07. Sozomen Hermiasz - Historia Kościoła

8/14/2019 07. Sozomen Hermiasz - Historia Kocioa

1/577

SSOOZZOOMMEENN HHEERRMMIIAASSZZ

HHIISSTTOORRIIAA KKOOCCIIOOAA

EEddyyccjjaa kkoommppuutteerroowwaa:: wwwwww..zzrrooddllaa..hhiissttoorryycczznnee..pprrvv..ppll

MMaaiill :: hhiissttoorriiaann@@zz..ppll

MMMMIIIIII
http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/


2/577

Hermiasza Sozomena z Salaminysowo wstpne

do cesarza Teodozjuszaoraz

omwienie treci Historii Kocioa

Jak powiadaj, kady z dawniejszych wadcw mia jakiszczeglny przedmiot zainteresowania: dla lubicych przepychi okazao bya to purpura czy diadem (845) i inne tegorodzaju wspaniaoci; mionicy literatury lubowali si w ja-kiej baniowej twrczoci i dzieach zdolnych pobudzi dozachwytu; celny strza z uku i trafienie zwierza grubegoalbo rzut wczni czy skok na grzbiet wierzchowca wszy-stko to przykuwao uwag monarchw doskonalcych swe

umiejtnoci wojskowe. Kady, kto uprawia rzecz mi sercucesarza, zgasza si na dworze; jeden przynosi kamie nie-sychanie rzadki, drugi prezentowa barwik purpury o nad-zwyczajnym wprost blasku, inny odczytywa swe wiersze czyte wielkie dzieo, a jeszcze inny demonstrowa niezawodnyi niezwyky typ uzbrojenia. Za najwikszy za honor i kr-lewski niemal zaszczyt uwaano okoliczno, e wadncynad wszystkimi odznacza si jedn bodaj czstk tej zwykeju ludzi biegoci. Nikt natomiast nie przywizywa szczeglnejuwagi do pobonoci, prawdziwej ozdoby godnoci cesarskiej.Tymczasem ty, najpotniejszy cesarzu Teodozjuszu, mwic

po prostu, wzbogacie za spraw Bo wszelki rodzaj cnoty.Purpur i koron nosisz jako symbol swej godnoci z uwagina tych, co na ciebie patrz, na wewntrz jednake przybra-ny jeste w prawdziwy strj cesarski, jakim jest pobonoi mio do ludzi. Std przy kadej sposobnoci poeci i histo-rycy oraz wikszo podlegych ci wodzw i innych podda-nych zajmuje si twoj osob i twoimi osigniciami. A kiedyorganizujc popisy literackie zasiadasz jako sdzia, nie po-wicasz sumiennoci dla wytwornego jakiego efektu czyozdoby, ale wyrokujesz w oparciu o prawd, zwaajc na styl

waciwy dla zagadnienia poruszanego przez dzieo, na figury


3/577

retoryczne, na rozplanowanie, ukad, proporcj, dobr wyra-zw, szyk zda, powizanie logiczne, sens i znajomo fak-tw. Odczytujcych swe utwory nagradzasz zarwno swymorzeczeniem, jak i oklaskami, zotymi medalionami, wystawia-niem posgw, darami i najrozmaitszymi godnociami.

Czym ty jeste dla twrcw, tym nigdy nie byli dla owegosawnego, wspaniaego Homera staroytni Kreteczycy, aniAleuadzi1 dla Symonidesa, ani Dionizjusz, tyran Sycylii,(848) dla Platona, ucznia Sokratesa, ani Filip Macedoski dlaTeopompa, historyka, ani wreszcie cesarz Sewer dla Oppia-na2, ktry opisa wierszem gatunki ryb, ich natur i sposbdokonywania pooww. Kreteczycy bowiem odwzajemniwszysi Homerowi za natchnion poezj sum tysica monet, jakby z nieprzecignionej chepic si szczodrobliwoci, zapisaliswoj darowizn na pycie sporzdzonej na koszt pastwa.

Aleuadzi za

oraz Dionizjusz i Filip nie okazaliby si

bardziejdyskretni ni Kreteczycy, ktrzy stroj si w pozory skrom-nego i wiatego spoeczestwa, i czym prdzej wystawilibyw lad za nimi kamienn tablic, gdyby nie to, e w swejdarowiznie pozostali daleko w tyle. A cesarz Sewer, kiedyda Oppianowi po sztuce zota za kady wiersz miernej poe-zji, tak zdumia wszystkich sw hojnoci, e i teraz jeszczewielu nazywa wiersze Oppiana zotymi sowami". Tak wy-gldaj dary dawnych mionikw nauki i literatury. Ty jed-nake, o cesarzu, w szczodrym nagradzaniu literatw nie da-e si przewyszy nikomu, do ktrej by nie sign epoki,

i jak mi si zdaje, jest to w przypadku twojej osoby rzeczzupenie zrozumiaa. Starajc si bowiem przewyszy wszyst-kich cnotami, posuwasz si nieustannie naprzd, tak jak topoznae pilnie studiujc histori osigni dawnych Grekw

1 Aleuadai, jeden z najznakomitszych rodw Tessalii, potomko-wie Aleuasa, wywodzcego si od Heraklesa. Jak podaje Herodot(7,6) Aleuadzi wezwali do Grecji Kserksesa. Symonides z Keos(556468) pisywa m. in. i na zamwienia panujcych. Por. Ta-deusz Sinko,Literatura grecka, Krakw 1931, t. I, cz. l, s. 376.

2

Poeta grecki Oppian z Anazarbos w Cylicji (ok. 181211/212)towarzyszy ojcu, zesanemu przez cesarza Septymiusza Sewera nawygnanie na wysp Melit (na Adriatyku). Wygnaca uaskawi,

po mierci Sewera (w roku 211), cesarz Karakalla, ktremu poetadedykowa poemat dydaktyczny Halieutika (O rybowstwie")oraz drugi utwr tego rodzaju, Kynegetika (O polowaniu"). Por,Tadeusz Sinko, Zarys literatury greckiej, PWN, Warszawa 1959,t II. s. 487.


4/577

i Rzymian. Niektrzy mwi, e za dnia wiczysz si we wa-daniu orem i zabiegasz o tyzn fizyczn oraz porzdku- jesz sprawy twych poddanych, ju to rozstrzygajc spory wsdzie i wydajc odpowiednie przepisy, ju to rozwaajc samze sob czy te w publicznej naradzie, jakie naley uczyni

posunicia; w nocy natomiast z zapaem pograsz si w ksi-kach. Powiadaj take, i do ich czytania suy ci lampa,ktra w wyniku jakiego sztucznego urzdzenia samoczynniedolewa oliwy do palnika z knotem, tak e w rezultacie niktze su by paacowej nie musi si trudzi dla twej pracy aninarusza praw natury walczc z sennoci; do tego stopniajeste ludzki i delikatny zarwno dla najbliszych, jak i wogle dla wszystkich, naladujc Krla niebieskiego, twego Pa-na i obroc twojego, ktry zwyk zsya deszcz oywczy takna sprawiedliwych, jak i niesprawiedliwych i wschodem so-

ca ich cieszy, i wszystkich innych darw udziela

im bezliku. Pono w swej uczonoci, jak sysz, zgbie natur ka-

mieni i ukryte siy korzeni, i dziaanie lekw nie gorzej odnajmdrszego Salomona, sawnego syna Dawida. A raczejnawet jego przewyszasz w cnotach. On bowiem, przez to esta si niewolnikiem rozkoszy, nie uchowa a do kocaswej pobonoci, ktra bya dla niego rdem bogactwa i m-droci. Ty natomiast, o najpotniejszy, ktry wstrzemiliwyrozum przeoye ponad atwizn rozrywki, (849) susznieuchodzisz nie tylko za wadc rzdzcego ludmi, lecz i za pana majcego moc nad chorobami duszy i ciaa. A jeli

trzeba i to jeszcze powiedzie, wiem, e potrafisz przezwyci-y aknienie wszelkiego w ogle pokarmu i napoju, a nawetowoce sodkiej figi eby uy okrelenia poety ani adnainna spord nowalijek nie jest w stanie ci znci, chyba ena tyle, by dotkn i jedynie sprbowa, uwielbiwszy najpierw Stwrc wszystkich rzeczy. W wytrzymaoci na prag-nienie, na upay i na mrozy zaprawiony dziki codziennymwiczeniom, uchodzisz za czowieka, ktrego natur jest pa-nowanie nad sob. Wszak niedawno pieszc odwiedziw Poncie miasto zawdziczajce sw nazw Heraklesowi

i pragnc podnie

wietno

grodu, przygas

z up

ywemczasu, w porze letniej odbywae drog przez Bityni. Kiedy

za soce w samo poudnie bardzo dokuczliwie zaczo przy-pieka skwarem, ktry spord twoich gwardzistw, spo-strzegszy ci zlanego potem i okrytego kurzaw, czym pr-dzej chcc ci si przysuy, przynis ci czar wspaniale roz-


5/577

byskujc w promieniach sonecznych, napeniwszy j ja-kim przyjemnym napojem i dolawszy do tego zimnej wody.Ty jednake, o wadco, przyjwszy naczynie, pochwalie wo- jownika za okazan ci yczliwo i dae do zrozumienia, ew swej cesarskiej hojnoci szczodrze go niebawem wynagro-

dzisz; ale gdy wszyscy onierze z otwartymi ustami spogl-dali na czar i za szczliwca gotowi byli uzna tego, kto siz niej napije, na powrt oddae mu, o najszlachetniejszy pa-nie, w roztruchan i polecie, by nim rozporzdzi wedugswego upodobania. W rezultacie przewyszye swoimi cnota-mi w sposb oczywisty jestem co do tego przekonany nawet Aleksandra, syna Filipa; bo jemu, jak mwi ci, co gootaczaj podziwem, kiedy ze swymi Macedoczykami prze-mierza pustynne obszary, pewien troskliwy onierz przy-nis wyszukanej przez siebie i zaczerpnitej wody, on za za-

miast wypi

wyla

napj na ziemi. Krtko zatem rzecz ujmu-jc, cakiem susznie mona ci nazwa bardziej krlewskim

wadc od krlw, co przed tob byli, jak to okrela Homer.Bo jedni, jak wie niesie, nie osignli nic, co by zasugiwaona podziw, drudzy znw zaledwie jedn czy dwoma zaletamiuwietnili swoje panowanie. Ty natomiast, o potny wadco,skupiwszy w sobie wszystkie razem cnoty, wszystkich prze-wyszye w pobonoci, w dobroci, w mstwie, roztropnoci,sprawiedliwoci, szczodroci i wielkodusznoci na miar ce-sarskiego Dostojestwa. Chlubi si wszelki wiek twoim pa-nowaniem, jedynym ze wszystkich, jakie kiedykolwiek byy,

bezkrwawym i wolnym od rzezi. Dajc rado uczysz podda-nych szlachetnoci, pragnc, aby z mioci i szacunku okazy-wali gorliwo dla twej osoby i dla spraw pastwowych. Takwic jako autor Historii Kocioa z tych wszystkich powodwczuj si wprost zmuszony tobie j dedykowa. Bo komu jmia bym stosowniej powici, skoro zamierzam opowiedzieo dziaalnoci wielu niepospolitych mw i opisa wydarzeniadotyczce Kocioa powszechnego, przytaczajc, z ilu to i jakwielkimi wrogami si zmierzy, zanim szczliwie do (852)twoich si schroni przystani i do portu ojcw twoich?

Prosz

wic, o ty, ktry wiesz wszystko i wszelk

posiadaszcnot, a przede wszystkim boja bosk, ktr sowo na-

tchnione nazywa pocztkiem mdroci, przyjmij ode mnie todzieo i zbadaj je na wskro, a wzbogaciwszy je tw dokad-noci, staraniem swoim je oczy. Bez wtpienia bowiemkade mie dla ciebie ujcie okae si jednoczenie poytecz-


6/577

ne i wspaniae dla czytelnikw, a tego, co ty zatwierdzisz,nikt ju nie tknie palcem.

Praca moja obejmuje okres od trzeciego konsulatu cezarwKryspusa i Konstantyna a do siedemnastego konsulatu two-jego3. Uwaaem, e korzystnie bdzie podzieli cay mate-

ria na dziewi czci. I tak ksiga pierwsza i druga miecito, co si wydarzyo w yciu Kocioa za rzdw Konstanty-na; trzecia i czwarta wydarzenia pod rzdami jego synw;pita i szsta wypadki, jakie zaszy za Juliana, brata stry- jecznego synw wielkiego Konstantyna, i za Jowiana, a na-st pnie Walentyna i Walensa. W sidmej i smej ksidzeuka dzieje okresu braci Gracjana i Walentyniana, do ob-woania cesarzem Teodozjusza, witej pamici dziadka twojego [i z kolei wspczesne mu wydarzenia] 4 a do czasu,kiedy to sawny ojciec wasz, najpotniejszy cesarzu, Arka-

diusz, przejwszy w

adz

po ojcu, razem z najpot

niejszymstryjem twoim, Honoriuszem, otrzyma w udziale rzdy nad

wiatem rzymskim. Dziewit natomiast ksig powiciemmiujcej Chrystusa i nieskazitelnej waszej dostojnoci, ktrniech na zawsze Bg zachowa w niezmconej pogodzie du-cha; niech jej da miadc przewag nad wrogami i wszy-stkich rzuci jej do stp; niech wasza dostojno przekazujez pokolenia w pokolenie zbone panowanie za przyzwoleniemChrystusa, przez ktrego i z ktrym Bogu i Ojcu chwaa,wraz z Duchem witym, na wieki wiekw. Amen.

3 Tj. lata 324439.4 Widoczne opuszczenie w tekcie greckim Sozomena uzupenia-

my w nawiasie kwadratowym.


7/577

[853] HERMIASZA SOZOMENA Z SALAMINYHISTORIA KOCIOA

KSIGA PIERWSZA

ROZDZIA PIERWSZYWstp do ksigi, w ktrym autor rozwaa

zagadnienie narodu ydowskiego; potem nastpujewzmianka o tych, co zaraz od pocztku zaczli

opracowywa tego rodzaju tematyk, co on, i o tym,w jaki sposb i z jakichrdezebramateriaydo swej Historii; jednoczenie autor zapowiada,e bdzie si troszczyo prawd, i nadmienia,

e dzieo jego bdzie zawierao ponadto jeszczeniektre inne ciekawostki

Zastanawiaem si kiedy nad tym, dlaczego wiara w SynaBoego, Logosa, jako atwiej przysza wszystkim innymludziom, ydom natomiast sprawia trudnoci; a przecie(856) od samego pocztku przypada im rola gosicieli sprawBoych i od prorokw zawczasu otrzymali zapowied, okre-lajc okolicznoci, w jakich kiedy miao si dokona przyj-cie Chrystusa na ziemi. Albowiem Abraham, praojciec ich

plemienia i ustanowiciel obrzezania, uznany zosta godnymogldania na wasne oczy i goszczenia u siebie Syna Boego.Izaakowi za, synowi Abrahama, przypad w udziale ten za-szczyt, e by ywym obrazem ofiary krzyowej, kiedy tow wizach przyprowadzony zosta przez ojca do otarza ofiar-nego, zupenie jak i Chrystus w czasie mki, jak nas o tymzapewniaj sumienni komentatorzy Pisma witego. PotemJakub przepowiedzia spenione teraz, a czone z imieniemChrystusa, oczekiwanie narodw oraz okreli czas, w ktrymprzyszo zbawienie, mwic: zami si przywdcy Hebraj-czykw z plemienia Judy, gowy szczepu. Pragn da do

zrozumienia, e chodzi tu o przywdztwo Heroda, ktry po


8/577

linii ojcowskiej bdc Idumejczykiem, Arabem za po liniimatki, otrzyma od senatu rzymskiego i Cezara Augusta wa-dz nad narodem ydowskim. Ponadto spord innych jeszcze prorokw jedni przepowiedzieli narodzenie Chrystusa i owoniewysawione poczcie, nadmieniajc o Matce, ktra po wy-

daniu na wiat Syna pozostaa dziewic, o rodowodzie [Zbaw-cy] i [Jego] ojczynie; drudzy za z gry oznajmili o Jego boskich i zdumiewajcych czynach, inni znw o mce i ozmartwychwstaniu, a wreszcie o wniebowst pieniu i o tymwszystkim, co towarzyszyo kademu z tych wydarze. Zresztjeliby te rzeczy byy komu nie znane, z atwoci moe sio nich dowiedzie, kiedy si zag bi w lekturze Pisma wi-tego. Wiarogodnym wreszcie wiadkiem prawdy o Chrystusiemg by by Jzef 5, syn Mateusza, kapan, czowiek, ktry zy-ska wielk saw zarwno wrd ydw, jak i u Rzymian.

Wzdraga si

bowiem nazywa

[Jezusa] czowiekiem, jako tego,ktry dokonywa niezwykych dzie i by nauczycielem praw-

dziwej nauki; jawnie natomiast nazywa Go Chrystusem i do-skonale wie, e [Zbawiciel] skazany zosta na ukrzyowanie,a trzeciego dnia ukaza si ywy; e wreszcie wiele innych za-dziwiajcych szczegw przepowiedzieli o Nim natchnieni przez Boga prorocy. Jednoczenie powiadcza fakt, e ci, kt-rych [Chrystus] pocign za sob a byo ich wielu, za-rwno pogan, jak i ydw wytrwali w mioci ku Nie-mu i nie porzucili ludu, ktry wzi nazw od Jego imienia.I kiedy przytacza te wszystkie relacje, niemal woa mi si

zdaje, zupenie tak jak woaj same fakty, e Bogiem jestChrystus; zalkniony wszake niezwykoci sprawy, utkntak jako w rodku drogi, w niczym nie uwaczajc tym,ktrzy w Niego uwierzyli, a raczej nawet si z nimi solida-ryzujc.

Pord takich myli i rozwaa wydawao mi si chyba

6 Jzef Flawiusz ( Iosephus Flavius, 37ok. 100), historykpochodzenia ydowskiego. Jego najwiksze dzieo AntiquitatesIudaicae powicone historii ydw ukazao si po raz pierwszy

w caoci w przekadzie polskim pt. Dawne dzieje Izraela,prze.z greki Zygmunt Kubiak, Jan Radoycki, Ksigarnia Sw. Wojcie-cha, Pozna 1962. Drugie jego dzieo, Bellum Iudaicum, stanowi-ce dalszy cig poprzedniego, cho wczeniej napisane, zostao poraz pierwszy w caoci przetumaczone na jzyk polski przez.Andrzeja Niemojewskiego w roku 1906 pt. Dzieje Wojnyydow-

skiej przeciwko Rzymianom, a po raz drugi przez Jana Radoyc-kego (Wojnaydowska, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1980).


9/577

susznie czym dziwnym, e w przechodzeniu na religi Chry-stusow ydzi nie wyprzedzili reszty ludzkoci. Bo nawet jeliSybilla i niektre wyrocznie przepowiedziay przysze wyda-rzenia dotyczce Chrystusa, to jednak nie mona powoujcsi na to stawia ogowi pogaskiemu zarzutu niedowiar-

stwa6

. Tylko bowiem nieliczni, ci, ktrzy zdawali si wy-rnia swoim wyksztaceniem, znali tego rodzaju proro-ctwa, pisane zreszt przewanie w miarach wierszowychi wypowiadane w sowach zbyt namaszczonych (857) jak namoliwoci [zrozumienia u] posplstwa. Leao to jednak, jakmi si wydaje, w planie opatrznoci Boej, e z uwagi najednomylno pord tych, co nadejd, zapowiedziaa przy-szo nie tylko gosem wasnych prorokw, lecz po czcitake i obcych; zupenie jak gdyby jaki kompozytor, niezwy-k pragnc uoy melodi, zapasowe struny przebiega pa-eczk

lub do ju

istniej

cych dodawa

nowe. O tym wi

c,

eydzi, cho mieli prorokw, i to bardziej nieomylnych w za-

powiadaniu przyjcia Chrystusa, pozostali daleko w tyle za poganami w przyjmowaniu w Niego wiary, powysze spo-strzeenia niech nam wystarcz.

Z drugiej jednak strony nie powinno si znw wydawaczym tak bardzo zaskakujcym, e Koci w najwyszymstopniu rozprzestrzeni si pord wszystkich pozostaych na-rodw. Po pierwsze dlatego, e w sprawach witych i naj-wikszej wagi Bg zazwyczaj rozstrzyga powodujc nieocze-kiwane przemiany; po drugie, zauway mona, e wiara roz-

wina si w promieniach nie byle jakich cnt ludzi, kt-rzy od samego pocztku byli jej szermierzami. Bo jeli na-wet nie mieli oni jzyka wyostrzonego z punktu widzeniastylu czy pikna wysowienia i nie usiowali przekonywaczytelnikw brzmieniem sw czy te dowodami z zakresukrytyki tekstu, to jednak bynajmniej nie gorzej udawao imsi osiga cele, wok ktrych gorliwie zabiegali. Przeciwnie wyzuci z majtnoci i nie dbajcy o swe wasne sprawy,a wreszcie krzyowani i tak znoszcy liczne i cikie tortury, jak gdyby to nie ich ciao byo drczone, nieugici wobec

pochlebstw zarwno ze strony posplstwa po rnych mia-stach, jak i ze strony zwierzchnoci, nieustraszeni wobec po-

grek wyranie dali wszystkim do zrozumienia, e w tensposb walczo najwysze nagrody. Nawet wic niepotrzebna

6 Naley uzupeni: tak, jak trzeba ten zarzut wysun podadresem ydw".


10/577

bya wymowna argumentacja, bo same fakty, jakie miaymiejsce po domach i miastach, bez niczyjego wysiku ska-niay do wierzenia w to wszystko, o czym pierwej ludzie nig-dy nie syszeli.

Skoro zatem na mocy zrzdzenia Boego zdarzya si wia-

tu tak wielka i cudowna przemiana, zmuszajca do poniecha-nia zarwno poprzedniej religii, jak i rodzimych tradycji,byoby chyba wrcz oburzajce, gdyby dzik kalidoski i bykmaratoski oraz inne tego rodzaju rzeczywiste lub legendarnehistorie w danym kraju czy miecie zaszczycone zostay takpiln uwag, e zajmowaliby si nimi liczni spord naj-sawniejszych u pogan autorw, z natury uzdolnieni do pi-sania, ja natomiast nie doda bym bodca wrodzonej skonnocii nie napisa historii Kocioa. Jestem bowiem g boko prze-konany, e poniewa materia, jaki tu omawiam, nie jest dzie-em r

k ludzkich, nie b

dzie dla Boga niepodobie

stwem,abym si okaza historykiem ponad wszelkie oczekiwanie.

I zrazu zabraem si do opracowywania tego tematu od sa-mego pocztku; kiedy jednak rozwayem, e inni pisarzerwnie prbowali na tym polu szczcia [opracowujc histo-ri Kocioa] a do wydarze sobie wspczesnych [Klemens7

i Hegezyp, (860) mowie wielkiej mdroci, ktrzy wystpilibezporednio po apostoach, oraz Afrykaczyk Historyk i Eu-zebiusz o przydomku syn Pamfila, najuczeszy znawca Pismawitego oraz poetw i prozaikw pogaskich], wszystkie,o jakich tylko wiemy, wydarzenia w Kociele z okresu po

wniebowst pieniu Chrystusa a do obalenia Licyniusza ujemskrtowo w dwch ksigach 8. Obecnie za sprbuj za askBo opowiedzie to, co si wydarzyo w okresie pniejszym.Wspomn o sprawach, w ktrych sam uczestniczyem, i otych, o ktrych syszaem od osb zainteresowanych czy tenaocznych wiadkw, jeli chodzi o okres nam wspczesnyoraz pokolenie bezporednio nas poprzedzajce. Co do wy-darze sigajcych w przeszo mniej dla nas uchwytn,

7 Chodzi tu o tzw. Klemensa Rzymskiego (nie Aleksandryjskie-

go), tj. w. Klemensa papiea (9297 lub 101), trzeciego nastpcw. Piotra. Hegezyp, uznawany za ojca historiogafii Kocioa,y znacznie pniej (zmar okoo 180 roku). Z dziea jego zachowaosi jedynie pi rozdziaw.

8 Dzi o tym dziele Sozomena nic ponadto nie wiemy. Wspo-mniane obalenie Licyniusza zamykajce ow skrtow historimiao miejsce w roku 323.


11/577

wiadomoci o nich wyawiaem z zarzdze wydawanychz uwagi na ycie religijne, z postanowie wczesnych syno-dw, z wprowadzanych zmian, oraz z listw cesarskich i pa-sterskich. Cz z tych dokumentw przechowywana jest jeszcze po dzi dzie w archiwach cesarskich rezydencji oraz

po kocioach, cz za tu i wdzie kry pord filologw.Zastanawiajc si nieraz nad tym, e zawarte w nich sfor-muowania wypadnie mi utrwali na pimie, ze wzgldu naogrom dziea za najlepsze uznaem ograniczy si do poda-wania istotnego ich sensu; chyba e natkn si na jakie nie-jasnoci, co do ktrych og rne ma zapatrywania. Bowwczas, jeli bd mia do dyspozycji jaki dokument, przy-tocz go dla wykazania prawdy. By kto jednake pod wpy-wem niewiadomoci faktycznego stanu rzeczy nie zarzucidzieu mojemu kamstwa, kiedy by moe przeczyta przekazy

mwice co

wr

cz przeciwnego, niech

e si

dowie,

e natle nauki Ariusza oraz pniejszych jej odroli skceni po-

midzy sob zwierzchnicy Kociow pisali za kadym razemdo swych wspwyznawcw w tym duchu, jaki odpowiadaich osobistym dnociom; ponadto obradujc na oddzielnychsynodach, uchwalali, co tylko chcieli, i obrocw przeciwnychpogldw pot piali nieraz zaocznie, a wreszcie zabiegajco wzgldy panujcych wczenie cesarzy i wpywowych dy-gnitarzy na cesarskim dworze, przecigali ich na swoj stroni potrafili zapewnia sobie u nich aprobat. Co wicej, stron-nicy jednych czy drugich, chcc udowodni, e ich sdy w

zakresie wiary (861) s suszne, sporzdzali sobie zbiorylistw, jakie byy rozpowszechniane w obronie wyznawanej przez nich doktryny, a listy pisane ze stanowiska przeciw-nego pomijali. Ta okoliczno ogromnie mi utrudnia od-tworzenie rzeczywistego przebiegu wydarze, ktre si na tympodou rozegray. Poniewa jednak z uwagi na ciso hi-storyczn trzeba byo przede wszystkim troszczy si o pra-wd, konieczne mi si wydao przebada dokadnie rwniei takie pisma. Jeeli zatem opowiadam szczegowo takei o niepokojach i ktniach, jakie toczyli pomidzy sob du-

chowni o pierwsze

stwo czy o wyszo

wyznawanej przezsiebie doktryny, nieche nikt nie odnosi wraenia, e opisy-

wanie przeze mnie takich rzeczy jest pospolitym chwytemi dowodzi zoliwoci zaoenia. Bo po pierwsze, jak ju po-wiedziaem, tam, gdzie chodzi o prawd, obowizkiem histo-ryka jest umieszcza wszystkie inne sprawy na drugim pla-


12/577

nie; po wtre, nauka powszechnego Kocioa zajanieje wpenym blasku najczystszego wiata dopiero wtedy, gdy powielekro zbadana zostanie na tle podst pnych zasadzek,ktre na ni zastawiali wyznawcy nauki przeciwnej; jako e,otrzymawszy od Boga zwycistwo, ponownie wrcia do wa-

ciwej sobie potgi, przycigajc wszystkie Kocioy i rzeszeludu do swej prawdy.A kiedy si zastanawiaem nad tym, czy spord posiada-

nych przeze mnie wiadomoci wypada mi zapisa tylko te,ktre dotycz wydarze w Kociele na obszarze rzymskiegoimperium, doszedem do wniosku, e dobrze by byo, na iletylko zdoam dotrze do rde, opowiedzie rwnie o wy- padkach, jakie w zwizku z religi [chrzecijask] miaymiejsce u Persw i barbarzycw. Uznaem te, e dla historiiKocioa nie bdzie czym niestosownym opowiedzie w tym

dziele, kim w ogle byli ludzie, ktrzy stali si

jakby ojcamii poprzednikami tak zwanych mnichw, i wyszczeglni sa-wnych po nich z kolei nast pcw, ktrych znaem albo o kt-rych tylko syszaem. Bo zreszt nie oka si wobec nichniewdzicznikiem 9, skazujcym na zapomnienie ich cnot, anite ignorantem w zakresie ich historii; a ponadto tym, co postanowili wkroczy na drog tego rodzaju chrzecijaskiejmdroci, pozostawi przykad ycia: jeeli z niego skorzy-staj, ze wszech miar bogosawiony i szczliwy koniec staniesi ich udziaem. Te jednake sprawy stopniowo, w miarrozwijania tematu, bd si stara mie na uwadze, jak tylko

si da. Teraz wic, wezwawszy na pomoc askawego Boga,przechodz ju do opowiadania wydarze. Std wemie po-cztek niniejsza historia.

(864) ROZDZIA DRUGI

Jacy byli biskupi najwaniejszych miast za rzdwKonstantyna Wielkiego. O tym,e a po Libi

Wschd czciChrystusa z zachowaniem ostronoci,

9 Miejsce to wskazuje, e Sozomena czyy z mnichami bar-dzo bliskie kontakty. Najprawdopodobniej wrd nich si wycho-wywa i ksztaci. Od nich te musia zaczerpn wiadomocio pocztkach ycia monastycznego i jego dalszych dziejach. Por.wyej Wstp s. 6 i przyp. 4.


13/577

z powodu Licyniusza; Zachd natomiast dzikiKonstantynowi korzystaz wolnoci,miao

wyznajc religichrzecijask

Za konsulatu cezarw Kryspusa i Konstantyna zwierzchni-ctwo nad Kocioem rzymskim sprawowa Sylwester; nadaleksandryjskim Aleksander, a Makary nad jerozolim-skim. Wadzy za nad Kocioem w Antiochii nad rzek Oron-tes nikomu jeszcze od czasu Romana nie poruczono, bo jaksi zdaje, na ordynacj biskupa nie pozwalay przeladowa-nia. Niedugo jednak ci ojcowie, co si zebrali w Nicei, w po-dziwie dla obyczajw i wyksztacenia Eustacjusza uznali go zagodnego zawiadywania siedzib apostolsk; i cho ju by biskupem ssiedniej Beroi10, przenieli go do Antiochii. Na-tomiast chrzecijanie zamieszkujcy na Wschodzie a po gra-

niczc z Egiptem Libi nie odwaali si podwczas gromadzi jawnie, poniewa Licyniusz, zmieniajc w odniesieniu donich swoje poprzednie nastawienie, przesta im okazywa y-czliwo. Tymczasem chrzecijanie na Zachodzie, Grecy, Ma-cedoczycy i Iliryjczycy bez adnych obaw urzdzali religijneswe ycie, dziki Konstantynowi, ktrego wadza rozcigaasi nad tamecznymi Rzymianami.

ROZDZIA TRZECI

O tym,e na skutek widzenia krzya i objawienia siChrystusa Konstantyn doszeddo wiary

chrzecijaskiej, poznawszy take i z ust naszychwyznawcw nauk zbawienia

Ot mam wiadomoci, e temu cesarzowi przytrafio sirwnie wiele innych zdarze, ktre go skoniy do wzicia nasiebie roli obrocy nauki chrzecijaskiej; (865) najdobitniejwszake przekona go znak, jaki otrzyma od Boga. Kiedy

bowiem postanowi ruszy na Maksencjusza, jak to sobie at-wo wyobrazi, pozostawa w niepewnoci, jaki bdzie wynikornej rozprawy i na czyjmoe liczy pomoc. Majc umys

10 Berroia, Berrhoea miasto w Macedonii poudniowej, na lewym,pnocnym brzegu rzeki Haliakmon, w dolnym jej biegu.


14/577

zaprztnity tak cikimi troskami zobaczy we nie znakkrzya janiejcy na niebie11. Gdy za oszoomiony by naten widok, zjawiwszy si przy nim anioowie Boy, O Kon-stantynie rzekli w tym [znaku] zwyciaj!". Mwi po-nadto, e mia mu si objawi sam Chrystus, ukaza znak

krzya i poleci, by sporzdzi znak podobny do tego, a miebdzie w przypadku wojen pomoc i rkojmi zwycistwa.Jednake Euzebiusz, syn Pamfila, zapewnia, e sysza, jaksam cesarz pod przysig opowiada, jakoby okoo poudnia,kiedy soce poczo skania si ku zachodniej stronie, onsam i towarzyszcy mu wojskowi ujrzeli na niebie zwyciskiznak krzya utworzony ze wiata, a przy nim napis goszcy:,,w tym [znaku] zwyciaj"; bo owo cudowne zjawisko przy-darzyo si cesarzowi w marszu, kiedy to cign dokd12

razem z wojskiem. A gdy si zastanawia, co by to mogo

mie

za znaczenie, zapada tymczasem noc. Pogr

onemu wenie ukaza si Chrystus na tle widocznego na niebie znaku

i wzywa cesarza, by sobie kaza sporzdzi znak na wzrogldanego i uywa go jako niezawodnej tarczy w walkachz wrogami. Poniewa od tej chwili cesarz nie potrzebowaju adnego tumacza, jako e otrzyma wyrane wskazwki, jak trzeba myle na temat Boga, z nastaniem dnia zwoaw-szy kapanw Chrystusowych, zacz ich pyta o nauk wiary.Ci za w oparciu o teksty Pisma witego objaniali mu wy-darzenia zwizane z osob Chrystusa, a na podstawie ksig prorokw niezbicie wykazali, e te fakty zapowiedziane zo-

stay jeszcze na dugo przedtem, zanim si speniy. Co doznaku, ktry mu si pokaza, twierdzili, e jest symbolemzwycistwa nad piekem. Odnis je chwalebnie Chrystus przybywszy midzy ludzi, kiedy to zosta ukrzyowan i umar,a na trzeci dzie zmartwychwsta. Bo na tym, jak mwili,opiera si [chrzecijaska] nadzieja, e u koca naszej erywszyscy ludzie po rozstaniu si z doczesnym yciem powstan

11 Jak podaje Sokrates Scholastyk (Historia Kocioa, prze.Stefan Kazikowski, IW PAX, Warszawa 1986, s. 60) byo to wi-dzenie na jawie: znak krzya mieli oglda towarzyszcy cesarzo-wi onierze; we snach mia Konstantyn, podobnie jak tu, ogldai sysze Chrystusa. T sam wersj przytacza zreszt nieco niejSozomen, powoujc si na Euzebiusza, syna Pamfila".

12 Przeciwko Maksencjuszowi, pod Rzym (w roku 312). Wyda-rzenie to opisuje Euzebiusz w ywocie Konstantyna (Vita Constan-tini, I,23).


15/577

z martwych i osign niemiertelno; jedni aby wzinagrod za ziemskie swoje uczynki w dobrze spdzonym y-ciu; drudzy aby ponie kar za wszystko, cokolwiek uczy-nili zego. Tumaczyli jednak, e i dla winnych tutejszychwykrocze istnieje sposobno ratunku i droga oczyszczenia

z grzechw: dla nie wprowadzonych jeszcze w tajemnice wia-ry wprowadzenie zgodne z prawem Kocioa; dla wtajem-niczonych natomiast [postanowienie, by] nie wraca dogrzechu. A poniewa osignicie tego ostatniego ley w mo-liwoci cakiem nielicznych, i to wybranych przez Boga m-w, jest do dyspozycji drugi, jak to wyjanili, rodek oczysz-czenia, w postaci alu pokuty. Miosierny bowiem jest Bgi udziela przebaczenia tym, co si potknli, jeli tylko (868)oka al za grzechy i potwierdz swoj skruch dobrymiczynami.

ROZDZIA CZWARTY

O tym,e cesarz nakaza, by na wojnie znak krzyaprowadzido boju, oraz zadziwiajce opowiadanie

o chorych tego znaku

Cesarz, kiedy kapani rozwijali przed nim tego rodzajunauki, peen podziwu wobec proroctw odnoszcych si doChrystusa, poleci biegym artystom, by uywajc zota i dro-gocennych kamieni przerobili znak zwany u Rzymian laba-rum 13 nadajc mu symboliczn posta krzya. Ten sztandar bojowy tym bardziej by czczony ni wszystkie inne, e tra-dycyjnie zawsze poprzedza cesarza i odbiera od onierzy przepisowe honory wojskowe. Sdz, e przede wszystkimdlatego wanie zamieni Konstantyn ten najwietniejszy symbol rzymskiego panowania na znak Chrystusowy. Chcia,aeby onierze nieustannie majc go przed oczyma i okazujcmu cze, odzwyczajali si stopniowo od tradycyjnych kultw,a za jedynego uwaali tego Boga, ktrego czci cesarz, zdajc

13 Etymologia rzymska tego znaku budzi wtpliwoci. Raczejnaleaoby wyprowadza j od baskijskiego labarva sztandarlub od bretoskiego lab wznosi. Pamita naley, e Kon-stantyn wychowywa si w Galii. W kadym razie by to odpo-wiednik flagi gowy pastwa, bandery naczelnego wodza itp.


16/577

si na Jego przewodnictwo i pomoc w walce przeciwko nie-przyjacioom. On bowiem zawsze wysuwa znak ten naprzd jak tarcz przed wasne szeregi i poleci, by si pojawiawszdzie, gdzie tylko w zgieku bitewnym zaami si szyki, przy czym specjalnie wyznaczy najznakomitszych onierzy

z gwardii przybocznej, zlecajc im wykonywanie tego rozka-zu. Obowizkiem kadego z nich byo nie kolejno na ramie-niu sztandar i obchodzi szyki nieprzyjaci. Ot powiadaj,e pewnego razu chory tego znaku uleg panice w obliczuzmasowanego uderzenia przeciwnika i przekaza sztandardrugiemu, a sam chykiem wycofa si z walki; i gdy ju siznalaz poza zasigiem pociskw, nagle upad ugodzony mier-telnie; ten za, co przej w rce w boski symbol, wytrwana placu nie ponoszc nawet najmniejszej rany, mimo e wie-lu walczcych szyo z ukw wprost w niego. Bo w przedziw-

ny jaki

sposb, jakby rk

boskiej potgi nieomylnie kiero-wane, groty wrogw utykay w sztandarze, chorego nato-

miast, chocia znajdowa si w samym centrum zagroenia,nie imay si zupenie. Podobno te aden inny chory, kie-dy peni sw sub przy tym sztandarze, nie pad nigdyofiar nieszczliwej przygody, jak to przecie zawsze moesi przytrafi onierzowi na wojnie, i nigdy nie ponis ranyani nie dosta si do niewoli.

ROZDZIA PITY

Odprawa dana tym, ktrzy twierdz,eKonstantyn zostachrzecijaninem z powodu

zgadzenia swego syna, Kryspusa14

14 Konstantyn mia wyda polecenie zgadzenia Kryspusa naskutek intryg macochy, Fausty; rzekomo stao si to w roku 326(Idatius, Fasti). Zosym i Sidonius informuj, e cesarz, ostrozganiony przez matk, Helen, zgadzi z kolei Faust. Oczywi-cie powody, dla ktrych Konstantyn zainteresowa si yczliwie

religi chrzecijask, mogy mie tylko po czci charakter su- biektywny. Cesarz przekona si do chrzecijastwa raczej na pod-stawie trzewej oceny si politycznych, jakimi mg si posuy

przy opanowaniu cesarstwa, o czym wiedzia chyba rwnie Ga-leriusz (edykt z roku 311). Nie mona wic mwi w tej fazieycia o nawrceniu Konstantyna, ale o odwoaniu si jego dochrzecijastwa jako siy spoecznej i ideologicznej, ktr znali docenia. Por.: Georg Ostrogorski,Dzieje Bizancjum,przek. pod


17/577

wiadom wprawdzie jestem opinii rozgaszanej przez pogan,e Konstantyn, (869) kiedy zgadzi niektrych spord naj-bliszych swych krewnych i przyoy rki do zabjstwa po-penionego na osobie jego syna, Kryspusa, aowa za sweczyny i w sprawie pokuty oczyszczajcej nawiza kontakt

z Sopatrem, filozofem, ktry w owym czasie przej kierow-nictwo nad szko Plotyna. Ten mia mu jasno powiedzie,e na takie przewiny nie ma adnego rodka oczyszczenia.Zaniepokojony t odmow cesarz rzekomo spotka si przypadkowo z biskupami, ktrzy jakoby podjli si oczyci goze wszelkiej winy moc pokuty i chrztu. Uradowa mia sicesarz ze sw odpowiadajcych jego pragnieniu oraz nabraszacunku dla doktryny wiary, i zosta chrzecijaninema wreszcie nakoni do tego samego swych podwadnych.Wydaje mi si jednak, e s to wymysy ludzi, ktrzy gorli-

wie nad tym pracuj, aby w jak najgorszym

wietle ukaza

religi chrzecijask. I tak Kryspus, przez ktrego Konstan-

tyn rzekomo potrzebowa oczyszczenia, zakoczy ycie wdwudziestym roku rzdw ojcowskich, a kiedy jeszcze y,wyda razem z ojcem wiele praw w obronie chrzecijan, jakoe mia zaszczyt by drug osob w pastwie, bdc cezarem, jak o tym jeszcze obecnie wiadcz daty umieszczone podtekstami tych praw oraz imiona prawodawcw. Co za do So- patra, to przede wszystkim niepodobiestwem byo dla roz-mwi si z Konstantynem, ktry podwczas sprawowa wa-dz nad jedn tylko czci imperium, lec nad Renem, po

Ocean. Albowiem z powodu zatargu z Maksencjuszem, prze-bywajcym w Italii, pastwo rzymskie przeywao wstrzsyi zamieszki i nieatwo byo wtedy odwiedza Gali czy Bry-tani i tamtejszych mieszkacw, pord ktrych rzecz toju bezsporna Konstantyn przyj religi chrzecijask,zanim ruszy na wypraw przeciwko Maksencjuszowi i dotardo Rzymu i do Italii. I znw wiadcz o tym daty i prawa,ktre cesarz ustanowi w obronie wiary. A gdybymy sinawet jako zgodzili bez trudu, e cesarz rzeczywicie spot-ka si z Sopatrem albo e za porednictwem listu pyta go

o to, o co chcia, to przecie

nieprawdopodobie

stwem by

o,

red. Haliny Evert Kappesowej, PWN, Warszawa 1968, s. 6365;K. Baus, Handbuch der Kirchengeschichte, t. I: Von der Urge-meinde zur Frhchristlichen Grosskirche, Herden 1965, s. 462 ns.Oba dziea przedstawiajnajnowszy punkt widzenia.


18/577

aby filozof w nie wiedzia, e Herakles, syn Alkmeny, poumierceniu swych dzieci oraz po zabiciu Ifitosa, ktrego zga-dzi niegodziwie, bo jako gocia i przyjaciela, dostpi w Ate-nach oczyszczenia przez misteria Demetry. Tak wic wszyst-ko, co tu powiedziaem, dostatecznie dowodzi, e poganie go-

sili oczyszczenie z tego rodzaju przewinie, (872) a jedno-czenie niezbicie wykazuje kamstwo u tych, ktrzy sobie wy-mylili, e Sopater wypowiedzia si w przeciwnym duchu.Bo przecie nie omieli bym si twierdzi, e w tego rodzajusprawach popenia omyki czowiek, ktry z racji swegowyksztacenia osign wrd pogan najwysze uznanie.

ROZDZIA SZSTY

Otym,e i ojciec Konstantyna pozwolirozprzestrzenia imi Chrystusa, sam za

Konstantyn Wielki sprawi,e dotaro ono wszdzie

Kocioy zatem na obszarze pozostajcym pod rzdami Kon-stantyna zayway pomylnoci i dzie po dniu rozszerzayswj wpyw, obsypywane dobrodziejstwami w dowd uzna-nia ze strony askawego i podzielajcego ich wiar cesarza.Skdind i przed jego panowaniem opatrzno Boa ustrzega je przed cik prb w postaci przeladowa i zamtu. Bogdy na caej zamieszkanej przez Rzymian przestrzeni Kocioycierpiay przeladowanie, jeden tylko Konstancjusz, ojciecKonstantyna, pozwoli chrzecijanom swobodnie wyznawasw wiar. Wiem ponadto, e dokona pewnej zadziwiajcejrzeczy i godnej zanotowania przez dziejopisa. Oto chcc siprzekona, ktrzy spord przebywajcych na cesarskim dwo-rze chrzecijan s zacnymi i dzielnymi ludmi, zwoawszy ichwszystkich razem, zapowiedzia, e jeli si zdecyduj skadaofiary i wyznawa wiar podobnie jako on sam, maj pozostaw jego najbliszym otoczeniu i zachowa piastowan dotych-czas godno; jeeli natomiast wymawiaj si od tego, maj

opuci paac ywic wdziczno, e nie cignli ponadtokar na swj grzbiet. A gdy podzielili si na dwie grupy, przyczym jedni zdradzili sw wiar, drudzy natomiast przeoylisprawy Boe ponad obecne przykroci, [Konstancjusz] posta-nowi darzy odtd przyjani i dopuszcza do rady tych,ktrzy wytrwali w wiernoci wobec wartoci wyszej; od po-


19/577

zostaych za odwrci si ze wstrtem jako od tchrzwi karierowiczw i usun ich ze swego otoczenia, w przeko-naniu, e nigdy nie bd yczliwi dla panujcego ludzie, kt-rzy tak atwo wyparli si Boga. Moe dlatego wanie, jakdugo jeszcze y Konstancjusz, ludnoci po tamtej strome

Alp, zarwno w Galii, jak i w Brytanii oraz zamieszkaej podPirenejami, a po Ocean na Zachodzie, wyznawanie religiichrzecijaskiej nie wydawao si czym niezgodnym z pra-wami. Skoro za panowanie nad tym samym obszarem przejz kolei w swe rce Konstantyn [Wielki], losy Kocioa przy-bray jeszcze wspanialszy obrt. Kiedy bowiem po obaleniuMaksencjusza, syna Herkuliusza, naleca do niego cz pa-stwa przypada w udziale Konstantynowi, swobodnie wyzna-wali sw wiar wszyscy mieszkacy znad Tybru, jaki znad Eridanu, ktry miejscowa ludno nazywaa Pa-

dem, i znad rzeki Akwilis

15

, na ktrej wody, jak wie

niesie, wprowadzona niegdy d Argonautw szczliwieocalaa wpynwszy na Morze Tyrreskie. Argonauci (873) bowiem w ucieczce przed Ajetesem nie t sam wracajcpopynli drog, lecz przeprawiwszy si przez morze scytyj-skie 16 korytami tamtejszych17 rzek dotarli do ziemi italskieji tu spdziwszy zim, wybudowali miasto, nadajc mu nazwHemona18. Gdy za nastao lato, przy wspudziale miejscowejludnoci przecignli przy pomocy machiny statek Argo poziemi na przestrzeni okoo czterystu stadiw19 a do rzekiAkwilis, ktra wpada do Eridanu. Eridanus natomiast ma

ujcie do morza oblewajcego Itali.Po bitwie pod Cibalis 20 Dardanowie 21 i Macedoczycy oraz15 Chodzi o dopyw rzeki Eridanus, wpadajcej do Adriatyku.16 Tj. przez Morze Czarne, ju po opuszczeniu Kolchidy.17 Uderzajcy brak dokadniejszych danych geograficznych nie

powinien przesania ujawnionego w tym micie faktu wykorzysty-wania rzek celem skrcenia eglugi. Wedug Pliniusza (III, 18)Argonauci mogli pyn w gr Dunaju, potem jego dopywu,Sawy (Savus, Saus).

18

Hemona lub Emona (niby od gr. hejmon zima), w Panonii,nad rzekSavus.19 Stadion liczy naszych 177,6 m, tak wic wspomniana tu od-

lego wynosiaby ponad 71 km.20 Cibalis (dzi Vinkovci) miasto w Panonii. Po dygresji

Sozomen wraca do waciwego tematu. Wspomniana tu bitwa mia-a miejsce w roku 314. Zwyciski Konstantyn przej po zawarciuz Licyniuszem pokoju cae Illyricum.

21 Szczep iliryjski, zamieszkujcy na pnoc od Macedonii.


20/577

wszystkie ludy mieszkajce nad Dunajem, tudzie tak zwanaHellada i cala ludno Illyricum znalazy si pod rzdamiKonstantyna.

ROZDZIA SIDMY

Ozatargu, jaki si wywizapomidzyKonstantynem a jego szwagrem, Licyniuszem,z powodu chrzecijan, i o tym, jak to Licyniusz

zginpokonany w walnej rozprawie

Tymczasem Licyniusz, ktry poprzednio popiera religichrzecijask, ponisszy tam klsk zmieni swoje nasta-

wienie i da si teraz we znaki wielu spord kapanw prze-bywajcych w zasigu jego panowania, a ponadto wielu in-nym osobom, zwaszcza z wojska. Niesychanie bowiem znie-nawidzi chrzecijan z powodu zatargu z Konstantynemi myla, e skutecznie mu dokuczy zakcajc sub Bo;przypuszcza ponadto, e Kocioy ze swej strony gorcopragn i o to tylko zabiegaj aby pod jego jednegoznalazy si rzdami. A w dodatku, jak to si zwykle zdarza,zamierzajc po raz drugi stan do walki z Konstantynemprbowa zasign wr by co do wyniku spodziewanej woj-

ny, uciekajc si do krwawych ofiar i wyroczni; w rezultacie,naprowadzony podst pnie przez jakich wr bitw obiecu-jcych mu zwycistwo, zwrci si ku religii pogaskiej.W kadym razie i poganie wspominaj, e radzi si wwczaswyroczni Apollina Didyrnejskiego w Milecie; (876) kiedy zazapytywa o wynik wojny, bstwo udzielio mu odpowiedzitymi oto wierszami Homera:

O, czeku sdziwy, potnie modzi ci trapiwojacy.Przepada twa sia: staroci dosigy ci smutki!

Ot przewiadczenia o tym, e wiara chrzecijaska trwaniewzruszenie i dosza do tak wspaniaego rozkwitu dzikiBoej opatrznoci, nabraem na podstawie rwnie wielu in-nych faktw, ale nade wszystko na podstawie tego, co sidziao w tym czasie. Bo kiedy Licyniusz mia ju rozpocz


21/577

przeladowanie wszystkich Kociow pozostajcych w zasigu jego panowania, wybucha owa pamitna wojna w Bitynii,ostatnia, jaka miaa miejsce pomidzy nim i Konstantynem.Bg przechyli w niej szale zwycistwa na korzy Konstan-tyna, i to do tego stopnia, e pozwoli mu zwyciy przeciw-

nikw na ldzie i na morzu; a Licyniusz po utracie wojskldowych oraz floty odda si w Nikomedii w rce tryumfa-tora i przez czas jaki przebywa w Tessalonice jako osoba prywatna, pki go tam nie zgadzono. I chocia w pocztko-wym okresie sprawowania swej wadzy zdy zasyn jakoczowiek ze wszech miar wybitny, zarwno w strategii, jaki we wszystkich pozostaych sprawach, a w dodatku zaszczy-cony by maestwem z siostr Konstantyna, na tak nie-sawny przyszo mu koniec.

ROZDZIA SMY

Wykaz dobrodziejstw zawdziczanychKonstantynowi zarwno wzakresie wolnoci

chrzecijan, jak i wznoszeniawity czypodejmowania innych dzieuytecznoci publicznej

Konstantyn natomiast, z chwil gdy caa wadza nad pa-stwem rzymskim znalaza si w jego wycznie rkach, wyda

dekret22

skierowany do poddanych zamieszkujcych naWschodzie, aby szanowali religi chrzecijask i gorliwieoddawali cze Bogu; za Boga kaza uznawa tylko t jednistot, ktra rzeczywicie jest Bogiem i w kadej epoce nie-wzruszon przejawia potg. Bo tym, ktrzy mocno to sobiebior do serca, przypada zazwyczaj w udziale obfito dbrwszelkich, a do czegokolwiek by przyoyli rk, wszystko ca-kowicie spenia najlepsze ich nadzieje; a tym, ktrzy uchybia-j w ocenie tej wyszej wartoci, zarwno w yciu publicznym jak i prywatnym, tak w okresach wojen jak i pokoju, przy-

trafiaj si wszelkie wstrzsajce wypadki. Pord wreszciedzikczynienia, a nie w duchu chepliwoci, zdobywa si naufne podkrelenie, e Bg, snad uznawszy go za odpowied-niego sug swej woli, poprowadzi go od morza opywajcego

22 Przytacza go Euzebiusz wywocie Konstantyna, 24 i ns.


22/577

Brytani a na terytoria Wschodu, aby umocnia si wiarachrzecijaska, a ci, co dla czci Boej mnie wytrwali w jejgoszeniu i w dawaniu wiadectwa przez mczestwo, zaja-nieli w jeszcze wikszym blasku chway. Po takich to zapo-wiedziach i szczegowym przytoczeniu mnstwa innych

uwag, ktrymi spodziewa si pozyska og poddanych dlachrzecijastwa, uniewani wszelkie postanowienia i posu-nicia, skierowane przeciwko wierze w okresie panowaniaprzeladowcw Kocioa; jednoczenie zarzdzi, e maj byuwolnieni wszyscy, ktrzy za wyznawanie wiary w Chrystusaskazani zostali na wygnanie albo zmuszeni do przebywaniawbrew woli na samotnych wyspach czy te zesani gdzie in-dziej, (877) bd to do pracy w kopalniach, bd na roboty publiczne albo do su by w gyneceach czy przdzalniach, czywreszcie zapisani zostali za kar jako kuriaowie23, chocia

poprzednio do rady miejskiej nie naleeli. Tym, ktrzy po-zbawieni zostali praw obywatelskich, zwrci dawne przywi-

leje. Tym, ktrym odebrano jakie stanowisko w wojsku, po-zostawi do uznania, czy obejm swoj poprzedni funkcj,czy te przejd w stan spoczynku po uzyskaniu zaszczytnejodprawy. A kiedy ju wszystkim przywrci poprzedni wol-no i nalene honory, odda im take majtnoci. Jeli zakonfiskata majtku dotyczya osb skazanych na kar mier-ci, nakaza, by spucizn po nich przekazywano ich najbli-szym krewnym, a gdyby si nikt taki nie znalaz, w tym przypadku spadkobierc mia by zawsze miejscowy koci.

Dalej, jeliby co z takiej wanie masy spadkowej miaaw posiadaniu bd to osoba prywatna, bd to instytucjapastwowa, ciy na nich obowizek zwrotu. Jeli natomiastchodzi o tych, co dan rzecz nabyli od skarbu pastwa albootrzymali jako darowizn, obieca wzi ich interes w opiek,na ile tylko to bdzie moliwe oraz godziwe. Takie wic, jak powiedziaem, wyda cesarz zarzdzenia i potwierdzi ichmoc obowizujc, ujmujc je w formie dekretu; niezwocznie

23 Z najzamoniejszych obywateli miast tworzono w okresie

pnego cesarstwa rad miejsk i tzw. kuriaw (curiales), odpo-wiedzialnych za ciganie podatku gruntowego i pogwnego,wprowadzonego przez Dioklecjana. By to nie tyle przywilej, cociki obowizek w okresie powszechnego zuboenia miast. Ku-riaowie niejednokrotnie ratowali si ucieczk z miasta. Por.Kazimierz Kumaniecki, Historia kultury staro ytnej Grecji i Rzy-mu, PWN, Warszawa 1955, s. 424.


23/577

te zaczto je naleycie wprowadza w czyn. Chrzecijaniezaczli zajmowa wszystkie na og urzdy w pastwie rzym-skim; zabroniono take odtd komukolwiek skada bokomofiary, radzi si wyroczni, korzysta z wtajemniczenia w mi-steria, wystawia wotywne posgi czy obchodzi wita po-

gaskie. Jednoczenie zmieniono wiele spord panujcych pomiastach z dawien dawna zwyczajw. U Egipcjan na przy-kad ju nie do pogaskich, jak dotychczas, wity zacztoodtd wnosi synny w okie, ktrym zaznacza si przybrwd Nilu, ale do kociow. U Rzymian za po raz pierwszywwczas24 wanie zakazano urzdzania igrzysk gladiatorw.U Fenicjan zamieszkujcych Liban i Heliopolis nie wolno jubyo zmusza do nierzdu dziewczt w okresie przedmae-skim, z ktrymi dotychczas zawierano legalny zwizek ma-eski zwykle dopiero po pierwszej prbie w postaci bez-

prawnego obcowania cielesnego. Jeli chodzi o

wi

tynie, tez nich, ktre byy dostatecznie obszerne, poddawano napra-

wom; inne natomiast rozbudowywano z rozmachem wzwyi wszerz. W innych jeszcze miejscowociach, gdzie ich w og-le nie byo, wznoszono je od fundamentw. rodkw pieni-nych dostarcza cesarz ze swego skarbca, rozesawszy listy do biskupw po miastach (880) oraz do zwierzchnikw prowin-cji, pierwszym zalecajc, by wydawali dyspozycje, jakie tylkouznaj za stosowne, drugim by okazywali posuszestwoi gorliwie pomagali duszpasterzom. A poniewa pod jego rz-dami pastwo zaywao dobrobytu, rozwijaa si jednoczenie

i wiara. Po zakoczeniu wojny przeciwko Licyniuszowi takmu si szczcio w walkach z obcoplemiecami, e pokonanawet Sauromatw25 i tak zwanych Gotw, a na koniecwspaniaomylnie zawar z nimi przymierze. Plemi to za-mieszkiwao podwczas po drugiej stronie rzeki Dunaju, a po-niewa byo niezmiernie bitne i zdolne do walki, tak zewzgldu na sw liczebno, jak i ros budow ciaa, i zawszegotowe do rozprawy ornej, przeto miao przewag nadwszystkimi innymi barbarzycami; wspzawodnikw miaow jednych tylko Rzymianach. Powiadaj take, e szczeglnie

ta wanie wojna ukaza

a Konstantynowi, za pomoc

cudow-nych znakw i snw, jak wielkiej opieki raczya uyczy mu

24 Zakaz obowizywa na obszarze Wschodu, poczynajc od roku 325 (tj.od soboru nicejskiego).

25 Sauromaci = Sarmaci.


24/577

opatrzno Boa. Tote gdy ze wszystkich wojen, jakie sizdarzyy za jego panowania, wyszed zwycisko, jak gdybyze swej strony pragnc nie pozosta w tyle za Chrystusem,odwzajemnia Mu si gorliwoci w sprawach dotyczcychwiary, zachcajc swych poddanych, aby tylko jej suyli

poparciem i w niej jednej upatrywali ratunek i zbawienie.Nast pnie z dochodw, jakie wpyway z gruntw podlega-jcych opodatkowaniu, wydzieliwszy w poszczeglnych mia-stach cile okrelon sum podatku nalenego skarbowi pa-stwa, przeznaczy j na uytek miejscowych kociow i du-chowiestwa, i wyda ustaw, rozcigajc wano tej daro-wizny po wszystkie czasy. Chcc nast pnie przyzwyczai o-nierzy, aby tak jak on sam czcili Boga, rynsztunek ich bojo-wy naznaczy znakiem krzya, a w obr bie paacu kaza wy-budowa wityni; ponadto, ilekro wyrusza na wrogw,

wszdzie zabiera ze sob namiot polowy, urzdzony na wzrkocioa; tak wic nawet kiedy bawi na odludziu on samczy te wojsko nigdy nie byli pozbawieni witego przy- bytku, w ktrym by mogli wielbi Boga jak trzeba i zanosiku Niemu swe mody, uczestniczc w witych tajemnicachotarza. Bo jechali z nim i kapani, i diakoni, penicy subduszpastersk w tym namiocie-kociele, ktrzy speniali tefunkcje zgodnie z prawem Kocioa. Odtd i legiony rzym-skie, ktre obecnie maj nazw numeri, poczy sobie urz-dza kocioy polowe, kady swj wasny, i korzysta z usugspecjalnych kapanw i diakonw. Co za do tak zwanegoDnia Paskiego26, (881) ktry Hebrajczycy nazywaj pierw-szym dniem tygodnia, a poganie powicaj czci soca, i codo dnia poprzedzajcego szabat, [cesarz Konstantyn] zarzdzi,aby wtedy wszyscy wolni byli od sdw i od innych zajurzdowych i czcili Boga przez naboestwa i mody. A sza-nowa w Dzie Paski dlatego, e tego wanie dnia Chry-stus zmartwychwsta, a ten drugi dlatego, e w tym znwdniu Chrystus zosta ukrzyowany. Bo niewtpliwie wielkiemia naboestwo dla witego Krzya, zarwno w rezultaciesukcesw, ktre odnis za jego przyczyn w walkach prze-

ciw nieprzyjacioom, jak i na skutek danych sobie w tejsprawie znakw od Boga. Oczywicie usun z praktyki sdo-

26Kyriake, Dies Dominica (lub samo:Dominica),czyli niedziela.


25/577

wej uznawan poprzednio przez Rzymian kar mierci krzy-owej, wydajc odpowiedni dekret. Nakaza ponadto, by za-wsze, kiedy tylko wasny jego wizerunek zamieszcza si namonetach albo maluje mu si portret, odbijano zarazem i ma-lowano wity w symbol. Jeszcze po dzi dzie wiadcz

o tym jego wyobraenia, zachowujce taki sposb przedsta-wiania. We wszystkich sprawach, a szczeglnie przy wyda-waniu dekretw, gorliwie stara si uczci Boy majestat. Naprzykad okazuje si, e tolerowane uprzednio bezwstydnei poktne zwizki doprowadzi do naprawy moralnej, jak tomona si zorientowa na podstawie samych praw, ustano-wionych w tej materii, jeliby kto akurat interesowa sitym zagadnieniem. Bo wyczerpujco teraz na ten temat sirozpisa nie wydaje mi si stosowne. Ustawy natomiastwydane z myl o poszanowaniu i uporzdkowaniu spraw

wiary, oprcz tych, ktre ju

wspomniaem, trzeba omwi

szczegowo, bo stanowi one cz historii Kocioa. Zaczn

wic od tego.

ROZDZIA DZIEWITY

Otym,e Konstantyn wydaustaw poyteczndlayjcych w dziewictwie i dla duchownych

Obowizywaa wrd Rzymian starodawna ustawa 27, wzbra-

niajca yjcym w bezennym stanie poczynajc od lat dwu-dziestu piciu korzystania z tych samych uprawnie, (884)z ktrych korzystaj inni. Zakaz dotyczy zarwno wielu in-nych szczegw, jak i zabrania korzystania z zapisw testa-mentowych, o ile obdarowany nie nalea do najbliszychkrewnych; bezdzietnych za ustawa karaa utrat poowy ma-sy spadkowej. Staroytni Rzymianie ogosili to prawo w na-dziei, e Rzym i podlege mu obszary wzrosn w liczb lud-noci, jako e akurat na krtko przed uchwaleniem ustawy

27 Chodzi tu o ustaw uchwalon w roku 9 po Chr. na wniosekwczesnego konsula, Marka Papiusa, sprawujcego wadz razemz Poppeusem Sabinem, zwan lex Julia et Papia Poppaea demaritandis ordinibus. Ostrze tej ustawy godzio podwczas w bez-enno, bezdzietno i rozwody. Por. N. A. Maszkin, Historia

Rzymu, Ksika i Wiedza, Warszawa 1955, s. 456.


26/577

utracili wielu obywateli w rezultacie wojen domowych. Otcesarz widzc, e na skutek tej ustawy pokrzywdzeni s ci,ktrzy dla mioci Boej yj w dziewiczym stanie i wyrze-kaj si potomstwa, uzna za naiwno przekonanie, i w wy-niku starania i wysiku ludzi moe wzrosn liczebnie ich

rd, podczas gdy przyroda otrzymuje zarwno wyrok zatraty, jak i si wzrostu zawsze wedug miary odmierzonej rkBo. Dlatego te ogosi ludowi ustaw przyznajc tym, co-nie wstpuj w zwizki maeskie, i tym, co nie maj dzieci,korzystanie z takich samych uprawnie, z jakich korzystajwszyscy po rwni. Wszelako nawet wicej przyznawa swustaw yjcym we wstrzemiliwoci cielesnej i w dziewic-twie, gdy da im prawo, tak mczyznom, jak i niewiastom,sporzdzania zapisw testamentowych, cho by jeszcze nieosignli penoletnoci, co byo wbrew panujcemu powszech-

nie w pa

stwie rzymskim zwyczajowi. By

bowiem przekona-ny, e ci, ktrym chodzi zawsze tylko o cze Bo i wicze-nie si w cnotach chrzecijaskich, trafne znajd decyzje wewszystkich sprawach. Przecie moment ten uwzgldniali tak-e i staroytni Rzymianie, kiedy powzili uchwa, e dziewi-com Westy, cho by i w wieku lat szeciu, wolno bez prze-szkd sporzdza testament. A jeszcze i ten wymowny dowduszanowania, jakim cesarz otacza dziedzin wiary. Oto namocy postanowienia prawa zwolni z obowizku pacenia podatkw osoby duchowne na caym obszarze pastwa; pra-wujcym si natomiast pozwoli odwoywa si do sdw bi-

skupich, jeli nie chc by sdzeni przez wadze pastwowe;orzeczenie za tych sdw zyskiwao prawomocno i wa-niejsze byo anieli orzeczenia wszystkich innych sdziw,zupenie tak, jak gdyby wyda je sam cesarz; egzekwowaniemwyrokw miay si zaj wadze prowincji i podlege imorgana wojskowe; postanowienia soborw zyskiway moc de-cyzji nieodwracalnej.

Skoro tedy doszedem w swych relacjach a do tego punk-tu, nie godzi mi si pomin ustaw ogoszonych na korzytych, ktrzy wyzwalana byli w kocioach. Kiedy bowiem na sku-

tek surowoci obowi

zuj

cych praw sprawa nabycia najlep-szego rodzaju wolnoci, okrelanej jako prawo obywatelstwa

rzymskiego, przedstawiaa ogromne trudnoci nawet w przypadku najlepszych chci ze strony samych wacicieli, cesarzwyda trzy ustawy, (885) postanawiajc, e wszyscy wyzwa-lani w kocioach z powoaniem na wiadkw kapanw,


27/577

otrzymuj prawo obywatelstwa rzymskiego. Wyrany dowdtej zbonej innowacji przetrwa w czasie i widnieje po dzidzie w postaci panujcego powszechnie zwyczaju, by odno-ne ustawy umieszcza na wst pie w dokumentach wyzwo-lecw.

Takie wiec prawa ustanowi Konstantyn i wszelkimi rod-kami stara si uczci wit wiar. A bya ona wita i sa-ma przez si, i dziki sile moralnej tych, ktrzy wwczasposzli za jej gosem.

ROZDZIA DZIESITY

O wielkich wyznawcach, ktrzy wtedy jeszczeyli

yo bowiem wtedy take wielu innych dzielnych chrzeci-

jan, a poniewa wanie niedawno ustay przeladowania, caemnstwo pozostaych jeszcze przy yciu wyznawcw przy-dawao blasku poszczeglnym Kocioom, jak na przykadHozjusz, biskup Kordoby, albo Amfion, biskup Epifanii w Cy-licji, i Maksym, ktry obj po Makarym tron biskupi Ko-cioa w Jerozolimie, czy Pafnucy z Egiptu; przez niego po-dobno Bg najwicej zdziaa cudw, uyczywszy mu aski pokonywania demonw oraz leczenia najrozmaitszych chorb.w Pafnucy razem ze wspomnianym tu Maksymem naleelido tych wyznawcw, ktrych Maksymin skaza na cikieroboty w kopalniach, poleciwszy uprzednio, aby kademuz nich wyupiono prawe oko i ucito lewrk w przegubie.

ROZDZIA JEDENASTY

Opowiadanie owitym Spirydonie 28 tudzie o jego skromnocii staoci charakteru

Mamy przekazy, e w tym czasie y take Spirydon, bi-skup Tremituntu 29 na Cyprze. Sdz, e dla ukazania jego siy

28 Opowiadania o w. Spirydonie, podobnie jak wiele innych,znajdzie czytelnik u Sokratesa Scholastyka, dz. czyt., s. 102103.

29 Gr. Trimethus lub Tremithus, ac. Trimethus, oraz Trimythus;unas pojawia si te spolszczenie Trimitai.


28/577

moralnej do bdzie si powoa na yw cigle saw, jakago otacza po dzi dzie. Niewtpliwie cae mnstwo spordcudw, ktrych z pomoc Bo dokona, zna miejscowa lud-no; co do mnie, nie bd chowa pod korzec faktw, o kt-rych wieci przetrway a do naszych czasw.

I tak, by on wieniakiem, mia on i dzieci; nie by jed-nak dlatego mniej doskonay w sprawach Boych. Opowiada-j, e kiedy noc do zagrody jego owiec wtargnli otrzy-kowie. Ale kiedy zabierali si do grabiey, ni std ni zowd poczuli na sobie wizy, cho nie byo na miejscu nikogo, kto by ich mia zwiza. Rwno ze witem przyby wacicieli zasta ich w tych sidach; wprawdzie uwolni ich od niewi-dzialnych wizw, ale udzieli im nagany za to, e gdy moglipoprosi (888) i otrzyma, czego pragnli, woleli raczejukra i guch noc narazi si na tak wielkie przykroci.

Poniewa

jednakal mu si

ich zrobi

o, a jeszcze bardziejchcia ich nakoni do wst pienia na lepsz drog ycia, po-

wiedzia: Odejdcie, ale wecie sobie najpierw tego oto ba-ranka, bocie umczeni z niewyspania i nie powinnicie od-chodzi od mej owczarni pord skarg na swbied".

Niejednego ogarnie z pewnoci podziw dla takiej postawy,ale nie mniej zadziwi go rwnie i nastpujca historia. Otcrce jego, modej dziewczynie imieniem Irena, kto ze zna- jomych odda na przechowanie jaki cenny przedmiot. Onaza przyjwszy depozyt zakopaa go w domu 30, aby troskli-wie si nim moga opiekowa. A kiedy przypadkowo dziew-

czyna nagle umara, nie zdywszy nic powiedzie o kry- jwce, przyszed zainteresowany czowiek, domagajc sizwrotu depozytu. Chocia Spirydon nie wiedzia, o czym tenmwi, przeszuka jednak domostwo, a gdy nic nie znalaz,czowiek w zacz paka, rwa z rozpaczy wosy i zdradzanurtujc go myl o samobjstwie. Tknity wspczuciemSpirydon poszed na grb dziecka i zawoa dziewczynk poimieniu. Skoro za odpowiedziaa na jego wezwanie, zapytao depozyt, a uzyskawszy wskazwk, wrci do domu; i kiedyw miejscu oznaczonym przez zmar w przedmiot odnalaz,

zwrci

go wacicielowi.

30 Popularny na Wschodzie sposb przechowywania cennychrzeczy, zrozumiay wobec faktu, e ludno, szczeglnie wiejska,mieszkaa w budynkach prymitywnych, pozbawionych kamiennejczy drewnianej posadzki.


29/577

Poniewa ju przy tym jestem, nie od rzeczy bdzie przy-toczy jeszcze nastpujce zdarzenie. w Spirydon mia zwy-czaj cz zbieranych przez siebie plonw rozdziela pomidzyebrzcych, cz za poycza bez procentu kademu, ktotylko zechce. Kiedy jednak poycza czy odbiera poyczk,

nie dawa ani nie przyjmowa osobicie: pokazywa tylko,gdzie jest spichlerz, i poleca kademu, by sobie bra, ile po-trzebuje, a potem zwrci tyle, ile wie, e wzi. Ot pewienczowiek zacignwszy w opisany tu sposb poyczk, przy-szed potem, aby ja zwrci. Skoro jednak otrzyma zgodnez przyjtym tu zwyczajem polecenie, aby sam, osobicie, za-nis do spichlerza to, co poyczy, wpad na pomys niego-dziwy. Mianowicie w przewiadczeniu, e nikt tego nie spo-strzee, w ogle nie zwrci nalenoci, lecz zagrabiwszy po-tajemnie to, co winien by odda, odszed stworzywszy pozory

uiszczenia si

z dugu. Rzecz jednak nie na d

ugo mia

a pozo-sta w ukryciu. Po jakim bowiem czasie czowiek w po-

nownie zmuszony by zacign poyczk. Spirydon odesago do spichlerza, udzieliwszy mu pozwolenia, aby sam sobieodmierzy, ile zechce. Ale ten, spostrzegszy, e w magazynie pustki, oznajmi to Spirydonowi. wity mu na to: Wszakto zdumiewajce, czowieku! Jake to: tobie jednemu si zda-o, e w spichlerzu brakuje zapasw ywnoci! Rozejrzyj siwic w sobie, czy moe, poyczywszy ju kiedy indziej,w ogle nie zwrcie poprzedniego dugu? W przeciwnymwypadku bezwzgldnie otrzymasz to, czego ci trzeba. Ide

wic ponownie i ufaj, e znajdziesz!" Tak wic winowajcaprzyapany na zodziejstwie sam si zdradzi ze swym prze-winieniem.

Godzi si wszake wyrazi podziw take i dla powagi, jakodznacza si ten wity czowiek, -oraz dla skrupulatnoci,ktra towarzyszya jego funkcjom kocielnym. I tak opowia-daj, e w jaki czas potem biskupi Cypru zgromadzili siw jednym miejscu dla zaatwienia pewnej sprawy. By tamrazem z nimi wspomniany Spirydon i Tryfiliusz, biskup mia-sta Ledra, (889) czowiek w ogle wymowny, ktry ponadto

dugo przebywa

w Berytos

31

zajmujc si

studiami prawni-

31 Port na wybrzeu fenickim (dzi Bejrut), zwany pniej, jakokolonia rzymska z prawami italskimi, Iulia Augusta Felix. Miastosynne take z uprawy wina.


30/577

czymi. Ot w trakcie naboestwa Tryfiliusz, ktremu zle-cono wygosi wobec ludu kazanie, w chwili kiedy trzebabyo zacytowa synne owo powiedzenie: Wemij oe twoje,a chod" (Mt 9,6), zamiast powiedzie oe", zmieni nazw przedmiotu i powiedzia hamak". Na to peen oburzenia Spi-

rydon zawoa: Eje, ty! Czy lepszy od Tego, ktry powie-dzia oe, i wstydzisz si uywa Jego sw?" I wypowie-dziawszy t myl, poderwa si z biskupiego tronu na oczachcaego ludu. W ten sposb da lekcj skromnoci czowieko-wi, ktry si pyszni swym wyksztaceniem. A mg miaogo zawstydzi, jako czowiek czcigodny i sawny ze swychczynw, a jednoczenie starszy wiekiem i latami kapastwa.Jego pogld na spraw uprzejmoci wobec gocia pozwalanam pozna nastpujce zdarzenie. W czasie Wielkiego Po-stu, ju po czterdziestnicy, przyby do niego kto z podry;

przyby

zatem w dniach, w ktrych biskup wraz z domowni-kami zwyk by przestrzega cisego postu i jada tylkow oznaczonym dniu, pozostae natomiast spdza cakowiciena czczo. Kiedy jednak spostrzeg, e przybysz wielce jestutrudzony, rzecze do crki: Prosz ci, umyj gociowi nogii daj mu je!" A gdy dziewcz odparo, e nie ma nawetchleba ani mki, bo na c miano by si o to stara, skoro post, najpierw si pomodli i poprosi o przebaczenie, a na-st pnie poleci crce, aby usmaya wieprzowiny, jaka akuratznalaza si w domu, zamarynowana. Skoro tylko miso siusmayo, poleci podrnemu usi razem z sob przy stole,

i podsunwszy mu piecze, pocz je i zaprasza gocia, abyposzed w jego lady. A poniewa ten si wzbrania mwic,e jest chrzecijaninem, rzek do niego biskup: Tym bardziejnie powiniene si wzbrania. Bo dla czystych wszystko jestczyste, jak to objawio Sowo Boe" (por. Tt 1,15). Tyle wico Spirydonie.

ROZDZIA DWUNASTY

O zaoeniachycia monastycznego,jego pocztkach i pierwszych prawodawcach

Nade wszystko wsawili Koci (892) i wsparli jego naukcnotami swego ycia ci, ktrzy wwczas powicali si idea-


31/577

owi monastycznemu. Jest to bowiem najpoyteczniejszy jakidar zesany przez Boga czowiekowi, tego rodzaju chrzecija-ska filozofia 32. Nie troszczy si ona wprawdzie o liczne umie-jtnoci i subtelne narzdzia sztuki prowadzenia dysput, uwa-ajc je za rzecz niepotrzebn, zabierajc czas, ktry mona

by powici wyszym wartociom, i zupenie nieprzydatn,jeli chodzi o to, by y wedug zasad sprawiedliwoci. Aletylko ona jedna opierajc si na wrodzonej i niewyszukanejroztropnoci uczy tego, co cakowicie usuwa wszelk prze-wrotno, lub przynajmniej osabia jej si. Nie przypisujenatomiast adnej wartoci temu, co zajmuje miejsce pored-nie pomidzy zem a cnot: cieszy si jedynie tym, co moral-nie dobre. Czowieka powstrzymujcego si od za, lecz niepenicego czynw dobrych, uwaa za niegodziwca: bo maona za zadanie nie tylko ukazywa cnot, ale i wdraa w niza nic

majc czcz

chwa

u ludzi. M

nie natomiast stawia-jc czoo saboci ducha, nie poddaje si naciskom ze strony

natury, ani nie podporzdkowuje si niemocy ciaa. Dyspo-nujc za potn si umysu czerpicego sw moc od Boga,nigdy nie traci z pola widzenia Stwrcy wszechrzeczy, leczdniem i noc cze Mu oddaje, starajc si przejedna Gomodami i kornym baganiem. A poniewa czystoci ducho-w i spenianiem dobrych uczynkw zda na drog godnegowyznawania wiary, gardzi oczyszczaniem i wod z lustral-nych kropielnic oraz podobnymi wymysami: za jedyne bo-wiem skazy uwaa bdy grzechowe. Dalej, jako silniejsza od

przygd zewntrznych i, e tak powiem, wadajca caymwiatem, nie odst puje od zamierzonego celu nawet pod na-ciskiem zamieszania czy przemocy, ktrych pene jest ycienasze; nie smuci si, gdy znosi obelgi, ani nie oddaje wet zawet, kiedy cierpi przykroci, a wreszcie, cho gn biona cho-rob czy niedostatkiem zaopatrzenia, daleka jest od upadku.Przeciwnie, raczej jeszcze czerpie std tytu do chway, bo przez cae ycie wiczy si w cierpliwoci i agodnoci orazw poprzestawaniu na maym i, na ile tylko pozwala na toludzka natura, stara si by jak najbliej Boga. Uywajc

32

W oryginale greckim mowa o filozofii", i dlatego termin tenzachowujemy (z dodatkiem "chrzecijaska"), jakkolwiek zgodniez naszym sownikiem naleaoby tu raczej mwi o ascezie chrze-cijaskiego ycia.


32/577

obecnego ywota jak gdyby mimochodem, nie zna niepokoju istotyzajtej bezustannie gromadzeniem rzeczy nabytych ani te pozanaglc potrzeb nie troszczy si naprzd o sprawy doczesne;zawsze natomiast zachwalajc prostot i niewymuszono

ziemskiego wyposaenia, oczekuje cierpliwie bogiegorozradowania tam, w niebie, i wytrwale zmierza do szczliwego wnim udziau. Oddychajc nieustannie pobonoci i lkiem wobecBoego majestatu, odwraca si ze wstrtem od obmierzoci, jak jest uywanie sw nieprzyzwoitych, i nie toleruje nawetwspominania o tym, co wyrzucia poza nawias dziaalnoci, jaka simieci w reguach przewidzianego przez ni trybu ycia.Jednoczenie, sprowadzajc korzystanie z praw natury do granicwyznaczonych przez konieczno i zmuszajc ciao doumiarkowanych wymaga, przezwycia niewstrzemiliworoztropnym opanowywaniem popdw, powciga nieprawocnot sprawiedliwoci, kamstwo prawd, a dziki dyscypliniewewntrznej otrzymuje w udziale umiejtno przestrzeganiaumiaru we wszystkim. Ca organizacj swego ycia opiera nazgodzie i jednoci z blinimi, troszczy si o przyjaci i przybyszw, a co ma swego oddaje na wsplny uytek tych,ktrzy sw biedzie, i dopomaga kademu w tym, co mu przynosikorzy. Nie naprzykrza si rozradowanym, a zasmuconym spieszyz pociech. We wszystkim gorliwa i kierujca swe staranie ku

temu, co rzeczywicie stanowi dobro, poucza suchaczy rzucajcsowa pene umiaru (893) i rozwijajc mdre myli, wolne odretorycznych upiksze czy obelywych oszczerstw, i koi nimicierpienia niby jakimi lekami. Urzdza dysputy nacechowaneszacunkiem i wyrozumiaoci, unikajc ktni, wyszydzania igniewu. Bo jako rozumna, odrzuca wszelkie nieobliczalneporuszenie i bezwzgldnie pokonuje uomnoci ciaa i duszy. Taknajlepsz filozofi zacz pierwszy uprawia, jak powiadajniektrzy, prorok Eliasz, a take Jan Chrzciciel. Jednake

pitagorejczyk Filon 33

33 Chodzi o Filona z Aleksandrii (20 przed Chr. 50 po Chr.), ktryuleg m. in. nauce pitagorejczykw, cho gwnie szed za Platonem istoikami. Zwiz charakterystyk tzw. filonizmu podaje Tadeusz Sinko,

Zarys literatury greckiej, t. II, s. 378380. O tym, e Filon mwi ochrzecijanach piszc o tzw. therapeutach" od therapeuo, czcz wiemym. in. z pism Euzebiusza, Hieronima i Epifaniusza, autorw yjcych w IVwieku.


33/577

donosi, e we wspczesnej mu epoce najwybitniejsi spordHebrajczykw zeszli si zewszd do jednej jakiej miejsco-woci pooonej na wzniesieniu nad Jeziorem Mareockim34

i tam powicili si filozofii. Ich za sposb mieszkania i y-wienia si oraz spdzania czasu przedstawia w postaci, jak

i my dzi obserwujemy w yciu mnichw egipskich. I takwspomina, e na wst pie tej filozoficznej dziaalnoci wyzbylisi majtnoci na rzecz swoich bliskich i wyrzekajc sispraw tego wiata i kontaktu z ludmi pdzili ywot po sa-motnych osiedlach i ogrodach, z dala od murw miejskich.Opowiada, e mieli powicone budowle, zwane klasztorami;w nich odosobnieni, odprawiali podniose misteria; piewajc psalmy i hymny, gorliwie czcili Boy majestat. I nie brali doust pokarmu przed zachodem soca, a niektrzy pocili na-wet przez trzy dni i duej. W okrelonych za dniach sy-

piali na ziemi i powstrzymywali si

cakowicie od picia winai spoywania ywnoci pochodzenia zwierzcego. Pokarmem

by im chleb z sol i hizopem, a za napj mieli wod. Prze-byway tam z nimi niewiasty, panny w wieku sdziwym,ktre z mioci do filozofii dobrowolnie narzucay sobie bez-enno. Jak si wic wydaje, Filon, przytaczajc takie mniejwicej relacje, daje do zrozumienia, e wspczeni mu ydzi,ktrzy przyjli chrzecijastwo, yli jeszcze gorliwiej na spo-sb ydowski i nadal przestrzegali swoich zwyczajw. U in-nych bowiem nie da si stwierdzi takiego trybu ycia. Wno-sz std, e poczynajc od tego czasu zakwita u (896) Egip-

cjan ta wanie filozofia. Inni za mwi, e sposobno do jej powstania stworzyy przeladowania, jakie w pewnychokresach spaday na nasz wiar. Kiedy bowiem chrzecija-nie ratujc si ucieczk przebywali duej po grach, pusty-niach i lenych dolinach, przyzwyczajali si do tego rodzajuycia.

34 Mareia limne (albo Mareotis, ac. Marea lacus, dzi BirketMarjut) jezioro w Dolnym Egipcie, w pobliu Aleksandrii. Pa-mita naley, e Mareotis jest take nazw miasta i nomu, naterenie ktrego leaa i sama Aleksandria.


34/577

ROZDZIA TRZYNASTY

O wielkim Antonim i owitym Pawle Prostaku

Niezalenie jednak od tego, czy to Egipcjanie, czy te jacyinni wyznawcy zapocztkowali t filozofi, wszyscy przeciezgodni s co do faktu, e ten sposb spdzania ycia do naj-wyszej gorliwoci i doskonaoci doprowadzi swymi oby-czajami i budujcymi wiczeniami wielki w mnich Antoni.Tego to podwczas ma, jako ozdob pustelni egipskich, od- powiednio do sawy jego cnt uczyni cesarz Konstantynswoim przyjacielem, zaszczycajc go swym listem i polecajcmu pisa o wszystkim, czego potrzebuje. Antoni by rodemz Egiptu i wywodzi si ze znamienitej rodziny, osiadejw Konia. Miejscowo ta ley w pobliu Heraklei35 [Mniej-

szej], na terytorium zamieszkaym przez egipskich Arkadw.Osierocony jako mody chopiec, podarowa odziedziczon po ojcu posiado okolicznym ssiadom; pozostae za mienierozprzeda, a uzyskan sum rozdzieli pomidzy ubogich.Uzna bowiem, e obowizkiem gorliwego filozofa36 jest nietylko samemu wyzby si majtku, lecz take powici gona cel godziwy. Nast pnie przyczywszy si do wspczes-nych mistrzw ascezy, wszystkich stara si przewyszyw cnotach; a poniewa zdy si przekona, e cnotliwe y-cie jest zapowiedzi przyszej sodyczy, kiedy si czowiekdo niego przyzwyczai, (897) cho by nawet z pocztku po-czone byo z przykroci, rozwaajc przeto wszechstronniesposoby surowszej ascezy, dzie po dniu osiga post py wewstrzemiliwoci; i, jak gdyby zawsze dopiero zaczyna, ci-gle odnawia gorliwo, przyjemnoci cielesne poskramiajcumartwianiem si, a cierpieniom duchowym stawiajc czoow oparciu o postanowienie przepojone mdroci pochodzcod Boga. Sam tylko chleb i sl mia za poywienie, a za napj wod. Por na niadanie by dla niego moment, w kt-rym zachodzio soce. Niejednokrotnie dwa i wicej dni wy-

35 Niezalenie od licznych Heraklei na terenie Pwyspu Ba-kaskiego, Italii, Sycylii i Azji Mniejszej, dwa miasta o tej na-zwie leay w Egipcie: Heraklea Wiksza (w Grnym Egipcie)i Mniejsza (w Dolnym Egipcie). Wystpujce w niektrych rko-

pisach tekstu naszego historyka okrelenie u egipskich Arkadw"wskazuje na to, e chodzi tu o Herakle Mniejsz.

36 Tj. ascety, podobnie jak o tym wspominamy wyej, w przyp. 32.


35/577

trzymywa bez jedzenia. Czuwa zawsze, wypadaoby powie-dzie, caymi nocami; i wit zastawa go na modlitwie. A je-eli przypadkiem zakosztowa nawet snu, spa przez krtkchwil na plecionej rogoy. Przewanie jednak lec na zie-mi, j sam tylko, ziemi, obiera sobie za posanie. Odma-

wia sobie zarwno namaszczania si oliw, jak i korzystaniaz k pieli i podobnych zabiegw, w przekonaniu, e zwizanez tym rozdelikacenie zamienia tyzn ciaa na bezwad. Po-wiadaj take, e nigdy nawet nie widzia siebie nagim. Pis-ma nie zna ani go nie podziwia; pochwala wszake pomy-sowo jako starsz od pisma, a jednoczenie jego wynalaz-czyni. By w najwyszym stopniu agodny i uprzejmy, a za-razem roztropny i mny; ujmujcy w obejciu dla kadego,kogo spotka, nigdy nie sprawia przykroci tym, z ktrymirozmawia, cho by nawet przemawiali tonem ktliwym.

Swoim bowiem sposobem bycia, w jaki

mdry sposb i dzi

-ki jakiej umiejtnoci, gasi zarzewie sporu i agodzi rnic

zda. Miarkowa napicie u tych, co si z nim stykali, i ko-rzystnie wpywa na ich obyczaje. Za spraw tylu cnt obda-rzony z aski Boej wiedz rzeczy przyszych, przewidywaniatego, co si ma zdarzy, nie uwaa za zasug, i dlatego od-radza daremne w tym zakresie wysiki, tumaczc, e aniten, co nie zna przyszoci, nie bdzie za to odpowiada, aniten. co j zna, nie znajdzie si dziki temu w sytuacji uprzy-wilejowanego. Bo naprawd osignicie szczliwoci zaleytylko od tego, czy oddajemy cze Bogu i zachowujemy Jego

przykazania. Jeeli wic komu na tym zaley, powiada Anto-ni, nieche oczyci sw dusz. To wanie moe j uczyniprzenikliw i wiadom tego, co bdzie potem, bo tylko Bgobjawia naprzd rzeczy przysze. Na gnun bezczynno jaksam sobie nie pozwala, tak i kadego, kto wkracza w do-skonalsze ycie, yczliwie zachca, aby stale pracowa i spraw-dza sam siebie, dokonujc obrachunku czynnoci spenionychza dnia i w nocy: a jeliby zrobi co; czego robi nie nale-ao, winien to sobie zapisa, aby na przyszo oszczdzisobie bdw; bo sam przed sob si zawstydzi, jeli znajdzie

wiele zapiskw, a jednoczenie b

dzie si

ba, aby inni niedowiedzieli si o jego marnoci, gdyby mu kto wykrad no-

tatk. Niemniej jednak uderzajce jest, e jeli chodzioo wstawianie si za pokrzywdzonymi, by tak niesychaniegorliwy, jak mao kto inny; tote w sprawach tych niejedno-krotnie udawa si do rnych miast. Wielu bowiem przed-


36/577

kadajc mu swe ale zmuszao go, by si wstawi w ichobronie u wadz i urzdnikw, jako e kady za wielk rzeczuwaa bodaj ujrze go i posucha, jak przemawia, a wresz-cie okaza mu posuszestwo jakby przeoonemu, skoro sta-ra si za wszelk cen by kim nieznanym i ukrywa si

po pustelniach; pomimo e przybywa nieraz do miasta, abynie pomoc bdcym w potrzebie, to jednak zaatwiwszyspraw, dla ktrej si zjawi, niezwocznie wraca do swejsamotni. Bo, jak powiada, ywioem dostarczajcym rybom pokarmu jest woda, mnichom natomiast przystoi pustelnia;i jak ryby, ktre utkwiy na ldzie, przestaj y, tak samomnisi, (900) ktrzy przychodz do miast, trac swoj zakon-n powag. Okazujc sw gotowo i starajc si by miymw obejciu, dba jednoczenie zarwno o to, by si ustrzec przed zarozumiaoci, jak i o to, by go o zarozumiao nie

musiano posdza

.

Jednake tych kilka drobnych rysw osobowoci Antoniegochciaem skreli tylko po to, abymy opierajc si na przyto-czonych przykadach mogli wysnu wnioski co do caokszta-tu chrzecijaskiej filozofii, jak ten wity uprawia. Miaon take bardzo wielu i to wspaniaych uczniw; jedni z nich przebywali w Egipcie i Libii, drudzy w Palestynie, Syriii Arabii. I kady ucze, gdziekolwiek by bawi, y i postpo-wa niemniej wspaniale anieli mistrz; i on z kolei mia takewielu wychowankw, ktrych doprowadzi do takiej samejcnotliwoci i chrzecijaskiej ascezy. W rezultacie byoby to

rzecz nad wyraz trudn, by obchodzc jedne po drugichmiasta i prowincje pilnie poszukiwa uczniw Antoniegoalbo ich nast pcw. Bo i jake miaoby przyj atwo odna-lezienie ludzi, ktrzy gorliwiej starali si spdza yciew skrytoci, anieli wielu z nam wspczesnych, zalepionychambicj, stara si obnosi swoj osob i wystawia j napokaz?

Do najsynniejszych spord tych, o ktrych mwi namtradycja, e byli uczniami Antoniego, nalea oprcz wieluinnych bd jeszcze o nich pisa na waciwym miejscu

Pawe

zwany Prostakiem. Jak powiadaj, by

to wie

niak,yjcy w maestwie z kobiet piknej urody; ale kiedy

przyapa j podobno na gorcym uczynku, gdy popeniaacudzostwo; na to rzekomo sam do siebie si umiechni poprzysig, e nigdy si ju z ni nie poczy. I rzuciwszycudzoonikowi: Zatrzymaj jsobie!", natychmiast uda si


37/577

na odludzie i przyby do Antoniego. Mwi o Pawle, e od-znacza si niesychan wprost agodnoci, a jednoczeniecierpliwoci ponad wszelk miar. Oczywicie Antoni poddago rozmaitym prbom, i chocia mia do czynienia z czowie-kiem w wieku podeszym, a ponadto i nieprzywykym do

mniszej pokory wszak dopiero niedawno tam przyby nie zdoa go przychwyci na niczym niegodnym. Wreszcietla wiadectwo doskonaoci jego ascezy i poleci mu, by samsobie by mistrzem, jako e nauczyciela mu nie trzeba. Za-twierdzi rwnie i Bg wiadectwo dane przez Antoniegoi poprzez dziea cudowne rozsawi imi witego, ktry oka-za si potniejszy od samego nauczyciela w nkaniu i od-pdzaniu zych duchw.

ROZDZIA CZTERNASTY

Owitym Ammonie i Eutychianie z Olimpu

W tym samym mniej wicej czasie uprawia ascez rw-nie i Ammon37 z Egiptu. Jak wie niesie, mia on pod na-ciskiem krewnych zawrze zwizek maeski; nie skorzysta jednak w stosunku do zalubionej z praw przysugujcychmowi. Oto na samym wst pie ich godw, kiedy jako oblu- bieniec poprowadzi j sw oblubienic do komnatymaeskiej i zosta z ni sam, powiedzia: Te nasze zalu-

biny, o maonko moja, na tym si wypeniy". I na podsta-wie Pisma witego zacz jej opisywa, jak wielkie dobro-dziejstwo przedstawia moliwo pozostania w dziewictwie,i prbowa zamieszka w swym wasnym mieszkaniu. (901)Skoro jednak niewiasta przyjmowaa uwagi dotyczce dzie-wictwa, ale nie moga si pogodzi z myl, e si ma z nimrozsta, przez osiemnacie lat dotrzymywa jej towarzystwasypiajc oddzielnie, i nawet w takich warunkach nie zanie-dbywa ascezy, cechujcej ycie mnicha. Na tak dugiej prze-strzeni czasu, niewiasta, naladujc cnot ma, dosza w ko-

cu do wniosku, e nie jest suszne, aby tak wspaniay czo-wiek z jej powodu pozostawa w ukryciu, w zaciszu domo-wym, i e oboje powinni uprawia ascez mieszkajc oddziel-

37 Na jego temat pisze rwnie Sokrates Scholastyk, dz. cyt.,s. 358359.


38/577

nie. I sw prob w tej sprawie przedoya mowi. On zanajpierw okaza Bogu wdziczno za decyzj ony, po czymrzek jej: Ty zatrzymaj sobie ten dom; ja sporzdz sobiedrugi". Nast pnie zaj puste miejsce na poudnie od JezioraMareockiego, w pobliu Scetis i gry zwanej Nitria, i tam

uprawia ascez przez dwadziecia dwa lata, dwa razy doroku widujc si z on. Niezwyky ten czowiek by zaoy-cielem tamtejszych klasztorw i mia wielu znakomitychuczniw, jak to pokae lista kolejnych jego nast pcw. Takewiele cudownych znakw zdarzyo si za jego spraw; o nichdoskonale wiedz zwaszcza mnisi egipscy, ktrzy przywizujwielk wag do tego, by utrwala w pamici cnoty dawniej-szych ascetw, przekazujc je wiernie z ust do ust, z pokole-nia w pokolenie. Ja za z przekazw, jakie doszy do moichuszu, przytoczy musz nastpujce. On i Teodor, jego ucze,

udajc si

do jakiej

miejscowo

ci, musieli przej

przez ka-na, zwany Wilczym. Chcc za, by jeden drugiego nie ogl-

da nagim, Ammon poleci Teodorowi, aby odszed nieco da-lej. Ale kiedy i tak odczu wstyd na myl, e ma ujrze siebie nagim, nagle uniesiony w gr moc Bo znalaz si naprzeciwlegym brzegu. Przeprawiwszy si przez wod Teodorzobaczy, e odzie i stopy Ammona s nie zmoczone, poprosiwic starca, by mu wyjani przyczyn. Ale poniewa jedenwzbrania si mwi, a drugi si upiera, e jeli si nie do-wie, w takim razie dalej nie pjdzie, wyzna Ammon caprzygod, otrzymawszy przyrzeczenie od Teodora, e nikomu

o tym nie wspomni, pki on sam y bdzie. Do opowiedzia-nego przed chwil podobne jest w swej cudownoci takei to wydarzenie. Pewni rodzice majcy na swym sumieniuniecne sprawki przyprowadzili do niego swoje wasne dziecko1

poksane przez wciekego psa i oczekujce lada chwilamierci; i pord skarg i zawodze prosili go, aby uleczy imsyna. On za rzek do nich: Ale chopiec wcale nie potrzebuje ode mnie leczenia; wy natomiast, jeli zechcecie zwrciwacicielom wou, ktregocie ukradli, dziecko od razu wy-zdrowieje". I tak si te stao. Z chwil gdy tylko w zosta

oddany, dolegliwo

opucia ch

opca. A kiedy w Ammonycie zakoczy, podobno Antoni ujrza dusz jego, jak uno-

sia si do nieba, prowadzona przez Moce Anielskie, pord piewu hymnw. Przed towarzyszami zapytujcymi go o po-wd jego zdumienia nic nie skrywa: bo i tak wiedzieli, ez wytonuwagspoglda w niebo i wstrznity jest na


39/577

widok niewiarogodnego wprost cudu. A gdy potem jacy przybysze ze Scetis podali godzin mierci Ammona, wyszana jaw prawdziwo zapowiedzi Antoniego. I obydwu uwa-ano za bogosawionych, jednego, poniewa rozsta si z ziem-skim yciem cieszc si zgodn opini, e dobre byy jego

uczynki; drugiego, poniewa uznany zosta godnym tak wspa-niaego widzenia, ktre Bg pozwoli mu oglda z tak ol- brzymiej odlegoci. Przestrze bowiem dzielc miejscowo-ci, w ktrych mieszkali jeden i drugi, przebywa si w ciguwielu dni. Przytoczone tu relacje tak wanie zostay podaneprzez (904) towarzyszy Antoniego i Ammona.

W okresie wadzy tego Konstantyna, jak si dowiedziaem,zasyn z ascezy take Eutychian; y on w Bitynii, w po-bliu gr Olimpu. Bronic sekty nowacjan88, cieszy si askod Boga, widoczn w leczeniu chorb i dokonywaniu rzeczy

niezwykych, tak

e dla cnoty jego

ycia sam Konstantynzaszczyci go przyjani i okazywa mu yczliwo. Ot

w tym czasie uwiziony zosta pewien onierz ze stray przybocznej cesarza. Podejrzany bowiem o dziaalno wywroto-w, ratowa si ucieczk i ujty zosta w czasie obawy, urz-dzonej na niego w okolicach Olimpu. Podobno jego przyjacie-le prosili Eutychiana, aby si za nim wstawi u cesarza,a przede wszystkim pomyla o uwolnieniu winia od kaj-dan, bo trzymanemu w straszliwych okowach zagraa mier,nim nadejdzie pomoc. Jak mwi, Eutychian wysa do stra-nikw wiziennych prob, o zdjcie ze skazaca acuchw.

Poniewa jednak mu odmwili, osobicie przyby do wizie-nia; i oto same przez si pootwieray si zaryglowane bramy,a rozerwane okowy spady z winia. Potem zjawi si take przed obliczem bawicego wwczas w Bizancjum cesarza i beztrudu otrzyma uaskawienie skazaca. Nie zwyk bowiemKonstantyn obrusza si na proby witego, gdy otacza gonajwyszym szacunkiem.

38 Sekta nowacjan, nazwana tak zostaa od imienia Nowacjana,gwnego jej zaoyciela, prezbitera rzymskiego (wiek III), autorazachowanych dzie De Trinitate oraz De cibis Iudaicis.Nowacjan

zabrania przyjmowania z powrotem do Kocioa pokutujcychodst pcw, ktrzy w okresie przeladowa zaparli si wiary zestrachu o swe ycie. Ponadto uznajc si za papiea chrzci nanowo odst pcw od Kocioa katolickiego i naucza, e niewanes sakramenty wite udzielane przez kapanw w stanie grzechuSekta znana bya z surowej dyscypliny, ale jednoczenie i z cnot-liwego trybu ycia jej wyznawcw.


40/577

Nieche nam tedy wystarczy ten jakby skrt relacji natemat najwybitniejszych ascetw, jakich wydao wczesne y-cie zakonne. A jeli komu zaley na dokadniejszych danycho tych witych, w wikszoci przypadkw pilnie szukajcmoe natrafi na opisane ich ywoty.

ROZDZIA PITNASTY

O herezji Ariusza: od czego si zaczai jakich ludzi ogarna; ponadto o sporze,

jaki za jego sprawrozgorzamidzy biskupami

Chocia jednak w opisanych warunkach rwnie i pordwszystkich innych ludzi wspaniale przyja si wiara, spokj

Kocioa zamciy pewne swarliwe dysputy, ktre pod pretek-stem oczywicie pobonoci i doskonaej wiedzy o Boguprowadziy do poszukiwania odpowiedzi na pytania, jakich by dawniej nikt nie wysun. Rozpocz te rozprawy Ariusz, prezbiter z Aleksandrii w Egipcie39. Ten, z pocztku zda-waoby si gorliwy obroca nauki Kocioa, zacz pomagaamicemu karno kocieln Melicjuszowi40; nast pnie, kiedygo porzuci, otrzyma wicenia diakona z rk Piotra, biskupaAleksandrii; i z kolei na nowo zosta przez niego usunityz Kocioa, (905) za to, e kiedy Piotr wyklucza ze wspl-noty kocielnej poplecznikw Melicjusza i nie uznawa ichchrztu, Ariusz wyrzuca mu t dziaalno i nie potrafi za-chowa spokoju. A gdy Piotr ponis mier mczesk,Ariusz wyprosiwszy sobie u Achillasa41 przebaczenie, odzy-ska godno diakona, po czym dostpi wice prezbitera.Po tych faktach i Aleksander42 darzy go szacunkiem. Nie-

39 Por. Sokrates Scholastyk, dz. cyt., s. 6370.40 Chodzi o biskupa Melicjusza z Likopolis, przeciwnika biskupa

Aleksandrii, Piotra, z przeomu III i IV wieku. Melicjanie, tzn.kapani wywiceni przez biskupa Melicjusza lub te inni jegozwolennicy, wsp pracowali z arianami. Por. Baus, dz. cyt, s. 387

388.41 Sw. Achil

07. Sozomen Hermiasz - Historia Kościoła

Documents

Transcript of 07. Sozomen Hermiasz - Historia Kościoła