· Web viewKościół wzniesiono w latach 1689 do 1698 przez jezuitów, na miejsce południowego...
65
Transcript of · Web viewKościół wzniesiono w latach 1689 do 1698 przez jezuitów, na miejsce południowego...
Spis treści
1. WSTĘP...........................................................................................................................................3
2. WPROWADZENIE.........................................................................................................................3
3. SŁOWNICZEK POJĘĆ.....................................................................................................................3
3.1 KLUCZOWE SŁOWNICTWO..................................................................................................3
3.2 ELEMENTY BAROKOWE.......................................................................................................3
4. ARCHITEKTURA WE WROCŁAWIU.............................................................................................3
4.1 OBIEKTY SAKRALNE............................................................................................................3
4.2 OBIEKTY ŚWIECKIE..............................................................................................................3
5. ARCHITEKTURA W DREŹNIE.......................................................................................................3
5.1 OBIEKTY SAKRANE...............................................................................................................3
5.2 OBIEKTY ŚWIECKIE..............................................................................................................3
6. SZTUKA UŻYTKOWA W EPOCE BAROKU....................................................................................3
6.1 SZTUKA UŻYTKOWA WE WROCŁAWIU..............................................................................3
6.2 SZTUKA UŻYTKOWA W DREŹNIE........................................................................................3
7. MALARSTWO BAROKOWE...........................................................................................................3
7.1 MALARSTWO WE WROCŁAWIU..........................................................................................3
7.2 MALARSTWO W DREŹNIE....................................................................................................3
8. WNIOSKI........................................................................................................................................3
9. PODSUMOWANIE..........................................................................................................................3
10. SUMMARY..................................................................................................................................3
11. BIBLIOGRAFIA..........................................................................................................................3
1
1. WSTĘPTegoroczny obóz jesienny spędziłyśmy na terenie Dolnego Śląska oraz Saksonii.
Miastami, na których zwiedzeniu najbardziej nam zależało były Wrocław oraz Drezno, ponieważ główny temat naszej pracy projektowej brzmiał:
„Tego nie przeocz! Barokowe perły Wrocławia i Drezna- które z miast może szczycić się tytułem „barokowa Florencja”? To nad Łabą, czy to nad Odrą?”
Wybrałyśmy go, ponieważ odpowiadał zainteresowaniom wszystkich członków grupy. Ponadto chciałyśmy pogłębić naszą wiedzę o barokowej architekturze, sztuce i kulturze. Uznałyśmy, że Wrocław i Drezno to miasta o wyjątkowej wartości historycznej, a możliwość napisania pracy badawczej na temat ich zabytków i dziedzictwa kulturowego poszerzy nasze horyzonty. By jak najdokładniej zrealizować temat naszego projektu zadałyśmy sobie następujące pytania badawcze:
Jakie przykłady barokowej architektury sakralnej można zobaczyć w Dreźnie oraz Wrocławiu?-tym zagadnieniem zajęła się Agata Augustyn.
Jakie przykłady barokowej architektury świeckiej można zobaczyć w Dreźnie oraz Wrocławiu?-na to pytanie odpowiedziała Oliwia Puto.
Z jakimi przykładami barokowego malarstwa i rzeźby spotkamy się na terenie Dolnego Śląska i Saksonii?-informacje na ten temat zebrała Kinga Biernat.
Czy barokowe przedmioty codziennego użytku oddają klimat epoki? Które z nich warto zobaczyć?-na to pytanie odpowiedzi udzieliła Ida Kupś.
Postanowiłyśmy skupić się na porównaniu wartości artystycznej Drezna oraz Wrocławia, chociaż w innych miejscach również zwiedziłyśmy wiele ciekawych obiektów. Stwierdziłyśmy, że właśnie te miasta będziemy miały możliwość poznać najdokładniej i zbierzemy na ich temat wiele informacji. Nie jesteśmy jednak w stanie subiektywnie ocenić, które posiada bardziej wartościowe zbiory architektury i sztuki, ponieważ nie udało nam się zobaczyć wszystkich miejsc, na których nam zależało.
Pisząc naszą pracę badawczą posługiwałyśmy się w głównej mierze wiedzą przewodników, korzystałyśmy również z książek kupionych i wypożyczonych w Krakowie. Część potrzebnych materiałów, takich jak ulotki, mapy czy foldery
2
zdobyłyśmy na miejscu. Ważnym źródłem naszych informacji był Internet. Zdjęcia w większości wykonywałyśmy same, a część ściągnęłyśmy z sieci.
3
2. WPROWADZENIEBarok (port. barroco – „perła o nieregularnym kształcie”) jest stylem w sztuce
stworzonym we Włoszech, skąd rozprzestrzenił się na Europę i kraje Ameryki Łacińskiej. Jego trwanie datuje się od końca XVI wieku do XVIII wieku. Swój początek barok zawdzięcza jezuitom, którzy na życzenie soboru tworzyli sztukę o charakterze propagandowym i umacniającą w wierze katolickiej. Wielki wpływ na jego rozwój miała sytuacja polityczno-społeczna na świecie. Powstał w czasach kontrreformacji, kiedy Europa podzieliła się na protestantów i katolików. Skutkowało to dążeniem artystów do rozpowszechniania katolicyzmu oraz pozyskania wiernych. Barok najwcześniej i najszybciej rozwijał się w krajach katolickich. Za kolebkę tego stylu uznaje się Rzym, gdzie najwięksi twórcy postawili sobie za cel, aby połączyć w jedną całość kompozycyjną architekturę, malarstwo i rzeźbę.
W XVII w. i pierwszej połowie XVIII w. w baroku dominowała tematyka religijna, lecz z biegiem czasu zaczęło powstawać coraz więcej budowli i dzieł sztuki o charakterze świeckim. Wykonawcy dbali nie tylko o kunsztowne wykonanie, lecz także o stosowanie kontrastowych kolorów i wyrafinowanych efektów gry światłem. Architektura baroku opiera się nadal na motywach klasycznych i renesansowych, jednak ma w sobie pewien rozmach i śmiałość, której nie miały poprzednie style. Wszystko jest mocno akcentowane. Kościoły są stawiane na planie krzyża łacińskiego, zostaje odkryty kształt elipsy, gzymsy są przełamane. Wielokrotne pilastry, silne obramowanie okien i drzwi - to wszystko cechy architektury barokowej. Powstają pełne przepychu gmachy otoczone ogrodami, a malarstwo zdobiące rezydencje władców i arystokratów przedstawia głównie sceny biblijne, mitologiczne, bitewne oraz z życia dworu. Rozwija się również twórczość literacka, wykształcają się nowe formy teatralne, popularna staje się muzyka kościelna i dworska. Barok cechują malowniczość, monumentalizm, dynamizm i bogactwo wystroju.1
Pod koniec XVI wieku, dzięki ożywionym kontaktom z Włochami, styl barokowy dotarł także do Rzeczypospolitej. Jego upowszechnianiu sprzyjała korzystnasytuacja gospodarcza w kraju. Rozwój handlu wpływał bowiem na bogacenie się magnaterii, szlachty średniej i mieszczaństwa. Byli oni często fundatorami wspaniałych barokowych budowli: kościołów, dworów oraz pałaców. Mecenasem kultury stał się także król Polski - Zygmunt III Waza. Rozpoczął on przebudowę zamku w Warszawie, a kontynuował ją jego syn, Władysław IV.
Nowy styl wpłynął również na rozwój malarstwa i rzeźby w Polsce. Szczególną popularnością cieszyły się obrazy religijne oraz dzieła tworzone głównie na zamówienie króla, magnatów i duchowieństwa. Dla polskiej sztuki barokowej charakterystyczne stały się także portrety trumienne. Ponadto powstawały rzeźby, które najczęściej umieszczano na marmurowych nagrobkach.
1 Patrz: Stefan Kozakiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 1976, s.42.
4
W połowie XVII wieku na skutek licznych wojen i najazdów rozkwit sztuki barokowej w Rzeczypospolitej został na krótko zahamowany. Niebawem jednak, zwłaszcza na prowincji, ponownie zaczęła się rozwijać architektura sakralna i świecka.2
2 Patrz: Stanisław Roszak, Śladami historii 2- podręcznik do historii dla klasy drugiej gimnazjum, Warszawa 2013., s. 254-257.
5
3. SŁOWNICZEK POJĘĆ3.1 KLUCZOWE SŁOWNICTWO
Rokoko- nurt stylistyczny występujący ok. 1720-1790r. w Europie, uważany za końcową fazę baroku. Obecny w malarstwie, architekturze wnętrz i literaturze. Odchodził Od monumentalizmu oraz pompatycznego ceremoniału i skłaniał do większej kameralności, wyrafinowania, zmysłowości i sentymentalności. Odznaczał się lekkością i swobodą kompozycji.3
Reformacja- ruch religijno-polityczno-społeczny zapoczątkowany przezMarcina Lutra w XVI wieku, mający na celu odnowę chrześcijaństwa. W wyniku reformacji wyłoniły się nowe odłamy chrześcijaństwa, m.in. anglikanizm, luteranizm, protestantyzm oraz kalwinizm.4
Kontrreformacja- nurt w kościele katolickim, będący reakcją na reformację. Miał on na celu nawrócenie jak największej ilości ludzi na katolicyzm, oczyszczenie z heretyków i umocnienie pozycji kościoła we współczesnej Europie. 5
Jezuici- męski papieski zakon apostolski Kościoła katolickiego, założony w 1534 roku przez św. Ignacego Loyolę. Głównym jego celem było nawrócenie jak największej ilości innowierców na katolicyzm. Jezuici przykładali bardzo dużą wagę do wykształcenia, nie tylko osób dobrze urodzonych, lecz każdego, kto chciał. Było to nowością w tamtych czasach i sprawiało, że poczynania zakonu wywoływały liczne kontrowersje.6
Barokowa Florencja- (niem. Elbflorenz) jest to nic innego jak tylko inna nazwa Drezna, które słynie z barokowych ogrodów, budowli i obrazów. Określenia tego użył po raz pierwszy Johann Gottfried von Herder, XIX-wieczny pisarz niemiecki. Porównywał głównie zbiory drezdeńskiej Galerii Obrazów Starych Mistrzów oraz florenckiej Galerii Uffizi. Podobieństwo dotyczy jednak również pięknej architektury oraz kopuł kościołów, wyróżniających się na panoramach obu miast- Frauenkirche w Dreźnie oraz katedry Santa Maria del Fiore we Florencji.7
3 Patrz: http://pl.wikipedia.org/wiki/Rokoko4 Patrz: http://pl.wikipedia.org/wiki/Reformacja5 Patrz: http://pl.wikipedia.org/wiki/Kontrreformacja6 Patrz: http://pl.wikipedia.org/wiki/Jezuici7 Patrz: http://de.wikipedia.org/wiki/Elbflorenz
6
3.2 ELEMENTY BAROKOWE
Empora - rodzaj antresoli wspartej na kolumnach, mający na celu stworzenie więcej przestrzeni dla wiernych lub miejsca dla chóru.
Epitafium- napis umieszczony na nagrobku lub pomniku upamiętniający lub sławiący
zmarłego.
Fasada - elewacja budynku wyróżniona odmienną kompozycją architektoniczną.
7
Fot. Kinga Biernat
Fot. Oliwia Puto
Gzyms – element architektoniczny w postaci poziomej, zwykle profilowanej listwy wystającej przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną
Kopuła - sklepienie zamknięte wznoszone nad pomieszczeniami o planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym).
8
Gzyms
Kopuła kościoła Frauenkirche
Latarnia – cylinder umieszczony na górnym pierścieniu kopuły z otworamidoświetlającymi pomieszczenie pod kopułą.
Nawa - część kościoła przeznaczona dla wiernych. Wyróżniamy nawy główne i nawy boczne.
Pilaster - płaski filar przyścienny, pełniący funkcje podpory i dekoracyjnego podzielenia ścian.
9
Latarnia
Pilaster
Portal - ozdobne obramowanie otworu wejściowego zawierające elementy architektoniczne i rzeźbiarskie.
Putto – motyw dekoracyjny, rzeźba przedstawiająca uskrzydloną postać aniołanawiązującą do antycznego bóstwa – Erosa.
Stiuk, dekoracje stiukowe - materiał zdobniczy nakładany na ściany, często farbowany.
Sztukateria – stiuki i inne elementy dekoracyjne (np. putta, ornamenty, gzymsy wewnątrz pomieszczeń). Stosowane w architekturze od starożytności, upowszechniły się w okresie renesansu i baroku.
10
Rzeźba putta
11
ARCHITEKTU
4. ARCHITEKTURA WE WROCŁAWIUWROCŁAW NA PRZESTRZENI WIEKÓW.
Wrocław jest jednym z najstarszych polskich miast. Osadnictwo na tych terenach istniało już od VI wieku, kiedy to słowiańskie plemię Ślężan osiedliło się nad Odrą i wzniosło gród. Za umowną datę powstania Wrocławia uważa się jednak rok 1000, kiedy Bolesław Chrobry na Zjeździe Gnieźnieńskim spotkał się z cesarzem Ottonem III, a na terenie miasta zostało utworzone biskupstwo. Wrocław Od końca X w. znajdował się pod panowaniem Piastów i był jedną z głównych siedzib Królestwa Polskiego. Przez kolejne stulecia rozwijał się i powiększał swoją powierzchnię, głównie dzięki dobrze rozwiniętemu handlowi i rzemiosłu. W średniowieczu był zrzeszony w Hanzie, czyli związku współpracujących miast handlowych w Europie Północnej. Przecinały się w nim też dwa ważne szalki handlowe- Via Regia i Szlak Bursztynowy.8 W swoich dziejach Wrocław należał do różnych państw- Polski, Czech, Austrii, Prus oraz Niemiec. Panowanie niemieckiej dynastii Habsburgów Od XVI w. do połowy XVIII w. było okresem dynamicznego rozwoju architektury i sztuki. Został on przerwany wojnami śląskimi oraz wojną siedmioletnią, pod koniec której Wrocław został włączony do Prus.9 Największym zniszczeniom uległ w czasie II wojny światowej, wojska rosyjskie wyburzyły około 70% zabudowań, z których tylko część została odtworzona na swój pierwotny wzór. Konsekwencją przegranego przez Niemców konfliktu zbrojnego i upadku III Rzeszy Niemieckiej było ponowne znalezienie się w granicach Polski Dolnego Śląska wraz z Wrocławiem. Od tamtego czasu, aż po dziś dzień, architekci i budowniczowie robią co w ich mocy, żeby zabezpieczyć i przywrócić do dawnej świetności najważniejsze zabytki miasta.
8 Patrz: http://pl.wikipedia.org/wiki/Wroc%c5%82aw9 Patrz: Janusz Czerwiński, Wrocław- śląska metropolia nad Odrą, GeoCenter International, Warszawa.
12
Panorama Wrocławia
BAROK WE WROCŁAWIU.
W XVII oraz w pierwszej połowie XVIII w. Wrocław znajdował się pod panowaniem Habsburgów. W tym okresie na terenie miasta powstało wiele budowli o charakterze barokowym, które czerpały inspirację w ośrodkach artystycznych Pragi, Wiednia i Monachium. Duży wkład w rozwój tego stylu w architekturze i sztuce mieli jezuici, popierani przez prokatolickich Habsburgów.10 Do Wrocławia zostali wysłani z misją nawrócenia w większości protestanckich mieszkańców na katolicyzm. Przez wiele lat zmuszani byli do głoszenia swoich poglądów ukryci w dawnej cesarskiej mennicy, która sprawowała funkcje gimnazjum. Zakonnicy dogodnymi warunkami nauki zachęcali młodych ludzi do kształcenia się oraz zmiany przekonań religijnych. Sukcesy jezuitów w pracy edukacyjnej sprawiły, że z biegiem czasu uzyskali poparcie władz oraz mieszkańców. Katolicyzm stał się coraz bardziej popularny, a na terenie miasta zaczęły powstawać inne barokowe kościoły, kaplice, rezydencje oraz kamieniczki.
10 Patrz: Małgorzata Urlich-Kornacka, Przewodnik po Wrocławiu, wyd. Via Nova.
13
4.1 OBIEKTY SAKRALNE
KATEDRA WROCŁAWSKA
Śląsk został przyłączony do ziem polskich w 990 roku. Katedra powstała dziesięć lat później, z powodu utworzenia diecezji wrocławskiej, podczas zjazdu gnieźnieńskiego. Była wielokrotnie przebudowywana. Podczas II wojny światowej kościół został zniszczony w 70%. Główna rekonstrukcja trwała od 1946 do 1951 roku. Następne prace trwały przez wiele lat, aż po dziś dzień.
W katedrze można znaleźć dwie kaplice barokowe, usytuowane w południowej części budowli. Kaplica świętej Elżbiety znajduje się po wschodniej stronie, a Elektorska, nazywana też Bożego Ciała, po zachodniej. Pierwsza powstała w latach 1671-1682, ufundowana przez Fryderyka von Hessen. Ta kaplica jest jednocześnie sanktuarium św. Elżbiety oraz miejscem spoczynku fundatora. Wchodząc do środka przenosimy się w świat baroku
włoskiego. Kaplica, zbudowana na planie
czworoboku, została zaprojektowana przez włoskiego architekta Giacamo Scianci. Ten sam artysta wykonał freski na kopule przedstawiające św. Elżbietę stającą przed Chrystusem. Całej scenie towarzyszy Matka Boska, Jan Chrzciciel i aniołowie. Na końcu kaplicy możemy zobaczyć pozłacany ołtarz ozdobiony kolumnami. Wewnątrz niego znajduje się figura św. Elżbiety z białego marmuru, dłuta Ercole Ferrata. Świętą otaczają rzeźby aniołów. Naprzeciw ołtarza znajduje się grobowiec fundatora Fryderyka von Hessena z jego postacią w stroju
kardynalskim, modlącego się do swojej patronki.
Kaplica Elektorska położona jest symetrycznie do kaplicy św. Elżbiety. Kaplica została zbudowana przez wiedeńskiego architekta, Jana Bernarda Fischera von Erlach w latach 1716 do 1724. Stoi na planie prostokąta, z epileptycznymi absydą i sklepieniem. Kopuła jest odcięta ostrym gzymsem od reszty pomieszczenia. Malowidła na
niej wykonał Carlo Carlone.
14
Sklepienie w kaplicy św. Elżbiety Fot .Agata Augustyn
Nagrobek fundatoraW kaplicy św. ElżbietyFot. Agata Augustyn
Sklepienie w kaplicy Elektorskiej Fot.Agata Augustyn
Cała kaplica wyłożona jest szarym marmurem, a jej ściany są podzielone przez cztery portale. Dwa boki są pokryte obrazami Jana Franciszka de Beckera.
Ołtarz jest ozdobiony białymi figurami przedstawiającymi Stary i Nowy Testament. Możemy też tam dostrzec złotą Arkę Przymierza. Fundator pozostawił po sobie epitafium znajdujące się naprzeciwko ołtarza. Wejście do kaplicy zamyka piękna, barokowa krata.11
KOŚCIÓŁ NAJŚWIĘTSZEGO IMIENIA JEZUS
Kościół wzniesiono w latach 1689 do 1698 przez jezuitów, na miejsce południowego skrzydła dawnego renesansowego zamku cesarskiego. Projektantem był Włoch Teodor Moretti, a pieczę nad budową sprawowali Mateusz Biener i Jan Knoll. W sąsiedztwie świątyni znajduje się Uniwersytet Wrocławski. W latach 1879-1893 przebudowano większość barokowych ołtarzy kaplic bocznych, zachowując pierwotne elementy, m.in. zaopatrując je w nowo namalowane obrazy ołtarzowe. Z tragedii w 1945 budynek wyszedł z jedynie dziesięcioprocentowymi zniszczeniami.
Zewnętrzna część kościoła zachowana w białej i kremowej tonacji, prezentuje się dość skromnie. Ściany budowli są podzielone przez pilastry, a część dachową oddziela gzyms. Frontowa fasada jest pełna kolumienek, portali i ozdobnego obramowania okien.
Wewnątrz kościół robi piorunujące wrażenie. Ściany aż uginają się od przepychu. Całe sklepienie i ściany pokryte są iluzjonistycznymi freskami autorstwa Johanna Michaela Rottmayra. Na sklepieniu nawy głównej znajdują się podobizny ówczesnego cesarza austriackiego, alegorii kontynentów i autoportret samego malarza. Rzeźbiarskim wystrojem kościoła zajął się Georg Tausch. To on jest autorem sztukaterii, pilastrów, gzymsów i ambony. Wykonał również ławki, konfesjonały,
kandelabry i świeczniki.
11 Na podstawie: Katedra Wrocławska-przewodnik, Wydawnictwo ZET, Wrocław 2003.
15
Ołtarz w kaplicy Elektorskiej Fot. Agata Augustyn
Fasada zewnętrzna Kościoła Najświętrzego Imienia Jezus
Nawa główna Kościoła Najświętrzego Im. Jezus
Tausch jest projektantem i wykonawcą monumentalnego ołtarza nawy głównej oraz znajdującego się w nim obrazu.. Kościół zachwyca swoim kipiącym od kolorów i złota wnętrzem, tak charakterystycznym dla baroku.
16
Ambona w Kościele Najświętszego Im. Jezus
4.2 OBIEKTY ŚWIECKIE
COLLEGIUM JESUITUM
W 1702 roku, dzięki wsparciu pieniężnemu cesarza Leopolda I Habsburga, dawny zamek piastowski przebudowano w stylu barokowym na kompleks uniwersytetu i kościoła imienia Jezus. Nauczali w nim Jezuici, którzy walczyli o zdobycie poparcia wśród protestanckich mieszczan. Zakon ten przyciągał studentów wysokim poziomem nauczania, ciężką dyscypliną, która jednak wykluczała karą chłosty oraz zapewniał kształcenie w kierunku artystycznym. Każdy, kto uczęszczał na zajęcia miał kontakt ze sztuką, muzyką i teatrem.
Budynek uniwersytetu ma 172 metry długości i składa się z trzech skrzydeł. Południowe poprzez bramę łączy się z kościołem im. Jezus, natomiast w bardziej okazałym, zachodnim skrzydle znajdują się najbardziej reprezentacyjne sale. Został wybudowany w stylu barokowym, we wnętrzu można podziwiać wiele przepięknych rzeźb i malowideł. Uniwersytet zwieńczony jest Wieżą Matematyczną, która niegdyś pełniła funkcje obserwatorium astronomicznego. Do środka wchodzi się przez okazałą bramę, podkreśloną przez portal balkonowy. Na balustradzie umieszczono postaci przedstawiające personifikacje czterech cnót kardynalnych: sprawiedliwości, męstwa, mądrości oraz umiarkowania. Pomalowane na niebiesko drzwi bramy zawierają herb Habsburgów, fundatorów uczelni. Obecny jest też typowy dla baroku iluzjonizm w postaci inicjałów Leopolda I, które odczytać można również jako „U” od słowa uniwersytet.
17
Brama główna Collegium Jesuitum
Po wejściu do środka naszym oczom ukazuje się siedząca na gzymsie portalu Atena- mitologiczna bogini mądrości. Na wyższe piętra prowadzą dwutraktowe schody z kolumnami pomalowanymi we wzory imitujące marmur. To kolejny przykład barokowego iluzjonizmu. Co ciekawe, malowane ściany były bardziej cenione od tych zrobionych z prawdziwego kamienia. Na suficie widnieją herby i przedstawiciele śląskich rodów podlegających Leopoldowi I. W budynku uniwersytetu można zwiedzić dwie ciekawe barokowe sale: Aulę Leopoldina, która pełniła funkcje reprezentacyjne oraz Oratorium Marianum, będące głównie salą koncertową i muzyczną.
PAŁAC KRÓLEWSKI (Pałac Spätgena)
W 1717 r. Heinrich Gottfried Spätgen zakupił niewielki pałacyk w stylu wiedeńskiego baroku wraz z ogrodem, który po zakończeniu wojen śląskich odkupił
król pruski Fryderyk II Wielki i uczynił go swoją rezydencją. Tym samym podniósł Wrocław, obok Berlina i Królewca, do rangi miasta rezydencjonalnego. We wnętrzu pałacu, który utrzymany był w stylu późnego baroku, znajdowały się m. in: pokoje królewskie, biblioteka oraz sala balowa, która mogła pomieścić nawet 250 osób.
Niestety w późniejszych okresach rezydencja była wielokrotnie
przebudowywana i do naszych czasów zachowały się tylko elementy barokowe. Obecnie
pałac pełni funkcje muzeum miejskiego.12
12 Patrz: http://www.muzeum.miejskie.wroclaw.pl/CMS/muzeum_historyczne/palac_krolewski.html
18
Schody w Collegium Jesuitum Fot. Oliwia Puto
Fasada zewnętrzna Pałacu Królewskiego Fot. Oliwia Puto
KAMIENICA „POD SREBRNYM HEŁMEM”
Została wybudowana w 1700 r. w stylu barokowym na terenie Placu Solnego. Zachowała rokokową, bogato zdobioną elementami dekoracyjnymi elewację frontową. Została wyburzona podczas II wojny światowej, jednak bardzo pięknie ją odrestaurowano.
ARKADA MIĘDZY KAMIENICZKAMI „JAŚ” I „MAŁGOSIA”
Została przebudowana na styl barokowy w 1728 r. przez architekta Christopha Hacknera. Łączyła dwie średniowieczne kamieniczki, a pod nią znajdowało się dawne wejście na przykościelny cmentarz. Stąd wzięła się łacińska sentencja "Mors Ianua Vitae" – "Śmierć bramą życia". W bramie znajdowały się niegdyś wrota.
19
Fasada kamienicy Fot. Oliwia Puto
Arkada Fot. Oliwia Puto
5. ARCHITEKTURA W DREŹNIEDREZNO NA PRZESTRZENI WIEKÓW
Drezno to miasto położone we wschodnich Niemczech nad rzeką Łabą. Ludzie zaczęli zasiedlać te tereny już w V w. p.n.e. W 1206 znajdujemy pierwszą wzmiankę na temat osady noszącego nazwę Dresdene. Do XV w. było to mało znaczące miasto, ale już pod koniec wieku stało się stolicą jedynego protestanckiego regionu w kraju. Wojna trzydziestoletnia odbiła się na Dreźnie w postaci epidemii dżumy, głodu i kryzysu gospodarczego. W 1685 roku stare miasto zostało doszczętnie spalone. Odbudował je August II Mocny w stylu barokowym. Dzisiaj tę część nazywamy „Nowym miastem”. XVIII w., czyli okres panowała dynastii Wettynów, można nazwać złotym okresem Drezna. Powstało wtedy wiele podziwianych przez nas dzisiaj dzieł architektonicznych i kulturowych. Miasto było wielokrotnie napadane i plądrowane przez Prusy m.in. podczas wojny siedmioletniej13.W 1806 Saksonia stała się oficjalnie królestwem, zarządzanym przez Fryderyka Augusta Sprawiedliwego. 1945 przynosi Dreznu nieszczęście. Większa część miasta zostaje zbombardowana przez samoloty amerykańskie, brytyjskie i polskie. Celem splądrowania było odcięcie wojskom niemieckim dróg komunikacyjnych. Od tej pory zaczęły się czasy wielkich renowacji i odbudowy, które trwają po dziś dzień.14Drezno było wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO, jednak zostało z niej wykreślone za budowę mostu na Łabie, który niszczy barokową panoramę stolicy Saksonii.
13 Wojna siedmioletnia – konflikt na skalę światową między Wielką Brytanią, Prusami, Austrią i Francją.14 Patrz: www.wikipedia.org/wiki/drezno
20
Panorama Drezna
BAROK W DREŹNIE
Drezno pod koniec XVII i na początku XVIII wieku było niewiele znaczącym miastem. W 1685 roku znaczna jego część została doszczętnie spalona. Odbudował ją w stylu barokowym Fryderyk August I zwany Mocnym, który objął tron w 1694. W czasach swojego panowania zmienił miasto w centrum kultury Saksonii. Przede wszystkim wprowadził nowy, rodzący się styl zwany barokiem i dzięki niemu odświeżył architekturę miasta. W tym czasie powstały między innymi Zwinger i Frauenkirche, a rezydencja władców została odbudowana i wzbogacona o słynne Grünes Gewölbe (niem. Zielone Sklepienie). Te wspaniałe budowle nie powstałyby jednak, gdyby nie niezmiernie uzdolnieni architekci. Autorem Zwingera, Wyżej wymienionego mostu, Pałacu Japońskiego, Pałacu Tashenberg i innych był Matthäus Daniel Pöppelmann. Goergeowi Bährowi zawdzięczamy powstanie Frauenkirche i Kościoła Trzech Króli. Oprócz przebudowy miasta elektor saski zajmował się kolekcjonowaniem dzieł o znaczącej wartości, głównie rzeźby i porcelany. Swoje zbiory przechowywał w Zielonym Sklepieniu, które za panowania Augusta Mocnego zostało wzniesione do rangi najbardziej znaczącego skarbca w Europie. Fryderyk August II poszedł w ślady ojca jednak, w trochę innym kierunku. Pozostawiwszy rządy swojemu hrabiemu Brühlowi oddał się całkowicie kolekcjonowaniu obrazów. Wysyłał swoich posłańców w najodleglejsze miejsca, aby wzbogacać swoją galerię o dzieła, które możemy podziwiać do dzisiaj. Starania królów nie poszły na marne i do dzisiaj Drezno nazywane jest "barokową Florencją nad Łabą".
21
5.1 OBIEKTY SAKRANE
KATEDRA TRÓJCY ŚWIĘTEJ
Powstała ona z rozkazu Augusta II, króla Polski i Saksonii. Katedrę wzniesiono w latach 1739-1754, pod czujnym okiem włoskiego architekta, Gaetano Chiaveriego. Protestancka ludność nie była zadowolona z powstawania w Dreźnie świątyni katolickiej, dlatego na początku budowę utrzymywano w tajemnicy. Istniało też specjalne przejście łączące kościół z zamkiem, aby rodzina królewska mogła w spokoju i dyskretnie przechodzić na nabożeństwa. Podczas nalotu na Drezno 13 – 15 lutego 1945 kościół został zniszczony, a większość dachów runęła do wnętrza. Ocalała wieża i większa część dekoracji rzeźbiarskiej elewacji zewnętrznych. Odbudowa trwała do 1965 roku.
Katedra zbudowana jest z piaskowca, na planie elipsy. Na zewnątrz możemy zobaczyć liczne dekoracje między innymi rzeźby świętych na balustradach wieńczących
nawy. Rzecz na którą warto zwrócić uwagę jest piękna ażurowa wieża, której dwa piętra stanowią same kolumny. Znajdują się tam m.in. cztery figury przedstawiające alegorie cnót kardynalnych oraz Święty August z wyciągniętą ręka. Cały budynek jest wręcz upstrzony pilastrami, łukami, wnękami i portalami. Oddaje to absolutnie klimat bogatego, barokowego stylu.
Wnętrze, w porównaniu z fasadą, zaskakuje swoją skromnością. Nawa główna jest cała biała, z prostym sklepieniem bez malowideł. W ołtarzu ozdobionym zielonym i czerwonym marmurem znajduje się
obraz Antona Rafaela Mengsa „Wniebowstąpienie” . Z przodu po prawej możemy dostrzec białą, ozdobioną rzeźbami i pozłacaną ambonę. Na części chórowej, zbudowanej z zielonego marmuru, znajdują się organy wykonane
przez Gottfrieda Silbermanna oraz ambona autorstwa Balthasara Permosera.
22
Katedra Trójcy Swiętej nocą
Zewnętrzna fasada Katedry Fot. Kinga Biernat
Katedra oprócz nawy głównej posiada też zakończone kaplicami nawy boczne, których drugi poziom stanowią empory. 15
FRAUENKIRCHE
Już Od XI w. teren na którym obecnie znajduje się kościół był zagospodarowany. Znajdowała się tam katolicka świątynia romańska, pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. W dobie reformacji liczba wiernych rosła coraz szybciej, nie było już jednak możliwości dalszej rozbudowy kościoła. Co więcej, jego mocno zaniedbana konstrukcja groziła katastrofą budowlaną16. Właśnie dlatego w 1722 r. zdecydowano się rozebrać starą świątynie, a na jej miejsce zbudować nową w stylu barokowym. August Mocny odszedł od zasady „Cujus regio eius religio”17, pozwalając na budowę kościoła protestanckiego, podczas gdy sam był katolikiem. Architektem nowej budowli został George Bähr. W 1945 roku po nalotach amerykańskich i brytyjskich bombowców kościół został całkowicie zniszczony. Trwającą w latach 1994–2005 odbudowę, z
wykorzystaniem jak największej ilości pierwotnych elementów, zakończono 30 października. Wtedy kościół został ponownie otwarty dla wiernych i turystów.
Zabytek jest zbudowany z piaskowca. Z zewnątrz najbardziej wyróżniającym elementem jest przepiękna kopuła i wieńcząca ją latarnia. Robi niesamowite wrażenie ze wszystkimi ozdobami, jakie możemy zobaczyć na fasadzie kościoła. Zbudowany jest
15 Patrz: http://pl.wikipedia.org/wiki/Katedra_%C5%9Awi%C4%99tej_Tr%C3%B3jcy_w_Dre%C5%BAnie16 Patrz: http://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Marii_Panny_w_Dre%C5%BAnie17 Cujus regio eius religio - (łac. Czyj kraj, tego religia) umowa zawarta przez cesarza Karola V z książętami niemieckim. Dawało to książętom możliwość wyboru wyznania (katolicyzmu lub luteranizmu) oraz narzucenia go swoim poddanym, niezależnie Od woli cesarza.
23
Nawa główna Katedry Fot. Kinga Biernat
Frauenkirche Fot. Kinga Biernat
Zniszczony Frauenkirche
Kopuła Frauenkirche Fot. Kinga Biernat
na planie czworokąta. Wewnątrz jest wyjątkowo bogato ozdobiony, jak na świątynię protestancką. Głównym elementem przyciągającym uwagę w tym wnętrzu jest ogromny marmurowy ołtarz i umieszczone nad nim organy Silbermanna.
Znajduje się na nim wiele rzeźb i pozłacanych elementów. Widzimy Jezusa modlącego się na górze oliwnej, Mojżesza z tablicami Dziesięciu Przykazań oraz św. Filipa z krzyżem. Nad całą sceną góruje Oko Opatrzności, które jest typowym dla baroku motywem. Sześciopiętrowe empory ciągnące się wzdłuż ścian są wykonane z marmuru i poprzedzielane wielokrotnymi pilastrami. Widać na nich powtarzający się
motyw aniołków putta. Wszystkie filary spotykają się na szczycie sklepienia naokoło kopuły. W jej wnętrzu znajdują się malowidła cnót chrześcijańskich oraz ewangelistów.18
18 Na podstawie: Verlag Daniel Jacob, Drezno-plan miasta dla zwiedzających, Drezno 2012.
24
Frauenkirche Empory Fot. Kinga Biernat
5.2 OBIEKTY ŚWIECKIE
ZWINGER
Jest to jeden z najpiękniejszych przykładów europejskiego baroku. Określenie "Zwinger" pochodzi od pierwotnego położenia budynku, pomiędzy zewnętrznymi i wewnętrznymi murami obronnymi.19
Powstał polecenia Augusta Mocnego w latach 1710-1728 według projektu Matthäusa Daniela Pöppelmanna. Był zobrazowaniem dążenia króla do przepychu i luksusu. Odbywać w nim się miały różne uroczystości, m.in. ślub Augusta III Sasa z księżniczką Habsburską Marią Józefą. Zbudowany był na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem, który otoczony jest pawilonami i galeriami. Zwinger wyróżnia przepych rzeźb i szlachetna kompozycja barw z niebieskich dachów, biało otynkowanych ścian oraz złotych zdobień.20 Można wyróżnić w nim osiem symetrycznych części, siedem późnobarokowych oraz jedną dobudowaną w połowie XIX w. w stylu neorenesansowym.
19 Niem. zwichen- pomiędzy.20 Patrz: Verlag Daniel Jacob, Drezno-plan miasta dla zwiedzających, Drezno 2012.
25
Zwinger panorama
Fontanna Fot. Oliwia Puto
W Pawilonie Francuskim znajduje się jedna z piękniejszych barokowych fontann w Europie. Nosi nazwę Kąpieliska Nimf i przedstawia motywy mitologiczne. Rzeźby są wykonane przez niemieckiego artystę Balthasara Permosera. Po lewej możemy dostrzec Trytona i Nereidę, a po prawej Posejdona i Amfitrytę. W niszach umieszczone zostały nimfy wodne.
Pawilon Wałowy jest najpiękniejszą częścią Zwingera. Zbudowany jest na kolumnach, a od tyłu podparty wałem ziemnym. Zwieńczony został „Herkulesem Saksończykiem”, rzeźbą przedstawiającą
herosa trzymającego kulę ziemską w zastępstwie tytana Atlasa. To kolejny przykład typowego dla baroku iluzjonizmu. Herkules symbolizuje Augusta Mocnego, który w ramionach trzyma cesarską władzę. Inną iluzjonistyczną sceną zasługującą na uwagę jest „Sąd Parysa”. Mitologiczny młodzieniec to władca Polski, a trzymane przez niego jabłko jest alegorią korony.
26
Pawilom wałowy
Następną godną uwagi częścią Zwingera jest Brama Koronna. Koronę Polski na szczycie podtrzymują cztery orły. Ma cebulowy dach i została stworzona na wzór łuku triumfalnego. Od zewnętrznej strony zostali na niej ukazani Ceres i Hefajstos, a od dziedzińca możemy zobaczyć grających na instrumentach mężczyzn.
Dziś w Zwingerze znajduje się Galeria Obrazów Starych Mistrzów, muzeum porcelany, zbiór przedmiotów naukowo-technicznych oraz wystawa zbroi z całego świata.
PAŁAC REZYDENTÓW (Pałac Wettynów)Historia tego obiektu sięga średniowiecza, kiedy to pełnił
funkcje obronne. Po licznych przebudowach zyskał miano jednego z najsłynniejszych zamków ówczesnej epoki i stał się siedzibą Wettynów. po pożarze w 1701 r. August Mocny zlecił odbudowę w bardziej barokowym stylu. Zniknął renesansowy szczyt pałacu, powstały pełne przepychu pomieszczenia. Podwyższono wieżę i zwieńczono ją barokowym hełmem. Dzisiaj cały budynek jest mieszaniną stylów architektonicznych. Mieści się w nim „Zielone Sklepienie”, czyli zbiór przepięknych barokowych ozdób i klejnotów, będących niegdyś kolekcją elektorów i królów saskich.
PAŁAC TASCHENBERG
Został wzniesiony na początku XVIII w. przez Augusta Mocnego dla najsławniejszej z jego kochanek, hrabiny Cosel. Pałac zaprojektował twórca Zwingera- Pöppelmann. Wystrój wnętrz utrzymany był w charakterze orientalnym, nawiązującym do wschodnich kultur.Obecnie w budynku tym znajduje się jeden z najwytworniejszych hoteli w mieście.
27
Brama Koronna
Pałac Taschenberg fasada zewnętrzna Fot. Oliwia Puto
KÖNIGSTRASSE
Powstała na początku XVIII w. według projektu Pöppelmanna ulica jest przepięknym przykładem baroku w świeckiej architekturze. Ma ok. 340 metrów długości i została stworzona głównie po to, by kierować zainteresowanie w stronę stojącego na jej końcu Pałacu Japońskiego. Przebywając na tej ulicy można poczuć atmosferę dawnego, osiemnastowiecznego miasta. Jest ona ostatnią zachowaną barokową dzielnicą mieszkalną Drezna.21
21 Na podstawie: Verlag Daniel Jacob, Drezno-plan miasta dla zwiedzających, Drezno 2012.
28
Konigstrasse
29
6. SZTUKA UŻYTKOWA W EPOCE BAROKUEpoka baroku obfitowała nie tylko w piękne dzieła architektury sakralnej czy
świeckiej, lecz także w wyjątkowo szykowne przedmioty użytku codziennego. Znakomicie obrazowały one charakter epoki. W wielu przykładach występują cechy wspólne, dlatego możemy powiedzieć, że były tworzone według pewnych schematów. Niesamowicie dopracowane i bogate były różnego rodzaju przedmioty sakralne, ponieważ idea baroku polegała na nawróceniu jak największej ilości protestantów i zwróceniu ich uwagi na religię katolicką. Barokowi artyści często nawiązywali do przyrody, a w ich dziełach występowały liczne motywy roślinne i zwierzęce. Cała epoka cechowała się obłymi kształtami, więc także naczynia, zegary, rzeźby i inne ozdoby nie miały ostrych linii i szpiczastych czubków. Uważano, że im coś jest bardziej zdobione i wygląda bogaciej, tym lepiej. Artyści w swoich dziełach wykorzystywali metale i kamienie szlachetne, takie jak złoto, srebro, rubiny, czy szmaragdy. Kolory były kontrastowe, dużo używano też złota, czerni i bieli. Artyści barokowi uwielbiali wykorzystywać różnorodne tekstury i faktury materiałów np. żyłkowany marmur. Malowano głównie figurki i inne ozdóbki, ale naczynia i meble zostawiano najczęściej w naturalnych kolorach. Ceniono sobie intarsjowane22 i mocno rzeźbione drewno. Nawet urządzenia pomiarowe, takie jak astrolabium23, czy zwykła linijka miały w sobie pewną elegancję i dystynkcję. Każda rzecz miała choćby maleńkie zdobienie lub tak dopracowany kształt, że po prostu trzeba było zwrócić na nią uwagę. Często ten przepych był wręcz przytłaczający, ale nie da się ukryć, że dzieła, które zostawiła po sobie ta epoka są fenomenalne.
22 Intarsja- technika zdobnicza polegająca na tworzeniu obrazu przez wykładanie powierzchni przedmiotów drewnianych (zwłaszcza mebli) innymi gatunkami drewna.23 Astrolabium- pomiarowy przyrząd astronomiczny używany w nawigacji do początku XVIII wieku, służący do wyznaczania położenia ciał niebieskich nad horyzontem.
30
6.1SZTUKA UŻYTKOWA WE WROCŁAWIU
We Wrocławiu zbiory barokowych przedmiotów znajdują się głównie w Muzeum Wrocławskim, będącym niegdyś pałacem Spätgena. Zgromadzono tam głównie naczynia, przedmioty sakralne i nieliczne meble, a także inne godne uwagi obiekty, z których najciekawsze zostały opisane poniżej.
Kufel wystawny z wieczkiem został wykonany przez Gottfierda Heintze , który był Wrocławskim mistrzem w latach 1673-1707. Stworzone w 1690 r. dzieło obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Miejskiego Wrocławia. Kufel jest wykonany całkowicie ze srebra i ma w sobie charakterystyczny dla baroku przepych. Rolę nóg pełnią łabędzie z rozłożonymi do lotu skrzydłami. Ozdobne ucho przypomina łodygę, co jest w pełni zrozumiałe, gdyż artyści barokowi bardzo lubili przedstawiać w swoich dziełach motywy roślinne. Także znaczną część kufla pokrywają zdobienia w formie łodyg i liści. Również całe wieko zdobione jest w ten sposób. Na samym jego czubku znajduje się figurka nagiego chłopca dosiadającego przygotowującego się do lotu łabędzia.
Aspesorium to mały przenośny kociołek na wodę święconą. Zostało wykonane przez Johanna Klinge- wrocławskiego mistrza (1704-1737) ok. 1730 roku. W całości wykonane jest ze srebra. Nie ma zbyt wielu zdobień, lecz sama jego forma zwraca uwagę. Ma obłe, półokrągłe kształty, bardzo charakterystyczne dla baroku. Jego dolna część przypomina połowę dyni, która na końcu się rozszerza. Całość jest zwieńczona wygiętym srebrnym uchwytem z pętla do zawieszania na łańcuchu.
Kadzielnica została stworzona przez Johanna Georga Donata w ok. 1720 roku. Obecnie znajduje się w zbiorach klasztoru oo. Dominikanów we Wrocławiu. Mocno
31
Kufel Fot. Ida Kupś
Absolutorium Fot. Ida Kupś
Kadzielnica Fot. Ida Kupś
zdobiona, szczególnie motywami roślinnymi, ale występują tez motywy geometryczne. Ma kształt pękatego dzbana z otworami na górze. Autor miał bardzo ciekawy pomysł przy jej tworzeniu, gdyż zamiast robić zwyczajne otwory nie zapełnił przestrzeni pomiędzy ozdobnymi listkami. W sześciu miejscach na jej obwodzie są pętle, przez które przechodzą łańcuchy do jej podtrzymywania.
Talia kart do gry została znaleziona w 1982 r. podczas remontu domu Pod Złotym Słońcem. W muzeum znajduje się 13 kart. Nie byłyśmy w stanie stuprocentowo stwierdzić, jakie symbole przedstawiają, gdyż są zupełnie inne niż dzisiejsze. Prawie na pewno występują tam ósemka pik, siódemka i szóstka kier, dziewiątka, siódemka i walet karo. Reszty kart nie byłyśmy w stanie zidentyfikować. Kolory na jakie są pomalowane to pomarańczowy, żółty, czerwony i zielony. Oprócz kart zachowało się także osiem drewnianych, sześciennych kostek.
Tabakiera będąca prezentem Fryderyka II Wielkiego dla zasłużonych żołnierzy. Wykonana przez Johanesa Henricha Giesego
z Iselroth ok. 1758 r. Zrobiona jest z pozłacanego metalu i ma długość ok. 10 cm. Na środku wieka przedstawiono trzech konnych żołnierzy oglądających panoramę Wrocławia. Na niebie widać napis BRESLAU (niem. Wrocław), a wokoło obrazka wybito niemieckie sentencje. Całość ozdobiona jest delikatnymi motywami roślinnymi.
32
kart Fot. Ida Kupś
Tabakierka Fot. Ida Kupś
6.2 SZTUKA UŻYTKOWA W DREŹNIE
Najpiękniejsze przykłady sztuki użytkowej w Dreźnie znajdują się w dwóch muzeach. W Zwingerze można zobaczyć wystawę poświęconą astronomii i matematyce, natomiast w Pałacu Rezydentów skrupulatnie kolekcjonowano wszystko inne, Od naczyń, przez ozdobne figurki, aż po podróżną toaletkę. Poniżej opisanych jest kilka, w naszej opinii, najciekawszych przedmiotów.
PAŁAC REZYDENTÓW- ZIELONE SKLEPIENIE
„Kąpiel Diany” została stworzona przez Johanna Melchiora Dinglingera ok. 1705 r. Misa z chalcedonu24 jest okuta złotem i zdobiona perłami, diamentami, ornamentami ze srebra i stali oraz postaciami zwierząt. Emaliowana podstawa wyobraża głowę jelenia25, którego obskoczyły psy myśliwskie. Na rogach umierającego zwierzęcia spoczywa chalcedonowi wanna bogini łowów. Po jednej stronie misy na tronie zasiada naga bogini, a po drugiej czarny jak węgiel pies myśliwski. Wszystko jest mocno zdobione i bardzo dopracowane.
Murzyn ze szmaragdową płytą to rzeźba stworzona przez Johanna Melchiora Dinglingera we współpracy
z Baltazarem Permoserem ok. 1725 r. Została wykonana z drewna i ozdobiona złotem i kamieniami szlachetnymi. Przedstawia Murzyna w indiańskim stroju, trzymającego w rękach kamienną płytę ze szmaragdami. Mężczyzna stoi na bursztynowej skale, z której wyrasta pień zrobiony z tego samego materiału. Całość ma wysokość 64 cm. Oprócz szmaragdów dzieło zdobią rubiny i diamenty.
24 Chalcedon- pospolity, szeroko rozpowszechniony minerał, odmiana skrytokrystalicznej krzemionki.25 Patrz: http://pl.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%BCnes_Gew%C3%B6lbe#Eksponaty_.28wyb.C3.B3r.29
33
Rzeźba Fot. Ida Kupś
Rzeżba Fot. Ida Kupś
Fregata to dzieło stworzone przez Jacoba Zellera ok. 1620 r. w Dreźnie. Została wykonana z kości słoniowej i wykończona złotem oraz żelazem. Rzeźba przedstawia greckiego boga morza- Posejdona, który trzyma na swoich ramionach dwumasztową fregatę. Statek wykonany jest z największą precyzją. Warto zwrócić uwagę na żagle, które zrobione z kości słoniowej będącej bardzo kruchym materiałem, przez co niezmiernie trudno nadać mu formę płótna o grubości kartki papieru. Wszystkie elementy omasztowania przymocowano do pokładu za pomocą złotych linek, natomiast kotwice są zrobione ze stali. Reszta rzeźby jest wykonana z tego samego materiału co żagle. Na samym dole wokół stóp swojego pana kłębią się przeróżne morskie stwory, sam bóg zaś zasiada w wielkiej muszli.26
ZWINGER- WYSTAWA MATEMATYCZNO-ASTRONOMICZNA
Zegarek brelokowy w kształcie czaszki został skonstruowany przez Isaaca Haberechta ok 1660 w Strasburgu. Zegarek ma 3 cm wysokości i ok. 2cm szerokości. Wykonany jest całkowicie ze srebra. Został uszkodzony podczas bombardowania Drezna 13.02.1945r. Odrestaurowany przez konserwatora wygląda tak, jakby nigdy nie doznał obrażeń. Czaszka, w której się znajduje, jest otwierana, lecz kiedy stała się eksponatem muzeum, została zamknięta i tak już
zostało.
Mechaniczny kalkulator jest najstarszym i największym przedmiotem tego typu stworzonym przez Balisea Pascalea we Francji ok. 1650r. Zasada jego działania opierała się na stekach, dziesiątkach, tysiącach itd. Każde z pokręteł na pokrywie maszyny jest odpowiedzialne za poszczególną cyfrę- jedności, dziesiątek, setek itd. Numer był wprowadzany do kalkulatora przez poruszanie kolejnymi pokrętłami za pomocą rysika. Numery, które mają być dodane, zostają wprowadzone jedne po drugich, a ich suma pojawia się w okienkach na górze maszyny. Kalkulator jest kolejnym dowodem na ponadprzeciętną pomysłowość barokowych wynalazców.
26 Patrz: http://www.dresden-culture.de/content/das-gruene-gewoelbe-im-spiegel-von-reichtum-und-macht
34
Fregata fot. Ida Kupś
Zegarek Fot. Ida Kupś
Kalkulator Fot. Ida Kupś
7. MALARSTWO BAROKOWEWpływ na uformowanie się malarstwa barokowego miał nurt naturalistyczny
oraz klasycystyczny. Prądy te przeplatając się były w nim głównymi kierunkami. Najważniejszymi założeniami w baroku był: ruch, dynamika, łączenie elementów, oryginalność, wzrost roli koloru i ciepła, teatralność, a także tematyka mitologiczna oraz religijna. Ostatnie założenie jest szczególnie widoczne, gdyż styl ten wykorzystywano w kościołach, aby przyciągnąć więcej wiernych. Malarstwo charakteryzowało się grą światła. Obrazy często są w dużej mierze zakryte przez ciemność, dzięki czemu stają się przerażające i tajemnicze. W swoich dziełach wykorzystywali to malarze włoscy. Prekursorem był Caravaggio- włoski malarz żyjący na przełomie XVI i XVII w., który wyrzekł się piękna ciała ludzkiego; w celu ukazania realizmu wprowadził ostry światłocień. Kolejnym znanym twórcą był Vermeer- 1632-1675r., który był malarzem holenderskim. W swoich dziełach używał mistrzowsko gry świateł. Malował sceny rodzajowe. W innych krajach europejskich nurt ten nie był aż tak ważny, oprócz Hiszpanii, gdzie czas działalności twórców barokowych uznaje się za złoty wiek tej reformy sztuki. Najznamienitszy był Diego Velazquez tworzący w XVII w. na dworze króla Filipa V. Najczęściej malował portrety. Na północy kontynentu, we Flamandii tworzył wtedy Rubens. W swojej twórczości skupił takie cechy jak: wybujałość, żywiołowość, dynamikę oraz niepokój. Rembrandt był natomiast holenderskim malarzem, który oprócz obrazów zajmował się rysunkiem i grafikami. Jego styl i technika ewoluowały z biegiem lat, jednak zamiłowanie do dramatycznego oświetlania scen było na pierwszej pozycji. W Polsce barok pojawił się w jego schyłkowej fazie i nie odegrał dużej roli. Był ulubionym stylem Jana III Sobieskiego. W naszym kraju, jest on połączony z sarmatyzmem1, oznacza to, że obrazy przedstawiają głównie portrety szlacheckie.
11sarmatyzm- styl życia, obyczajowość oraz kultura polskiej szlachty z XVI i XVII wieku.
35
7.1MALARSTWO WE WROCŁAWIU
UNIWERSYTET WROCŁAWSKI
Pierwszym zabytkiem, który zwiedziłyśmy był Uniwersytet Wrocławski. Już Od wejścia widać było, że każdy fragment ścian jest zapełniony pięknymi kolorami i nie ma prawie żadnych wolnych przestrzeni. Pierwszą salą, którą zwiedziłyśmy była Aula Leopoldina. Wybudowana na planie trapezu. Jest to największe pomieszczenie na uniwersytecie. Wzniesiona została w latach od 1728 do 1732, na cześć cesarza Leopolda I- fundatora zabytku. Salę zaprojektował Christophorus Tausch, została zapełniona freskami przez Johanna Christopha Handkego z Ołomuńca, rzeźby wykonał Joseph Mangold, natomiast ornamenty stworzył mistrz Ignazio Provisore.
Na jej przykładzie można pokazać trójdzielność kompozycji, czyli wyróżnienie podium, audytorium i empory muzycznej.
PODIUM
W centralnej części podium znajduje się rzeźba Leopolda I na tronie. Ma on na sobie zbroję, w prawej ręce trzyma berło jako atrybut władzy, zaś na głowie widać wieniec laurowy- symbol sławy. U jego prawego boku zasiada Consilio- starzec wsparty na księdze z lustrem i gorejącym sercem, symbolizujący mądrość i prawdę. Pod nim znajduje się odrzucona przez fundatora Discordia, kobieta z włosami w nieładzie- waśń i niezgoda. Natomiast u jego lewej ręki znajduje się Industria- kobieta z pszczelim ulem i berłem w ręku, symbolizuje zapobiegliwość, pracowitość. Odtrącony Stultitia, młodzieniec z oślimi uszami to głupota. Po obu
36
Sala Leopolina
Podium w sali Fot. Agata Augustyn
stronach podium są rozmieszczone posągi synów Leopolda I- Józefa I oraz Karola VI. Obaj przedstawieni są jako bohaterscy władcy.
Na środku znajdują się siedzenia dla władz najwyższych. Fresk na suficie przedstawia scenę przekazania uniwersytetu Maryi przez Leopolda I. Pojawiają się tam siedzący na obłokach święci oraz aniołowie, odgrywający pełen gestykulacji i symboliki teatr. W centrum kompozycji, na kuli ziemskiej oplatanej przez węża, spoczywa Matka Boska z Dzieciątkiem, które miażdży gada drzewcem krzyża.
AUDYTORIUM
Ta część sali przeznaczona była dla słuchaczy, wychowanków szkoły oraz kadry nauczycielskiej. Sklepienie obramowane jest malarską kolumnadą , która optycznie zwiększa przestrzeń nad głowami. Pośrodku głównego plafonu1 zatytułowanego „Pochwała Mądrości Bożej”, widzimy Gołębicę w złotej aureoli, unoszącą się nad siedzącą na tronie personifikacja Mądrości Bożej, którą admirują aniołowie.
Po opuszczeniu niebiańskiej przestrzeni przenosimy się na obszar ziemskiej architektury kolumnad. Umieszczono tu kobiece personifikacje dwunastu nauk. W głębokich ościeżach okien znajduje się 36 monochromatycznych malowideł, przedstawiających popiersia sławnych mężów, mówców i poetów. Dopełnieniem wystroju audytorium jest malarstwo sztalugowe2 w postaci cyklu ośmiu obrazów olejnych
11plafon- sufit lub sklepienie ozdobione malowidłem, freskiem lub płaskorzeźbą.22malarstwo sztalugowe- to wyposażenie warsztatu malarza, artysty. Zastosowanie odpowiednich sztalug do technik malarskich.
37
Fresk w Sali Leopoldina
Fresk na sklepieniu Fot. Agata Augustyn
Malowidła w Sali
EMPORA MUZYCZNA
Zamknięciem auli jest empora muzyczna spoczywająca na dwóch filarach i pilastrach, w zwieńczeniu których pochylają się ku patrzącym czterej alianci27. Centralnie umieszczono popiersie ówczesnego starosty generalnego Śląska-Jana Antoniego Schaffgotscha.
Najbardziej okazałym rozwinięciem tematu glorii Śląska jest malowidło nad emporą. Z obłoku blasku Mądrości Bożej wychyla się Archanioł Michał biorący w opiekę Śląsk. Podążając dalej widzimy zasiadającą na tronie personifikację Śląska- Silesię
z towarzyszącymi jej puttami, trzymającymi insygnia biskupie. Uwagę zwracają kotary oraz charakterystyczna kolumnada z fragmentem stropu kasetonowego28, a szczególny efekt zapewnia białe popiersie cesarskiego namiestnika. Uzupełnieniem malarskim tej części sali jest cykl pięciu plafonów na sklepieniu pod emporą muzyczną. Aniołowie w niebiosach cudownie grają i śpiewają.
Podsumowując wygląd uniwersytetu uważamy, że jest to najpiękniejsze i najbardziej obfitujące w barok miejsce we Wrocławiu. Aula Leopoldina zachwyca pięknem i kryje wiele tajemniczych postaci.29
ORATORIUM MARIANUM
Jest to druga piękna sala na Uniwersytecie Wrocławskim. Została opisana krócej, ponieważ naszym zdaniem Aula Leopoldina jest znacznie bardziej interesująca.
Oratorium Marianum (sala muzyczna) wykorzystywana jest do przedstawiania kameralnych koncertów muzyki klasycznej oraz ważnych wydarzeń. Sala jest pięknie zdobiona rzeźbą oraz malowidłami z życia Maryi. Monochromatyczne sceny w lunetach,
27alianci- sprzymierzeńcy, pomocnicy.28strop kasetonowy- wieloboczny najczęściej złożony z kwadratowych zagłębień sufit.29Na podstawie: „Aula Leopoldina: informator turystyczny”, Bogusław Kowalczyk, wyd. Cadus, 2007.
38
Panorama sali
Fresk nad emporą Fot. Agata Augustyn
Oratorium Fot. Agata Augustyn
przemiennie w kolorze czerwonego wina i zieleni, wiązały się z szesnastoma wersetami z Litanii Loretańskiej, umieszczonymi w kartuszach nad oknami. Małe sceny w glifach okiennych obrazowały Zwiastowanie. Trzy plafony na sklepieniu pod emporą muzyczną łączyła Maryja, ukazana w konwencji symbolizmu typologicznego jako sakralna prefiguracja uniwersytetu - Alma Mater.30Cała sala, wraz z freskami, została zrekonstruowana po zniszczeniach z 1945 roku.
30 Patrz: http://pik.wroclaw.pl/
39
7.2 MALARSTWO W DREŹNIE
GALERIA OBRAZÓW STARYCH MISTRZÓW W DREŹNIE
Podczas pobytu w Dreźnie zwiedziłyśmy Galerię Obrazów Starych Mistrzów, znajdującą się w Zwingerze. Jest to jedna z największych kolekcji na świecie. Znajduje się tam mnóstwo barokowych malowideł, ale opiszemy tylko kilka z nich.
„Dziewczyna czytająca list” Jana Vermeera jest jednym z bardziej znanych obrazów. Został wykonany w latach 1657-1659. Na malowidle widać kobietę stojącą przed oknem, czyta ona list. Według naukowców może to być pismo miłosne, o czym świadczą owoce oraz zamalowany później obraz kupidyna na ścianie. Postać jest bogato ubrana. Ma także piękny profil kobiety idealnej. Żeby dodać dynamiki Vermeer namalował otwarte okno oraz zasłonę, która powiewa na wietrze. Widać również grę światła, które wpada przed nie i oświetla dziewczynę oraz kotarę.
„Autoportret z Saskią” Rembrandta został namalowany ok. 1635 roku. Dzięki temu dziełu możemy zobaczyć szczęśliwe małżeństwo malarza z córką burmistrza- Saskią van Uylenburgh. Dzieło ukazuje dwójkę ludzi beztrosko bawiących w tawernie. Rembrandt przedstawił się tu jako trwoniącego majątek mężczyznę. Jest to obraz, którego Rembrandt nie sprzedał, lecz trzymał w domu. Barokowy charakter nadają detale,
operowanie światłem, kolorami i cieniem.
Rubens namalował „Perseusza i Andromedę” we wczesnych latach dwudziestych XVII wieku. Tematem dzieła jest scena zaczerpnięta z mitologii. Obraz przedstawia moment uhonorowania młodzieńca wieńcem przez Nike- boginię zwycięstwa oraz miłość bohatera do Andromedy. Para otoczona jest amorkami- symbolem miłości, natomiast u dołu leży pokonany i zabity potwór. Przedstawiony jest również pegaz, rumak Perseusza.
Galeria starych mistrzów ogromnie nas zachwyciła. Spędziłyśmy w niej wiele czasu podziwiając obrazy. Oprócz przedstawionych powyżej znajduje się tam mnóstwo innych dzieł, lecz opisałyśmy tylko kilka, w naszej opinii, najpiękniejszych.
40
Dziewczyna czytająca list
Autroportret z Saskią
Perseusz i Andromeda
41
8. WNIOSKIPo napisaniu naszej pracy badawczej doszłyśmy do następujących wniosków:
1. Wrocław oraz Drezno są miastami, w których bardzo dobrze rozwinęła się architektura barokowa. Zwiedziłyśmy obiekty zarówno świeckie (Uniwersytet Wrocławski czy Zwinger), jak i sakralne (kościół im. Jezus czy Frauenkirche), lecz nie jesteśmy w stanie subiektywnie odpowiedzieć na pytanie zawarte w temacie naszego projektu. W naszej opinii obydwa miasta w pełni zasługują na miano „barokowej Florencji”.
2. Barok był okresem, w którym powstały piękne obrazy, rzeźby oraz elementy sztuki użytkowej. Miałyśmy okazję podziwiać je na wystawach, takich jak Zielone Sklepienie w drezdeńskim Pałacu Rezydentów, w Galerii Obrazów Starych Mistrzów w Zwingerze oraz w muzeach np. Muzeum Miejskim Wrocławia.
3. Wiele z barokowego dziedzictwa kulturowego uległo zniszczeniu podczas II wojny światowej. Znaczną część udało się odtworzyć, jednak pewne elementy utraciliśmy już na zawsze. Prace renowatorskie trwają aż po dziś dzień i są ważnym elementem utrwalania dawnej kultury.
42
9. PODSUMOWANIEWyniki naszej pracy projektowej na obozie we Wrocławiu i Kliczkowie są w pełni
satysfakcjonujące. Zebrałyśmy potrzebne materiały i informacje, a wycieczki, w których uczestniczyłyśmy, pozwoliły nam pogłębić naszą wiedzę o baroku. Zwiedziłyśmy wiele ciekawych obiektów i poznałyśmy ich historię. Odpowiedziałyśmy na pytania badawcze oraz na zagadnienie zawarte w temacie naszej pracy.
Udało się zrealizować większość wycieczek, na których nam zależało, jednak w żadnym z miast nie zobaczyłyśmy wszystkich godnych uwagi barokowych obiektów. Nie udało nam się zebrać wystarczającej ilości informacji o ogrodach oraz porcelanie, dlatego, mimo że chciałyśmy, nie uczyniłyśmy ich elementem naszej pracy badawczej. Na wielu wystawach nie wolno było robić zdjęć, stąd w naszym projekcie tak duża ilość fotografii z sieci. Opisałyśmy głównie te miejsca, po których oprowadzali nas przewodnicy. Korzystając z Internetu, książek, folderów i innych dostępnych nam źródeł wspomniałyśmy również o budowlach i wystawach, których nie miałyśmy okazji zwiedzić, lecz które mogły nam pomóc w odpowiedzeniu na pytania badawcze. Miałyśmy w planie zawrzeć w naszej pracy opis barokowych obiektów, znajdujących się na terenie innych miast, w których byłyśmy oraz opisać przebieg renowacji zniszczonych w czasie wojny budynków. Nie udało się to jednak, ponieważ część dotycząca Wrocławia i Drezna okazała się tak obszerna, że wyczerpałyśmy limit słów.
Obóz bardzo nam się podobał, dowiedziałyśmy się podczas niego wielu przydatnych i ciekawych informacji. Poszerzyłyśmy naszą wiedzę w zakresie epoki baroku, a także innych kwestii, niedotyczących tematu naszej pracy projektowej. Dobrze współpracowałyśmy w grupie oraz z naszą promotorką panią Moniką Witalis-Malinowską. Chcemy jej podziękować za pomoc oraz wsparcie, jakiego nam udzielała.
43
10. SUMMARYThe topic of our project is as follows:
”Don’t miss that! Baroque pearls of Wroclaw and Dresden- which of these cities could be proud of the title „baroque Florence”? This by the Elbe, or that by the Oder?”
We asked ourselves a few questions, to answer the research problem.
1. Which examples of baroque architecture can be found in Wroclaw and Dresden?2. Which baroque paintings and examples of applied art are noteworthy?
We took part in many tours and we found out information about baroque buildings and objects. We visited interesting places, like the building of Wroclaw University and Saint Jesus’s Church in Wroclaw. We were in Zwinger and St. Mary’s Church in Dresden, too. We saw beautiful paintings in The Gallery of Old Masters and gorgeous ornaments in the Royal Palace.
Finally, we came to the following conclusions: Wroclaw and Dresden are beautiful cities with lots of baroque architecture and art. Some of the buildings have been destroyed during the time of second world war, but most of them were renovated.
44
11. BIBLIOGRAFIAZDJĘCIA (W KOLEJNOŚCI WYSTĘPOWANIA W TEKŚCIE)
1. Putta, dostępny w Internecie: <http://www.putta.republika.pl/obrazki/pochod.jpg>.
2. Wrocław-widok miasta w XVII w., obraz pochodzi z majątku Eriki Meyer, dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Wroc%c5%82aw#mediaviewer/File:Wratislauia_Bre%C3%9Flaw_Breslau_17.Jh.jpg>.
3. Użytkownik: Julo, Kościół Imienia Jezus, dostępny w Internecie: <http://gdziebylec.pl/img/obiekty/6775/09ab62ea70_thmb800_gdziebylec_wroclaw-k.imienia-jezus_julo.jpg>.
4. Użytkownik: Julo, Kościół Imienia Jezus- wnętrze, dostępny w Internecie: <http://gdziebylec.pl/img/obiekty/6775/c9ffbf61a6_thmb800_gdziebylec_wroclaw-k.imienia-jezus2_julo.jpg>.
5. Główne wejście do gmachu uniwersytetu, 23.03.2013, dostępny w Internecie: <http://dolny-slask.org.pl/3808786,foto.html>.
6. Dresden (Saxony, Germany), view from Carola Bridge, dostępny w Internecie:<http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:TyDresden20050921i0636.jpg>.
7. Katedra św. Trójcy, dostępny w Internecie: <http://twojurlop.net/wp-content/uploads/2013/03/Katedra-%C5%9Bw.-Tr%C3%B3jcy-w-Dre%C5%BAnie.jpg>.
8. Richard Peter, Denkmal für Martin Luther, po 17.09.1945, dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Marii_Panny_w_Dre%C5%BAnie#mediaviewer/File:Fotothek_df_ps_0000327_Denkmal_f%C3%BCr_Martin_Luther_gegen_Ruine_der_Frauenkirche.jpg marcin luter>.
9. Hjalmar Gerbig, 2008-05-01, Zwinger, Dresden, Deutschland, dostępny w Internecie: <http://www.jally.de/pages/suche/index.php?inSuche=Zwinger+Dresden>.
10. Użytkownik: Begonia, Wallpavillion mit Stühlen für Veranstaltungen, 14.07.2007,[dodano 23.11.2009], dostępny w Internecie: <http:wikimedia.org/wiki/File:Wallpavillon_Dresdner_Zwinger_2007.JPG>
11. Użytkownik: Kolossos, Crown Gate of the Zwinger, Dresden,19.07. 2007, dostępny w Internecie: <http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b2/Dresden-Zwinger-Tor2.jpg>.
12. Użytkownik: dakir2004, Koenigstrasse, Dresden,7.03.2008, dostępny w Internecie: <http://www.dresden-und-sachsen.de/dresden/pics/koenigstr_jappal.jpg>.
45
13. Jakob Zeller, Fregate, Grünes Gewölbe, Dresden, dostępny w Internecie:<http://www.dresden-culture.de/content/das-gruene-gewoelbe-im-spiegel-von-reichtum-und-macht>.
14. Kąpiel Diany, dostępny w Internecie: <http://media-cache-cd0.pinimg.com/originals/3c/9c/08/3c9c0870af82d396372947f280acea8f.jpg>.
15. Murzyn ze szmaragdową płytą, dostępny w Interniecie:<http://www.klubpodroznikow.com/relacje/europa/1771-drezno-miasto-baroku>.
16. Aula Leopoldina, 2007, dostępny w Internecie: <http://july2007.ii.uni.wroc.pl/aula.html>.
17. Freski nad podium w Auli Leopoldina, 23.08.2009, dostępny w Internecie:<http://ks27729.kimsufi.com/p5/200908/03/45946519.jpg sufit nad podium>.
18. Mira Giza, Portrety na ścianach, dostępny w Internecie:<http://www.zaparatem.vdl.pl/?p=1421>.
19. Mira Giza, Empora muzyczna, dostępny w Internecie:<http://www.zaparatem.vdl.pl/?p=1421>.
20. Tomasz Walków, Oratorium Marianum, dostępny w Internecie:< http://www.wroclaw.pl/final-renowacji-oratorium-marianum-wideo>.
21. Użytkownik: MM, Gzyms, 20.11.2005, dostępny w Internecie: <http://commons.wikimedia.org/wiki/File:DecorazioneASquame.jpg#filehistory>.
22. żytkownik: teedbar, Krosno, zespół pielgrzymkowy – późnobarokowa latarnia narożnej kaplicy, 7.06.2006, dostępny w Internecie: <http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5f/Krosno_%28pow_lidzbarski%29_latarnia_kaplicy.jpg>.
23. Użytkownik: Jacek Halicki, Pilaster, 25.12.2012, dostępny w Internecie:< http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Architecture-pilasters.jpg>.
24. Jorge Figueiredo, Portal barokowy (Katedra św. Sebastiana, Hiszpania)[online], dostępny w Internecie: <http://www.dreamstime.com/royalty-free-stock-photo-baroque-portal-image5704595>.
25. Użytkownik: city_hopper, Putto, dostępny w Internecie:< http://fotoforum.gazeta.pl/zdjecie/2661492,3,3,13452,Amiens-katedra-barokowe-putto-i-czaszka.html>.
KSIĄŻKI, FOLDERY I ULOTKI (W KOLEJNOŚCI WYSTĘPOWANIA W TEKŚCIE)
1. Kozakiewicz Stefan, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, wyd.2, Warszawa, PWN, 1976.
2. Roszak Stanisław, Śladami historii 2- podręcznik do historii dla klasy drugiej gimnazjum, wyd.4, Warszawa, Wydawnictwo Nowa Era, 2013, ISBN 978-83-267-0703-2.
46
3. Czerwiński Janusz , Wrocław- śląska metropolia nad Odrą, Warszawa, Wydawnictwo GeoCenter International, 1993, ISBN 3-575-23076-5.
4. Urlich-Kornacka Małgorzata, Przewodnik po Wrocławiu, Wrocław, Wydawnictwo Via Nova, ISBN 978-83-60544-59-4.
5. Drwięga Adam, Katedra Wrocławska-przewodnik, Wrocław, Wydawnictwo ZET, 2003, ISBN 83-7364-104-1.
6. Verlag Daniel Jacob, Drezno-plan miasta dla zwiedzających, wyd.2, Drezno, Wydawnictwo Impressum, 2012, ISBN 978-3-942098-02-1.
7. Kowalczyk Bogusław, Aula Leopoldina, Wrocław, Wydawnictwo Cadus, 2007, ISBN 83-917616-5-7.
STRONY INTERNETOWE (W KOLEJNOŚCI WYSTĘPOWANIA W TEKŚCIE)
1. Użytkownik: Dexbot, Rokoko[online], aktualizacja: 4.09.2014, dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Rokoko>
2. Użytkownik: Dexbot, Reformacja[online], aktualizacja: 1.10.2014, dostępny w Internecie: < http://pl.wikipedia.org/wiki/Reformacja>
3. Użytkownik: Mpfiz, Kontrreformacja [online], aktualizacja: 4.03.2014, dostępny w Internecie: < http://pl.wikipedia.org/wiki/Kontrreformacja>
4. Użytkownik: Dexbot, Jezuici [online], aktualizacja: 4.09.2014, dostępny w Internecie:< http://pl.wikipedia.org/wiki/Jezuici>
5. Użytkownik: Invisigoth67, Elbflorenz[online], aktualizacja: 28.06.2014, dostępny w Internecie:< http://de.wikipedia.org/wiki/Elbflorenz>
6. Użytkownik: Bielas1991, Wrocław[online], aktualizacja: 5.10.2014, dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Wroc%c5%82aw>
7. Pałac Królewski, 2001, dostępny w Internecie: <http.//www.muzeum.miejskie.wroclaw.pl/CMS/muzeum_historyczne/palac_krolewski.html>
8. Użytkownik: Dexbot, Drezno[online], aktualizacja: 31.08.2014,dostępny w Internecie:<www.pl.wikipedia.org/wiki/drezno>.
9. Użytkownik: Uzyj, Katedra Świętej Trójcy w Dreźnie, aktualizacja: 7.09.2104, dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Katedra_%C5%9Awi%C4%99tej_Tr%C3%B3jcy_w_Dre%C5%BAnie>.
10. Użytkownik: MatstiBot, Kościół Marii Panny w Dreźnie, aktualizacja: 13.09.2014, dostępny w Internecie:<http://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Marii_Panny_w_Dre%C5%BAnie>.
11. Użytkownik: MastiBot, Grünes Gewölbe, aktualizacja: 19.01.2014, dostępny w Internecie:<http://pl.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%BCnes_Gew%C3%B6lbe#Eksponaty_.28wyb.C3.B3r.29>.
12. Punkt Informacji Kulturalnej(PIK), dostępny w Internecie: <http://pik.wroclaw.pl/>.
47
