej

współmiernego do wzrostu wyników gospodarczych. Na pewno jej wielkość i stabilna

pozycja jako eksportera miały wpływ na większą odporność na skutki światowego

kryzysu. Wydaje się jednak, że podstawową przyczyną tej względnej stabilności było

dużo mniejsze uzależnienie od napływu kredytów zagranicznych, co wynikało

z bardziej ostrożnego podejścia do zaciągania kredytów przez przedsiębiorstwa

i, w pewnej mierze, gospodarstwa domowe oraz z ostrożniejszego ich udzielania przez

banki pod wpływem Komisji Nadzoru Finansowego.

Literatura cytowana

Becker T. et al., Whither growth in Central and Eastern Europe. Policy lessons from an integrated Europe, “Bruegel Blueprint Series” 2010, Vol. XI, Brussels.

Bialowolski P. Patterns of Credit Ownership in Poland - A Multi-group Latent Class Approach, 2012, http://www.bis.org/ifc/events/6ifcconf/bialowolski.pdf

Boguszewski, P., Lissowska M, Low reliance on credit of Polish firms – blessing in financial crisis?, “Gospodarka Narodowa” 2012, nr 7-8.

Cazes S., Nesporova A.(eds.), Flexicurity. A relevant approach in Central and Eastern Europe, International Labour Office, Geneva 2007.

De Serres A., Scarpetta S., De la Maisonneuve C., Faling Wage Shares in Europe and in United States : how Important is Aggregation Bias ? “ Empirica” 2001, No. 4.

EBRD, Transition Report 2009. Transition in crisis?, EBRD, London 2010. Ellis L., Smith K., The Global Upward Trend in theProfit Share, “BIS Working Papers” 2007,

No. 231, Basel.

40 Maria Lissowska

Gardo S., Martin R., The Impact of Global Economic Crisis on Central, Eastern and South-Eastern Europe. A Stock Taking Exercise, “ECB Occasional Paper Series” 2010, No. 114, European Central Bank, Frankfurt.

Gomez-Salvador S., Lojschova A;, Westermann T. Household sector borrowing in the euro area. A micro data perspective, “ECB Occassional Paper Series” 2011, No. 125, European Central Bank, Frankfurt.

Guscina A., Effects of Globalisation on Labor’s Share in National Income, “IMF Working Paper” 2006, No. 294, International Monetary Fund, Washington D.C.

ILO (2008) World of Work Report 2008. Income inequalities in the age of financial globalization, International Labour Organisation, Geneva.

Jayadev A. Capital account openness and the labour share of income, “Cambridge Journal of Economics” 2007, No. 31.

Kinoshita Y., Campos N.F. Why does FDI go where it goes? New evidence from the transition countries, “William Davidson Institute Working Paper” 2003, No. 573.

Kornai J., Niedobór w gospodarce, PWE, Warszawa 1985. Lankes P., Venables A., Foreign direct investment in economic transition: The changing

pattern of investments, “Economics of Transition” 1996, No. 4. Lavoie M., Stockhammer E., Wage-led growth: Concept, theories and policies, “ILO Working

Papers Conditions of Work and Employment Series” 2012, No. 41. Lissowska M., Evolution of the institutions governing the Labour Market. The Case of Poland,

„Rivista Dell’Associatione Rossi-Doria” 2010, No. 4. Lissowska M., Szulfer J., Cykl mieszkaniowy a system bankowy – przypadek Polski, w:

Pomiędzy polityką stabilizacyjną a polityką rozwoju. ”Prace i Materiały IRG”, red. J. Stacewicz, Oficyna Wydawnicza SGH 2012, nr 88, s. 85-119.

Myant M., Drahokoupil J., Transition Economies: Political Economy in Russia, Eastern Europe, and Central Asia, John Wiley & Sons, 2011.

Naastepad, C.W.M., Technology, demand and distribution: a cumulative growth model with an application to the Dutch productivity growth slowdown, “Cambridge Journal of Economics” 2006, No. 30.

Praca nierejestrowana w Polsce w 2004 r. (2005), GUS, Warszawa. Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 r. (2011), GUS, Warszawa. Shin, H.S., Securitisation and financial stability, “The Economic Journal” 2009, No.119. Stockhammer, Decline in wage share: causes and prospects. Paper written for the project:

New perspectives for wages and economic growth: the potentials for wage-led growth?, “ILO Working Papers” 2012, (forthcoming).

Trzy Polski : potencjał i bariery integracji z Unią Europejską, (red. J. Hausner i M. Marody), Fundacja Ericha Brosta przy Fundcji Friedricha Eberta, Warszawa1999.

Tridico P., Financial crisis and global imbalances: its labour market origins and the aftermath, “Cambridge Journal of Economics” 2012, No. 36

.

1. Przyczyny niestabilności krajów po-socjalistycznych po kryzysie ...

Documents

Transcript of 1. Przyczyny niestabilności krajów po-socjalistycznych po kryzysie ...