NOWA · Tomasz Krzyżowski, Odrodzenie Ko ... Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, Kraków...

NOWA UKRAINA

Zeszyty historyczno-politologiczne 13/2013

Kraków–Przemyśl 2013

Nowa Ukraina / New Ukraine

RADA NAUKOWA: Andrzej Banach (Kraków), Paul Best (New Haven, CT), Aleksander Bobko (Rzeszów–Kraków), David Borgmeyer (Saint Louis, MO), Zdzisław Budzyński (Rzeszów–Przemyśl), Andrzej Chojnowski (Warszawa), Andrzej Chwalba (Kraków–Przemyśl), Jan Draus (Rzeszów–Przemyśl), Roman Drozd (Słupsk), Piotr Franaszek (Kraków–Przemyśl), Mark von Hagen (Tempe, AZ), John-Paul Himka (Edmonton, AB), Aleksandra Hnatiuk (Warszawa–Kijów), Illja Kononow (Łuhańsk), Anatolij Kruh-łaszow (Czerniowce–Wilno), Hiroaki Kuromiya (Bloomington, IN), Jacek Lubecki (Statesboro, GA), Andrzej Nowak (Kraków–Warszawa), Vasilij Orłyk (Kirowohrad–Perejasław Chmielnicki), Roman Solchanyk (Los Angeles, CA), Andrzej Leon Sowa (Kraków), Stanisław Sroka (Kraków), Stanisław Stępień (Przemyśl), Frank Sysyn (Toronto, ON), Jerzy Tomaszewski (Warszawa), Wadym Wasiutynśkyj (Kijów), Leo-nid Zaszkilniak (Lwów).

REDAKCJA: Jarosław Moklak (redaktor naczelny, Kraków–Przemyśl), Ola Kich-Masłej (sekretarz redakcji, Kraków), Piotr Bajor (sekretarz redakcji, Kraków–Przemyśl), Tarik Cyril Amar (New York, NY), Piotr Andrusieczko (Poznań), Anna Babiak (Kraków), Jan Jacek Bruski (Kraków), Grzegorz Demel (Kraków), Marta Dyczok (London, ON), Dawid Gacek (Kraków), Dmytro Kobrynśkyj (Kijów), Agnieszka Korniejenko (Kra-ków–Przemyśl), Paweł Krupa (Kraków–Przemyśl), Evhen Ladna (Toronto, ON), Tor-sten Lorenz (Berlin–Praha), Marian Mudryj (Lwów), Jan Pisuliński (Rzeszów), Diana Reilly (New York, NY).

KOREKTA: Irena Spolska-Oniszko

PROJEKT OKŁADKI: Marta Winiarczyk

FOT. NA OKŁADCE: Kościół w Odesie, fot. Tomasz Krzyżowski

Zgodnie z wytycznymi MNiSW lista recenzentów publikowana jest na stronie internetowej

Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

Publikacja dofinansowana przez Państwową Wyższą Szkołę Wschodnioeuropejską w Przemyślu

Redakcja nie zawsze identyfikuje się z poglądami autorów artykułów publikowanych w „Nowej Ukrainie”

WYDAWCA: Instytut Historii UJ, Instytut Stosunków Międzynarodowych PWSW

Copyright © by Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne, Kraków–Przemyśl 2013

ISSN 1895–7897

ADRESY REDAKCJI:

Uniwersytet Jagielloński Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska Instytut Historii Instytut Stosunków Międzynarodowych ul. Gołębia 13 ul. Tymona Terleckiego 2 31–007 Kraków, PL 37–700 Przemyśl, PL

mailto: nowaukra ina@gmai l .com skype: nowaukra ina

www.nowaukra ina.org

Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne, 13/2013

HISTORIA

Paweł Krokosz, Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w. ............................................................................................ 5 Юрій Демешко, Участь купецького стану в діяльності митниць

Новоросійського краю в дореформенний період .. .............................................. 19 Наталя Пасічник, До питання становлення фінансової науки

в університетах українських губерній Російської імперії в ХІХ – на початку ХХ століття ................................................................................. 29 Ірина Міронова, Установи Одеського поштово-телеграфного

округу в системі зв’язку Російської імперії (остання чверть ХІХ – початок ХХ ст.).. ................................................................................................ 37

Mateusz Kubek, Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna (1899–1919) — okoliczności powstania, cele, kierunki polityki. ........................... 47 Максим Зелінський, Українське питання у політичній діяльності

Романа Дмовського................................................................................................. 53

EMIGRACJA

Paweł Trefler, Rusini i Ukraińcy w Argentynie w latach 1897–1938 .......... 63

SOCJOLOGIA

Piotr Długosz, Switłana Szczudło, Młodzież pogranicza polsko-ukraińskiego wobec własnej przyszłości.................................................................. 77

GOSPODARKA

Tomasz Filozof, Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy w XX wieku ...............................................................................................................89

Piotr Bajor, Sytuacja gospodarcza i uwarunkowania surowcowo-infrastrukturalne niepodległej Ukrainy ................................................................ 103

RELIGIOZNAWSTWO

Tomasz Krzyżowski, Odrodzenie Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie południowej (i Krymie) w epoce posttotalitarnej.. ............................. 115

LITERATURA

Stefan Tochowicz, Markian Szaszkewycz — życie, działalność, dziedzictwo ............................................................................................................... 131

RECENZJE, WYDARZENIA

Олга Морозова, Дискусія українських і польських вчених навколо актуальних проблем спільної минувшини.........................................................145

New Ukraine. A Journal of History and Politics, 13/2013

HISTORY

Krokosz Pawel. A Russian „no” for the „rights and freedoms” of the Ukrainian people in the 18th century (1). ........................................................ 5

Demeshko Yuriy. The participation of the merchant estate in customs activity of the Novorossiysk region in the pre-reform period. ............................... 19

Pasichnyk Nataliya. Concerning the question of the formation of financial education in the universities of Ukrainian provinces in the Russian Empire in the nineteenth — early twentieth century. ..................... 29

Mironova Iryna. The institutions of the Odesa postal-telegraph district in the communication system of the Russian Empire (the last quarter of the nineteenth — the beginning of the twentieth century).. ................................ 37

Kubek Mateusz. The Ukrainian National Democratic Party (1899–1919) — origins, objectives, policies ................................................................................... 47

Zelinskiy Maksym. The Ukrainian question in the political thought of Roman Dmowski................................................................................................... 53

EMIGRATION

Trefler Paweł. Ruthenians and Ukrainians in Argentina in the period from 1897 to 1938...................................................................................................... 63

SOCIOLOGY

Dlugosz Piotr, Svitlana Shchudlo. The youth of the Polish-Ukrainian borderland for their own future............................................................................... 77

ECONOMY

Filozof Tomasz. The oil industry in western Ukraine in the twentieth century.......................................................................................................................89

Bajor Piotr. Economic situation and the energy determinants in the independent Ukraine .................................................................................... 103

RELIGIOUS STUDIES

Krzyzowski Tomasz. The revival of the Roman Catholic Church in southern Ukraine and the Crimea in the era of post-totalitarianism.. ............. 115

LITERATURE

Tochowicz Stefan. Markiyan Shashkevych — his life, activity, and heritage. ............................................................................................................ 131

REVIEWS, EVENTS

Morozova Olha. The discussion of Ukrainian and Polish scientists around the actual problems of common past .....................................................................145

13/2013 HISTORIA 5

Paweł Krokosz

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, Kraków

Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w. (1)

W styczniu 1654 r.1 podczas uroczystej rady kozackiej w Perejasławiu het-man zaporoski Bohdan Chmielnicki wobec zgromadzonych tłumów i przedstawi-cieli wszystkich pułków kozackich oraz przy asyście carskiego wysłannika Wasyla Buturlina oznajmił, iż oddanie się pod opiekę Moskwy będzie „najlepszym zape-wnieniem przyszłości Kozaczyźnie i całej Ukrainie”. Wywołane w 1648 r. powstanie skierowane przeciwko władzom Rzeczypospolitej po początkowych sukcesach za-kończyło się ostatecznie niepowodzeniem. Hetman, szukając oparcia w podjętym przez siebie procesie budowy niezależnego państwa ukraińskiego, postanowił od-wołać się do pomocy cara Aleksego Romanowa (1646–1676). Zgodnie z ugodą zawartą w Perejasławiu Mała Ruś — jak zwano w Moskwie Ukrainę — składająca się z należących do Rzeczypospolitej województw kijowskiego i czernihowskiego miała podlegać bezpośrednio carowi. W nowej sytuacji politycznej Kozakom zagwaran-towano prawo wyboru własnego hetmana, ustalono rejestr wojska na 60 000 ludzi oraz pozostawiono w ich ręku posiadłości ziemskie należące uprzednio do szlachty. Pomimo że porozumienie znacznie ograniczało samodzielność hetmana — w mia-stach ukraińskich, w tym i w samym Kijowie, stacjonowały załogi rosyjskie, a w stolicy hetmańskiej (Czehryniu) przebywał carski rezydent — Bohdan Chmielnicki starał się prowadzić niezależną politykę i nie unikał kontaktów z dyplomatami in-nych państw. Rzeczpospolita, nie mogąc pogodzić się z możliwością przejścia części swych ziem ukrainnych pod zwierzchnictwo moskiewskie, rozpoczęła poszukiwanie kompromisu z Kozaczyzną. W 1658 r. doszło do podpisania ugody hadziackiej, któ-ra, jak zauważył J. Gierowski, „mogła otworzyć nowy etap w stosunkach polsko-ukraińskich”. Budzące sprzeciw szlachty i kleru katolickiego zapisy przewidujące utworzenie z województw kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego tzw. Księ-stwa Ruskiego pod władzą hetmana zatwierdzanego przez króla polskiego, z gwa-

1 W artykule stosowana jest datacja według kalendarza juliańskiego obowiązującego w Rosji od 1 stycznia 1700 r.

6 Paweł Krokosz

rancją — wzorem Wielkiego Księstwa Litewskiego — własnych urzędów, trybunału i akademii, zostały rok później ostatecznie przyjęte przez sejm i zaprzysiężone przez króla, prymasa i Senat2. Unia hadziacka oraz zawarte wcześniej postanowienia układu wileńskiego z 1656 r., mówiące o zgodzie wyboru cara Aleksego na króla, nie zapobiegły rozpoczęciu polsko-rosyjskich działań wojennych. W ich trakcie doszło w 1663 r. do wyboru dwóch hetmanów ukraińskich — Pawła Tetery kontrolującego ziemie ukraińskie na prawym brzegu Dniepru (zwane Prawobrzeżem) i Iwana Brzu-chowieckiego na lewym brzegu rzeki (określane Lewobrzeżem, jak również Het-mańszczyzną) całkowicie podległym Moskwie. Z tą chwilą rozpoczęła się „rywaliza-cja pomiędzy obiema buławami”, w której ani Rzeczpospolita, ani tym bardziej Rosja nie zamierzały zrezygnować ze swoich roszczeń do całości ziem Ukrainy3.

W 1667 r., po kilkuletnich rokowaniach, w Andruszowie doszło do podpisa-nia rosyjsko-polskiego rozejmu, na mocy którego Rosja zatrzymywała Smoleń-szczyznę i Siewierszczyznę wraz z województwem czernihowskim, a także całe Le-wobrzeże dnieprzańskie i Kijów z powiatem, przy czym miasto to miało powrócić do Rzeczypospolitej po dwóch latach. Pod wspólną kontrolą pozostawiono Zaporoże. Porozumienie to utrwaliło wspomniany wyżej podział Ukrainy na dwie części, po-twierdzony traktatem pokojowym podpisanym w 1686 r. w Moskwie4.

W 1687 r. hetmanem Lewobrzeża — po intrydze skierowanej przeciwko po-przednikowi — został Iwan Mazepa, który w niecałe dwadzieścia lat później w trak-cie toczącej się wojny rosyjsko-szwedzkiej zdobył się na odważny i niezwykle ry-zykowny krok mający na celu „wyrwać” Ukrainę spod zależności Moskwy i stwo-rzyć z niej niepodległe państwo. Decyzja Mazepy o „zdradzie” cara Piotra I (1682–1725) i przejściu na stronę króla szwedzkiego Karola XII (1698–1718) trwale odci-snęła się na polityce carskiej w stosunku do samej Kozaczyzny i całego narodu ukra-ińskiego. Piotr I, a po nim kolejni władcy — ze zmieniającymi się tendencjami — konsekwentnie dążyli do zespolenia Ukrainy z innymi ziemiami rodzącego się im-perium. Jednakże wypowiedzenie ostatecznego „nie” dla dawnych „praw i wolno-ści” narodu ukraińskiego przez Rosję nastąpiło w 2. poł. XVIII w. za panowania carowej Katarzyny II (1762–1796).

Pod władzą Piotra I

W latach 1687–1689 Rosja w ramach koalicji antytureckiej podjęła dwie, zakończone klęskami, wyprawy przeciwko podległemu Porcie Chanatowi Krymskie-mu, które w konsekwencji przyspieszyły objęcie władzy przez Piotra I. W obydwu

2 J. A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), [w:] Wielka historia Polski, t. 5, Kraków 2001, s. 44, 82–83; J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wrocław 1988, s. 39–245; Т. Чухлiб, Секрети украïнського полiвасалiтету. Хмельницький–До-рошенко–Мазепа, Киïв 2011, s. 63–65. W artykule jedynie częściowo uwzględniono sytu-ację polityczną tzw. Ukrainy Słobodzkiej, zob.: N. Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 ro-ku, Warszawa 2011, s. 513–516; М. В. Попович, Нарис iсторiï культури Украïни, Киïв 1999, s. 236–238. 3 Hetmani zaporoscy w służbie króla i Rzeczypospolitej, pod red. P. Krolla, M. Nagielskiego, M. Wagnera, Zabrze 2010, s. 37–38. 4 Z. Wójcik, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959; idem, Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, War-szawa 1968, s. 7–67; idem, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674–1679. Studium z dzie-jów polskiej polityki zagranicznej, Wrocław 1976, s. 5–18; Т. В. Чухлiб, Гетьманування Петра Дорошенка: причини „вiрностi” та „зради” королю, султану й царю (1665–1676 рр.), [w:] „Украïнський iсторичний журнал” (dalej: УIЖ), 1/2007, s. 39–60; J. A. Gierowski, op. cit., s. 170–171.

Rosyjskie „nie” dla „praw i wolności” narodu ukraińskiego w XVIII w. 7

kampaniach udział wzięły jednostki Kozaków ukraińskich — początkowo pod wodzą hetmana Iwana Samojłowicza, a następnie jego sukcesora Iwana Mazepy. Kozacy uczestniczyli również w dwóch ekspedycjach rosyjskich skierowanych w latach 1695–1696 przeciwko Azowowi, z których druga przyniosła spektakularny sukces w postaci zdobycia tej silnie umocnionej twierdzy tureckiej, dając możliwość flocie rosyjskiej wyjścia na Morze Czarne5. Kozaków nie zabrakło także na frontach wojny północnej (1700–1721), gdzie ofiarnie walczyli z oddziałami szwedzkimi, a hetman Mazepa w uznaniu za zasługi wojenne znalazł się w gronie dowódców odznaczonych ustanowionym przez cara Orderem Świętego Andrzeja Pierwszego Apostoła6. W ko-lejnych latach Mazepa podjął rokowania ze Szwedami i obwołanym przy poparciu Karola XII królem polskim Stanisławem Leszczyńskim (1705–1709 i 1733–1736), by przy ich pomocy utworzyć niezależne od Rosji państwo ukraińskie. Piotr I, po-mimo licznych donosów, bagatelizował wszelkie informacje o hetmańskich „kon-szachtach” ze stroną przeciwną, a przynoszących o tym wieści surowo karał7. Na ostateczne zerwanie z carem hetman zdecydował się w 1708 r. podczas szwedzkiej ofensywy przeciwko Rosji. Wówczas, na czele zaledwie kilku tysięcy Kozaków, dołą-czył do przebywającej na Ukrainie armii Karola XII. Przeciwko Rosji podniosło się także Zaporoże. Car początkowo nie mógł uwierzyć w „zdradę” Mazepy, lecz gdy potwierdziły się te wiadomości, z całą bezwzględnością przystąpił do walki z hetma-nem. Pod koniec 1708 r. niemal cała Ukraina została zarzucona rosyjskimi uniwer-sałami dyskredytującymi Mazepę i nawołującymi wszystkich, którzy posłuchali jego „zwodniczych obietnic”, do powrotu pod carską „opiekę”, z gwarancją zachowania urzędu i majątku. Jeszcze w tym samym roku na rozkaz Piotra I nieliczni dowódcy kozackich jednostek okrzyknęli nowym hetmanem pułkownika Iwana Skoropad-śkiego. Car zmusił również ukraińskich i rosyjskich przedstawicieli Cerkwi prawo-sławnej do obłożenia anatemą „Judasza”, jak nazwano Mazepę w oficjalnych doku-mentach. W zaistniałych okolicznościach większość Kozaków nie zdecydowała się na przystąpienie do Szwedów i zachowała postawę wyczekującą, zaś część tych, którzy odeszli z Mazepą, w obawie przed restrykcjami wróciła pod carską protekcję. Warto zauważyć, iż owe powroty spowodowane były głównie chęcią uratowania

5 E. Razin, Historia sztuki wojennej, t. III: Sztuka wojenna manufakturowego okresu wo-jen, Warszawa 1964, s. 238–251; Т. Чухлiб, Козаки та яничари. Украïна у християн-сько-мусульманських вiйнах 1500–1700 рр., Киïв 2010, s. 360–368; P. Krokosz, Rosyj-skie siły zbrojne za panowania Piotra I, Kraków 2010, s. 294–296. 6 Zob.: W. Jakubowski, Ordery i medale Rosji, Toruń 1993, s. 15–16. W 1703 r. sprzymie-rzony z Piotrem I król polski August II Wettin (1696–1706 i 1709–1733), będący jednocze-śnie elektorem saskim i występującym w rodzinnej Saksonii pod imieniem Fryderyka Augu-sta I, nadał Iwanowi Mazepie ustanowiony przez siebie pierwszy polski order — Order Orła Białego, zob.: J. Burdowicz-Nowicki, Czy Order Orła Białego ustanowiono dla rosyjskich generałów? O początkach odznaczenia 1698/1701–1705, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, 2/2010, s. 6–8. 7 Б. Крупницький, Пляни Мазепи в звязку з плянами Карла XII перед украïнським по-ходом шведiв, [w:] Збiрник: Мазепа. У двох томах, Варшава 1938 — „Працi укра-їнського наукового iнституту” (dalej: ПУНI), т. XLVI, серiя iсторична, кн. 5, т. I, s. 94–105; О. Пріцак, Гетьман I. Мазера i княгиня Анна Дольська, [w:] Збiрник: Мазепа..., op.cit., т. II, s. 102–117; Т. Г. Таирова-Яковлева, Иван Мазепа и российская империя. История „предательства”, Москва 2011, s. 337–370; С. Павленко, Угоди I. Мазепи зi С. Лещинським та Карлом XII: до питання творення iсторичних фальсифiкацiй, [w:] Гетьман Iван Мазепа: постать, оточення, епоха. Збiрник наукових праць, вiдп. ред. В.А. Смолiй, вiдп. секр. О.О. Ковалевська, Киïв 2008, s. 170–184.

8 Paweł Krokosz

majątków, gdyż o te wystąpili już Kozacy i duchowni prawosławni zapewniający Piotra I o swojej wierności8.

Po niezwykle ciężkiej dla obu stron zimowej kampanii wojennej przełomu 1708 i 1709 r. Karol XII wraz ze swoimi nielicznymi kozackimi sprzymierzeńcami udał się w stronę kontrolowanej przez Rosjan Połtawy. W tym samym kierunku ru-szyła także armia rosyjska. 27 czerwca 1709 r. rozegrała się tam kluczowa bitwa wojny północnej, podczas której oddziały carskie rozbiły Szwedów, a Karol XII i Iwan Mazepa zmuszeni byli szukać schronienia na terytorium tureckim9. Rychła śmierć tego drugiego sprawiła, iż emigranci kozaccy obrali nowym hetmanem pisa-rza wojska zaporoskiego Pyłypa Orłyka (Filipa Orlika), który, klucząc pomiędzy roz-bieżnymi interesami mocarstw wywierających wpływ na politykę europejską (Szwe-cji, Austrii, Francji, Turcji, a także Rosji), nie zaprzestał walki o „sprawę ukraiń-ską”10.

Sukces Piotra I był wielki. Armia króla szwedzkiego była rozbita, a nieliczni zwolennicy Mazepy zostali zmuszeni do emigracji. „Zdrada” hetmana sprawiła, iż car podjął konkretne kroki wobec Kozaczyzny, aby w przyszłości uniknąć podob-nych zdarzeń, tym bardziej, że po bitwie pod Połtawą pozycja protegowanego przez niego Iwana Skoropadśkiego uległa wzmocnieniu. Nowy hetman chciał wykorzystać przerwę w działaniach wojennych i zwrócił się do władcy, aby ten potwierdził daw-ne i ustanowił nowe „przywileje i wolności” narodu ukraińskiego. Monarcha odpo-wiedział na przekazany 17 lipca pod Reszitłowką, gdzie stacjonowały rosyjskie od-działy, 14-punktowy dokument, lecz do rozmów z carskimi urzędnikami — jak przewidywała tradycja — nie doszło. Piotr I, nie bacząc na wkład Kozaków w walkę ze Szwedami, rozpoczął politykę ograniczania „praw i wolności” Ukrainy. W lipcu stolnik Andrzej Izmajłow został wyznaczony na carskiego rezydenta przy hetmanie, którego siedzibę przeniesiono do położonego w pobliżu granicy rosyjskiej Głuchowa. Izmajłow miał wspólnie ze Skoropadśkim kontrolować sytuację po „zdradzie” Mazepy i Kozaków zaporoskich oraz wszelkimi sposobami przeciwdziałać „wrogiej agitacji, a podejrzanych wyłapywać i wysyłać do cara”. Jego zadaniem było nadzorowanie, czy hetman i starszyzna nie podburzali narodu i nie weszli w kontakty ze Szwecją, Turcją, Krymem, Polską, Mazepą, Kozakami dońskimi oraz „innymi zdrajcami”, a także do-noszenie o wszystkim w korespondencji pisanej „szyfrowanym alfabetem”. Rezydent miał przyjmować posłańców innych państw przybywających do hetmana i dopilno-wać, aby na ważne urzędy w Hetmańszczyźnie nie wybierano Polaków lub Ukraiń-ców.

Działania carskiego urzędnika, pod którego komendą znalazły się rosyjskie pułki piechoty będące wcześniej przy Mazepie, miał wspierać wojewoda kijowski

8 Д. Бантыш-Каменский, Словарь достопамятных людей русской земли, ч. III, Мос-ква 1836, s. 262 i nast.; O. I. Гуржй, Гетьман Iван Скоропадський, [w:] УIЖ, 6/1998, s. 77–90; 1/1999, s. 98–104; О. Субтельний, Мазепинцi. Украïнський сепаратизм на початку XVIII ст., Киïв 1994, s. 26–56; P. Krokosz, Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uni-wersały (październik-grudzień 1708 r.), [w:] „Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-poli-tologiczne”, 1–2/2009, s. 7–29. 9 В. А. Молтусов, Полтавская битва: уроки военной истории. 1709–2009, Москва 2009, s. 291–400; П. А. Кротов, Полтавская битва: новые материалы по спорным вопросам, [w:] Полтава. К 300–летию Полтавского сражения. Сборник статей, ред. кол. О. Г. Агеева, В.А. Артаманов, И. Г. Дуров, П. А. Кротов, Москва 2009, s. 141–153; О.Г. Сокирко, Вiйська украïнських гетьманiв у Полтавськiй битвi 27 червня 1709 р., [w:] УIЖ, 2/2009, s. 40–51; С. Павленко, Оточення гетьмана Мазепи соратники та прибiчники, Киïв 2009, s. 337 i nast. 10 D. Beauvois, Ukraińska tożsamość i wahania polityczne hetmana Filipa Orlika w świetle jego dziennika 1720–1733, [w:] „Przegląd Wschodni”, t. XV, z. 3 (38), 2006, s. 311–337.


i pozostali wojewodowie. W rzeczywistości Izmajłow nie był rosyjskim prze-dstawicielem dyplomatycznym, lecz zwykłym agentem politycznym śledzącym każ-dy krok hetmana i starszyzny kozackiej. Całość politycznego i ekonomicznego życia Ukrainy została poddana kontroli rosyjskiego „ministra-rezydenta”, a jego funkcja nabrała takiej wagi, że w 1710 r. zorganizowano dla jego potrzeb specjalną kancela-rię. Najprawdopodobniej zbliżająca się wojna z Turcją wpłynęła na pewną zmianę polityki Piotra I, który w styczniu 1711 r. wydał Skoropadśkiemu „żałowanną gra-motę”, gdzie doceniono jego „wierność i zasługi” podczas wojny ze Szwecją, po-twierdzono nominację hetmańską oraz obietnice respektowania wszystkich starych „praw i wolności” narodu ukraińskiego11. Pomimo tych zapewnień następne lata przynosiły kolejne ograniczenia autonomii Ukrainy, zwanej w rosyjskich dokumen-tach już nie „Małą Rosją”, lecz „Krajem Małorosyjskim” lub „Prowincją Małorosyj-ską”12. W 1720 władze rosyjskie wydały zakaz drukowania na Ukrainie ksiąg „nie-cerkiewnych”, zaś wszystkie „cerkiewne” zostały poddane cenzurze Kolegium Du-chownego przemianowanego następnie na Świątobliwy Synod13. Nakazano także „wymazać” ze starych ksiąg „cerkiewnych” wszystkie naleciałości ukraińskie. W tym samym roku wskutek donosu carskiego rezydenta Protasewa aresztowano i wysłano do Moskwy dwóch kancelarzystów hetmańskich oskarżonych o samowolne i bez-prawne podpisywanie dokumentów. Ponadto Protasew skarżył się zwierzchnikom, iż Skoropadśkyj przyjmował wysłanników z Polski i samowolnie czytał przywiezioną przez nich korespondencję oraz bez pozwolenia carskiego rozdawał majątki na Ukrainie14.

Na początku 1722 r. Iwan Skoropadśkyj wraz z rodziną i licznym pocztem udał się do Moskwy, aby złożyć osobiste gratulacje carowi w związku z zawarciem traktatu w Nystad kończącego wojnę ze Szwecją i przyjęciem przez Piotra I tytułu imperatora. Faktyczny cel misji był jednak inny. Hetman zamierzał złożyć protest przeciwko grabieżczej działalności carskiego faworyta księcia Aleksandra Mien-szykowa, który posiadał na Ukrainie liczne majątki15. Skoropadśkyj przedstawił ca-rowi także „Punkty potrzeb ogólnonarodowych”. Jednakże na wszelkie apelacje w tych kwestiach było już późno, albowiem Piotr I podjął decyzję o dawno zamie-rzonej reformie Ukrainy, powołując do życia podległy Senatowi urząd kontrolujący

11 Полное Собрание Законов Российской Империи (dalej: ПСЗРИ), т. IV, СПб. 1830, но. 2243. Zob. też: О. К. Струкевич, Украïнська „нацiя до нацiоналiзму”: пошуки критерiïв iдентичностi в Украïнi-Гетьманщинi XVIII ст., [w:] УIЖ, 6/1999, s. 19; Бумаги ка-бинета министров императорицы Анны Иоанновны 1731–1740 гг., ч. III, 1734 г., собраны и изданы под редакцией А. Н. Филиппова, [w:] „Сборник Русского ис-торического общества” (dalej: Сб.РИО), 1900, т. 108, s. 355; Д. Бантыш-Каменский, Ис-тория Малой России, ч. III, От избрания Мазепы до уничтожения Гетманства, Москва 1842, s. 122–123. 12 А. Яковлiв, Українсько-московськi договори в XVII–XVIII вiках, [w:] ПУНI, Варшава 1934, т. XIX, серiя правнича, кн. 3, s. 145. 13 Сборник постановлений и распоряжений по цензуре с 1720 по 1862 год, СПб. 1862, s. 3–5 i nast. 14 А. Яковлiв, Українсько-московськi договори..., s. 146. 15 W 1709 r. Mienszykow za udział w bitwie pod Połtawą otrzymał należący niegdyś do Iwana Mazepy Poczep wraz z okręgiem. Z każdym rokiem włości Mienszykowa rozrastały się kosz-tem ziem należących do Kozaków. Zob.: Н. И. Павленко, Александр Данилович Менши-ков, Москва 1989, s. 106–108; С. М. Троицкий, Хозяйство крупного сановника России в первой четверти XVIII в. (по архиву князя А. Д. Меншикова), [w:] Россия в период реформ Петра I, ред. кол. Н.И Павленко, Л. А. Никифоров, М. Я. Волков, Москва 1973, s. 220 i nast.

10 Paweł Krokosz

te ziemie pod nazwą Kolegium Małorosyjskie16. Dotychczas wszystko, co dotyczyło wzajemnych związków Rosji i Ukrainy, podporządkowane było rosyjskim urzędom odpowiedzialnym za kontakty zagraniczne — prikazowi Poselskiemu i Kancelarii Poselskiej, a następnie Kolegium Spraw Zagranicznych. Przekazanie „spraw ukraiń-skich” Senatowi — instytucji zarządzającej sprawami wyłącznie wewnątrzrosyjskimi — było widocznym znakiem, że Ukraina dla cara przestała być odrębnym organiz-mem państwowym, posiadającym określoną autonomię i została zdegradowana do roli jednej z wielu części imperium17. Hetman próbował protestować przeciwko tej decyzji, lecz Kolegium Małorosyjskie składające się z sześciu przedstawicieli władz rosyjskich — dowódców wojsk carskich stacjonujących na Ukrainie — na czele z pre-zydentem, na którego został wyznaczony Stefan Wieliaminow, rozpoczęło już dzia-łalność.

W odezwie Piotra I do mieszkańców Ukrainy znalazła się informacja, iż in-stytucję tę powołano po to, by „naród ukraiński nie był przez nikogo obciążony nie-sprawiedliwymi sądami ani uciskiem starszyzny”18. W zasadzie Kolegium Małoro-syjskie miało stać się w rękach Petersburga narzędziem inkorporacji Hetmań-szczyzny do imperium, o czym świadczy choćby oddelegowanie do pracy w nim urzędników rosyjskich19. Wkrótce zmarł sędziwy Iwan Skoropadśkyj, a starszyzna kozacka, nie chcąc pogodzić się rosyjskim dyktatem, zwróciła się do cara o pozwo-lenie na obiór nowego hetmana, powierzając jednocześnie pełnienie obowiązków hetmańskich pułkownikowi czernihowskiemu Pawłowi Połubotkowi, który pozo-stawał w ostrym konflikcie z Wieliaminowem. Warto wspomnieć, że Skoropadśkyj przed swoim wyjazdem miał powierzyć właśnie Połubotkowi kierowanie sprawami Hetmańszczyzny20. Wszystko okazało się daremne, gdyż Kolegium Małorosyjskie przejęło już wszystkie sprawy administracyjne, sądowe i finansowe Ukrainy, a car nie zamierzał prowadzić jakichkolwiek konsultacji ze starszyzną odnośnie wyboru nowego hetmana. Kandydatura cieszącego się dużym szacunkiem u Kozaków Połu-botka — pretendującego do tej godności jeszcze po „zdradzie” Mazepy — była dla władcy całkowicie nie do przyjęcia, albowiem, jak twierdził Piotr I: „(…) od czasów pierwszego hetmana Bohdana Chmielnickiego nawet do Skoropadśkiego wszyscy hetmani okazywali się zdrajcami, i (…) przez to cierpiało nasze państwo, szczególnie Mała Rosja”21.

W kwietniu 1723 r. car zniósł zwierzchnią władzę hetmana nad wojskiem kozackim na Ukrainie i oddał ją stacjonującemu tam z oddziałami rosyjskimi gene-rałowi Michałowi Golicynowi. Latem Połubotok, sędzia generalny Iwan Czernysz oraz pisarz Semen Sawycz zostali wezwani do Petersburga w celu złożenia wy-

16 Дiлова документацiя Гетьманщини XVIII ст., ред. кол. О. М. Мироненко, К. А. Ви-слобоков, Л. А. Дубровiна, I. Б. Усенко, В. В. Цвєтков, Ю. С. Шемшученко, Киïв 1993, s. 15–16. 17 ПСЗРИ, т. VI, СПб. 1830, но. 3988, 3989; А. Яковлiв, Украïнсько-московськi догово-ри..., s. 148. 18 Н. Полонська-Василенко, Iсторiя Украïни, т. 2: Вiд середини XVII столiття дo 1923 року, Киïв 1995, s. 83. 19 З. Когут, Вiдчитування Гетьманщини: державотворчi державошукання, [w:] idem, Корiння iдентичности. Студiï з ранньомодерноï та модерноï iсторiï Украïни, Киïв 2004, s. 311. 20 Pułkownik Połubotok był jednym z pierwszych kozackich dowódców, którzy po „zdradzie” Mazepy na wezwanie cara przybyli do Głuchowa w celu wyboru nowego hetmana. W ciągu kilkunastu lat lojalnej służby Piotrowi I zdołał zgromadzić znaczny majątek składający się z rozległych włości, znacznych funduszy pieniężnych oraz kosztowności, zob.: Л. Г. Мель-ник, Маєтностi та скарби Полуботкiв, [w:] УIЖ, 5/2000, s. 60. 21 ПСЗРИ, т. VII, СПб. 1830, но. 4252.


jaśnień odnośnie napiętej sytuacji na Ukrainie. Do carskiej stolicy trafiły również podpisane przez większość starszyzny generalnej i pułkowników kozackich do-kumenty zwane „Suplikami kołomackimi” (ułożone podczas posiędzenia rady star-szyzny kozackiej nad rzeką Kołomak). W dokumencie znalazły się prośby dotyczące zezwolenia na wybór nowego hetmana, zniesienia podatków wprowadzonych przez Kolegium Małorosyjskie, wolności sądów kozackich oraz usunięcia wojsk rosyjskich z terenu Ukrainy. Dla cara postulaty te były nie do przyjęcia i pułkownika Połubotka wraz z towarzyszami zamknięto w twierdzy Pietropawłowskiej. Hetmanowi skonfi-skowano wszystkie majętności — posiadłości ziemskie, znaczne fundusze pieniężne i kosztowności22. Wkrótce aresztowano i przewieziono do Petersburga innych „spi-skowców”, m.in. pułkownika mirhorodzkiego Daniela Apostoła, generalnego esauła Wasyla Żurakiwśkiego, generalnego buńczucznego Jakowa Łyzohuba. Rozpoczęte śledztwo miało wykazać ich związki z przebywającym na emigracji Pyłypem Orły-kiem. W grudniu 1724 r. w więzieniu zmarł ciężko chory Połubotok23. Z jego śmier-cią związane jest podanie krążące wśród mieszkańców Ukrainy, według którego pułkownika w ostatnich chwilach jego życia odwiedził sam Piotr I. Połubotok, prze-czuwając niechybną śmierć, miał zwrócić się do cara następującymi słowami: „Wkrótce Piotr i Paweł staną przed sądem Bożym”. Słowa te okazały się prorocze. Hetman zmarł 18 grudnia, zaś w styczniu następnego roku na zawsze odszedł mo-narcha rosyjski24.

Za panowania Piotra I dawne ukraińskie „prawa i wolności” były systema-tycznie ograniczane. Dziesiątki tysięcy ludzi, zarówno Kozaków, jak i zwykłych mie-szkańców, kierowano do budowy twierdz na samej Ukrainie (przede wszystkim w Kijowie), na Kaukazie nad Terekiem, nad Morzem Kaspijskim, do prac przy ko-paniu Kanału Ładożskiego oraz nowej stolicy rosyjskiej wznoszonej nad brzegami Morza Bałtyckiego — Petersburga. Na początku XVIII w. ograniczono również han-dlowe kontakty Ukrainy z państwami ościennymi — Polską i Turcją. Począwszy od 1701 r., produkty żywnościowe można było eksportować, z pewnymi wyjątkami, jedynie na rynek rosyjski. Polityka swoistej „demoralizacji” mieszkańców Ukrainy podjęta przez rosyjskie władze powoli osiągała swój cel. Podupadł autorytet hetma-na, który stał się teraz niemal całkowicie zależny od carskich wytycznych. Słabość władzy Iwana Skoropadśkiego wykorzystywali sami Ukraińcy, którzy w celu uzyska-nia awansu społecznego lub polepszenia pozycji materialnej szukali opieki u władz rosyjskich. Carski aparat urzędniczy chętnie przyjmował skargi, umożliwiając tym samym Piotrowi I pełnienie roli arbitra pomiędzy „gnębioną” ludnością a hetma-nem i starszyzną kozacką25. Od czasu obioru Iwana Skoropadśkiego car porzucił również tradycję zaprzysięgania porozumień zawartych z Hetmańszczyzną26.

Poparcie udzielone Mazepie przez Zaporożców sprawiło, iż car zdecydował się na podjęcie radykalnych kroków także wobec Siczy Zaporoskiej. Na przełomie

22 Л. Г. Мельник, op. cit., s. 60. Odebrany uprzednio majątek — za wyjątkiem pieniędzy i ko-ni — został zwrócony dzieciom hetmana przez carową Katarzynę I. 23 Dobra należące do aresztowanych zostały przejęte na rzecz skarbu państwa, zob.: Д. Бантыш-Каменский, Словарь…, ч. IV, Москва 1836, s. 169; О. Субтельний, Мазепинцi..., s. 123. 24 Н. И. Костомаров, Русская история в жизнеописанях ее главнейших деятелей, Мос-ква 2004, s. 773; Д. Бантыш-Каменский, Словарь… , ч. IV, s. 164–170. 25 Н. Полонська-Василенко, op.cit., s. 82–83; А. Бовгиря, „Мазепа умер, но мазепинцы живы...”: реалiï Гетьманщини пiсля полтавськоï поразки, [w:] Гетьман Iван Мазепа: постать, оточення, епоха…, s. 120–130. 26 I. C. Cтороженко, Збройнi сили Украïни вiд останньоï третини XVII ст. до кiнця XVIII ст., [w:] УIЖ, 1/1998, s. 92.

12 Paweł Krokosz

marca i kwietnia 1709 r. wodami Dniepru ruszyła rosyjska ekspedycja, która w ma-ju, po zaciętym oporze zwolenników Mazepy w Perewołocznej i Kudaku, dotarła do Siczy. Owo dobrze ufortyfikowane „gniazdo buntowników” znajdowało się na wy-spie u ujścia Czortomliku, Podpolnej i Skarbnej do Dniepru. Pomimo zaciętego oporu obrońców twierdza została zdobyta przez Rosjan, a jej obrońcy wzięci do niewoli (kobiety rozdano żołnierzom) lub straceni. Ocaleli z pogromu Kozacy zbie-gli do limanów dnieprowych, by ostatecznie przekroczyć granice Chanatu Krym-skiego i tam w 1711 r. w Oleszkach założyć zupełnie niezależną od Moskwy tzw. Sicz Oleszkowską27. W czasach przewrotów pałacowych

Śmierć wielkiego reformatora Rosji nie zmieniła nic w kwestiach dotyczą-cych Ukrainy. W czasie rządów jego następczyni, carowej Katarzyny I, pojawiła się nadzieja na zmianę istniejącego stanu rzeczy. Groźba wojny z Turcją sprawiła, iż członkowie Najwyższej Rady Tajnej (nowo powołanej instytucji kontrolującej wszy-stkie sprawy państwowe) w lutym 1726 r. przedstawili propozycję, aby „dla dobra i zjednania tamtejszego narodu wybrać osobę godną i pewną spośród nich, Ukraiń-ców, na hetmana”, a także skasować wszystkie dodatkowe podatki wprowadzone wbrew zawartym porozumieniom oraz przywrócić niezależne sądownictwo. Jed-nakże sprzeczność interesów poszczególnych członków Najwyższej Rady Tajnej, a także linia polityczna Petersburga nie pozwoliły na jakiekolwiek działania w tej sprawie. Aż do śmierci Katarzyny I kontrola polityczna, administracyjna i ekono-miczna Ukrainy pozostała w rękach Kolegium Małorosyjskiego oraz dowódców rozlokowanych tam garnizonów rosyjskich. Nowe podatki i rozpoczęta eksploatacja bogactw naturalnych Ukrainy stwarzały Petersburgowi sprzyjające okoliczności do podjęcia działań zmierzających do jej całkowitej inkorporacji w granice imperium rosyjskiego28.

Po śmierci władczyni stara arystokracja rosyjska i szersze koła stołecznej szlachty opowiedziały się za kandydaturą do tronu wnuka Piotra I — carewicza Pio-tra Aleksiejewicza, który przyjął imię Piotra II (1727–1730). Pod rządami nowego władcy nastąpiła zmiana polityki caratu wobec Ukrainy. W maju 1727 r. monarcha polecił zbierać podatki zgodnie z „punktami” przyjętymi za czasów Bohdana Chmielnickiego i kolejnych hetmanów, co równało się ze skasowaniem powinności ściąganych aktualnie przez Kolegium Małorosyjskie29. Decyzją Najwyższej Rady Tajnej wszystkie „sprawy ukraińskie” zostały wyłączone z kompetencji Senatu i prze-kazane Kolegium Spraw Zagranicznych30. W lipcu tegoż roku władca zgodził się na ponowny wybór hetmana, wyznaczając jednocześnie tajnego radcę Fiodora Na-umowa na wysłannika na Ukrainę, który miał uczestniczyć w planowanej ceremo-nii. W rzeczywistości został on mianowany ministrem (Rezydentem) przy urzędzie hetmańskim31. 1 października w Głuchowie carski kandydat pułkownik Daniel Apo-stoł został wybrany na hetmana Ukrainy. W odróżnieniu od poprzednich wyborów

27 W. A. Serczyk, Połtawa 1709, Warszawa 1982, s. 108–109; Військовi кампанiï доби геть-мана Iвана Мазепи в документах, упор. С. Павленко, т. II, Киïв 2009, no. 198, s. 494; no. 223, s. 630; А. Скальковский, История Новой-Сечи или последнего Коша За-порожского, ч. II, Одесса 1846, s. 25–54. 28 А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…, s. 156. 29 ПСЗРИ, т. VII, СПб. 1830, но. 5073. 30 Протоколы, журналы и указы Верховного Тайного Совета 1726–1730, ч. III, (ян-варь-июнь 1727 г.), изданы под редакцией Н. Ф. Дубровина, [w:] Сб.РИО, 1888, т. 63, s. 747. 31 ПСЗРИ, т. VII, СПб. 1830, но. 5127.


zebranym Kozakom nie przedstawiono żadnych „punktów” carskich. Nowemu het-manowi nie wręczono także — starym zwyczajem — carskiej gramoty, a Naumow pozostał „ministrem-rezydentem” z zachowaniem wszystkich prerogatyw przysłu-gujących urzędnikom Piotra I32. Na początku 1728 r. Apostoł udał się do Moskwy na uroczystą koronację Piotra II i, korzystając z okazji, złożył na ręce kanclerza Gawry-ły Gołowkina „punkty” zawierające prośby dotyczące m.in. przywrócenia metropolii kijowskiej, wprowadzenia zakazu nabywania ziem kozackich przez duchowieństwo i klasztory, ustanowienia niezależnego sądownictwa oraz wyprowadzenia z Ukrainy wojsk rosyjskich33.

W sierpniu tegoż roku Kolegium Spraw Zagranicznych wydało dokument regulujący wszystkie kwestie związane z dalszym funkcjonowaniem Ukrainy, zwany powszechnie „Artykułami rozstrzygającymi”. Wbrew oczekiwaniom hetmana i star-szyzny kozackiej nie przywracały one dawnych „praw i wolności”, lecz wprowadzały jedynie „lżejszy wariant poddaństwa niż narzucony przez Piotra I za pośrednictwem Kolegium Małorosyjskiego”34. W dokumencie ujęto sprawy administracyjne, finan-sowe, sądownicze, wojskowe i handlowe oraz jasno określono prerogatywy przysłu-gujące carowi i hetmanowi. Piotr II zagwarantował narodowi ukraińskiemu prawo wyboru hetmana według dawnych zasad z zastrzeżeniem, iż może się to odbywać jedynie z „woli i pozwolenia Jego Imperatorskiej Wysokości”. Hetmanowi ograni-czono prawo wyboru członków starszyzny generalnej, pułkowników, starszyzny pułkowej i sotników, którymi mogli zostać jedynie „zasłużeni, znamienici i wierni” carowi ludzie. Nie miał on także prawa prowadzić korespondencji z władcami in-nych państw, a o przybyciu cudzoziemskich posłów winien był powiadomić znajdu-jącego się przy nim „ministra-rezydenta”. W gestii hetmana — również pod kontro-lą „rezydenta” i Kolegium Spraw Zagranicznych — pozostawały jedynie sprawy do-tyczące drobnych kwestii granicznych z Polską i Chanatem Krymskim. Zreorga-nizowano Sąd Generalny, rozstrzygający według „praw ukraińskich”, pod prze-wodnictwem hetmana jako prezydenta, który od tej chwili miał składać się z trzech Rosjan i trzech Ukraińców. Uregulowano sprawy dotyczące nabywania ziemi i nie-ruchomości na Ukrainie, uchylając tym samym zakaz z maja 1727 r., który zabraniał nabywania tam ziemi przez Rosjan oraz jej sprzedaży przez Ukraińców. Wprowa-dzono także zakaz kupna ziemi kozackiej przez przedstawicieli ukraińskiej Cerkwi prawosławnej i władze tamtejszych klasztorów. W sprawach handlowych zezwolono kupcom ukraińskim jeździć z „dozwolonymi” towarami do przygranicznych miast rosyjskich, przy czym ograniczenia dotyczyły kupców żydowskich, zmuszając ich do prowadzenia jedynie handlu hurtowego. W zakresie spraw finansowych ustanowio-no dwóch podskarbich generalnych — Ukraińca i Rosjanina. Nie uległy natomiast zmianie zasady dotyczące stacjonowania wojsk rosyjskich, gdyż w myśl „Artyku-łów” znajdowały się one na Ukrainie w celu „ochrony jej granic”35.

W czasie sprawowania urzędu hetmańskiego przez Apostoła przeprowadzo-no rewizję zasobów ziemi oraz rozpoczęto kodyfikację prawa, a ustanowienie do-kładnego budżetu administracji centralnej pozwoliło uporządkować również finan-

32 O.I. Рiгельман, Лiтописна оповiдь про Малу Росiю та ïï народ i козакiв узагалi, вст. ст., упор. та примітки П. М. Саса, В. О.Щербака, Киïв 1994, s. 623–624; О.П. Реєнт, I. А. Коляда, Усi гетьмани Украïни, Харкiв 2008, s. 347; А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…, s. 158. 33 O. I. Рiгельман, op.cit., s. 626–634; А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…, s. 159. 34 N. Jakowenko, op.cit., s. 503. 35 O. I. Рiгельман, op.cit., s. 626–634; Протоколы, журналы и указы…, s. 510.

14 Paweł Krokosz

se Hetmańszczyzny36. Podeszły wiek Apostoła, a także choroba spowodowana para-liżem lewej części ciała hetmana budziły w rosyjskich kręgach władzy pewne zanie-pokojenie odnośnie dalszej sytuacji na Ukrainie, którą w Petersburgu rozpatrywano w szerszym kontekście polityki międzynarodowej. Niepewnie przedstawiała się wówczas sytuacja w sąsiedniej Rzeczypospolitej po śmierci króla Augusta II (1696–1706 i 1709–1733) i aktywna działalność polityczna Pyłypa Orłyka. Szczególnie nie-bezpieczne dla Rosji mogły okazać się jego kontakty z Krymem. Sytuacja była na tyle poważna, iż podczas narady carskich ministrów w 1732 r. otwarcie postawiono problematyczne pytanie: co robić po śmierci hetmana? W posiedzeniu wziął udział rosyjski „minister-rezydent” książę Aleksiej Szachowski, który stwierdził, iż nowego hetmana można nie wybierać, zaś jego funkcję wystarczy powierzyć carskiemu re-zydentowi z tytułem „Namiestnika Hetmańszczyzny”37.

W styczniu 1734 r. zmarł hetman Daniel Apostoł, a następczyni Piotra II ca-rowa Anna Iwanowa (1730–1740) zdecydowała, że władza na Ukrainie zostanie przekazana Zarządowi Urzędu Hetmańskiego — radzie składającej się z sześciu równych sobie członków — trzech Rosjan i trzech Ukraińców (złagodzonemu wa-riantowi Kolegium Małorosyjskiego). W pierwszej grupie Zarządu najważniejszą rolę odgrywał książę Szachowski, zaś „pierwsze” miejsce spośród desygnowanych tam Ukraińców zajął przedstawiciel Generalnej Starszyzny oboźny generalny Jakow Łyzohub. W odezwie skierowanej do starszyzny kozackiej, wojska i ludności ukraiń-skiej władczyni obiecała rządzić Ukrainą według porozumień zawartych jeszcze z Bohdanem Chmielnickim38. Jednocześnie Szachowski otrzymał niezmiernie waż-ne zadanie — z jednej strony miał wyjaśnić narodowi ukraińskiemu konieczność ustanowienia Zarządu, zaś z drugiej potajemnie miał „pobudzić” Ukraińców do jedności z Rosją, zapewniając Kozaków i ludność, iż nowy urząd został wprowadzo-ny jedynie tymczasowo, do czasu wyboru nowego hetmana. Tajne wytyczne dla Szachowskiego nie pozostawiały złudzeń — caratowi chodziło o całkowitą likwidację autonomii Ukrainy, a to można było osiągnąć jedynie poprzez zdyskredytowanie urzędu hetmańskiego. Pierwszym krokiem w tym kierunku było przekazanie „spraw ukraińskich” pod zarząd Senatu i carskiego ministra, który jednocześnie zarządzał nieposiadającą nigdy autonomii Ukrainą Słobodzką. Następowała powolna asymi-lacja Hetmańszczyzny. Ukraińcy wchodzący w skład Zarządu Urzędu Hetmańskiego i Sądu Generalnego byli zupełnie uzależnieni od decyzji Szachowskiego. Rosja, sto-sując wobec narodu ukraińskiego politykę obietnic, z powodzeniem realizowała swoje cele, z których najważniejszym była rusyfikacja Ukraińców. Nie szczędziła przy tym grosza wszystkim przedstawicielom starszyzny zgłaszającym wierność Petersburgowi. Wśród szeregowego kozactwa i ludu stosowana była prosta dema-gogiczna propaganda zmierzająca do narzucenia rosyjskiej formy rządów39.

W ramach tych działań pod koniec stycznia 1734 r. książę Szachowski za-bronił wyjeżdżać z Ukrainy do innych miast bez wydanych przez siebie paszportów. Carski rezydent czynił utrudnienia w kontaktach ludności ukraińskiej, m.in. ze Smoleńskiem, Polakami i mieszkańcami ziem ościennych. We wrześniu tegoż roku Senat wydał ukaz zabraniający powoływania na wójtów Kijowa kandydatów wy-branych przez tamtejszych mieszczan. Nad tym, by wyboru dokonano spośród

36 N. Jakowenko, op.cit., s. 504–505. Daniel Apostoł — podobnie jak poprzedni hetmani — należał do grona ludzi posiadających ogromne majątki ziemskie. W jego dobrach znajdowało się m.in. 9103 zagród chłopskich, zob.: О. П. Реєнт, I. А. Коляда, op. cit., s. 350. 37 А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…, s. 166. 38 ПСЗРИ, т. IX, СПб. 1830, но. 6539, 6540. 39 А. Яковлiв, Украïнсько-московськi договори…, s. 166 i nast.; O. I. Рiгельман, op.cit., s. 645 i nast.


„Wielkorusów”, czyli Rosjan, miał czuwać gubernator kijowski. Ponadto na dowód-ców w kilku pułkach kozackich mianowano Rosjan40. W grudniu 1738 r. ukazem ca-rowej zabroniono przywozu z terenów Rzeczypospolitej kalendarzy w języku polskim, gdyż w takowych znajdowały się informacje niekorzystnie przedstawiające imperium, tj. Rosję, a także Ukrainę. Wobec powyższego władze w obawie, aby te publikacje nie wywoływały niepotrzebnych „poruszeń w narodzie”, wprowadziły zakaz ich posia-dania na terenie całej Ukrainy (także Ukrainy Słobodzkiej) oraz nakazały ich konfi-skatę i spalenie. Wszyscy posiadający bądź ukrywający tego typu publikacje musieli liczyć się z surowymi restrykcjami41.

W marcu 1734 r. przebywające na emigracji wojsko zaporoskie, po otrzy-maniu uprzednich gwarancji ze strony carowej, rozpoczęło powrót na swoje dawne tereny. Jednakże władze rosyjskie wyznaczyły im zupełnie nowe miejsce na założe-nie kosza, tj. Nowej Siczy, znajdujące się na rzece Podpolna, zaledwie kilka kilome-trów od starej siedziby. Zaporożcom, którzy przeszli całkowicie pod protektorat Petersburga, oprócz rocznego subsydium w wysokości 20 000 rubli przeznaczonego na utrzymanie zasiedlonych przez siebie ziem, zwanych oficjalnie „Wolnością Woj-ska Zaporoskiego”, zapewniono zachowanie samorządu kozackiego. Od tej chwili jednostki kozackie znajdujące się oficjalnie na carskim żołdzie podporządkowano dowództwu wojsk rosyjskich stacjonujących na Ukrainie. Zgoda na powrót Zapo-rożców nie była przypadkowa, albowiem zbliżała się wojna z Turcją (1735–1739), a wystawione przez nich oddziały stanowiły cenne wsparcie dla armii carskiego feldmarszałka Burcharda Krzysztofa Münnicha — faktycznego zarządcy wszystkich ziem ukraińskich42.

Widoczne zmiany polityki rosyjskiej wobec Ukrainy nadeszły wraz z obję-ciem tronu przez carową Elżbietę Piotrowną (1741–1762), kiedy nastąpiło przywró-cenie urzędu hetmańskiego. Znaczny, jeśli nie całkowity, wpływ na tę decyzję miała „romantyczna przygoda i uczucia” władczyni do prostego Kozaka ukraińskiego Ale-ksieja Razumowskiego, z którym zawarła potajemny związek małżeński. W 1744 r. podczas wizyty carowej na Ukrainie starszyzna kozacka, duchowieństwo i szeregowi Kozacy wręczyli jej prośby o przywrócenie dawnych „praw i wolności”. Wieść o przy-byciu władczyni do Kijowa wywołała ożywienie w narodzie ukraińskim. W gronie starszyzny kozackiej zrodziły się nadzieje na realizację szeregu zamierzeń, wśród których na pierwszym miejscu było przywrócenie władzy hetmańskiej oraz odsu-nięcie Rosjan od urzędów i kierowania krajem. Dążono także do likwidacji ukazów carskich godzących w ukraińskie swobody ekonomiczne43. Jednak dopiero po trzech latach carowa podjęła decyzję, aby „w Małej Rosji hetmana według uprzednich praw i obyczajów uczynić (…) w ten sposób jak były obrany wcześniej hetman Sko-ropadśkyj”44. Na spełnienie obietnicy przyszło jednak poczekać do lutego 1750 r., gdy w Głuchowie na hetmana wybrano, co prawda „zaocznie”, Kyryłę Razumowś-kiego (Cyryla Razumowskiego), brata Aleksieja. Carowa odwołała rosyjskich urzęd-ników wchodzących w skład Zarządu Urzędu Hetmańskiego, Sądu Generalnego

40 Бумаги кабинета министров имрератрицы Анны Иоанновны…, s. 354–360. 41 Сборник постановлений и распоряжений по цензуре…, s. 8. 42 О. Субтельний, Мазепинцi…, s. 146; А. Скальковский, op. cit., s. 55–115; W. A. Serczyk, Ukraina w latach 1569–1795, [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, prace historyczne, 1971, z. 32, s. 272; О. Репан, Iржа на лезi: Лiвобережне козацтво i росiйсько-турецька вiйна 1735–1739 рокiв, Киïв 2009, s. 12–138. 43 Прошения сотников черниговского полка о козацких обидах, поданное имп. Елиза-вете в 1744 г., [w:] „Киевска Старина” (dalej: КС), 1894, т. XLV, 1894, Приложения, s. 3. 44 ПСЗРИ, т. XII, СПб. 1830, но. 9400. Wizyta władczyni wpłynęła m.in. na poprawę stanu dróg i mostów, zob.: Д. Бантыш-Каменский, История Малой России…, ч. III, s. 122–123.

16 Paweł Krokosz

oraz Komisji Ekonomii i Rachunków. Decyzje poprzednich władców zostały prze-kreślone, a Ukraina, przechodząc pod zarząd Kolegium Spraw Zagranicznych, odzy-skała status autonomiczny zagwarantowany jej przez Piotra I w latach 1708–1709. Hetmanowi podporządkowano także Kozaków zaporoskich. 45. Jak zauważył Z. Ko-hut, od połowy XVIII w., za sprawą uczuciowego związku Aleksieja Razumowskiego z carową, Ukraińcy zaczęli odgrywać istotną rolę w politycznym systemie imperium, zajmując miejsce w różnych ugrupowaniach dworskich46.

Pomimo przywrócenia funkcji hetmana sytuacja na Ukrainie nadal była napięta i groziła niekontrolowanym wybuchem. Wzrost potęgi Rosji na arenie eu-ropejskiej mocno zaniepokoił dwór francuski, który „skrytymi” działaniami dyplo-matycznymi związanymi ze „sprawami ukraińskimi” pragnął osłabić pozycję Pe-tersburga na starym kontynencie. Na początku lat 50. XVIII w. król Ludwik XV (1715–1774) w rozgrywce politycznej z carową Elżbietą Piotrowną postanowił wyko-rzystać aktywnego przedstawiciela „mazepińskiej” emigracji — generała Hryhora Orłyka, syna Pyłypa Orłyka, który nie porzucił nadziei na wolny powrót do ojczyzny. Ów zwolennik Mazepy zapewniał francuskich dyplomatów, iż prawdziwym autory-tetem i ostoją w walce o dawne „prawa i wolności” dla narodu ukraińskiego jest osoba hetmana, chociaż godność tę piastował aktualnie człowiek wyznaczony przez Petersburg. A w 1754 r. sytuacja na Ukrainie była równie napięta, jak w chwili „zdrady” Iwana Mazepy. Spowodowane było to faktem, iż na dawnych ziemiach wojska zaporoskiego osiedlały się tysiące Serbów i Mołdawian przesiedlonych tam przez władze rosyjskie47.

Linia polityki Petersburga wobec Hetmańszczyzny była niekonsekwentna i nie-kiedy pełna sprzeczności. W 1752 r. powtórzone zostało carskie postanowienie, aby nie „zapisywać” mieszkańców Ukrainy, bez względu na przynależność stanową, do tzw. chłopów (ludności niewolnej)48. Dwa lata później Senat niespodziewanie ska-sował granicę rosyjsko-ukraińską, zamknął urzędy celne i wprowadził ogólnorosyj-skie cła na ziemiach ukraińskich, niszcząc tym samym jedną z podstaw autonomii. Hetman protestował przeciwko tej decyzji, wskazując rządowi centralnemu, iż zła-mał postanowienia zawarte jeszcze za Bohdana Chmielnickiego. W istocie chodziło mu o utratę dochodów, jakie czerpał z pobieranych dotychczas opłat celnych. Caro-wa decyzji nie cofnęła, lecz jako zadośćuczynienie za poniesione „straty” przyznała Razumowskiemu coroczne subsydium pieniężne w wysokości 50 000 rubli49. Decy-zje władz centralnych spowodowały wzrost niezadowolenia na Ukrainie, które het-man próbował łagodzić. Efektem jego starań był wydany w 1756 r. przez Senat do-kument zakazujący rosyjskim generałom i pułkownikom osadzania w areszcie Ko-zaków bez zgody hetmana i Generalnej Kancelarii Wojskowej, gdyż ci podlegali jurysdykcji sądów ukraińskich i mogli być sądzeni tylko według obowiązującego tam prawa50. Wkrótce Razumowski wysłał do Senatu projekt zakładający zrównanie

45 ПСЗРИ, т. XVI, СПб. 1830, но. 9758, 9808. 46 З. Когут, Бiлорусь, Росiя та Украïна в XVI–XVIII столiттях: завдання для дослi-дникiв полiтичноï iсторiï, [w:] idem, Корiння iдентичности…, s. 22; idem, Украïнська елiта у XVIII столітті та iï iнтеґрація в росiйське дворянство, [w:] idem, Корiння iдентичности…, s. 57; А. Яковлiв, Кiнець автономiï Украïни, [w:] З-пiд булави — пiд корону: друга половина XVIII ст., упор. авт. передм. О. К. Струкевич, ред. кол. В. А. Смолiй, О. I. Гружiй, Р. П. Iванченко, О. В. Мишанич, Киïв 2002, s. 267. 47 I. Борщак, Слiдами гетьмана Розумовського у Францiï, Мюнхен 1957, s. 11–17. 48 ПСЗРИ, т. XIII, СПб. 1830, но. 9925. 49 ПСЗРИ, т. XIV, СПб. 1830, но. 10218, 10258; А. Яковлiв, Кiнець автономiï Украïни…, s. 268. 50 ПСЗРИ, т. XIV, но. 10554.


rang urzędników ukraińskich z odpowiednimi rangami rosyjskimi, według których hetman miał być pełnoprawnym generałem, generalny oboźny — generałem majo-rem lub brygadierem, pułkownik kozacki — pułkownikiem, towarzysz buńczukowy — majorem lub kapitanem51. Zabiegi te nie przyniosły spodziewanych rezultatów. Jeszcze w tym samym roku Ukraina na powrót znalazła się pod zwierzchnością Senatu, lecz przez kolejne lata rząd rosyjski nie podejmował żadnych kroków go-dzących w jej autonomię. W maju 1762 r. hetmanowi udało się jeszcze wywalczyć prawo do kontroli magistratu Kijowskiego (znajdującego się pod nadzorem Rosjan) i innych miast Ukrainy. Decyzja ta, podjęta przez cara Piotra III (1761–1762), miała istotny wpływ na poprawę finansów Hetmańszczyzny, gdyż uzyskiwane w Kijowie dochody stanowiły istotny element jej gospodarki52.

51 С. Павленко, Загибель Батурина 2 листопада 1708 р., Киïв 2008, s. 236; Ведомость о малороссийской генеральной старшине, полковниках, бунчуковых товарищах, полковой и сотенной старшине и других чинах и рядовых с указанием, какой чин за каким следует по малороссийскому обычаю, учинена в 1756 году, [w:] КС, 1883, т. VI, s. 382–385. 52 ПСЗРИ, т. XV, СПб. 1830, но. 11541.

18 Paweł Krokosz

Pawel Krokosz. A Russian „no” for the „rights and freedoms” of the Ukrainian people in the 18th century (1)

This article is devoted to the policy of the tsarist authorities against the Ukrainian territories which were part of the Russian Empire in the 18th century. During the Great Northern War (1700–1721), Hetman Ivan Mazepa attempted to create a Ukra-inian state that was independent from Russia. His activities ended in failure. In the following years, the Russian government allowed the Cossack Hetman state to op-erate to a very limited degree under its total control. In 1764, Empress Catherine II removed the last Hetman, Cyril Razumovsky, from his post. Soon there was also a complete elimination of the existing autonomy of Ukraine, which under the new rules was incorporated into the Russian state. The Ukrainian population was also then deprived of the special „rights and freedoms” which had once been guaranteed by the Russian rulers.

13/2013 HISTORIA 19

Юрій Демешко

Кіровоградський національний технічний університет, Кіровоград

Участь купецького стану в діяльності митниць Новоросійського краю

в дореформенний період

Постановка проблеми в загальному вигляді та її зв’язок із важли-вими науковими чи практичними завданнями

Розширення кордонів Російської імперії до Чорного моря за рахунок завоювання земель в Османської імперії в ряді воєн, сприяло розвитку ми-тної справи в Причорноморському регіоні. Передусім це відбивалось в їхній діяльності, після перенесення вже існуючих митниць далі на південь та створення нових митних застав. Так, були внесені ряд змін до митного ста-туту, посилено вимоги до робітників митниць, а також розширені штати. Вагоміше значення при митницях почали відігравати представники від ку-пецтва, яких обирали на ряд провідних посад у подібних структурах. Стан розробленості теми в науці

Історія митниць Новоросійського краю в дореформенний період була предметом вивчення ряду відомих вітчизняних дослідників, як складова частина більш загальних історичних проблем. Питання стосовно митних органів та митної справи в цілому в українських губерніях у дореформенний період досліджували В. М. Орлик1, О. В. Морозов2, К. М. Колесников, Г. М. Виноградов3 та ряд інших науковців. Але в їхніх працях питання стосовно участі саме купецтва на митній службі або не розглядалося взагалі, або ж до-

1 Орлик В. М. Податкова політика Російської імперії в Україні в дореформений період / В. М. Орлик. – Кіровоград: Імекс – ЛТД, 2007. – С. 169. 2 Морозов О. В. Митна система Російської імперії в українських губерніях XVIII – по-чаток ХХ ст.: монографія/ О. В. Морозов – Дніпропетровськ: АМСУ, 2011. – С. 60. 3 Історія митної справи в Україні / К. М. Колесников, О. В. Морозов, Г. М. Виноградов та ін.; За ред. П. В. Пашка, В. В. Ченцова. – К.: Знання, 2006. – С. 351.

20 Юрій Демешко

сить фрагментарно. Єдиною дослідницею, яка займалася проблемами участі купецтва на митній службі в Новоросійському краї у своїх статтях була Ю. І. Головко4,5. Але у своїх дослідженнях стосовно цього питання, науковець при-ділила увагу лише останній чверті ХVIII ст. — епосі зародження митниць у Но-воросійському краї, не прослідкувавши при цьому проблему стосовно XIX ст. Таким чином, участь купецтва в діяльності митного режиму Новоросійського краю стосовно кінця XVIII ст. досліджувалась лише одним науковцем, а сто-совно ХІХ ст. подібні дослідження взагалі практично відсутні, через що ок-реслене питання потребує більш детального вивчення. Формулювання цілей статті

Об’єктом дослідження є купецтво Новоросійського краю, а предметом — діяльність купецтва на посадах при митницях Новоросії. Мета статті по-лягає в розкритті ролі займаних купцями посад при митницях, їхніх функцій та значення в діяльності митного режиму регіону. Виходячи з цього, ставимо такі завдання: прослідкувати процес призначення купецтва на посади при митницях, розкрити значення цих посад, зазначити роль купецтва на займа-них посадах та поширеність явища обрання купців на посади при митницях Новоросійського краю. Виклад основного матеріалу дослідження

Митна мережа на території Новоросійського краю почала створю-ватися після ліквідації Запорозької Січі у 1775 року та розширення кордонів Російської імперії на південь. Її завданнями були: стягнення мит з товарів, які перевозилися через кордон, контроль руху населення через імперський кордон, нагляд за порядком на кордоні. Торговельно-митну політику з кінця XVIII до кінця XIX ст. визначав мотив збереження платіжного балансу та підтримки курсу грошей. Також важливу роль в її організації, особливо на межі століть відігравала боротьба між двома державно-господарськими мотивами: фіскальним — отриманням прибутку від митних зборів та гро-шово-політичним — намагання впливати на платіжний баланс на користь держави, що викликало заборонні заходи та дії, які суперечили фіскальному мотиву6.

У 1754 році на кяхтинській митниці, яка знаходилася на кордоні з Ки-таєм, від московського купецтва на посаду цолнера, тобто наглядача, через головний магістрат була направлена для служби виборна особа. У допомогу цолнерам, на місце інспекторів і штемпель-магістрів також від купецтва направлялися особи, які орієнтувалися в цінах та якості російських та китай-ських товарів. Згодом практика в обранні на вказані посади купців пошири-

4 Головко Ю. І. Купецтво на митній службі на півдні Україні (остання чверть ХVІІІ – початок ХІХ ст.) // Волинські історичні записки: збірник наукових праць – Житомир: Полісся, 2009. – т. 2. – С. 18. 5 Головко Ю. І. Кадрова політика на митних установах Південної України в останній чверті XVIII – першому двадцятиріччі ХІХ ст. // Наукові праці історичного факультету ЗДУ. – Запоріжжя: Просвіта, 2005. – вип. 19. – С. 69. 6 Морозов О. В. Митна система Російської імперії в українських губерніях XVIII – початок ХХ ст.: монографія / О. В. Морозов. – Дніпропетровськ: АМСУ, 2011. – С. 60.

Участь купецького стану в діяльності митниць Новоросійського краю … 21

лася й на інші прикордонні митниці, у тому числі причорноморські7. Цього ж року внутрішні митні збори були остаточно ліквідовані згідно з єлизаве-тинським царським указом від 20 грудня 1753 року8. У той же час зовнішні митні збори залишалися, а основними серед них були: 1) вивізні, що стя-гуються при вивезенні товарів з країни, 2) транзитні — з товарів, що тільки провозяться через країну і 3) ввізні — при ввезенні товарів з-за кордону. На думку Т. Мінаєвої, уряд Єлизавети Петрівни прагнув за допомогою передання відкупної системи в руки купецтва зробити їхні дії більш відповідальними щодо організації збору мит, ніж це робили державні службовці, а також поді-бний хід мав ліквідувати утиски, які викликали масове невдоволення серед купців щодо їхньої участі в податковій та митній системах країни. У свою чер-гу відкупна система за сприяння купців мала сприяти зростанню державного прибутку, зменшенню контрабанди та вдосконаленню організації митної справи9.

Вихідці від купецького стану на митній службі доволі часто займали провідні посади. Існували рекомендації стосовно залучення на службу пред-ставників збіднілого купецтва, про що зазначалося, наприклад, у другій статті інструкції, виданої новоросійським губернатором М. В. Муромцевим у липні 1776 р. директору Новомиргородської митниці. До формулярних списків осо-бового складу митниць Південної України особи від купецького стану вноси-лись від початку формування причорноморської митної мережі. Так, генерал-губернатор Г. О. Потьомкін отримав пропозиції від помічника митного обер-директора І. Федуркіна стосовно призначення на посади цолнера та митного інспектора купців Захара Осетрова та Івана Куханова10.

Важливим явищем в існуванні митної системи була традиція митних відкупів. У 1758 році митне управління на сухопутному західному кордоні уряд постановив надати на відкуп на п’ять, а потім на десять років купцям А. Шемякіну і Г. Яковлєву та їхнім 13 товаришам, більшість із яких були пер-шогільдійними купцями в різних регіонах країни, строком на 3 роки. У кож-ному регіоні призначалось основне місто, куди мали надходити зібрані кош-ти. Для Малоросії було обрано місто Київ11. Мито не знімалося з товарів, які йшли за кордон на потреби російської армії, яка в цей час вела тривалі війсь-кові бойові дії з Османською Портою за володіння Північним Причорно-мор’ям, з товарів, які йшли в Нову Сербію, яка активно колонізувалась у цей час та заселялась іноземцями, а також з товарів, які були в оборотній торгівлі із Запоріжжям. Можливою причиною було небажання царського уряду на да-ний момент нагнітати стосунки із запорізьким козацтвом, зважаючи на веде-

7 О назначении чиновников и канцелярских служителей в пограничную китайскую таможню: Сенатский, 23 августа 1754 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т 14. – № 10281. – С. 200. 8 Об уничтожении внутренних таможенных и мелочных сборов: Именный, 20 дека-бря 1753 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 13. – № 10164. – С. 947. 9 Минаева Т. С. Отношение купечества к таможенному откупу в XVIII в. (На примере Н. Т. Шемякина) // Торговля, купечество и таможенное дело в России в XVI–XIX вв.: сб. материалов Второй междунар. науч. конф. (Курск, 2009 г.) / сост. А. И. Раздорский. – Курск, 2009. – С. 139. 10 Головко Ю. І. Купецтво на митній службі на півдні Україні (остання чверть ХVІІІ – початок ХІХ ст.) // Волинські історичні записки: збірник наукових праць. – Житомир: Полісся, 2009. – т. 2. – С. 18. 11 Об отдаче на откуп таможенных внутренних и портовых сборов Темерниковской компании Директору Шемякину и его товарищам: Сенатский, 15 мая 1858 г. // ПСЗ. – Собр. 2. – т. 15. – № 10837. – С. 204.


ння російсько-турецьких воєн у регіоні в окреслений період і на участь козац-тва у війні на стороні Російської імперії12.

У 1763 році в Санкт-Петербурзі була сформована Головна над митни-ми зборами Канцелярія, наглядачем в якій був купець, обраний купецтвом міста13. За розпорядженням Сенату з 1764 року митні збори мали залишатись на казенному утриманні. Слідкували за цим «надійні» штаб-офіцери. При кожному з них знаходилися два російські купці, які діяли незалежно один від одного. Ці купці обирались із достойних та надійних людей магістратами. Скільки купців, від якого міста мали обиратися потрібно було вирішено го-ловним магістратом відповідно до ситуації. При кожній митниці повинні були наявні наглядачі, які слідкували за митними зборами. Один наглядач оби-рався сенатом із штаб-офіцерів, а інший — за вибором купецтва. Робилося це з метою наявності інформації серед купецтва та штаб-офіцерів про збори та податі не лише місцевої, а й усіх інших митниць, дані про які були в головних наглядачів. Оплата наглядачам бралася із митних надходжень. За роботу також можна було отримати додаткову грошову винагороду14.

На південноукраїнських прикордонних територіях на 1776 рік осно-вними митницями вважались такі: Микитинська, Таганрозька та Миргород-ська. У Микитинській із 14 персон особового складу 7 — були із купецького стану. За роботу митниць відповідали губернатори, але фактично цю роль на себе брали обер-директори. Директорів призначав генерал-губернатор Г. О. Потьомкін, а всіх інших працівників губернатори та обер-директори. Обер-директори збирали відомості про діяльність митниць та направляли їх гу-бернаторам та генерал-губернатору, де розкривали дані про збирання мит, видатки, прибутки і т. п.15. У 1779 році Микитинську митницю перевели до Херсона разом із більшою часткою особового складу16. У 1792 році портову митницю з Херсона було переведено до Очакова17. Пов’язано це було з кра-щим географічним розташуванням міста.

Значні зміни в митній сфері причорноморського регіону відбулися після приєднання Кримського півострова до Російської імперії в результаті її перемоги в черговій російсько-турецькій війні 1768–1774 років. У 1783 р. почався процес переведення ряду митних установ, які втратили свою необхі-дність і опинились далеко від лінії нового кордону — Кизикерменської, Оле-ксандрівської та Нікопольської. До новостворених кримських митних установ мали бути переведені й митні службовці з вищезазначених митниць, але че-рез погану впорядкованість системи управління на новозавойованих землях

12 Там само, с. 205. 13 О смотрении Надзирателю Главной над таможенными сборами Канцелярии как за Кассиром, так и за таможенными служителями и делами, и о даче ему ин-струкции: Высочайше утвержденный доклад Действительнаго Тайнаго Советника Графа Миниха, 15 июня 1772 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 19. – № 13821. – С. 524. 14 О бытии таможням в казенном содержании и об определении надзирателей для присмотра за сборщиками или откупщиками: Высочайшая резолюция по докладе Сената, 24 октября 1763 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 16. – № 11955. – С. 406. 15 Головко Ю. І. Микитинська прикордонна митниця (1776–1778) // Наукові записки: збірник праць молодих вчених та аспірантів. – т. 6. – К., 2001. – С. 220. 16 Морозов О. В. Митна система Російської імперії в українських губерніях XVIII – початок ХХ ст.: монографія / О. В. Морозов. – Дніпропетровськ: АМСУ, 2011. – С. 208. 17 Указы о переводе из Херсона в Очаков портовой таможни и рапорт в Екатерино-славскую Казенную палату о том же // Державний архів Миколаївської області (да-лі – ДАМО), ф. 414, о. 1, с.1, арк. 3.


цей процес затягнувся, а ряд митних службовців залишилися на тривалий час без роботи18.

У 1797 році було відновлено Комерц-колегію в тому виді, у якому вона існувала до свого скасування у 1775 році. Митні установи знову потрапили під її контроль. У час відсутності даного органу, контролем за діяльністю митниць займались місцеві генерал-губернатори. Казенні палати, утверджені в ряді ро-сійських регіонів у 1775 році на чолі з віце-губернаторами стали реальністю для Південної України протягом 1782–1783 років. Саме вони виконували пев-ні функції Комерц-колегії в означений період, контролюючи торгівлю й по-даткову сферу. У 1781 році при казенних палатах була створена ІІ-а експедиція з митної справи, яка займалась контролем діяльності митниць регіону на чолі з радником. Його основним обов’язком був контроль роботи митниць. Після відновлення Комерц-колегії, митні експедиції при казенних палатах були лі-квідовані, хоча вже у 1800 році була створена ІV-а експедиція. Основною ме-тою її діяльності було: призначення службовців на роботу в митницях, збір даних про роботу митниць, розгляд справ стосовно конфіскованих товарів. До її складу входив радник, асесор та два купці19.

Для нагляду за товарами, які перевозились через митниці, обирались наглядачі від купецтва з метою боротьби з контрабандою20. Крім того, 1797 року уряд посилив митний контроль і ввів при митницях ряду губерній посаду митних інспекторів, діяльність яких контролювала Комерц-колегія. До списку увійшли і 3 малоросійські губернії: Подільська, Волинська та Но-воросійська21. Через рік вийшов указ, де ще детальніше описувались функції та роль робітників митниць, у тому числі й директорів та цолнерів, більшість з яких були представниками купецького стану. Директори та цолнери мали бути присутніми при перевезенні товарів через митницю на своєму робочому місці. При цьому, у разі відсутності директора в цей час, провідне місце в про-цесі віддавалось саме цолнеру, тобто митному наглядачеві. Важливу роль відігравав і пакгаузний інспектор, який записував товари в реєстр з їх ха-рактеристикою, зазначенням ціни та номеру, по якому вони проходили по зазначеній митниці22. Далі йшов детальний перегляд товарів. Інспектор наг-лядав, щоб товари відповідали кількості та якості, зазначеній у документах на перевезення, вагмейстер за їхньою правильною вагою, штемпельмейстер за правильним клеймом на товарах, екер за відповідністю якості та кількості на-поїв, якщо такі перевозились. Директор та цолнер своїми підписами підтвер-джували правильність проходження процедури та її успішність, а далі вира-

18 Головко Ю. І. Олександрівська прикордонна митниця (1776–1784) // Історія торгівлі, мита та податків: зб. наук. праць. – Дніпропетровськ, 2010. – № 1 (1). – С. 137. 19 Морозов О. В. Митна система Російської імперії в українських губерніях XVIII – по-чаток ХХ ст.: монографія / О. В. Морозов. – Дніпропетровськ: АМСУ, 2011. – С. 212. 20 О возобновлении свидетельства и осмотра иностранных товаров выбранными из купечества, под наблюдением Начальствующих Губерниями: Именный, данный Се-нату, 12 сентября 1797 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 24. – № 18139. – С. 735. 21 Об определении Таможенных Инспекторов в Губерниях: Выборгской, Эстляндской, Лифляндской, Курляндской, Литовской, Подольской, Волынской и Новороссийской: Именный, данный Сенату, 6 марта 1797 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 24. – № 17871. – С. 511. 22 Инструкция из Государственной Коммерц-Коллегии, учрежденным в Новгород-ской, Выборгской, Литовской, Волынской, Подольской и Новороссийской Губерниях пограничным Таможням и заставам: 31 декабря 1798 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 25. – № 18807. – С. 507.


ховували суму перевізного мита із зазначеного товару, яку приймав та запи-сував касир. Опісля директор та цолнер передавали ярлик на дозвіл провозу товару пакгаузному інспектору, а далі господар товару отримував право на йо-го ввіз чи вивіз23.

При здобутті посад та чинів службовці митниць користувалися загаль-ними правилами. Для вступу на митну службу необхідно було надати подання до митного «присутствія» або до митного керівництва. Ймовірно, інформація про наявність вакансії при митниці була доступною широкому загалу, оскіль-ки заяви подавали не лише професійні службовці, але й звичайні люди, які до цього могли подібну посаду не займати. Досвід роботи на митниці для слу-жителів нижчого рівня не був обов’язковим. Митних чиновників могли при-значати обер-директори, митні інспектори, губернатори, генерал-губернатор, Комерц-колегія. Система призначення та звільнення митних службовців у пер-шій половині ХІХ ст. була практично беззмінною: директор Департаменту зовнішньої торгівлі та міністр фінансів надавали подання стосовно призна-чення начальника митного округу; за поданням директора Департаменту зовнішньої торгівлі після затвердження міністром фінансів призначалося ке-рівництво митних установ першого та другого класів; решта митних чинов-ників призначалася з подання начальника митного округу й затвердження директором Департаменту зовнішньої торгівлі; канцелярських служителів і до-глядачів призначали митні установи, повідомляючи про це Департамент зо-внішньої торгівлі24. З 1820 року наглядачів, або ж цолнерів, могли призна-чати на митницях, без дозволу чи направлення «з-зовні»25. Досить важливе значення у даний період часу виконувала у сфері торгівлі та митної справи Комерц-колегія. На 1800 рік головні питання, якими займалася Комерц-колегія, були: 1) стан зовнішньої торгівлі; 2) стан внутрішньої торгівлі; 3) торгове внутрішнє та зовнішнє судноплавство; 4) відомство митниць з іно-земною купецькою розправою та судовою частиною. Частина членів Комерц-колегії обиралася серед купецтва, хоча уже у звітах за 1801 рік зазначалось, що участь купецтва в ній залишається під сумнівом, адже робота при Комерц-колегії забирає в купців занадто багато часу. Через це вони мало часу витра-чають на свій основний рід діяльності, що негативно відображається на сфері торгівлі26.

Для розвитку причорноморської митної справи помітну роль відігра-вала Миколаївська митна застава, яка була створена в листопаді 1793 року. Для росту і розвитку міста та застави, у тому числі купецтву та ремісництву, було надано ряд пільг, як звільнення від усіх грошових повинностей на три роки, але це не сприяло їхньому переїзду до міста, адже пільги вони могли отримувати, навіть проживаючи в інших містах і регіонах. Це мало негативне відображення як на розвитку міста Миколаєва, так і ролі його митниці в еко-

23 Там само, с. 508. 24 Головко Ю. І. Кадрова політика на митних установах Південної України в останній чверті XVIII – першому двадцятиріччі ХІХ ст. // Наукові праці історичного факультету ЗДУ. – Запоріжжя: Просвіта, 2005. – Вип. 19. – С. 69. 25 По представлению в Департаменте внешней торговли с испрашиванием разре-шения на счет определения досмотрщиков в таможни // Державний архів Одеської області (далі — ДАОО), ф. 40, о. 1, с. 67-а, арк. 2. 26 О дозволении выпускать в чужие краи пшеницу, со взиманием пошлин по 30 копе-ек с четверти: Высочайше утвержденное постановление Министра Коммерции Князя Гагарина, Генерал-Прокурора Обольяновича и Коммерческаго Собрания, 13 сентября 1800 г. // ПСЗ. – Собр. 1. – т. 26. – № 19554. – С. 292.


номіці причорноморського регіону на початкових етапах свого функціону-вання27. Незважаючи на більш вагоме економічне значення Одеси в регіоні, і ми-тниці в тому числі, миколаївська портова митниця все ж залишилася в дії і че-рез неї проходили митні операції28.

Важливу участь брало купецтво у функціонуванні одеської митниці, яка мала надважливе значення в економічному розвитку, як південно-захі-дної частини імперії, так і всієї держави в цілому. Сама одеська митниця була заснована 27 травня 1794 року згідно з указом імператриці Катерини ІІ. По-яснювалося це тим, що «бажаючи поширити торгівлю російську на Чорне море і поважаючи вигідне положення Хаджибея (Одеси) і пов’язаний з цим великий пожиток, визнали ми за потрібне влаштувати там воєнну гавань разом з портом для купецьких суден… Влаштування в цьому місці митниці та карантину вважаємо дуже потрібним»29. Через два місяці після видання указу, було затверджено штати митниці з 11 осіб, у тому числі й представників від купецького стану на чолі з прем’єр-майором Кир’яковим. Для цієї митниці та для більшості інших митниць по Російській імперії в першій половині ХІХ ст. характерним був колегіальний тип управління, коли всі накази по кожній митниці затверджувалися трьома основними представниками цієї митниці, як то директором, помічником директора та цолнером — митним доглядачем. Часто на початкових етапах розвитку митниць при них у нагля-дачі ставилися збіднілі представники місцевого купецтва від магістратів за бажанням власне цих купців. У разі відсутності бажаючих, магістрат сам по-винен був призначити осіб у наглядачі30. У 1844 році в Одесі було призначено ряд осіб на державні посади для присутності при перевірці товарів митницею і чиновника для ведення підрахунків. Найчастіше подібні пости займали особи з купецтва31.

Імператор Олександр І у 1811 році затвердив указ, який призвів до змін у структурі управління митницями з метою удосконалення їхньої діяль-ності. Митною справою керувало Міністерство фінансів, здійснюючи цей на-гляд і керівництво через Департамент митних зборів. У підпорядкуванні Де-партаменту знаходились 11 митних округів, які займались спрямуванням діяльності власне митниць та митних застав або постів. Штат митниць було збільшено, у тому числі й одеської до 59 осіб. Кількість представників від купецтва в митниці зросла у зв’язку з цим не лише якісно, а й кількісно. Була створена нова мережа митниць, передусім на чорноморському узбережжі — в Овідіополі, Очакові та Херсоні32. Згодом митна застава в Херсоні була лікві-

27 Ковальський В. К. Становлення та розвиток митної справи на Півдні України з давніх часів до 1917 року (на матеріалах Миколаївської митниці): дис. ...канд. юрид. наук. / Одеська національна юридична академія. – О., 2004. – С. 85. 28 Циркуляры, предписания Департамента таможенных сборов, Министра финан-сов и переписка с Начальником Одесского таможенного округа и Херсонской ка-зенной палатой о порядке выдачи денежных кредитов, сборе пошлин, составления расписания расходов и др. // ДАМО, ф. 266, о. 1, с. 70, арк. 3. 29 Деркач Л. В. Українська митниця: вчора, сьогодні, завтра. – [2-е вид., доп.]. / Л. В. Деркач. – К., 2000. – С. 18. 30 Инструкция из главной над таможенними сборами канцелярии пограничным та-можням: 13 августа 1764 г. // ПСЗ. – Собр.1. – т.16. – №12225. – С. 884. 31 О штатах Одесской Врачебной Управы и Канцелярий тамошней Городской Думы, Городоваго Магистрата, сиротскаго Суда и Строительнаго Комитета: Высочай-ше утвержденное мнение Государственнаго Совета, 25 октября 1844 г. // ПСЗ. – Собр. 2. – т. 19. – Ч. 1. – № 18359. – С. 697. 32 Деркач Л. В. Українська митниця: вчора, сьогодні, завтра. – С. 19.


дована, а її функції перейняла на себе Очаківська33. У 1862 році при мико-лаївському та херсонському портах були відкриті митниці, які підняли рівень митної справи в містах. У той же час митниця в Очакові функціонувати пере-стала. Ряд посад у цих митницях займали особи із купецького стану34. Через рік були скасовані митні застави в Акмечеті та Севастополі і створено мит-ницю 1-го класу 2-го розряду в Севастополі35. Як і раніше одним із головних завдань для митниць була боротьба з контрабандою. Службовці, які робили помітний вклад, відзначились грошовими винагородами та всякого роду по-дяками від верхівки36.

Митний статут 1857 року ввів нову систему митних установ, які в зале-жності від обсягів операцій поділялись на 3 класи митниць: великі (перший клас) — Одеська, Феодосійська, Керченська та ін.; середні (другий клас) — Євпаторійська та ін.; малі (третій клас) — Миколаївська, Маріупольська, Хер-сонська та ін. Статут також встановлював особливі вимоги до чиновників митниць. Начальниками митних округів, керівниками та членами митниць не могли призначатись люди, котрі не служили до цього в митній сфері. По-силено було вимоги також до освіченості службовців та їхньої політичної на-дійності. За віддану службу, робітники митниць могли нагороджуватись ме-далями та відзнаками, як військові37. Висновки

Таким чином, участь купецтва в діяльності митниць Російської імперії в цілому та Новоросійського краю, зокрема, мала помітне значення, що позитивно відображалось на функціонуванні митної системи та ефективної діяльності економічних важелів. Представники від купецького стану займали переважаючу кількість посад при митницях, починаючи від головних та найвагоміших посад, як то директор, помічник директора та цолнер, тобто митний доглядач, закінчуючи рядовими. Купці займали посади як у про-відних митницях Новоросійського краю, одеській, очаківській, херсонській, миколаївській, так і в рядових митних пунктах. Належність купця до певної купецької гільдії та певного чину чи рангу визначала, яке місце та на якій митниці або митній заставі може зайняти подібна особа. Купецтво у свою чергу звертало основну увагу, частіше за все, на економічну доцільність перебування на митній службі, тобто матеріальну складову, а також роки вислуги, які могли в майбутньому сприяти переходу на вищий ранг та вищу посаду. Причини цього полягали в тому факті, що купецтво не охоче йшло працювати на пости, на яких вони могли отримати матеріальні статки нижчі, ніж у своїй рідній галузі — торгівлі. Після відкриття при одеському порту, порто-франко, значна частина купецтва прагнула потрапити саме в Одесу,

33 Об уничтожении Херсонской и Тираспольской Застав и об организации новых та-моженных постов // ДАОО, ф. 40, о. 1, с. 47, арк. 17. 34 Об открытии Николаевскаго и Херсонскаго портов, учреждении в сих портах та-можень, и упразднении Очаковской таможенной заставы: Высочайше утвержде-нное мнение Государственнаго Совета, 10 апреля 1862 г. // ПСЗ. – Собр. 2. – т. 37. – Ч. 1. – № 38146. – С. 308. 35 Циркуляры таможенного ведомства // Державний архів Херсонської області (далі – ДАХО), ф. 7, о. 1, с. 19, арк. 95. 36 Циркуляры таможенного ведомства об организации работы таможни // ДАХО, ф. 7, о. 1, с. 13, арк. 11. 37 Бойко В. М., Багрій-Шахматов Л. В., Попов Г. В. Історія митної справи / В. М. Бой-ко, Л. В. Багрій-Шахматов, Г. В. Попов. – К., 2002. – C. 33.


особливо з плином часу, коли місцеві митники почали масово збагачуватись, отримуючи додаткові кошти від осіб, які прагнули обійти митні норми та правила. Тим не менш, були й такі купці, які працювали не стільки на своє благо, скільки на благо держави, але таких була меншість. Новоросійські митниці, які пропускали через свої пости майже весь товарообіг з Чорного та Середземного морів, активно розвивались. Купецтво, контролюючи процес ввозу та вивозу товарів, активно сприяло не лише власному збагаченню, а й економічному росту краю, що показували дані спеціальних комісій, які при-їздили з перевірками із Санкт-Петербурга. Завдяки цьому купці й утримува-лись на своїх посадах при митних установах, продовжуючи бути важливою складовою органу, який контролював економічний розвиток Новоросійського регіону.

Yuriy Demeshko. The participation of the merchant estate in customs activity of the Novorossiysk region in the pre-reform period

The merchants of the Novorossiysk region in the pre-reform period occupied an important place in the activity of customs in the region, holding leading positions such as director, assistant director, and supervisor, in addition to several other less significant ones. Over time, the amount of representatives from the merchant estate in such positions grew. This fact can be considered as the result of their use-ful activity in the workplace, which helped bring into the imperial administration new representatives from this estate. Merchants were distinguished by a significant contribution to the economic improvement of the region, which was marked by their activity not only in the spheres of trade and industry, with which they had always been primarily associated, but also in the customs service.

13/2013 HISTORIA 29

Наталя Пасічник

Кіровоградський державний педагогічний університет, Кіровоград

До питання становлення фінансової науки в університетах українських губерній

Російської імперії в ХІХ — на початку ХХ століття

Постановка проблеми у загальному вигляді та її зв’язок із важливими науковими чи практичними завданнями

Економічна історія українських губерній Російської імперії ХІХ ст. характеризувалася кризою натурального та дрібнотоварного феодально-крі-посницького господарства і розвитком товарно-грошових ринкових відносин. Зміна соціально-економічних умов господарювання зумовила нові вимоги до фінансової системи держави, правового регулювання фінансової діяльності, органів державного управління фінансами, які, зі свого боку, для здійснення нових функцій потребували висококваліфікованих кадрів у сфері державних, корпоративних і муніципальних фінансів. Проте, не лише об’єктивні умови зародження і розвитку ринкових соціально-економічних відносин сприяли становленню фінансової науки, а й теоретичні концепції науковців і практи-ків фінансової діяльності. В українських університетах протягом ХІХ — по-чатку ХХ ст. працювало багато видатних вчених економічного та правового напрямів, наукові розробки яких сприяли становленню національної фінан-сової думки, формуванню фінансів як самостійної сфери наукових дослід-жень із власним предметом і методом регулювання. Тому актуальним є ана-ліз наукових витоків становлення і розвитку фінансової науки на теренах України на основі принципів об’єктивності та історизму. Стан розробленості теми в науці

Першими дослідниками розвитку фінансової науки в Російській імперії в ХІХ ст. були теоретики і практики фінансової і фінансово-правової думки того часу: М. Мордвинов, М. Сперанський, М. Орлов, М. Тургенєв, І. Горлов, Ф.

30 Наталя Пасічник

Мільгаузен, В. Лебедєв, І. Янжул, С. Іловайський, С. Вітте, М. Бунге, І. Озеров, М. Рейтерн та інші. У запропонованому списку видатних представників фінансової науки прізвища українських і російських науковців і практиків фінансової справи подано разом, оскільки в цей час розвиток української фінансової думки здійснювався у загальноцивілізаційному напрямку світової та західноєвропейської економічної та фінансової думки.

Вагомі дослідження наукового доробку українських вчених — вик-ладачів університетів Наддніпрянської України, осмислення їх наукової спа-дщини з позицій нової методології, вільної від марксистської ідеології, зро-били українські науковці В. Андрущенко1, Л. Безгубенко2, О. Василик3, С. Злупко4, Л. Горкіна5, П. Леоненко, В. Небрат6, В. Орлик7, С. Юрій8 та ін.

Джерела становлення та здобутки української фінансової думки діста-ли висвітлення в публікаціях С. Злупка, який наголошував на українському пріоритеті у багатьох напрямах наукових досліджень і довів, що українські вчені створили теорії та наукові школи світового рівня9.

Розвиток фінансової науки в дослідженнях українських економістів другої половини ХІХ – початку ХХ ст. досліджувала В. Небрат10. Зокрема, нею вперше запроваджено в науковий обіг і аргументовано положення про фор-мування у другій половині ХІХ — на початку ХХ ст. української наукової шко-ли фінансів11.

Науковці визначають різні підходи щодо предметних витоків фінан-сової науки. Фінанси, як наука про кращий устрій урядового господарства або кращий спосіб задоволення державних потреб матеріальними ціннос-тями розглядалася як частина політичної економії12. І. Янжул підкреслював «камеральне минуле» фінансової науки13 і внесок економічної школи мер-кантилізму, представники якої започаткували науковість фінансів. У суча-

1 Андрущенко В. Л. Орієнтири вітчизняної фінансової думки // Фінанси України. – 2000. – № 4. – С. 3–11. 2 Безгубенко Л. М. Фінансова наука і практика періоду трансформацій // Фінанси Ук-раїни. – 2000. – № 4. – С. 12–16. 3 Василик О. Д. Фінансова наука // Фінанси України. – 2001. – № 1. – С. 3–10. 4 Злупко С. Українська економічна думка.Постаті і теорії / С. Злупко. – Львів: "Євросвіт", 2004. – 543 с. 5 Горкіна Л. П. Наука і управління: феномен М. Х. Бунге / М. Бунге: сучасний дискурс. Монографія. Серія «Славетні постаті» / за ред. В.Д. Базилевича. – К.: Знання, 2005. – С. 70–81. 6 Небрат В. В. Українська фінансова думка другої половини ХІХ – початку ХХ століть / В. В. Небрат. – К.: Ін-т екон. та прогнозув. НАНУ, 2007. – 224 с. 7 Орлик В. М. Податкова політика Російської імперії в Україні в дореформений період: Монографія / В.М.Орлик. – Кіровоград: Імекс-ЛТД, 2007. – 631 с. 8 Фінанси: підручник / За ред. С. І. Юрія, В. М. Федосова. – К.: Знання, 2008. – 611 с. 9 Злупко С. М. Внесок українських економістів у розвиток теорії грошей, грошового обігу фінансів / С.М. Злупко // Фінанси України. – 2001. – № 8. – С. 31–49. 10 Небрат В В. Розвиток фінансової науки в дослідженнях українських економістів другої половини ХІХ – початку ХХ ст.: автореф. дис. на здобуття наук. ступеня канд. ек. наук: спец.: 08.01.04 – економічна історія та історія економічної думки / Небрат В. В. – К., 2006. – 20 с. 11 Небрат В. В. Українська фінансова думка другої половини ХІХ – початку ХХ століть / В. В. Небрат. – К. : Ін-т екон. та прогнозув., 2007.– С. 151–207. 12 Рау К. Г. Основные начала финансовой науки: Том 1/ К. Г. Рау. – М.: Книга по требованию, 2012. – 322 с. 13 Янжул И. И. Основные начала финансовой науки : Учение о государственных доход-ах / И. И. Янжул. – М. : Статут, 2002. – 555 с.

До питання становлення фінансової науки в університетах … 31

сній економічній літературі ґенеза фінансової науки в Україні розглядається вітчизняними вченими (В. Андрущенко, Л. Безгубенко, О. Василик, П. Ле-оненко, В. Небрат, С. Юрій та ін.) переважно як частина економічної науки. Нам імпонує точка зору В. М. Пушкарьової, яка обґрунтовує міждисциплі-нарний характер фінансової науки і виділяє в фінансах теоретичні основи, які базуються на політичній економії, фінансовому праві, політичних тео-ріях, та прикладні, що охоплюють фінансову статистику і фінансову істо-рію14.

Метою статті є дослідження становлення фінансової науки в універ-ситетах Наддніпрянської України й визначення взаємозв’язку її економічної та правової складових. Виклад основного матеріалу дослідження

Протягом ХІХ ст. Система вищої освіти в українських університетах Російської імперії неодноразово трансформувалася. Основні етапи її розвитку пов’язані з прийняттям загальноуніверситетських Статутів (1804, 1835, 1863, 1884 рр.), які були головними нормативними документами, що регламентували діяльність Харківського університету (засновано 1804 р.), Імператорського університету св. Володимира (засновано 1833 р.), Новоросійського універси-тету (засновано 1865 р.). У 30-40 рр. ХІХ ст. фінансову та фінансово-правову науку введено до навчальних програм юридичних факультетів університетів15. Відповідно Загального Статуту Імператорських Російських університетів (1835 р.) в університетах Російської імперії створюється кафедра законів про дер-жавні повинності та фінанси і на юридичному відділенні (факультеті) викла-дається курс з аналогічною назвою; а за Статутом 1863 року на юридичних факультетах університетів засновуються кафедри фінансового права (теорії фінансів, російського фінансового права)16.

У першій половині ХІХ ст. у процесі становлення фінансової науки як самостійної сфери наукового знання, питання організації державного госпо-дарства, його ресурсного забезпечення та управління виступали частиною теоретичного дискурсу в межах економічної та правової наук.

У Харківському університеті економічні дисципліни викладалися пе-реважно студентами юристами17. З часів заснування університету почалося вивчення статистики, як прикладного джерела фінансової науки, на юриди-чному факультеті. Було створено кафедру політичної економії і статистики. Політичну економію в Харківському університеті викладали фундатори фі-нансової науки Т. Степанов, Г. Цехановецький, П. Цітович, В. Левицький та ін. П. Цітович був членом Ради міністрів фінансів, брав участь у розробці проекту Вексельного статуту, законів про акціонерні товариства; Опублікував

14 Пушкарева В. М. История мировой и русской финансовой науки и политики: авто-реф. дис. на стоиск. д-ра эк. наук: спец.: 08.00.01 – экономическая теория / В. М. Пушкарева. – М., 2004. – 36 с. 15 Орлик В. М. Дожовтнева фінансово-правова література як джерело до вивчення про-блем фінансової політики уряду Російської імперії кінця ХVІІІ – початку ХХ ст. // Історія науки і біографістика. – 2010. – № 2. [Електронний ресурс]. Режим доступу: http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/INB/2010-2/10_orlyk.pdf 16 Гриценко І. С. Юридичний факультет Університету святого Володимира, 1834–1920 / І. С. Гриценко, В. А. Короткий. – К.: Либідь, 2009. – С. 6. 17 Харьковский государственный университет 1805–1980. Исторический очерк /Отв. ред. проф. И. Е.Тарасов – Харьков: Вища школа. Изд-во при Харьк. ун-те, 1980. – С. 32.


один із перших в російській імперії повний «Курс вексельного права» (1887)18 Значний внесок у становлення та розвиток економічної, фінансової і фінан-сово- правової науки здійснили викладачі Харківського університету — М. Алексєєнко, К. Гаттенберг, П. Мігулін, І. Миклашевський, І. Платонов, І. Со-кальський, М. Туган-Барановський та ін. Юридичний факультет університету св. Володимира було започатковано 1835 року19. Економічні дисципліни по-чали викладатися з липня 1842 р., у складі першого відділення філософського факультету, коли почали діяти новий Статут і штатний розпис університету, згідно з яким було збільшено кількість кафедр. До прийняття Статуту 1863 р. викладання більшості економічних дисциплін було компетенцією історико-філологічного факультету20. У загальноуніверситетському статуті 1863 р. (§ 15) зазначалося, що при юридичному факультеті функціонує кафедра фінан-сового права і кафедра політичної економії та статистики21, відповідно ви-щезазначені кафедри університету св. Володимира функціонували при юри-дичному факультеті з 1863 по 1920 рр. Саме Київський університет у другій половині ХІХ ст. стає центром фінансової науки Наддніпрянської України22. Формується так звана економічна і фінансова «київська школа», фундатором якої був економіст, фінансист, державний діяч, міністр фінансів Росії М. Бун-ге. Найбільш відомими науковцями Імператорського університету св. Володи-мира, розробки яких сприяли становленню і розвитку фінансової науки, були М. Балудянський, М. Бунге, Д. Піхно, Г. Сидоренко, Г. Цехановецький, М. Цитович, М. Яснопольський, Л. Яснопольський та ін.

Корисним з позицій переосмислення української національної еконо-мічної і фінансової думки в ХІХ ст. на нових ідеологічних засадах є моно-графія наукового співробітника Гамбурзького інституту світової економіки, спеціаліста з історії економічної думки Йоахима Цвайнерта23, який фун-даментально проаналізував розвиток економічної думки Росії протягом ХІХ – початку ХХ ст. Автор ставить під сумнів ідею про існування особливої школи російської економічної думки як національно єдиної та полемізує з зави-щеною оцінкою внеску окремих авторів. З позицій дослідження становлення фінансової науки в ХІХ ст. цінним є матеріал з так званої «київської шко-ли»24, представники якої дистанціювалися від стереотипів мислення лівої російської інтелігенції й створили «мозковий центр» для здійснення рин-кових реформ у рамках самодержавства й підготували науковий фундамент для фінансової політики Бунге та Вітте25.

1 (13) травня 1865 року відбулося урочисте відкриття Новоросійського університету. Юридичний факультет університету у своєму складі мав 13 ка-

18 Гриценко І. С. Юридичний факультет Університету святого Володимира, 1834–1920 / І. С. Гриценко, В. А. Короткий. – К.: Либідь, 2009. – С. 159. 19 Нариси історії Київського національного університету імені Тараса Шевченка /В. В. Різун, М. С. Тимошик та ін. – К.: Наша культура і наука, 2004. – С. 296. 20 Гриценко І. С. Юридичний факультет Університету святого Володимира, 1834–1920 / І. С. Гриценко, В. А. Короткий. – К.: Либідь, 2009. – С. 7. 21 Радул О. С. Історія вищої школи Європи (V ст.. – середина ХХ ст. ): [Монографія]. – Кіровоград: Імекс-ЛТД, 2011. – С. 465. 22 Федосов В. М., Юхименко П. І. Наукові здобутки представників київської фінансової школи кінця ХІХ – початку ХХ століття // Економічна теорія. – 2011. – № 4. – С. 79. 23 Цвайнерт Й. История экономической мысли в России. 1805–1905. Перевод: В. Авто-номов, Л. Цедилин/ Й. Цвайнерт. – М.: Изд. дом ГУ-ВШЭ, 2008. – 416 с. 24 Там же. – С. 256–260. 25 Там же. – С. 260–261.


федр, у тому числі кафедри економіки і статистики та фінансового права26. Новоросійський університет було створено на базі Рішельєвського ліцею, в яко-му було закладено певні традиції викладання даних дисциплін. Ще на по-чатку 40-х рр. ХІХ ст. в ліцеї було відкрито камеральне відділення, на якому вивчалися економіка з наукою про фінанси, наука про торгівлю та комерцію, сільське господарство, огляд російських законів тощо27. Тут готували фахі-вців-юристів у галузі державного і приватного права, державних службовців. Камеральне і юридичне відділення, які одержали згідно зі Статутом 1837 року статус «університетських факультетів», стали попередниками спеціалізованої фахової підготовки з публічно-правових наук на юридичному факультеті Но-воросійського університету. Викладачі Новоросійського університету С. Іло-вайський, І. Патлаєвський, В. Твердохлєбов, Л. Федорович та ін. Зробили іс-тотний внесок у розвиток економічної науки та своїми розробками сприяли становленню фінансової науки як самостійній сфері наукових досліджень.

На той час, фінанси фактично являли собою комплексну навчальну дисципліну, що містила елементи камералістики, політичної економії, науки про фінанси, економічної політики. Викладачі читали лекції за власними конспектами, із використанням наукових праць закордонних, переважно, німецьких учених Х. А. Шльоцера (1805 р.), Л. К. Якоба (1821р.), К. Г. Рау (1826–1832 рр.) та ін.

Органічний взаємозв’язок політичної економії та фінансів запропо-нував професор Харківського університету М. Алексеєнко. Він розглядав дер-жавне господарство як одну із форм народного господарства, тому наука про державне господарство має перебувати у тісному взаємозв’язку з наукою про народне господарство (політичною економією), а державна діяльність по-діляється на управлінську і фінансову. Фінансова розглядає питання податків, мита, державного бюджету, державного боргу тощо. У податках, на думку М. Алексеєнка, простежується економічна і політична складова, з одного боку, податок — один із елементів розподілу, з іншого — встановлення, розподіл, вилучення і використання податку — одна із функцій держави28.

Економічні та камеральні витоки фінансової науки відзначав вида-тний український правознавець, випускник Київського університету, профе-сор Новоросійського університету І. Патлаєвський. Учений структурує фінан-си як науку про державне господарство, що вивчає загальні засади організації фінансового управління, фінансової системи, бюджету, контролю29.

В. Левитський — випускник юридичного факультету Імператорського Новоросійського університету, професор (у 1919–1920 рр. — ректор) Харків-ського університету, при класифікації економічної науки виділяв теоретичну політекономію, прикладну політичну економію або економічну політику, ста-тистику, історію народного господарства, історію економічних вчень і науку про фінанси. Фінансова наука, на думку науковця, досліджує державне, зем-ське і міське господарство і, в одних своїх частинах є теоретичною дис-ципліною, а в інших — прикладною30.

26 Історія Одеської національної юридичної академії / Головний редактор С. В. Ківа-лов. – Одеса 2002. – С. 17. 27 Там же. – С. 11. 28 Історія економічних вчень: Підручник: У 2 ч. – Ч. 2 / За ред. В. Д. Базилевича. – 2-ге вид., випр. – К.: Знання, 2005. – С. 29–30. 29 Патлаевский И. Курс финансового права. – Одесса 1885. – 279 с. 30 Левитский В.Ф. История политической экономии в связи с историей хозяйственно-го быта. – Х., 1914.– С.1.


Випускник юридичного факультету Санкт-Петербурзького універси-тету, професор кафедри фінансового права Новоросійського університету С. Іловайський вважав, що виникненню і розвитку фінансової науки сприяли фізіократи у Франції і камералісти Німеччини. Відомий фінансист зазначав, що фінансова наука процесу свого становлення повинна завдячувати А. Сміту та його послідовникам, а також німецьким ученим-фінансистам31.

Суттєво вплинули на розвиток вітчизняних фінансових досліджень праці уродженця Київщини академіка І. І. Янжула. Його робота «Основные начала финансовой науки: Учение о государственных доходах»32 вражає гли-биною змісту й стає важливою для розвитку фінансового права, і водночас, ця праця не є монографією, а лише університетським підручником, більшу час-тину якого присвячено дослідженню податків та податкової політики. Гли-бокі історичні екскурси та компаративний аналіз російського та зарубіжного податкового законодавства дозволили автору зробити далекосяжні висновки, актуальні й для сьогодення, зокрема, щодо прогресивних податків, єдиного податку, непрямих податків та ін. Значну увагу вчений приділяв адміністру-ванню податків, правилам обкладення населення, зазначаючи, що у процесі формування податкової політики необхідно враховувати регіональну спе-цифіку, зайнятість населення й співвідносити це з потребами держави33.

Як вище було зазначено, у першій половині ХІХ ст. фінансова наука переживала процес становлення й являла собою частину теоретичного диску-рсу в межах економічної та правничої наук. У цей період економічний фундамент фінансової науки становила класична політична економія, яка була започаткована у кінці ХVІІ – на початку ХVІІІ ст. В. Петті в Англії та П. Буагільбером у Франції, проіснувала до другої половини ХІХ ст. і отримала своє логічне завершення у працях Дж. С. Мілля (Англія)34. Ідеї представників класичної школи політичної економії кардинально вплинули на господарське та фінансове життя європейських держав. Фінансові концепції класичної політекономії були тією домінантою, на яку спиралося вирішення основних проблем первісного накопичення капіталу, а потім і конкурентної ринкової економіки. На підставі класичної фінансової концепції розроблялися основні принципи фінансової політики того історичного періоду. Класична полі-текономія обґрунтувала основні постулати, необхідні для розвитку ринкової економіки та здійснила переворот в основних концепціях економічної і фі-нансової науки35.

У другій половині ХІХ – на початку ХХ ст. викладачами українських університетів та практиками фінансової діяльності велася активна розробка теорії фінансів, обґрунтовувалася фінансова політика держави. Реформува-ння грошової, кредитної, фінансової систем зумовило необхідність відповід-них теоретичних досліджень. Оцінюючи теорію та практику капіталізму віль-ної конкуренції з критичних позицій, українські вчені вели пошук нових

31 Иловайский С. И. Учебник финансового права / С. И. Иловайский. – Одесса: Тип. Штаба округа, 1899. – 385 с. 32 Янжул И. И. Основные начала финансовой науки : Учение о государственных дохо-дах / И. И. Янжул. – М. : Статут, 2002. – 555 с. 33 Ibidem. 34 Історія економічних вчень: Підручник: У 2 ч. – Ч. 2 / За ред. В. Д. Базилевича. – 2-ге вид., випр. – К.: Знання, 2005. – С. 143. 35 Пушкарева В. М. История финансовой мысли и политики налогов: Учебное пособие [Електронний ресурс]. Режим доступу: http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Econom-/Puschk/index.php].


теоретичних засад економічної науки та механізмів вирішення суперечностей ринкового господарства36. На основі аналізу історичних джерел вивчення історії фінансової науки цього періоду, а саме: навчальних курсів фінансового права, політичної економії, фахових монографій та наукових публікацій, мо-жна визначити неоднорідність впливів класичної школи політичної економії, ідей німецької історичної школи і теорій неокласичної школи на процес становлення та розвитку фінансової науки. Висновки

Протягом ХІХ — початку ХХ ст. у Харківському, Київському і Новоро-сійському університетах працювало багато видатних вчених економічного та правового напрямів, які зробили істотний внесок у становлення та розвиток фінансової теорії. Чітко простежувався тісний взаємозв’язок між еко-номічною та правовою складовою фінансової науки. Становленню фінансів як самостійної сфери досліджень сприяло використання різноманітних еко-номічних концепцій. На основі різних напрямів економічної теорії у ХІХ ст. виникали самостійні фінансові школи, представниками яких були провідні прихильники того чи іншого напряму економічної науки. Звідси випливає наукова традиція розглядати історичний розвиток фінансової науки в не-розривному зв’язку з основними спрямуваннями економічної теорії37. Такий принцип підходу до висвітлення історії світової фінансової науки взагалі належить і до аналізу української фінансової думки.

Nataliya Pasichnyk. Concerning the question of the formation of finan-cial education in the universities of Ukrainian provinces in the Russian Empire in the nineteenth — early twentieth century

The article examines the process of the formation of financial education as an independent branch of knowledge, and defines the interaction between the economic and legal components of finance. It outlines the influence of different concepts of economic theory on the development of financial education in Ukraine.

36 Небрат В. В. Розвиток фінансової науки в дослідженнях українських економістів другої половини ХІХ – початку ХХ ст.: автореф. дис. на здобуття наук. ступеня канд. ек. наук: спец.: 08.01.04 — економічна історія та історія економічної думки / Небрат В. В. – К., 2006. – С. 11. 37 Пушкарева В. М. История финансовой мысли и политики налогов: Учебное пособие [Електронний ресурс]. Режим доступу: http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Econom-/Puschk/index.php].

13/2013 HISTORIA 37

Ірина Міронова

Чорноморський державний університет імені Петра Могили, Миколаїв

Установи одеського поштово-телеграфного округу в системі зв’язку

російської імперії (остання чверть XIX – початок XX ст.)

Протягом розвитку людського суспільства зростала потреба в більш швидких і надійних засобах зв’язку, здатних передавати інформацію у вели-ких обсягах. Це зумовило появу спочатку пошти, а в XIX ст. — телеграфу, телефону та радіо. Початок складного перехідного періоду від традиційного до індустріального суспільства Української держави, швидкий розвиток вну-трішнього ринку, співпраця із зарубіжними країнами привели до лавинопо-дібного зростання різноманітної інформації, яку необхідно було доставляти споживачеві в самі стислі терміни.

На формування і розвиток поштово-телеграфної галузі в Південній Україні суттєво вплинула Російська імперія, до складу якої вона входила. Гос-подарський розвиток південного регіону потребував організації його чіткого управління. Одеса стала найбільшим на Чорному морі і другим за значенням у Російській імперії портом, великим економічним і культурним центром. У результаті цього потреба в послугах поштово-телеграфного зв’язку в регіоні збільшилася і відтоді почався відносно швидкий його розвиток.

Актуальність питання полягає в тому, що без знання історії зв’язку до-волі складно повністю відтворити як картину початкової стадії переходу України від доіндустріального до індустріального суспільства, так і політичну історію держави. Вивчення історії зв’язку допомагає простежити динаміку вдосконалення сучасних засобів комунікації, спроектувати процеси, що від-бувалися з ними в минулому, на сьогоднішній стан, спрогнозувати їх можливі зміни та виявити закономірності.

Питаннями розвитку поштово-телеграфної справи в Російській імпе-рії займались дореволюційні дослідники О. Глембоцький, С. Жарков, Т. Кос-

38 Ірина Міронова

триц, О. Стеткевич, М. Яворський1, які намагалися вирішити проблеми тех-ніко-економічних питань, пропонували шляхи створення сприятливих умов для поширення дій державної служби зв’язку. У радянський період вийшли праці Д. Каргіна, М. Радовського, І. Дзюбіна2, присвячені винахідникам телеграфу і розвитку телеграфної мережі в Російській імперії. Сучасна істо-ріографія проблеми поповнилася науковими працями М. Високова, який появу телеграфу відносить до важливого показника модернізації Російської держави3. Але в своїх роботах згадані автори не надавали належної уваги діяльності Одеського поштово-телеграфного округу та його ролі у формуванні служби зв’язку Російської імперії. Саме цю прогалину намагається заповнити автор статті.

Поштова реформа, проведена в Російській імперії в 1830 р., запрова-дила точну регламентацію поштової служби та єдиний для всіх структурних підрозділів порядок виконання поштових операцій, визначила структуру по-штового відомства на декілька десятиліть. Прогрес у розвитку галузі зв’язку був викликаний появою телеграфу. Однакове у своїй основі призначення пошти і телеграфу — пересилання кореспонденції, мало привести до нових змін у центральному управлінні і в структурі місцевих закладів зв’язку4.

Коли значення телеграфу як засобу зв’язку розширилося і телеграфні лінії об’єднали всі губернські і більше 80 повітових міст Російської імперії, було визнано доцільним поштові і телеграфні установи об’єднати в одному відомстві5. У результаті, в 1882 р. була прийнята постанова Державної Ради про об’єднання, у вигляді досвіду, місцевих поштових і телеграфних установ. 22 травня 1884 р. Поштовий і Телеграфний департаменти були об’єднані в но-ву установу під назвою Головне управління пошт і телеграфів (ГУПіТ)6. Одночасно була прийнята думка Державної Ради від 28 травня 1885 р. про початок поступового (протягом п’яти років) перетворення місцевих поштових і телеграфних установ в об’єднані поштово-телеграфні установи. Вся імперія була поділена на 35 поштово-телеграфних округів, на чолі яких стояли начальники. На місцях утворювались поштово-телеграфні контори і відді-

1 Глембоцкий А. О. Почтово-телеграфное дело в России // Почтово-телеграфное эхо. – 1906. – № 1. – С. 8–9; №7. – С. 3–4; Глембоцкий А. О. Почтово-телеграфные учре-ждения и их доходы // Почтово-телеграфное эхо. – 1906. – № 12. – С. 5–6; Жарков С. Почта и телеграф в России // ПТЖ. – 1896. – № 4. – С. 550–584; Костриц Т. М. Обзор развития российских почты и телеграфа за 1898 год // ПТЖ. – 1900. – № 2. – С. 342–360; Стеткевич А. С. Почта и телеграф в царствование императора Александра ІІІ // ПТЖ. – 1901. – №7. – С. 650–700; Яворский Н. Д. Развитие сети почтово-телеграфных учреждений в 1916 г. // ПТЖ. – 1916. – № 1–2. – С. 44–48. 2 Дзюбин И. И. Выхожу на связь. – М.: Знание, 1979. – 159 с.; Каргин Д. И. Оптический телеграф Кулибина // Архив истории науки и техники. – Вып. ІІІ. – Л.: Издательство Академии наук СССР, 1934. – С. 77–103; Радовский М. И. Александр Степанович Попов. 1859–1905. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1963. – 386 с. 3 Высоков М. С. Электросвязь в Российской империи от зарождения до начала ХХ века. – Южно-Сахалинск: Изд-во Сахалинского госуниверситета, 2003. – 271 с. 4 Материалы по истории связи в России ХVІІІ – начало ХХ вв. Обзор документальных материалов // Под ред. Н. А. Мальцевой. – Ленинград: Главполитграфпром СССР, 1966. – С. 17. 5 Бизина В. Г. Из истории украинской почты (К 225-летию Киевского почтамта). – К.: [Б. в.], 2000. – С. 39. 6 Російський державний історичний архів (РДІА), ф. 1289, оп. 2, спр. 704, арк. 1–2.

Установи одеського поштово-телеграфного округу в системі зв’язку … 39

лення, які в своїй діяльності підпорядковувались керівництву поштово-теле-графних округів7.

Згідно з Положенням, на півдні України був утворений Одеський по-штово-телеграфний округ (ОПТО), до складу якого увійшли установи зв’язку Херсонської і Таврійської губерній8. Одночасно був визначений штат служ-бовців. Система поштово-телеграфних округів проіснувала до 1917 р.9

Всі установи поштового-телеграфного відомства в імперії були під-порядковані міністру внутрішніх справ. Загальне управління цими устано-вами довірили начальнику ГУПіТ. Місцеве завідування поштовою і теле-графною частинами зосереджувалося в губерніях — в Управліннях поштово-телеграфних округів10. Кожному округу підпорядковувалося від 30 до 70 кон-тор у губерніях і повітах разом з їх низовими відділеннями11.

Згідно з реформою, 1 січня 1886 р. в Одесі організували Управління поштово-телеграфним округом12, начальником якого призначили М. Має-вського13. У 1908 р. начальником ОПТО став інженер-електрик Є. Дьяков, помічником — О. Жасмінов14. Управління ОПТО знаходилося в Одесі на розі Ніжинської і Гулевої вулиць. Саме там знаходилася і головна телеграфна станція15. На начальника з’єднаної поштово-телеграфної установи поклада-лись обов’язки по нагляду за правильним і своєчасним пересиланням коре-спонденції і точним виконанням службовцями обов’язків з поштової і теле-графної частини16.

Найбільшої уваги в розвитку поштово-телеграфної справи на півдні України було приділено Таврійській губернії, а саме таким значним її містам як Сімферополь, Севастополь, Ялта, Феодосія, що було пов’язано з інте-нсивним відвідуванням краю туристами, відпочиваючими, членами царської родини17. Начальником поштово-телеграфної контори Сімферополя при-значили І. Дмитрієва18, поштовим відділом керував В. Ракітін, телеграфний відділ очолював О. Моїсеєв19.

7 РДІА, ф. 1289, оп. 2, спр. 845, арк. 2–17. 8 Сборник постановлений и распоряжений по почтово-телеграфному ведомству. Часть вторая. – СПб.: Типография Высочайше утвержденного Товарищества “Общественная Польза”, 1896. – С. 3–4. 9 Материалы по истории связи в России ХVІІІ – начало ХХ вв. – С. 18. 10 Министерство внутренних дел. Исторический очерк. Приложение второе. Почта и те-леграф в ХІХ столетии. – СПб.: Типография министерства внутренних дел, 1901. – С. 200. 11 Мухін В. та ін. Від гінця до Інтернету. Нариси з історії української пошти. – К.: [Б. в.], 2002. – С. 63. 12 Державний архів Одеської області, ф. 307, оп. 7, спр. 1, арк. 56–61; Сборник поста-новлений и распоряжений по почтово-телеграфному ведомству. Часть вторая. – СПб.: Типография Высочайше утвержденного Товарищества “Общественная Польза”, 1896. – С. 4. 13 Державний архів Миколаївської області (ДАМО), ф. 87, оп. 1, спр. 70, арк. 79. 14 Адрес-календарь Одесского Градоначальства на 1908 год. – Одесса: Издание “Ведомостей Одесского Градоначальства”, 1908. – С. 53. 15 Коханский В. Одесса и ее окрестности. Полный путеводитель и справочная книга с тре-мя планами и 34 рисунками. – Одесса: “Слав. тип.” Н. Хрисогелос, 1891. – С. 362. 16 Державний архів Херсонської області (ДАХО), ф. 82, оп. 1, спр. 13, арк. 23–24. 17 Страницы истории Крыма в почтовых выпусках (справочник) / Под ред. Я. Г. Дубо-ссарского и др. – Симферополь: Крымское учебно-педагогическое государственное издательство, 2006. – С. 10. 18 Москвич Г. Г. Иллюстрированный практический путеводитель по Крыму с прило-жением: алфавита, русско-татарского словаря (Крымское наречие), восьми карт Кры-


Поштова кореспонденція в конторі приймалася в будні дні з 8 год ранку до 2 год дня, крім святкових днів, по неділях — з 9 до 11 год ранку. Телеграми приймалися цілодобово. Для телеграм в Алушту, Балаклаву, Ве-ликий Ламбат, Гурзуф, Євпаторію, Саки і Ялту установили міський тариф — по одній коп за слово. При конторі працювала ощадна каса і приймалась передплата на періодичні видання20. Загальна кількість поштової кореспон-денції в Сімферопольській поштово-телеграфній конторі в 1900 р. становила 2 364 398, а в 1910 р. — 5 476 144, тобто збільшилася на 131 %. Збільшилася також кількість міжнародної кореспонденції: листів і періодичних видань — у 4,4 рази; грошових переказів — у 4,9; бандеролей — у 9 разів.

Телеграфних апаратів у 1900 р. було 25, а в 1910 р. — 31. Значною була кількість телеграм: у 1900 р. переслано 1 037 037 (у середньому за день пере-силалося близько 2800), у 1910 р. — 2 055 399 (близько 5600). Отже, кількість телеграм збільшилася за 10 років удвічі. Але головна роль Сімферопольського телеграфу була передатною для південної частини Кримського півострова. На долю власне Сімферополя припадало в 1900 р. тільки 13% загального теле-графного обміну, а в 1910 р. — 11%21.

До початку Першої світової війни Сімферополь, крім залізничного сполучення, був з’єднаний шосейними дорогами з Євпаторією, Феодосією, Ялтою і Севастополем22. Збільшуваний ріст поштової і телеграфної корес-понденції поставив перед адміністрацією міста питання про відкриття дру-гого поштово-телеграфного відділення, яке відкрили в червні 1916 р. Ана-логічною була справа і з іншими поштово-телеграфними установами Таврій-ської губернії, які розташовувалися у містах Ялта, Севастополь, Керч, Алупка, Євпаторія23.

Роки Першої світової війни стали для зв’язківців Таврійської губернії найбільш важкими через значне відвідування даної місцевості хворими і по-раненими особами. Існуюча кількість поштових і телеграфних установ не задовольняла потребам населення, у зв’язку з чим почалося їх швидке збіль-шення, переважно тимчасовими установами. Так, у 1914 р. нове поштове від-ділення було відкрито в Севастополі24, у 1915 р. — у Керчі, Новокарантинній слобідці, селищі Старий Карантин поблизу Керчі, при грязелікарнях “Чокрак” Феодосійського повіту і “Майнак” у м. Євпаторії25. У цьому ж році відкрили нову телеграфну лінію від Керчі до курорту “Чокрак” і встановили додатковий апарат Морзе в Саках для зв’язку даного міста з Сімферополем26.

ма, планов: Алупки, Севастополя, Симферополя, Ялты и Феодосии, расписания рейсов пароходов РОПиТ и пр. Издание одиннадцатое. – Одесса: Типография Л. Нитче, 1902. – С. 37. 19 Адрес-Календарь г. Симферополя на 1913 год. – Симферополь: Типография Г. М. Эпеля, 1913. – С. 8–9. 20 Адрес-Календарь г. Симферополя. – Симферополь: Типография Г. М. Эпеля и Ф. Т. Коршунова, 1911. – С. 195. 21 Справочная книга по г. Симферополю 1911 г. – Симферополь: Типография Г. М. Эпеля и Ф. Т. Коршунова, 1911. – С. 64–67. 22 Москвич Г. Г. Практический путеводитель по Крыму. Издание ХІХ. – [Б. и.], 1910. – С. 16. 23 Державний архів в Автономній Республіці Крим (ДААРК), ф. 63, оп. 1, спр. 967, арк.11, 31. 24 ДААРК, ф. 185, оп. 1, спр. 3, арк. 18, 29, 33–34 зв. 25 ДААРК, ф. 681, оп. 2, спр. 596, арк. 7; ф. 698, оп. 3, спр. 3, арк. 1, 14, 38–39, 57. 26 ДААРК, ф. 190, оп. 1, спр. 26, арк. 42; ф. 698, оп. 3, спр. 3, арк. 20.


Поштово-телеграфні контори в Херсонській губернії почали відкрива-ти відразу після проведення реформи 1884–1885 рр. Перший телеграф у Хер-соні був установлений у 1862 р. при міській поштовій конторі. З 1885 р. у ній приймались і пересилались листи, рекомендовані відправлення, бандеролі, посилки і грошові перекази27.

“Адрес-календарь одесского градоначальства на 1885 год” інформував про те, що в Одесі, крім прикордонної поштової контори на вул. Катери-нинській, працювало всього два поштових відділення. В січні 1886 р. Одеська прикордонна поштова контора була перейменована в поштову контору і із підпорядкування одеського поштмейстера перейшла у підпорядкування ОПТО28. У цьому ж році в місті відкрили міську телеграфну станцію29. Вдале розташування міста на перетині водних і суходільних шляхів, велика кількість товарів на експорт, приток переселенців — все це привело до бурного росту Одеси, яка стала до кінця ХІХ ст. четвертим містом Російської імперії за кількістю жителів (450 тис. чол.)30. Серед начальників одеської поштової контори відомими є І. Кочнев і І. Нікіфоров, серед помічників начальника — Є. Хатунцов і П. Броновицький, серед начальників телеграфної контори — А. Васильєв31.

Кількість кореспонденції, яка відправлялася і отримувалася в Одесі, була значною. Наприклад, у 1891 р. відправлено внутрішньої кореспонденції — 605 млн, міжнародної — 1,5 млн; отримано 4,5 млн внутрішньої коресонденції і 2 млн міжнародної32. Збільшення кореспонденції привело до відкриття нових міських поштових і поштово-телеграфних відділень, яких на 1915 р. нараховувалось дев’ять33.

У 1886 р. були прокладені два телеграфні дроти, які зв’язали Тирас-поль з Бендерами та Ольвіополь з Вознесенськом34. Через значне відвідува-ння південних портів іноземними підприємцями з 1902 р. між Миколаєвом, Очаковим і Херсоном почалося пересилання телеграм на англійській мові35.

За підрахунками авторки, в 1893 р. кількість поштових і поштово-те-леграфних установ в ОПТО складала 181, із яких: поштово-телеграфних кон-тор — 47; поштово-телеграфних відділень — 44; поштових контор — 7; поштових відділень — 83. Їх кількість за 10 років (до 1904 р.) поповнилася на 20 поштових і поштово-телеграфних установ, до складу яких входили 101 кінно-поштові станції. Таким чином, загальна кількість поштових і поштово-телеграфних установ в ОПТО (включаючи кінно-поштові станції) на цей рік становила 302 установи36.

Після страйку поштово-телеграфних службовців, який відбувся в Оде-сі і Сімферополі в листопаді-грудні 1905 р., ставлення керівництва ОПТО до

27 Почта. Телеграфъ [Электронный ресурс]. – Режим доступа : http://yahoo.okis.ru/poz-hta.html 28 Кофман В., Калин Р. Одесская почта (фрагменты истории). – Одесса: МП “Брок-Сер-вис-Мэн”, 1998. – С. 15–16. 29 РДІА, ф. 1289, оп. 2, спр. 906, арк. 1–9. 30 Кофман В., Калин Р. Вказ. праця. – С. 15–16. 31 Адрес-календарь Одесского Градоначальства на 1908 год. – С. 53. 32 Кофман В., Калин Р. Вказ. праця. – С. 16. 33 Там само. – С. 23. 34 РДІА, ф. 1289, оп. 2, спр. 963, арк. 1–7; спр. 1397, арк. 24–36. 35 ДАМО, ф. 87, оп. 1, спр. 104, арк. 50–51. 36 ДАХО, ф. 82, оп. 1, спр. 16, арк. 218–221; Список местных учреждений почтово-теле-графного ведомства за 1893 год. – СПб.: [Б. в.], 1893. – С. 1–945.


службовців телеграфу змінилося: було збільшено заробітну плату телеграфі-стам з 360 до 450 руб на місяць, надавалися різні пільги37. У 1906 р. в окрузі утворили Комітет із завідування справами капіталу на виховання дітей. Згідно з рішеннями цього комітету начальник кожної поштово-телеграфної станції двічі на рік (15 червня і 15 грудня) мав звітувати про робітників, яким була видана допомога на виховання дітей. За наявності квитанцій робітникам поверталися гроші, які вони витратили на навчання своїх дітей. Покращились і умови праці на телеграфній станції. На зміну гасовим лампам і примітивно-му освітленню прийшла електрифікація. За спеціальним розпорядженням начальника ОПТО всі телеграфні станції були переведені на електричне осві-тлення38.

Незважаючи на широке розгалуження поштово-телеграфної мережі в імперії і збільшення кількості поштово-телеграфних установ в окремих ре-гіонах, зокрема на півдні України, після реформи 1884–1885 рр. відбулося відчутне послаблення телеграфної справи. Дана обставина пояснювалася тим, що значна частина службовців, які займалися до того виключно телеграфною справою, після з’єднання відомств були зобов’язані займатися додатково і по-штовими операціями, що негативно відбилося на стані телеграфної справи. Це призводило, в свою чергу, до її уповільнення, що стало особливо помітним у середині 90-х рр. ХІХ ст.39

Наступною негативною причиною, яка призводила до погіршення поштової і телеграфної справи на півдні України, була відсутність відповідної освіти поштових службовців, які, згідно з реформою, були перейменовані із станційних доглядачів у начальників поштових відділень. Більшість із них не тільки не отримали освіту в навчальних закладах, повітових училищах, але й не склали іспитів на підвищення посади у відповідні чини. Була наявною до-сить негативна ситуація, коли поштові службовці не могли правильно оформ-лювати документи і навіть грамотно писати. Виходячи з даного положення, начальник ОПТО М. Маєвський заборонив приймати на посади начальників поштових відділень осіб без відповідної освіти і складання належних іспи-тів40.

Згідно з рішенням Державної Ради від 17 травня 1904 р., жінкам було дозволено вступати на службу у поштово-телеграфне відомство на посади штатних чиновників. У зв’язку з цим, 28 вересня 1905 р. в Одесі були відкриті поштово-телеграфні курси при міському шестикласному училищі, на які було прийнято 30 осіб. На курси допускалися тільки християнки. Після закінчення курсів випускниці мали право займати посаду чиновника 5-го розряду41. Для вступу в поштово-телеграфне відомство особа мала скласти відповідні іспити на знання поштової і телеграфної спеціальностей42.

37 Лунев П. Электрический телеграф в Крыму // Крымская правда. – 1982. – 14 января. – С.4. 38 Развитие телеграфа на Елисаветградщине [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://terenstep.narod.ru/1TERENSTEP_RU/istorija_telegraf_ru.htm 39 Министерство внутренних дел. – С. 203–204. 40 ДАМО, ф. 87, оп. 1, спр. 73, арк. 31. 41 История Одесской почты [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.-lvmail.lv/rus/history/66.html 42 Глембоцкий А. О. Правила для изучения почтовой службы. Курс для выдержания экзамена на должность п.-т. чиновника. – Кишинев: Типография П. Л. Галантера, 1910. – С. 207.


Нестача науково підготовлених спеціалістів з електротехніки і крайня необхідність позбавитися від іноземних техніків, яких телеграфне відомство вимушено було запрошувати на службу із-за кордону, змушувало до вжи-вання заходів для їх підготовки у Російській імперії. З цією метою в 1886 р. у Санкт-Петербурзі відкрили Технічне училище поштово-телеграфного відом-ства з трирічним курсом навчання, яке проіснувало до перетворення його в 1891 р. в Електротехнічний інститут з чотирирічним курсом навчання43. При інституті відкрили шість кафедр по основних і спеціальних науках: фізиці, хімії, математиці, географії, телеграфобудівництву та електротехніці44.

З розвитком телеграфії науково-технічний потенціал Одеси в галузі електротехніки неухильно підвищувався. З часу появи електричного освітле-ння, учасник розробки лампочки накалювання В. Дідріхсон отримав призна-чення в Одеський поштово-телеграфний округ, де зайняв посаду обермеха-ніка (головного інженера) одеського телеграфу. Була відкрита школа залі-зничних електротехніків. У 1897 р. в Одесі відбувся Всеросійський з’їзд залі-зничних електротехніків і начальників телеграфів. Широка науково-технічна громадскість була ознайомлена з винайденням радіо О. Поповим. На з’їзді стало зрозумілим, що численні винаходи в галузі “слабких струмів”, обслу-говування і розвиток техніки на їх основі вимагають підготовки спеціалістів.

Слідуючи вимогам часу, вслід за Санкт-Петербургом, в Одесі в 1900 р. відкрили Вищі курси телеграфних механіків, які готували спеціалістів вик-лючно для півдня України. У Будинку курсів проходило засідання першого окружного Одеського комітету, до складу якого входили викладачі В. Дід-ріхсон та Е. Бухгейм (згодом — професор інституту). Дані курси, по суті, стали першим в Одесі технічним навчальним закладом. Вони послугували центром, навколо якого об’єднувалась науково-технічна еліта Одеси на початку ХХ ст. Під час проведення досліджень на кораблях Чорноморського флоту в 1901 р. О. Попов прочитав тут декілька лекцій по бездротовій телеграфії45.

У роки Першої світової війни, через значне збільшення поштово-те-леграфної кореспонденції, ситуація з особовим складом службовців ОПТО знову погіршилась, у зв’язку з чим начальник ОПТО циркуляром від 29 гру-дня 1914 р. просив начальників всіх поштово-телеграфних установ округу вжити заходів до запрошення якомога більшої кількості нових учнів. Крім чоловіків, було дозволено приймати ученицями на посади чиновників 5-го і 6-го розрядів жінок, які закінчили курс жіночих гімназій та знали фран-цузьку і німецьку мови46. Виявилась також гостра нестача в окрузі служ-бовців, які працювали на апаратах Юза, в зв’язку з чим начальником ОПТО був виданий відповідний циркуляр про запрошення учнів для отримання освіти по телеграфній справі47.

Взагалі під час правління Миколи ІІ умови для покращення теле-графної мережі в Російській імперії були більш сприятливими, ніж у по-передні роки. В 1896 р., крім побудови нових ліній і додакових дротів, були відкриті нові короткі шляхи для обміну кореспонденцією, яка до того пе-редавалась обхідними шляхами з декількома переприйомами, через що упо-

43 Почтово-телеграфная статистика за 1891 год. – СПб.: Типография высочайше утвержденнаго товарищества “Общественная польза”, 1893. – С. 13–14 прилож. 44 Стеткевич А. С. Почта и телеграф в царствование императора Александра ІІІ // ПТЖ. – 1901. – № 7. – С. 659, 671. 45 Развитие телеграфа на Елисаветградщине. Указ. раб. 46 ДААРК, ф. 80, оп. 1, спр. 46, арк. 2. 47 ДААРК, ф. 80, оп. 1, спр. 67. – Арк. 116–116 зв., 121–122, 160–160 зв.


вільнювався обмін місцевої кореспонденції. Додаткові дроти були встановлені між наступними містами: Одеса — Варшава (1425 верст); Харків — Сімферо-поль — Севастополь (709 верст); Сімферополь — Ялта (102 версти). На бага-тьох телеграфних станціях встановили апарати Юза і Уітсона. В 1895 р. апарат Юза був удосконалений російським механіком Е. Бухгеймом, який застосував до нього електродвигун, а також удосконалені деталі апарату іншими російськими механіками — І. Рубановичем, Кезбергом і І. Лойко. З 1899 р. почалася заміна гальваничних елементів акамуляторами48.

Розвитку електричного телеграфу багато сил віддали також кримча-ни. В матеріалах ГУПіТ за 60-ті рр. ХІХ ст. зберігається опис винаходу вчи-телем математики Сімферопольської гімназії Федорченком нової системи те-леграфної передачі з метою пришвидшення телеграфії. А службовець Феодо-сійської поштово-телеграфної контори Н. Семашко в 1909 р. отримав патент на винахід, який дозволив замінити при телеграфії усний спосіб рахування механічним. У 1910 р. Н. Семашко переїхав у Сімферополь, де продовжував працювати до 1941 р.49

Дослідження німецького фізика Генриха Рудольфа Герца в 80-х рр. ХІХ ст. привели до розробки вченими питання про електричні коливання та електромагнітні хвилі, завдяки чому виник новий спосіб телеграфії за допо-могою електромагнітних хвиль — без дротів. Даним питанням з 1894 р. зай-мався і російський винахідник О. Попов, котрий першим винайшов прилад для виявлення і регістрації електричних коливань, який він продемонстрував у квітні 1895 р. на зборах фізичного відділення Російського фізико-хімічного товариства в Санкт-Петербурзі. У березні 1897 р. він уперше продемонстрував на Кронштадтських Морських зборах телеграфію без дротів за посередни-цтвом апарату Морзе.

Вдалі дослідження телеграфії за проектами О. Попова і необхідність застосовувати сполучення в тих місцях, де будова звичайної телеграфної лінії становила великі перешкоди і вимагала великих грошових витрат, привели до влаштування в 1901 р. бездротового телеграфу між Херсоном і Голою Пристанню Таврійської губернії50. Згідно з пояснювальною запискою інже-нера-електрика Е. Бухгейма, бездротова телеграфія мала давати простий і де-шевий спосіб вирішення питання при встановленні телеграфного сполучення між двома малодоступними пунктами, наприклад, в Одеському приморсь-кому окрузі, у водних місцях, де не було можливості провести електричний телеграф51.

Для побудови даної лінії Одеський поштово-телеграфний округ замо-вив фірмам “Сіменс і Гальське” в Санкт-Петербурзі і “Попов-Дюнкрете” в Па-рижі відповідну апаратуру. Але до кінця 1902 р. бездротового телеграфу в Хер-соні ще не було. Всі дослідження, які проводилися, закінчувалися невдачею52. Для того, щоб розібратися в причинах невдач, у Херсон запросили О. Попова. Однак він приїхати не зміг. Тоді ОПТО відрядив у Херсон свого головного спеціаліста Е. Бухгейма. Достатньо швидко він дійшов висновку, що “теле-графированию из Голой Пристани мешает железная крыша, находящаяся

48 Министерство внутренних дел. – С. 211, 214–217. 49 Лунев П. Указ. раб. – С. 4. 50 РДІА, ф. 1289, оп. 6, спр. 634, арк. 8–10. 51 Пиворович В. Б., Дяченко С. А. Улицами старого Херсона. – Херсон: Журнал “Летопись Причерноморья”, 2003. – С. 37. 52 Местная хроника: [о первых опытах беспроволочного телеграфа между Херсоном и Голой Пристанью] // Юг. – 1903. – 31 января. – С. 2.


вблизи установленной в Херсоне передаточной мачты”. Щоглу демонтували і перенесли зі всією апаратурою в більш сприятливе місце. І тільки тоді нові випробування двостороннього зв’язку були успішними. Остаточну крапку у від-критті в Херсоні бездротового телеграфу поставив викладач Електротехні-чного інстуту інженер Є. Дьяков. Він прибув із Санкт-Петербурга для огляду і прийняття до скарбниці нового телеграфу53.

Отже, за останнім кардинальним реформуванням галузі зв’язку за царських часів, у результаті чого виникла нова окружна система управління, Одеський поштово-телеграфний округ органічно увійшов до загальної пош-тово-телеграфної мережі Російської імперії. Вдале розташування південного регіону України на перетині водних і суходольних шляхів, велика кількість товарів на експорт, приплив переселенців, збільшення кількості населення, значне відвідування південних портів іноземними підприємцями, інтенсивне відвідування Криму туристами привело до збільшення кількості кореспо-нденції, а відтак, до відкриття нових поштово-телеграфних установ і телегра-фних ліній. У результаті, розширення мережі контор і відділень зв’язку ОПТО випереджало середньоарифметичні імперські показники. Вагоме місце і від-повідно високі відсотки діяльності показували контори і відділення зв’язку Одеси і Сімферополя. Проте негативні наслідки реформи, як-то поєднання поштової і телеграфної справи в руках одного службовця, значно гальмували розвиток зв’язку.

Відсутність відповідної освіти поштових і телеграфних службовців, нестача науково підготовлених спеціалістів з електротехніки спонукали уряд до прийняття заходів для їх підготовки у Російській імперії. Не знаходився осторонь цих подій і південь України, в результаті чого науково-технічний потенціал Одеси в галузі елекротехніки неухильно підвищувався. Динамічний розвиток комунікацій зв’язку південних губерній України сприяв соціально-економічному розвитку регіону, одночасно економічний поступ спонукав до розширення і покращення поштово-телеграфних магістралей.

53 Захаров А. Более 100 лет назад в Херсоне испытали беспроводной телеграф // Суб-ботний Выпуск. – 2011. – 30 сентября. – С. 13.


Iryna Mironova. The institutions of the Odesa postal-telegraph district in the communication system of the Russian Empire (the last quarter of the nineteenth — the beginning of the twentieth century)

On the basis of sources, including archival materials, this article examines the development of the communication industry in the Odesa postal telegraph district in the last quarter of the nineteenth — the beginning of the twentieth century. It researches the spectrum of problems associated with the opening of postal-telegraph offices in the district, and shows their quantity, work procedures, and amount of mailed correspondence. It discloses the main results of postal-telegraph reforms in 1884–1885. The author focuses particular attention on the improvement of the level of education of postal-telegraph employees and the role of scholars in south Ukraine in the development of electrical engineering during the period studied.

13/2013 HISTORIA 47

Mateusz Kubek

Uniwersytet Jagielloński, Kraków

Ukraińska Partia Narodowo–Demokratyczna (1899–1919) — okoliczności powstania, cele,

kierunki polityki

Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna (UNDP) powstała w 1899 r., jed-nak już w 1894 r. wyraźnie zarysowały się podziały w obozie narodowym, co wpły-nęło na kierunek jej przyszłego rozwoju. Podziały wewnątrzpartyjne polegały na rywalizacji pomiędzy zwolennikami Ołeksandra Barwinśkiego i Julijana Roman-czuka. Zwolennicy Barwinśkiego współpracowali z Towarzystwem Rusko-Narodo-wy Związek Katolicki (Katołyćkyj Ruśko-Narodnyj Sojuz) założonym w 1896 r. i ga-zetą „ Rusłan” ukazującą się od 1898 r. Uważali oni za zasadną politykę „nowej ery”, z którą wiązali nadzieje na rozszerzenie praw narodu ukraińskiego. Natomiast zwo-lennicy Romanczuka, których postawa wobec polityki „nowej ery” była krytyczna, usztywnili swój stosunek do polityków polskich i rozpoczęli rozmowy z przedstawi-cielami ukraińskiego ruchu radykalnego. Doszło wówczas także do rozmów z mo-skalofilami.

Lata 1897–1898 były okresem konsolidacji nowego, radykalniejszego, naro-dowego odłamu społeczeństwa ukraińskiego, składającego się z przedstawicieli różnych grup, połączonych wizją odrodzenia narodowego, po części opierającego się na wrogości do polityków polskich, dzierżących ster rządów w Galicji. Wewnątrz tego ugrupowania byli zarówno „starzy”, jak i „młodzi” narodowcy, a także radyka-łowie z kręgu „Buducznosti” oraz wybitne indywidualności, jak Iwan Franko czy Mychajło Hruszewśkyj1.

Podczas pierwszego założycielskiego zjazdu Stronnictwa Narodowo-Demo-kratycznego, który odbył się 26 grudnia 1899 r., przyjęto program partii opracowa-ny przez Jewhena Łewyćkiego i Wołodymyra Ochrymowycza, rozpoczynający się od deklaracji: „końcowym celem naszej walki narodowej jest uzyskanie przez cały na-

1 D. Maciak, Kształtowanie się ukraińskiego obozu narodowo-demokratycznego w Galicji do 1914r., [w] Studia i szkice z dziejów najnowszych, [cz.1], red. M. Tanty, Warszawa 1987, s. 49.

48 Mateusz Kubek

ród ukraińsko-ruski kulturalnej, gospodarczej oraz politycznej niezależności tudzież jego zjednoczenie w jednym narodowym organizmie2. Pytanie brzmi: Jak rozumia-no termin „jeden narodowy organizm”? Czy chodziło o stworzenie państwa ukraiń-skiego? Dariusz Maciak w jednym ze swoich artykułów stwierdził, że chodziło raczej o zjednoczenie wszystkich ziem ukraińskich pozostających pod panowaniem Habs-burgów, z odrębnym sejmem i urzędowym językiem ruskim (ukraińskim).

W ogłoszonej kilka dni po pierwszym zjeździe odezwie programowej stron-nictwa podpisanej przez jego liderów, w tym przez Hruszewśkiego i Frankę, powtó-rzono hasło zapowiadające utworzenie Rusi-Ukrainy, w której „pod postacią jedne-go nowoczesnego cywilizowanego państwa zjednoczyłoby się wszystkie części na-szego narodu” 3.

Narodowi demokraci uważali, że należało związać się z Bukowiną ekonomi-cznie i politycznie. Współpraca ta miała być początkiem zbliżenia z Galicją Wscho-dnią, a przyszły kraj ukraiński miał być zbudowany na poszanowaniu odrębności tych historycznych regionów, dlatego powinien mieć ustrój konstytucyjno-federa-cyjny, a każda jego część powinna mieć odrębny sejm4.

Jądrem organizacyjnym partii była Narodna Rada. W jej skład wchodziło 151 przedstawicieli partii, w tym 71 przedstawicieli inteligencji świeckiej, 53 księży unickich, 27 mieszczan i chłopów5. Jednak najważniejszym organem partii był Ko-mitet Narodowy wybierany na Zgromadzeniu Ogólnym. Pierwszym jego przewod-niczącym został Julijan Romanczuk6. W skład tego organu weszli, obok Romanczu-ka, O. Borkowśkyj jako zastępca i jedenastu członków — W. Nahirnyj, dr. J. Ozarke-wycz, I. Bełej, ks. A. Stefanowycz, ks. M. Temnyćkyj, prof. Hruszewśkyj, dr. J. Łewy-ćkyj, dr. K. Łewyćkyj, dr. W. Ochrymowycz, dr. D. Sawczak, dr I. Franko7. W skład najwyższych władz partii weszło ośmiu byłych narodowców z grupy Romanczuka, jeden były zwolennik Barwinśkiego, trzech działaczy partii radykalnej oraz Hru-szewśkyj, który w ten sposób tłumaczył swoją akcesję: „Wrogość dwóch opozycyj-nych stronnictw: narodowców oraz radykałów uważano za przyczynę słabości ukra-ińskiej opozycji. Zostałem poproszony, jako człowiek popularny, w partyjne spory niezamieszany, o pomoc w połączeniu obu tych ugrupowań” 8.

W programie politycznym partii, obok głównego celu, jakim było dążenie do utworzenia kraju ukraińskiego, stronnictwo sformułowało szereg innych postu-latów:

Wprowadzenie powszechnego głosowania do Rady Państwa i Sej-mu oraz postulowanie zmian w kuriach wyborczych, okręgach i proporcjonalnej reprezentacji mniejszości narodowych w organach przedstawicielskich.

Poprawienie warunków rozwoju kultury, rolnictwa, rzemiosła i prze-dsiębiorczości ukraińskiej.

2 Ł. Adamski, Nacjonalista postępowy, Mychajło Hruszewski i jego pogląd na Polskę i Po-laków, Warszawa 2011, s. 87. 3 Ibidem, s. 88. 4 К. Левицький, Історія політичної думки галицьких українців 1848–1914, Львів 1926, s. 328. 5 J. Gruchała, Rząd austriacki i polskie stronnictwa polityczne w Galicji wobec kwestii ukraińskiej (1890–1914), Katowice 1988, s. 54. 6 D. Maciak, op. cit., s. 49. 7 Cz. Partacz, Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko-ukraińskie w Galicji w latach 1888–1908, Toruń 1997, s. 79–80. 8 Ł. Adamski, op. cit., s. 87.

Ukraińska Partia Narodowo Demokratyczna (1899-1919), okoliczności powstania… 49

Założenie osobnego uniwersytetu we Lwowie, osobnej Rady Szkol-nej Krajowej „dla ruskiej części Galicji”9.

Rozwijanie świadomości jedności narodowej z rosyjskimi Ukraiń-cami i walka o stworzenie z nimi jedności kulturalnej.

Wśród wymienionych postulatów pierwszy dotyczył głosowania powszech-nego, co pozwoliłoby oprzeć się politycznej dominacji polskiej. W 1905 r. Narodny Komitiet wydał odezwę do wszystkich organizacji powiatowych UNDP, w której nawoływano do organizowania wieców i demonstracji popierających czteroprzy-miotnikowe prawo wyborcze. Następnie zwołano kolejno Narodny Zjizd i Narodną Radę, a następnie postanowiono wysłać deputację do cesarza i premiera rządu wie-deńskiego, która by przedstawiła własne propozycje dotyczące planowanej reformy ordynacji wyborczej. W skład delegacji weszli: ks. metropolita A. Szeptyćkyj, ks. bp Czechowycz, ks. bp Chomyszyn oraz politycy J. Romanczuk i Mychajło Korol. Dele-gacja ta podczas audiencji u cesarza usłyszała zapewnienie przeprowadzenia ko-niecznych reform wyborczych oraz następujące słowa: „Pomyślne ukończenie dzieła zależy jednak w pierwszym rzędzie od bezwarunkowego przestrzegania drogi usta-wowej. Tego oczekuje się od wszystkich i dlatego proszę także was, abyście użyli waszego wpływu, by ustały podburzające demonstracje, jak też objawy bezpod-stawnej nieufności, gdyż to nie prowadzi do pokoju, tylko do zaostrzenia narodo-wych sprzeczności”10. Tymczasem w Galicji odbywały się demonstracje, które trwa-ły od stycznia 1906 r. W organizację tych wieców, obok UNDP, zaangażowane były także inne partie, takie jak USDP, PPSD, URPR. Nie dziwi zatem, że podczas tych pikiet, obok haseł politycznych, pojawiały się żądania socjalne. Jednocześnie mani-festacje były wyrazem narodowej dumy Ukraińców. Śpiewano hymn oraz inne pie-śni patriotyczne, powiewały flagi, deklarowano niezależność od narodu polskiego i rosyjskiego, przemawiało wielu wybitnych działaczy UNDP11. Władze austriackie nie doceniły zaangażowania politycznego Ukraińców. Przeprowadzona reforma ordynacji wyborczej do parlamentu wiedeńskiego zachowała zasadę faworyzowania strony silniejszej — w Galicji polskiej elity politycznej. Romanczuk, prezes Klubu Ukraińskiego w Radzie Państwa, powiedział, że reformę tę uznaje za wysoce krzyw-dzącą dla narodu ukraińskiego, który „wiernie wykonuje swoje obowiązki”, dlatego po zakończeniu jego przemówienia posłowie ukraińscy opuścili salę obrad12.

Podsumowaniem ukraińskiej kampanii w sprawie reformy wyborczej był wielki wiec przeprowadzony 2 grudnia 1906 r. we Lwowie. Po dwugodzinnym prze-mówieniu Julijana Romanczuka, który podkreślał sukces, jakim była parlamentar-na reforma wyborcza dla sprawy narodowej (przy sprzyjających warunkach Ukraiń-cy mogli maksymalnie uzyskać 28 mandatów, w przeciwnym razie 18, a przed re-formą 25 lub żadnego), głos zabrał Wołodymyr Ochrymowycz, który zaproponował sojusz wyborczy starorusinom, „a nawet diabłu13”. Ponieważ zarówno Ochrymo-wycz, jak i kolejny mówca Cehelśkyj wystąpili przeciw cesarzowi, obecny na wiecu funkcjonariusz policji rozwiązał wiec, za co został opluty przez publiczność siedzącą na galerii. Rzucono również w niego kloszem od lampy, który jednak trafił w prze-wodniczącego wiecu Wasyla Nahirnego. Po odśpiewaniu dwu pieśni „Ne pora La-chowi i Moskałewi służyt” i „Czerwony Sztandar” zebrani opuścili salę14. Wiec był przejawem radykalizacji postaw społeczności ukraińskiej w Galicji.

9 Ł. Adamski, op. cit., s. 88. 10 Cz. Partacz, op. cit., s. 189. 11 Ibidem, s. 191. 12 Ibidem, s. 195. 13 Ibidem, s. 196. 14 Ibidem, s. 196.

50 Mateusz Kubek

W 1910 r. nasiliła się walka o zapisy ordynacji wyborczej do galicyjskiego Sejmu Krajowego. Strona polska skłonna była do ustępstw wobec żądań posłów ukraińskich, dlatego też zaproponowano im 46 mandatów ze 192 (ok. 24%). Strona ukraińska liczyła na co najmniej 33% mandatów oraz oczekiwała wprowadzenia kurii narodowej. Po przedłużających się pertraktacjach w sejmowej komisji ds. re-formy wyborczej strony zgodziły się na 30% mandatów dla Ukraińców, wyrażając przy tym zgodę na „nieznaczne rozszerzenie kompetencji Sejmu15”. Powyższe usta-lenia wywołały krytykę niektórych środowisk polskich, które opowiadały się za przyznaniem Ukraińcom 26,4% mandatów. Do ostatecznego kompromisu doszło 14 lutego 1914 r., kiedy Ukraińcy uzyskali 61 mandatów z ogólnej liczby 231, a więc 26,4% plus dodatkowo 2 mandaty16. Nie udało się zatem uzyskać 33% mandatów, ale kompromis wyborczy uspokoił relacje polsko-ukraińskie przed wybuchem woj-ny światowej.

Zanim do tego porozumienia doszło, prowadzono walkę z tymi polskimi stronnictwami politycznymi, które sprzeciwiały się roszczeniom ukraińskim17. Pod-czas Narodnego Zjizdu w 1906 r. zgodzono się na to, aby powiatowe jednostki par-tii mogły porozumiewać się z żydowskimi i polskimi stronnictwami opozycyjnymi za zgodą Narodnego Komitietu18. Porozumienie to wprawdzie było wymierzone przeciwko dominacji polskiej, jednak fakt wspomnianej wyżej współpracy wskazuje na brak wydźwięku szowinistycznego w polityce partii radykalnej. Nie znaczy to, że w partii nie było działaczy, którzy reprezentowali takie postawy.

Charakter kontaktów polsko-ukraińskich najlepiej odzwierciedlają nastro-je, które panowały wśród Ukraińców po dokonaniu zamachu na namiestnika An-drzeja Potockiego 12 kwietnia 1908 r. Ukraińcami, którzy potępili zbrodnię, byli Romanczuk i Wasylko. Postawa Jewhena Łewyćkiego była inna: uważał on zamach za sukces polityczny, gdy pisał, pocieszając siostrę aresztowanego zamachowca My-rosława Siczynśkiego: „Ogólne zadowolenie narodowe niech będzie dla ciebie po-ciechą”. Podobnie komentowała zamach gazeta „Diło”19. Wilhelm Feldman w arty-kule „Polityka ruska Andrzeja hr. Potockiego. Z trzech zaborów” opublikowanym w 1908 r. zauważył, iż „u nacjonalistów jednej i drugiej narodowości (polskiej i ukra-ińskiej) chuligaństwo było bardzo popularne. Młodzież wszechpolska zbratała się z moskalofilską, a u ukraińskiej doszło do masowego amoku nacjonalistycznego. Galicja Wschodnia stała się podobna do kraju, w którym wojna już została wypo-wiedziana. We Lwowie drżeli Ukraińcy, gdzie było ich niewielu, a na prowincji Po-lacy. Prasa straciła przytomność”20.

Pomimo iż partia ta nie miała charakteru antysemickiego ani szowinistycz-nego, Żydów krytykowano za przyjmowanie postawy niewygodnej dla Ukraińców. Pisano, że „wyzyskują naród ukraiński albo wspierają przeciwników” Ukrainy, iden-tyfikując swoją działalność polityczną, społeczną, kulturalną z Polską. Jednak tuż przed wyborami do Rady Państwa z 1907 r. UNDP zależało na zjednoczeniu swoich sił z Żydami dlatego, że był to jedyny potencjalny sprzymierzeniec sprawy ukraiń-skiej, a „przyjaźń z moskalofilami przepadła na zawsze”21.

15 J. Gruchała, op. cit., s. 122. 16 D. Maciak, op. cit., s. 51. 17 Ł. Adamski, op. cit., s. 88. 18 Cz. Partacz, op. cit., s. 198. 19 Ibidem, s. 230. 20 W. Feldman, Polityka ruska Andrzeja hr. Potockiego. Z trzech zaborów, „ Krytyka” 1908, t. 1, s. 502. 21 Cz. Partacz, op. cit., s. 81.

Ukraińska Partia Narodowo Demokratyczna (1899-1919), okoliczności powstania… 51

Jednak sytuacja polityczna zmusiła partię do całkowitej zmiany postawy wobec moskalofilów. Secesja posłów ukraińskich w 1901 r. spowodowała, że po-trzebna była silna opozycja wobec stronnictw polskich. Ukraińskie partie polityczne poczuły potrzebę solidaryzowania się ze sobą, a Narodny Komitiet 13 lipca wydał odezwę do wszystkich Ukraińców galicyjskich stwierdzającą, iż Komitet oraz mo-skalofilskie Towarzystwo Russka Rada postanowiły wspólnie zająć się prowadze-niem kampanii wyborczej i walką z polskim Centralnym Komitetem Wyborczym dla Galicji Wschodniej22. Kolejny raz, kiedy interes moskalofilów okazał się zgodny z interesem innych ukraińskich partii, w tym UNDP, trwały wspólne demonstracje domagające się rozszerzenia swobód obywatelskich23. Była to jednak chwilowa od-wilż w stosunkach narodowców z moskalofilami. Podczas wyborów do Rady Pań-stwa w 1907 r. moskalofile i narodowcy prowadzili odrębne kampanie wyborcze, co wynikało głównie z tego, że ci pierwsi mieli daleko idący w oczekiwaniach program i na wysuwane przez nich postulaty partia radykalna nie mogła się zgodzić. Nie-mniej po wyborach sytuacja uległa zmianie — charakter haseł politycznych moska-lofilów został złagodzony, co pozwoliło na utworzenie wspólnego Klubu Ruskiego w Radzie Państwa. 17 czerwca 1907 r. na przewodniczącego Klubu wybrano J. Ro-manczuka24. Do utworzenia Klubu mogło dojść tylko dzięki temu, że narodowcy uznali fakt istnienia starorusinów i moskalofilów w Galicji. Radykalni działacze stronnictw moskalofilskiego i narodowego nie popierali tego sojuszu. W Klubie Ruskim nie było jednomyślności, a Mychajło Hruszewśkyj nazwał ten sojusz „zacie-mnieniem narodowej świadomości”25. Rychło doszło do reakcji w społeczeństwie, ponieważ sojusz wywołał bezwzględną walkę między moskalofilami a narodowcami prowadzoną pod hasłem „bić kacapów”. Wezwania gazet ukraińskich i mówców wiecowych przyczyniły się do szeregu krwawych starć między Ukraińcami a „Rosja-nami”. Młodzież opowiadająca się po jednej czy drugiej stronie wszczynała bójki, jak np. w gimnazjum stanisławowskim 26.

Narodowcy byli lojalni wobec monarchii, cesarza uważano za obrońcę kwe-stii ukraińskiej zagrożonej przez polską dominację. Paul R. Magosci w jednej ze swoich prac „Galicia a historical survey and bibliographic guide” napisał, że współ-praca narodowców z Austrią nie zagrażała interesowi ukraińskiemu, ponieważ wal-czono z wpływami polonizacji i rusyfikacji, germanizacja w żaden sposób nie zagra-żała narodowi ukraińskiemu. Zdawano sobie z tego sprawę i dlatego jeszcze po upa-dku monarchii austro-węgierskiej nieliczne jednostki marzyły o powrocie do im-perium habsburskiego27. Przywódca partii Julian Romanczuk w swoim przemó-wieniu podczas sesji Izby Posłów Rady Państwa 11 marca 1903 r. posunął się tak daleko, że zaproponował „wprowadzenie języka niemieckiego jako państwowego w całym państwie austriackim. Nie miałoby to być przywilejem Niemców, ale stali-by się oni pierwszymi wśród równych narodów państwa. Podziękował też Niemcom za pomoc w rozwoju kulturalnym i politycznym Ukraińców w Galicji. Na zakończe-nie przewodniczący Klubu Ukraińskiego stwierdził, iż centralizm niemiecki z końca lat sześćdziesiątych XIX stulecia oddał władzę w Galicji w ręce konserwatystów polskich, co sprowadziło Ukraińców do roli helotów bez żadnych praw. Pod au-striackim sztandarem Polska prowadzi swoją wielowiekową eksterminację Ukraiń-

22 Ibidem, s. 108. 23 Ibidem, s. 191. 24 Ibidem, s. 206. 25 Ibidem, s. 207. 26 Ibidem, s. 208. 27 P. R. Magosci, Galicia a historical survey and bibliographic guide, Toronto 1983, s. 81–82.

52 Mateusz Kubek

ców28”. Wypowiedź ta oddaje w pełni, w jaki sposób traktowano Niemców, a w jaki Polaków. Niemców uważano za gwarantów praw ukraińskich, domagano się zapro-wadzenia porządku w Galicji rozumianego jako walka z polską dominacją politycz-ną.

W pierwszych latach XX w. nastroje wśród chłopów uległy radykalizacji, a apogeum tych nastrojów znalazło swój wyraz w strajkach rolnych 1902 i 1903 roku. Partia radykalna już od 1897 r. przygotowywała się do strajków, ale dopiero pod koniec 1901 r. zaczęła wywierać silny wpływ na postawy chłopów. Czesław Par-tacz napisał: „Jeżeli w czerwcu 1902 r. strajki wybuchały przeważnie spontanicznie, to później coraz częściej w następstwie agitacji29”. Kwestię strajków rolnych naro-dowa demokracja chciała wykorzystać do walki z polską dominacją. Narodny Ko-mitiet 28 lipca zażądał od władz Galicji, aby nie mieszały się do strajków i nie za-pewniały ochrony sprowadzanym robotnikom rolnym. Walcząc z dominacją polską, równocześnie podejmowano kwestie socjalne: żądano zmian w zapisach katastru gruntowego na korzyść chłopów, do czego miało dojść w następstwie parcelacji obszarów dworskich. Domagano się przeznaczenia na ten cel 15 milionów koron z kasy rządowej30.

Na zjeździe Narodnego Komitietu we wrześniu 1902 r. uznano, że strajki wpływały korzystnie na podtrzymywanie sprawy ukraińskiej na arenie politycznej, dlatego postanowiono kontynuować inicjowanie strajków oraz utworzono fundusz strajkowy. Na zjeździe tym nawoływano również posłów ukraińskich do ostrej opo-zycji w sejmie przeciwko polskiej większości. Komitet obarczył rząd wiedeński od-powiedzialnością za sytuację narodowościową w Galicji, wzywając polityków do nieprzebierania w środkach w walce parlamentarnej31. Strajki rolne stanowiły istot-ny przełom dla ukraińskiej partii radykalnej. Jak napisał Czesław Partacz, „istnieją-ce ‘kanapowe’ partie ukraińskie zaczęły przekształcać się w partie masowe32”.

Przedstawiona w niniejszym szkicu partia polityczna przetrwała okres „Wielkiej Wojny”, niemniej wydarzenia wojenne wyraźnie wpłynęły na osłabienie UNDP. Na zjeździe partyjnym 28 marca 1919 r. w Stanisławowie partię tę prze-kształcono w Ukraińsko-Ludową Partię Pracy33.

Mateusz Kubek. The Ukrainian National Democratic Party (1899–1919) — origins, objectives, policies

The Ukrainian National Democratic Party was founded in 1899. This party was a loyal supporter of the Austrian authorities and cooperated with other socialist parties. It led the struggle for the rights of the Ukrainian nation. The program of the party evolved during the agricultural strikes that erupted in 1902 and 1903. The Ukrainian National Democratic Party survived World War I and in 1919 it was transformed into the Ukrainian People's Labour Party.

28 Cz. Partacz, op. cit., s. 124 29 Ibidem, s. 114. 30 Ibidem, s. 119. 31 Ibidem, s. 119. 32 Ibidem, s. 123. 33 D. Maciak, op. cit., s. 52.

13/2013 HISTORIA 53

Максим Зелінський


Українське питання у політичній діяльності Романа Дмовського

„Українське питання” завжди перебувало на вістрі головних проблем польської політичної думки з огляду на непросту історію взаємовідносин між Польщею і Україною. Не стала винятком українська проблематика і у полі-тичній спадщині відомого архітектора Другої Речі Посполитої і головного творця ідеології польського націоналізму Романа Дмовського (1864–1939). Як незаперечний лідер найвпливовішої у той час політичної сили — Націонал-демократичної партії (Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, SN-D, „Endecja”), він добре усвідомлював усю важливість українського чинника у визвольних змаганнях польського народу, адже без його врахування неможливо було пов-ною мірою реалізувати проект відновлення польської державності.

У польській історіографії згадана тема доволі ґрунтовно розкрита у роз-відках польських дослідників.1 В українській історіографії, на відміну від поль-ської, дана проблематика не стала предметом комплексних досліджень і пре-дставлена досить однобічно та фрагментарно.2

1 R. Wysocki, Akceptacja czy negacja? Kwestia ukraińska w poglądach Romana Dmow-skiego, [w:] Roman Dmowski i jego współpracownicy, Toruń 2008, s. 425–445; J. Giertych, Poglądy Romana Dmowskiego na zagadnienie ukraińskie, [w:] O Romanie Dmowskim. Wybrane wspomnienia z prasy obozu narodowego z 1939 roku, Krzeszowice 2011, s. 183–196. 2 М. Лозинський, Польська народова демократія, Київ, 1908, 118s.; Д. Донцов, Дмов-ський і українське питання, „Літературно-Науковий Вісник” 1930, T.104, s. 914–924; В. Кучабський, Україна і Польща. Отверта відповідь польському консерватистові, Львів, 1933, 236 s.; W. Kutschabsky, Die Westukraine im Kampfe mit Polen und dem Bol-schewismus in den Jahren 1918–1923, Berlin 1934, 439s.; Р. Кобильник, Українське пи-тання в політичних поглядах Романа Дмовського кінця 20 — середини 30-х рр. ХХ ст., „Галичина: науковий і культурно-просвітний краєзнавчий часопис”, Івано-Фран-ківськ 2001, nr 7, s. 154–158; М. Сивіцький, Історія польсько-українських конфліктів, Київ 2005, Т.1, 344s.

54 Максим Зелінський

Зазначимо, що багато в чому, саме завдяки цілеспрямованим антиук-раїнським поглядам Р. Дмовського, так і не відбулась нормалізація польсько-українських стосунків у першій половині ХХ ст. Проголошуючи знищення будь-якого ворога Польщі своїм обов’язком у боротьбі за Вітчизну,3 лідер націонал-демократів у політиці відкрито додержувався основних положень макіавіалізму. Він був твердо переконаний, що у політичній боротьбі не має жодних фіксованих правил, жодних принципів.4 І саме тому, на глибоке пе-реконання Р. Дмовського, кращим засобом розв’язання міжнаціональних протиріч є застосування силових методів, тому що в стосунках між націями нема справедливості й кривди, а лише сила і слабкість.5

Загалом українська тематика посідала помітне місце у політичній спа-дщині провідника ендецького табору, особливо у сфері реалізації його вла-сних проектів з розбудови польської державності. Саме через свою геостра-тегічну значимість для польської справи, ця тематика знайшла широке від-луння у значній кількості публіцистичних праць Р. Дмовського.

У своїй знаковій праці „Kwestia ukraińska” (1930 р.) лідер ендеції насту-пним чином прокоментував свій підхід у проблемах, пов’язаних з вирішенням національних питань: на кожне національне питання слід дивитися з двох точок зору: 1) що дана нація уявляє собою як окрема етнічна одиниця, з то-чки зору мовних, цивілізаційних, історичних традицій; наскільки єдиною во-на є? і 2) хто, проти кого і якою метою прагне до її організації в нову дер-жаву. З обох цих точок зору українське питання представляється об'єк-том дуже складним і тим самим дуже цікавим.6

В цілому, позиція лідера польської націонал-демократії щодо укра-їнського питання залишалася незмінною тривалий час, поки впродовж Пер-шої світової війни7, а потім за часів існування Другої Речі Посполитої, вона не зазнала суттєвих змін. Якщо на початку своєї політичної кар’єри у 1890-х рр. Р. Дмовський торкався цієї проблематики у своїх публікаціях, в основному, з по-зиції цивілізаційного або історичного протистояння між поляками та росіяна-ми (або між поляками та русинами у Східній Галичині) за домінування на те-риторіях давньої Речі Посполитої, то згодом, в роки існування Другої Речі Посполитої, він почав надавати йому все більш вагомого значення і оцінював в більш широкому контексті загальної політичної ситуації в Європі.

Так, на межі ХІХ–ХХ ст. Р. Дмовський, аналізуючи стан політичного розвитку польських національних сил на східних кресах, прийшов до висно-вку щодо пріоритетності вирішення, насамперед, „литовського питання” з ог-ляду на те, що край той (Литва) є і територіально важливішим, і поль-ський елемент є там сильнішим, і серед загального не польського населення вплив нашої культури консолідувався там найбільше.8 Втім, вже через кілька десятків років, за часів Другої Речі Посполитої для Р. Дмовського стає

3 R. Dmowski, Podstawy polityki polskiej, „Przegląd Wszechpolski” 1905, nr 7, s. 343. 4 Idem, Doktryna a realizm w polityce, „Przegląd Wszechpolski” 1904, nr 8, s. 561. 5 Idem, Niemcy, Rosja a kwestia polska, Lwów 1908, s. 236. 6 Idem, Pisma. t. VІI, Świat powojenny i Polska, Częstochowa 1937, s. 213. 7 Мається на увазі лист Р. Дмовського до представника польської націонал-демократії в Україні Й. Бартошевича від 19 липня 1917 р. У цьому листі Р. Дмовський назвав укра-їнське питання одним із найскладніших питань європейської політики, яке має пер-шорядне значення… для національного майбутнього поляків. Цит: R. Wapiński, Ro-man Dmowski, Lublin 1989, s. 237. 8 R. Dmowski (pod pseud. Narodowiec), W naszym obozie. Listy do przyjaciół politycz-nych, „Przegląd Wszechpolski” 1901, nr 10, s. 612.

Українське питання у політичній діяльності Романа Дмовського 55

очевидним факт того, що саме „українське питання” слід вважати першочер-говим і одним з найважливіших завдань нашої політики однаково як вну-трішньої, так і зовнішньої.9

Важливим для розуміння позиції Р. Дмовського щодо українського питання є його оцінка ролі українського чинника в історії Польщі. Прихиль-ник західного вектору розвитку Польщі, лідер ендеції дотримувався думки, що унія з Великим Князівством Литовським і колонізація територій колишніх південних руських князівств Київської Русі за часів правління династії Ягеллонів були хибними кроками, які фатально позначились на подальшому перебігу польської історії. Незважаючи на те, що польсько-литовська унія подвоїла потугу Польщі, тісний союз з Литвою призвів до зниження загаль-ного інтелектуального рівня польської держави.10 Замість виконання своєї головної історичної місії — стримування німецької експансії „Drang nach Os-ten” у Східній Європі, поляки самі просувалися на схід, що, на думку Р. Дмо-вського, було їх великою геополітичною та історичною помилкою. Східна екс-пансія призвела до того, що, починаючи з середньовіччя і аж до другої по-ловини ХІХ ст., Польща перебрала на себе роль фортпоста цивілізованої Єв-ропи на Сході, де вела тривалу боротьбу з турками, татарами та московитами. І саме з цієї причини поляки, які виконували свою, так би мовити, місію „оборонців Європи перед Сходом”, поступово стали відставати у культурному розвитку від народів Західної Європи і нарешті були змушені підкоритися своїм більш сильним сусідам: Пруссії та Росії.11

Р. Дмовський схилявся до думки, що тривала боротьба поляків за укра-їнські землі призвела до появи двох потужних осередків напруги, що постійно послаблювали внутрішню стабільність державного устрою давньої Речі Поспо-литої. По-перше, виконання польською шляхтою своєї піонерської роботи на родючих рівнинах України часто супроводжувалося постійними війнами з ко-чівниками. Результатом цієї боротьби за українські землі стала поява на по-літичній арені давньої Речі Посполитої нової потужної політичної сили — ма-гнатів, які зі своїми власними військовими формуваннями становили внутрі-шню загрозу державному ладу країни. По-друге, на території України, в умо-вах постійної небезпеки з боку татар, виникає своєрідна військова організація — козацтво, яке з часом, набравши силу і незалежність, також перетвориться у велику небезпеку для Речі Посполитої.12

У політичній площині, інтерес до української проблематики з боку Р. Дмовського був обумовлений низкою чинників. Насамперед, будучи непохи-тним прихильником політичного дарвінізму і пропагуючи принципи природ-ного розподілу народів на „історичні” та „неісторичні” нації, лідер ендеції тра-ктував українську (руську, русинську) народність як „неісторичну”. Вважаючи малорусів народом без історії,13 Р. Дмовський дозволяв собі іноді називати українців (русинів) „кепським різновидом поляків”14. У своїх публіцистичних творах він писав, що українці, як і інші „кресові народи” (білоруси, литовці)

9 R. Dmowski, Pisma. t. VІI, Świat powojenny i Polska, Częstochowa 1937, s. 209. 10 Idem, Poland old and new in Russian Realities & Problems. ed. Duff, J. D. Cambridge: Cambridge University Press, 1917, s. 98. 11 Idem, Niemcy, Rosja a kwestia polska, Lwów 1908, s. 254–256. 12 Idem, Poland old and new in Russian Realities & Problems. ed. Duff, J. D. Cambridge: Cambridge University Press, 1917, s. 103. 13 Idem, Pisma. t. VI. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. II, Częstochowa 1937, s. 322. 14 R. Wapiński, Roman Dmowski, s. 103.


є своєрідним „етнографічним матеріалом”15, який не має власної культури і не здатний для самостійного існування. З огляду на це, лідер ендеції схиля-вся до думки, що високо розвинутому в культурному відношенні польському народу легко можна буде асимілювати вищезазначені народності, а сам про-цес їх денаціоналізації повинен був відбутися доволі безболісно. Як приклад, Р. Дмовський наводив литовську та руську шляхту, що потрапила в ХV–XVI ст. під польський культурний вплив і дуже швидко полонізувалася.16

Провідник польської націонал-демократії стверджував, що само по со-бі поняття „Україна” означає всього на всього „край кресовий” і є насамперед географічним терміном, яким поляки називали малоруські (українські) південно-східні території Польщі,17 і разом з назвами „українець”, „україн-ський народ” воно не має жодного державно-політичного значення. З цієї причини, у своїх ранніх політичних публікаціях Р. Дмовський намагався до-волі рідко використовувати ці терміни. Втім, вживання назв „русин”, „руси-нський”, „малорусин”, на його думку, доводили б тільки етнографічну іден-тичність цієї етнічної спільноти і не мала б політичного забарвлення.18

У мовному аспекті, що був важливим критерієм ідентифікації україн-ського етносу, Р. Дмовський схилявся до наступного положення. На його дум-ку, за часів Київської Русі „руська” мова уявляла собою групу східнослов’ян-ських діалектів, які між собою мало чим відрізнялися. Окремо малоруська мова з'являється на південно-західних землях Київської Русі тільки після за-непаду цієї держави. Пізніше, завдяки польській могутності, ареал малорусь-кої мови поступово просунувся від Карпат на схід — до Дону і на південь — до Чорного моря.19

Втім, одночасно наголошуючи на тому, що єдиною цілісної історії Ук-раїни ніколи не існувало, а є всього на всього історія семи або восьми окремих територій зі своєю власною історією умовно об’єднаних під назвою „Україна”, Р. Дмовський все таки не приховує факту існування окремої народності, що розмовляє малоруською мовою.20 Більш того, він доволі чітко відокремлює малоруську народність від великоросіян, наголошуючи на існуючий різниці між цими етносами, насамперед, у мові, в історичних долях обох народів, у ха-рактері та психології.21

В цілому, не заперечуючи національної окремішності українців22, Р. Дмовський усе ж не визнавав наявності в українській етнічній спільноті такої важливої ментальної системи цінностей, як національна самосвідомість. Але з часом, і ця думка лідера ендеції еволіцюнувала в протилежний бік. Перебіг події 1917–1920 рр. в Україні і зростаючі національні домагання українців в міжвоєнний період дали змогу відомому ідеологу українського націоналізму Д. Донцову зазначити, що наявний зріст цього суб’єктивного чинника (національної свідомості) серед українства, а ніщо інше — змусив

15 R. Dmowski, Niemcy, Rosja i kwestia polska, s. 261. 16 Idem, Myśli nowoczesnego Polaka, Lwów 1907, s. 95–96. 17 Idem, Pisma. t. VI. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. II, Częstochowa 1937, s. 321. 18 R. Wysocki, op. cit., s. 444. 19 R. Dmowski, Pisma. t. VІI, Świat powojenny i Polska, Częstochowa 1937, s. 215. 20 Ibidem, s. 216. 21 Ibidem, s. 214–215. 22 R. Dmowski, Niemcy, Rosja a kwestia polska, s. 175.


Дмовського написати про справу українську в 1930 р. зовсім інше, ніж те, що він писав про неї в 1908 р.23

Український національний рух лідер ендеції розглядав як певною мі-рою наслідок антипольської та антиросійської діяльності Відня та Берлина.24 Він був переконаний, що політичні кола цих держав намагалися за допо-могою штучно утвореного „українського питання” створити додаткову потуж-ну противагу польському сепаратизму у австрійській Галичині і спробувати перетворити його у важливий чинник геополітичного знесилення Росії у схід-ноєвропейському регіоні. Виняткову роль у створені української проблеми, на думку Р. Дмовського, зіграв відомий австрійський канцлер Меттерніх, який у середині ХІХ ст. проти поляків вивів на світ русинську (українську) народ-ність.25

Вважаючи український національний рух зорієнтованим політично на Німеччину і водночас антипольським за своєю ідеологією, Р. Дмовський практично ніколи не розглядав його як потенційного союзника поляків у їх визвольних змаганнях. Так, характеризуючи непрості польсько-українські стосунки у Галичині, він звертався до своїх прихильників у статті «Листи вар-шав’янина у Галичині» (1897 р.): …нашим обов’язком є рішуче і швидке роз-в’язання русинського (українського) питання…26 Даючи досить низьку оцін-ку рівню розвитку української інтелігенції Галичини наприкінці ХІХ ст., лідер польської правиці, приходив до висновку, що інтелектуальна культура русинської інтелігенції надзвичайно низька і за духом своїм вона є радикаль-на.27 Освітній рівень підготовки місцевого українського населення Галичини Р. Дмовський вважав доволі примітивним, адже, за його словами, …заслуги русинської освіти… скромні і прочитавши за шкільною лавою том Шев-ченка, брошуру Драгоманова і кілька новел Івана Франка….ці люди потім нічого не читають…28

Р. Дмовський застерігав своїх співвітчизників від надання українцям будь-яких поступків, тому що це, на його думку, закінчиться тільки поразкою поляків і втратою ними України. Втім, за неординарною логікою лідера ен-деції, існування польсько-українського конфлікту може сприяти появі на історичній сцені сильного самостійного українського народу. Натомість від-сутність такого конфлікту зробить українців лінивими і хтось енергійніший від нас (поляків) положить на них свою руку.29

Отже, на думку Р. Дмовського, …для нашого національного майбут-нього у відносинах з українцями потрібна одна із двох речей: 1) або щоб вони або їх частина, коли це можливо, стали поляками; 2) або щоб стали само-стійним, сильним українським народом, здібним боронити свою самостій-ність не тільки супроти нас, але й супроти росіян, здібним боротися за неї

23 Д. Донцов, op. cit., s. 923–924. 24 R. Dmowski, Kwestia litewska, „Przegląd Wszechpolski” 1895, nr 19, s. 294. 25 Ibidem, s. 294. 26 R. Dmowski (pod pseud. R. Skrzycki), Listy Warszawiaka w Galicji, „Przegląd Wszech-polski” 1897, nr 8, s. 173. 27 Idem (pod pseud. R. Skrzycki), Listy Warszawiaka w Galicji, „Przegląd Wszechpolski” 1897, nr 9, s. 197. 28 Ibidem, s. 196. 29 R. Dmowski (pod pseud. R. Skrzycki), Myśli nowoczesnego Polaka, „Przegląd Wszechpol-ski” 1902, nr 8, s. 584.


і таким чином бути нашим союзником у боротьбі з Росією… Коли українці мають стати поляками, то треба їх полонізувати.30

Факт того, що український рух є продуктом австро-німецької інтриги, наголошував лідер польської правиці, яскраво підтвердив Брестський мирний договір у березні 1918 р. Саме тому, під час проведення Паризької мирної кон-ференції 1919 р., Р. Дмовський як один із головних представників польської дипломатичної делегації, що мав значний вплив на погляди американських і французьких політиків, доводив, що Українська Народна Республіка та За-хідноукраїнська Народна Республіка — це основні держави-союзники Німеч-чини та Австро-Угорщини у східноєвропейському регіоні на заключному етапі Першої світової війни. Крім того, вважаючи УНР та ЗУНР головними союзни-ками Німеччини у Східній Європі проти Польщі та Росії, лідер ендеції вважав польсько-українську війну в Східній Галичині в 1918–1919 рр. логічним гео-політичним продовженням польсько-німецького протистояння.31

Зацікавленість українським питанням простежується і у намаганні Р. Дмовського об'єднати ідею територіального відновлення Польської дер-жави за етнографічним принципом з концепцією відродження «історичної» Польщі у кордонах 1772 р. Свою власну позицію у цьому питанні лідер поль-ських націонал-демократів аргументував тим, що саме поняття „етнографіч-не визначення” могло існувати тільки у думках філологів, а не політиків.32

У своїх територіальних планах, заснованих на польських історичних традиціях, Р. Дмовський провідне місце надавав східним теренам давньої Речі Посполитої (у тому числі українським землям) з їх величезним людським та природним потенціалом. За його оцінкою, історичний східний ареал поль-ського впливу на початку ХХ ст. становив приблизно 181 тис. кв. миль і налі-чували понад 26 млн. населення, з яких етнічні поляки складали понад 6 млн. чол.33

Прагнення Р. Дмовського інтегрувати ці землі в орбіту польських дер-жавницьких устремлінь базувалися, насамперед, на популярному в той час „Ягеллонівському” міфі про цивілізаційне домінування польського етнічного елементу на теренах „східних кресів” або т.зв. „забраних територій”. При цьо-му він вказував, що майбутня Польська держава має право вийти за межі польських етнографічних меж такою мірою, щоб відповідати цінностям історичної Польщі і реалізувати цивілізаційний потенціал великого наро-ду.34

На його переконання, східні креси були історичним полем нашої на-ціональної експансії, де польська культура кількох віків осягнула великі здобутки.35 Таким чином, аргументував Р. Дмовський, поляки від цих земель відмовитись не можуть.36

30 Ibidem, s. 583–584. 31 R. Dmowski, Pisma. t. VI. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. II Wojna od r. 1917. Pokój, Częstochowa 1937, s. 212. 32 P. Wandycz, Poland`s place in Europe in the concepts of Pilsudski and Dmowski, „East European Politics and Societies” 1990, Т. 4, nr 3, s. 456. 33 R. Dmowski, Pisma. t. VI. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. II Wojna od r. 1917. Pokój, Częstochowa 1937, s. 377–378. 34 R. Dmowski, Pisma. t. V. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. I Przed wojną. Wojna do r. 1917, Częstochowa 1937, s. 24–25. 35 Idem, Myśli nowoczesnego Polaka, Lwów, 1907, s. 144–145. 36 Idem, Pisma. t. V. Polityka polska i odbudowanie państwa. Cz. I Przed wojną. Wojna do r. 1917, Częstochowa 1937, s. 24.


Не беручи до уваги етнічну складову населення східних територій, лі-дер ендеції пропонував вирішувати проблему поширення польського впливу у цьому величезному за розмірами регіоні за зразком взаємовідносин Франції до Эльзасу, який не є французькою областю в етнографічному відношенні, але в цивілізаційному сенсі належить французькій нації. На жаль, наш Эль-зас більше нашої власної етнографічної області і в чужих руках він знахо-дився не 50 років, а набагато довше. Не скрізь в нім наш вплив був такий глибокий, як французький вплив в Эльзасе, і, на жаль, його пізнішим госпо-дарям значною мірою вдався наш вплив викоренити.37

Втім, ідея інкорпорації українських земель до складу Польщі, крім історичного і цивілізаційного підґрунтя, мала і цілком прагматичні наміри. Визнаючи однією з головних причин занепаду давньої Речі Посполитої від-сутність надійних природних та географічних кордонів, Р. Дмовський плану-вав виправити ці геополітичні недоліки шляхом досягнення якомога біль-шого просування кордонів Польщі на схід. Але, при цьому лідер ендеції все таки пропонував брати до уваги дві важливі обставини:

1) згідно з зовнішньополітичними міркуваннями територіальна пло-ща Польської держави повинна була бути достатньо великою, щоб мати мож-ливість здійснювати опір намаганням Німеччини та Росії поглинути її землі, як це неоднарозово вже відбувалося, починаючи з ХVIII ст. На думку Р. Дмо-вського, без входження до складу Польщі частини українських, білоруських та литовських земель це було б важко здійснити. Невипадково, на засіданні Польського Національного Комітету у Парижі 2 березня 1919 р. Р. Дмовський, що представляв Другу Річ Посполиту на Паризькій мирній конференції, на-ступним чином прокоментував важливість геополітичного значення приєд-нання східних кресів для складу Польщі: якщо ми маємо, з одного боку Віль-нюс, з іншого Східну Галичину, то ми не можемо дозволити собі, щоб чужі території вклінювалися в нашу аж до Бугу.38

2) водночас з цим, територія Польської держави не могла бути дуже великою, оскільки неможливо було повністю повернутися до історичних кор-донів на сході, з огляду на реальну слабкість польської етнічної присутності на цих величезних територіях.

Враховуючи вищезазначені обставини, під час Першої Світової війни Р. Дмовський був змушений визнати оптимальним варіантом польського про-сування на схід межу, що проходила по лінії другого поділу Речі Посполитої — 1793 р.39 Цей окреслений лідером ендеції східний кордон майбутньої Польщі отримав у липні 1917 р. назву „лінії Дмовського”.

Згідно цієї лінії, східний кордон Польської держави повинен був про-ходити від порту Лієпая до Полоцька і далі на південь по р. Березіна, потім до р. Прип'яті, аж до р. Ужіци на південному заході, створюючи, таким чином за-гальний польсько-румунський кордон по Дністру.

Що ж стосується територій, розташованих далі на схід від цієї межі, то їх, на думку Р. Дмовського, було б недоречно приєднувати до Польської дер-

37 Ibidem, s. 24. 38 К. Kawalec, Spadkobiercy niepokornych. Dzieje polskiej myśli politycznej 1918–1939, Wrocław 2000, s. 33. 39 R. Wapiński, Kresy w polskiej myśli politycznej w XIX I XX wieku (po roku 1945) [w]: Kresy — pojęcie i rzeczywistość. Zbiór studiόw. pod red. Kwiryny Handke, Warszawa 1997, s. 99.


жави, тому що реінкорпорація цих провінцій до Польщі зруйнує її щільність та міцність.40

Між іншими, головний політичний опонент лідера ендеції — Ю. Піл-судський, також у 1919 р. загалом погоджувався зі східними кордонами Другої Речі Посполитої, що запропонував Р. Дмовський.41

Виняткову увагу приділяв Р. Дмовський українському питанню у своїй зовнішньополітичній концепції. На відміну від політичних проектів Ю. Піл-судського, в якиx Україні відводилась ключова роль союзника Польщі у Цен-трально-Східній Європі, лідер ендецького табору вважав головною загрозою та небезпекою поляків на Заході Німеччину, а на Сході — пронімецько зорієн-товану незалежну Україну. Єдиним потужним союзником Польщі у східно-європейському регіоні, на його переконання, могла бути тільки Російська ім-перія, а після перемоги більшовиків у громадянській війні 1918–1920 рр. — радянська Росія.

На думку Р. Дмовського, політична ситуація у Східній Європі, що скла-лася після Першої Світової війни, яскраво засвідчила, що ані Польща, ані Росія нездатні були самостійно поодинці контролювати величезний укра-їнський простір і тому кращим варіантом розв’язання української проблеми був би розподіл України між поляками та росіянами.42 Сприятливий контур польсько-радянського кордону привів би до виникнення міцного союзу між Польщею та Росією, на зразок того, що виник між Пруссією та Росією після трьох поділів Другої Речі Посполитої у XVIII ст. У разі відсутності такого антиукраїнського союзу Р. Дмовський пропонує самим полякам домовитися з Румунією, яка також зацікавлена у відсутності потужного східного сусіда у вигляді незалежної Української держави.

Таким чином, за задумом лідера ендеції, польсько-радянський союз ґрунтувався би на спільних намаганнях обох зацікавлених сторін у повному пануванні на українських територіях та був би скерований проти посилення Німеччини у цьому регіоні.43 Інакше, на переконання Р. Дмовського, поява самостійної України не тільки поклала б кінець потужної Росії, а була б вод-ночас… кроком до ліквідації Польщі.44

Цей перспективний геополітичний польсько-російський компроміс навколо України повинен був призвести до наступної ситуації. Та частина українців, що опинилась би під пануванням радянської Росії, нивілювала би зусилля офіційної Москви впливати на міжнародну європейську політику. А за той час, поки послаблена Росія повертала би свої втрачені позиції у Цен-трально-Східній Європі, Польща встигла би полонізувати українців у Східній Галичині та Волині і таким чином зліквідувати українську загрозу зсередини.

Прагнучи відтворити моноетнічну Польщу, де б домінувала саме польська нація, Р. Дмовський цілком справедливо побоювався, що у разі від-новлення історичної Речі Посполитої в кордонах 1772 р. на засадах польсько-українського союзу (до моделі якої схилявся Ю. Пілсудський), українцям через їх перевагу (природні ресурси та чисельність населення), вдасться від-

40 Akty і dokumenty dotyczące sprawy granic Polski na Konferencji Pokojowej w Paryżu 1918–1919, zebrane i wydane przez Sekretariat Jeneralny Delegacji Polskiej, Część I. Program terytorialny Delegacji, Paryż 1920. s. 131. 41 L. Wasilewski, Jòzef Piłsudski. Jakim go znałem, Warszawa 1935, s. 172. 42 R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa, Warszawa 1925, s. 614. 43 В. Кучабський, Реалізм у політичній практиці, „Мета”,Ч.12 (54), Львів 1932, 27 березня, с. 3. 44 R. Dmowski, Pisma. t. VІI, Świat powojenny i Polska, Częstochowa 1937, s. 201.


сунути поляків на другий план. Сусідство з внутрішньо та зовнішньо неста-більною незалежною Українською державою із майже 50 млн. населенням на сході від Польщі, та ще, можливо, під німецьким впливом, було б, на пере-конання лідера польської правиці, …для нас фатальним.45

З огляду на міжнародну ситуацію, що склалася у 20–30 рр. ХХ ст., Р. Дмовський вважав прийнятною таку Польську державу, східний кордон, який проходив по річці Збруч, тому що польський національний інтерес по-лягає в тому, щоб …Росія ніколи не перетинала Збруч…46 Адже, на його дум-ку, Росія ніколи не віддасть усю Україну будь-якій іншій державі, бо без Укра-їни не було б Росії і з часом, рано чи пізно, руське (українське) питання уто-не в російському морі.47.

Таким чином, інколи суперечливі й неоднозначні погляди лідера ен-деції на українське питання, з часом еволюціонували від стійкого неприй-няття та нехтування українським чинником до його визнання ключовим в ре-алізації внутрішньої та зовнішньої польської політики. Поступово українська проблематика, з огляду на величезний економічний, політичний, людський потенціал України, почала відігравати важливу роль в геополітичних планах Р. Дмовського. Відкидаючи саму ідею існування окремої української політи-чної нації та самостійної України і дотримуючись положення, що Вітчизна — це, насамперед, нація, а потім держава: без народу немає держави,48 лідер ендеції, всупереч своїм політичним поглядам та принципам, пророчо усвідо-млював: поява окремої української держави на карті Європи є тільки пита-нням часу і то недалекого.49

Maksym Zelinskiy. The Ukrainian question in the political thought of Roman Dmowski

On the basis of the heritage of Roman Dmowski, his proposition regarding the so-lution of the Ukrainian-Polish question is investigated. The research deals with the position of Roman Dmowski concerning the Ukrainian-Polish conflict in Eastern Galicia. The author analyzes Dmowski's political views and ideas regarding the perspectives of solving the Ukrainian question.

45 R. Dmowski, Pisma. t. VІI, Świat powojenny i Polska, Częstochowa 1937, s. 238. 46 R. Wapiński, Roman Dmowski, s. 104. 47 Ibidem, s. 103. 48 R. Dmowski, Pisma t. X. Od Obozu Wielkiej Polski do Stronnictwa Narodowego, Często-chowa 1939, s. 179. 49 R. Dmowski, Pisma. t. VІI…, s. 209.

13/2013 EMIGRACJA 63

Paweł Trefler

Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska, Przemyśl

Rusini i Ukraińcy w Argentynie w latach 1897–1938

Argentyna w pierwszych czterech dekadach ubiegłego wieku miała status jednego z najbogatszych państw świata. Przyczynili się do tego imigranci, którzy od końca lat 60. XIX w. zaczęli masowo napływać do Buenos Aires1. Stolica Argentyny, obok słynnej Ellis Island w Nowym Jorku, Halifaxu w Kanadzie, Rio de Janeiro i San-tosu w Brazylii, przyjmowała statki wypełnione Europejczykami, którzy szukali lepszego życia w odległej Ameryce. Władze Argentyny, podobnie zresztą jak Stanów Zjednoczonych, Kanady i Brazylii, brutalnie rugowały rdzenną ludność z ogrom-nych połaci terytoriów. Zdobyte w ten sposób ziemie należało zagospodarować, czyli skolonizować lub — jak to określali XIX-wieczni argentyńscy liberałowie — „ucywilizować”, czyli „zeuropeizować”.

W Argentynie, wśród rzeszy imigrantów i ich potomków kilkudziesięciu na-rodowości, żyje diaspora ukraińska2, która, według różnych źródeł, liczy od 250 tys. do 300 tys. osób na 41 mln obywateli Argentyny. Kraj tanga to, obok Stanów Zjednoczonych, Kanady i Brazylii, główny punkt docelowy transatlantyckiej emi-gracji ukraińskiej. Z tego względu warto bliżej przyjrzeć się początkom emigracji

1 Argentyna w latach 1820–1932 stanowiła drugi po Stanach Zjednoczonych cel europejskiej emigracji transatlantyckiej. W tym okresie do USA wyemigrowało 32,5 mln Europejczyków, a do Argentyny 6,5 mln, z czego 3,4 mln w latach 1857–1914). W Kanadzie osiedliło się 5 mln Europejczyków, a w Brazylii 4,3 mln (J.C. Moya, Spanish Immigrants in Buenos Aires 1850–1930, Berkeley — Los Angeles — London 1998, s. 46; R. Stemplowski, Polska emigra-cyjna — Argentyna imigracyjna — Misiones osadnicze, [w:] R. Stemplowski [red.], Pola-cy, Rusini i Ukraińcy, Argentyńczycy. Osadnictwo w Misiones 1892–2009, Warszawa 2013, s. 30). 2 Jeszcze po II wojnie światowej Ukraińcy, którzy osiedlili się poza granicami swojej ojczy-zny, nie używali terminu „diaspora”. Określali się jako „przebywający na emigracji” lub „emi-gracja”. Terminem „ukraińska diaspora” w znaczeniu negatywnym posługiwali się Sowieci, odnosząc się do emigracyjnych środowisk politycznych, które oskarżali o chęć ingerowania w wewnętrzne sprawy ZSRR. Z czasem jednak terminu tego zaczęli używać sami Ukraińcy (V. Satzewich, The Ukrainian Diaspora, London & New York 2002, s. 8).

64 Paweł Trefler

ukraińskiej do Argentyny oraz kształtowaniu się i funkcjonowaniu tamtejszej dia-spory w latach 1897–1938. Okres ten obejmuje dwie spośród czterech fal ukraiń-skiej emigracji do Argentyny. Pierwsza z nich miała miejsce w latach 1897–1914, druga między rokiem 1922 a 1938, a pozostałe w latach 1945–1950 i już za czasów niepodległej Ukrainy.

Uwaga badaczy ukraińskiego wychodźstwa do Argentyny skupia się głównie na okresie przed wybuchem II wojny światowej. To konsekwencja skali tej emigra-cji — nieporównywalnie większej niż po II wojnie światowej — i jej ogromnego znacze-nia dla kształtowania się życia społeczno-kulturalnego ukraińskiej diaspory w tym kraju. Należy zaznaczyć, że badania nad ukraińską emigracją do Argentyny nie są tak rozwinięte, jak w przypadku wychodźstwa Ukraińców do Stanów Zjednoczo-nych, Kanady czy nawet Brazylii. Wpływa na to wiele czynników, przede wszystkim ograniczony dostęp do materiałów źródłowych, zwłaszcza w języku ukraińskim3. Stanu wiedzy o Ukraińcach w Argentynie nie można porównywać z tym, co wiemy o Polonii w tym kraju. Losy diaspory ukraińskiej nad La Platą i Paraną wymagają zatem dalszych badań.

O ukraińskiej emigracji do Argentyny wspomina się w polskich publikacjach dotyczących emigracji naszych rodaków za Atlantyk. Problem ten jako jeden z pier-wszych podjął Ryszard Stemplowski w wydanej pod jego redakcją naukową w 1991 r. książce pt. Słowianie w argentyńskim Misiones 1897–1977. Naukowcy ukraińscy lub ukraińskiego pochodzenia napisali kilka obszerniejszych prac poruszających to zagadnienie. Wciąż jednak brakuje syntetycznych opracowań tego tematu, które opierałyby się na źródłach ukraińsko-, polsko-, hiszpańsko-, niemiecko-, portugal-sko- czy też anglojęzycznych. Jak do tej pory, najbardziej wartościową pozycją jest monografia autorstwa Serge’a Cipko pt. Ukrainians in Argentina, 1897–1950. The Making of a Community, która ukazała się nakładem Kanadyjskiego Instytutu Stu-diów Ukraińskich w 2011 r.

1. Polityka migracyjna Argentyny w drugiej połowie XIX w.

W 1853 r. argentyński Kongres Konstytucyjny, który zebrał się w Santa Fe, proklamował konstytucję Konfederacji Argentyny. To zdynamizowało proces for-mowania się zjednoczonej Republiki Argentyny. W 1862 r. urząd prezydenta tego kraju objął Bartolomé Mitre Martínez4, który wraz ze swoimi następcami — Do-

3 R. Stemplowski, Wprowadzenie, [w:] R Stemplowski (red.), Polacy, Rusini i Ukraińcy…, s. 15. 4 Argentyna w 2010 r. świętowała 200 lat niepodległości, upamiętniając dzień 25 maja 1810 r., kiedy Kreole, na wieść o detronizacji przez Napoleona Bonaparte króla Hiszpanii Ferdynan-da VII, wypowiedzieli posłuszeństwo wicekrólowi La Platy Baltazarowi Hidalgo de Cisnero-sowi de la Torre. Oficjalna deklaracja niepodległości względem Hiszpanii i jej królów przez Zjednoczone Prowincje La Platy ze stolicą w Buenos Aires nastąpiła 9 lipca 1816 r. Nazwa nowego państwa nie przystawała do rzeczywistości. Od Zjednoczonych Prowincji La Platy odrywały się bowiem jej peryferyjne prowincje — Paragwaj w 1811 r., Prowincja Wschodnia Rio de La Plata (obecnie Urugwaj), zajęta przez Portugalczyków w 1817 r., a następnie oku-powana przez Brazylijczyków jako Prowincja Cisplatanii, i w 1825 r. Górne Peru stanowiące obecnie większą część terytorium Boliwii. Lata 20.–50. XIX w. upłynęły najpierw na wojnie Argentyny z Brazylią (1825–1828), a następnie długoletniej wojnie domowej między prowin-cją Buenos Aires a pozostałymi prowincjami argentyńskimi. Po bitwach sił zbrojnych pań-stwa Buenos Aires, które ogłosiło niepodległość w 1852 r., a Konfederacją Argentyny, stoczo-nych w latach 1859–1861, obydwa państwa zdołały w końcu osiągnąć porozumienie co do warunków zjednoczenia. Państwo Buenos Aires przystąpiło do Konfederacji Argentyny, a pre-zydentem zjednoczonej Argentyny został były prezydent państwa Buenos Aires — Bartolomé Mitre Martínez.

Rusini i Ukraińcy w Argentynie w latach 1897–1938 65

mingo Faustino Sarmiento (1868–1874) i Nicolasem Remigio Aurelio Avellanedą (1874–1880) — podjął zdecydowane działania na rzecz upodobnienia Argentyny do państw europejskich, co oznaczało m.in. tworzenie regularnej armii narodowej na wzór pruski, ujednolicenie systemu prawnego, monetarnego, celnego, rozbudowę i wzmocnienie administracji publicznej, upowszechnienie i podniesienie poziomu edukacji, nawiązanie wymiany handlowej z zagranicą, poszukiwanie inwestorów zagranicznych, promowanie rozwoju przemysłu, rolnictwa i hodowli zwierząt, bu-dowę kolei, dróg bitych, mostów i sieci telegraficznej. Ich celem był także podbój zamieszkanej przez Indian i niedostępnej dla białego człowieka Patagonii, a nastę-pnie wewnętrzna kolonizacja Argentyny, do czego potrzebni byli europejscy imi-granci.

W konstytucji z 1853 r. — zainspirowanej myślą polityczną Juana Bautisty Alberdiego — znalazł się zapis o tym, że „rządzenie to zaludnianie” (gobernar es poblar). Alberdi pisał: „Zaludnianie to cywilizowanie, ale tylko wtedy, gdy mówimy o ludziach cywilizowanych, tzn. imigrantach z cywilizowanej Europy. Z tego wzglę-du w konstytucji znalazł się zapis o wspieraniu imigracji europejskiej. Zaludnianie nie jest cywilizowaniem, lecz oznacza zdziczenie, gdy mówimy o Chińczykach i Hin-dusach z Azji oraz Murzynach z Afryki. Zaludnianie oznacza zanieczyszczanie, psu-cie i zatruwanie państwa, gdy zamiast najlepszej europejskiej siły roboczej napływa-ją śmieci z jej zacofanych części. Jest Europa i Europa — i należy o tym dobrze pa-miętać (…)5. Jeśli argentyńskim liberałom, zainspirowanym filozofią pozytywizmu, zależało głównie na modernizacji Argentyny i jej zbliżeniu do Europy, to wielcy posiadacze ziemscy i hodowcy bydła (konserwatyści) potrzebowali głównie rąk do pracy, by zagospodarować największe bogactwo kraju — żyzną Pampę6.

Konstytucja z 1853 r. nadawała cudzoziemcom pełnię praw cywilnych i wię-kszość obywatelskich (poza prawem do głosu i dostępem do urzędów publicznych, przy czym imigranci byli zwolnieni ze służby wojskowej)7. W 1875 r. utworzono Naczelną Komisję Imigracji, a 19 października 1876 r. uchwalono pierwszą argen-tyńską Ustawę o imigracji i kolonizacji (zwaną Ley de Avellaneda)8. Zgodnie z nią państwo pokrywało koszty podróży imigrantów łącznie z całym ich dobytkiem do miejsca osiedlenia9, a także koszty zakwaterowania, wyżywienia i opieki medycznej w hotelu imigranckim przez pierwszych pięć dni od ich przybycia do Buenos Aires.

5 J.B. Alberdi, Gobernar es poblar, París 1869, [online], [w:] J. B. Alberdi, Bases y puntos de partida para la organización política de la República Argentina, Buenos Aires 1915, s. 18, [dostęp: 27.01.2014]. Dostępny w Internecie: http://www.cervantesvirtual.com/servlet/Sirve-Obras/00360552199914939647857/p0000001.htm#I_1. 6 Kraina geograficzna Pampy obejmuje cały Urugwaj, południową część brazylijskiego stanu Rio Grande do Sul oraz argentyńskie prowincje Buenos Aires, La Pampa, Santa Fé, Córdoba, Entre Ríos i Corrientes. 7 R. Stemplowski, Historyczny kontekst osadnictwa rolnego w Misiones. Rozważania wstę-pne, [w:] R. Stemplowski (red.), Słowianie w argentyńskim Misiones 1897–1977, Warszawa 1991, s. 11. 8 Pierwszym krokiem mającym na celu pobudzenie europejskiej migracji do Argentyny było wy-danie dekretu w 1823 r. o pokrywaniu imigrantom kosztów podróży, a także powołanie w 1825 r. Komisji Imigracyjnej, która miała pomagać imigrantom zdobyć pracę i mieszkanie. Do Ar-gentyny zaczęły wówczas napływać pierwsze grupy imigrantów europejskich. 9 W rzeczywistości bilety na rejs transoceaniczny były refundowane przez władze Argentyny tylko od 1887 do połowy 1890 r., kiedy to Argentyna okazała się niewypłacalna i zbankruto-wały prawie wszystkie banki działające w tym państwie. Potem Argentyna była już tak atrak-cyjnym celem emigracji, że nie trzeba było nawet opłacać imigrantom kosztów podróży trans-oceanicznej. W związku z tym mniej niż 2 proc. z 6,5 mln imigrantów, którzy przybyli do Argentyny w latach 1850–1930, przypłynęło dzięki biletom zakupionym przez rząd argentyń-

66 Paweł Trefler

Polityka migracyjna Argentyny skutkowała tym, że zaludnienie tego kraju wzro-sło z poziomu 1,9 mln mieszkańców w 1869 r. (z czego 0,5 mln mieszkało w pro-wincji Buenos Aires)10 do 4 mln w 1895 r. (z czego milion stanowili imigranci)11, prawie 8 mln w 1914 r. (z czego prawie 2,5 mln stanowili imigranci)12 i prawie 16 mln w 1947 r.13. Obliczono, że gdyby nie napływ imigrantów, Argentyna liczyłaby w 1940 r. tylko nieco ponad 6 mln, a nie 13 mln14. Napływ imigrantów spowodował, że Argentyna już na początku XX w. stała się jednym z największych światowych eksporterów płodów rolnych i mięsa, a jej szybki rozwój gospodarczy wprowadził ją do grona najbogatszych państw świata.

Na początku władze Argentyny preferowały imigrację z Europy Północnej. W rzeczywistości jednak kraj ten nie wybierał imigrantów, bowiem spośród miliona Europejczyków, którzy w latach 1880–1890 przybyli do Argentyny15, najwięcej było Włochów i obywateli Hiszpanii, a wśród nich wielu Basków, także z Francji16. W zde-cydowanie mniejszej liczbie osiedlali się obywatele Cesarstwa Niemieckiego, Kró-lestwa Niderlandów, Królestwa Belgii, Wielkiego Księstwa Luksemburga, Szwajca-rzy, Szwedzi, Finowie, Duńczycy, Szkoci, Anglicy, Walijczycy i Irlandczycy. Euro-pejscy imigranci mieli szansę otrzymać ziemię, a gdy o tę było trudniej lub nie mieli zamiaru pracować na roli, osiedlali się w stolicy i innych większych miastach, stając się robotnikami, rzemieślnikami lub drobnymi przedsiębiorcami. Większość imi-grantów, którzy znaleźli się w tym czasie w Argentynie, zdecydowała się już nie wracać do Europy i nie szukać szczęścia w Brazylii, Paragwaju, Urugwaju, USA czy Kanadzie. Należy przy tym podkreślić, że osadnictwo rolnicze z czasem ulegało ograniczeniu, ponieważ najbardziej atrakcyjne ziemie znajdowały się w rękach gru-py wielkich posiadaczy (zamożnych rodzin kreolskich) zainteresowanych raczej robotnikami sezonowymi, tzw. „jaskółkami”17. Warunki dzierżawy działek rolnych również nie były zbyt atrakcyjne18. Obszary Pampy w dyspozycji władz federalnych (tierras fiscales) zostały rozdzielone w latach 1860–1890 (szczególnie po 1880 r.), przede wszystkim wśród osadników włoskich i z Europy Północnej. Wciąż jednak istniały możliwości osiedlania się na peryferiach Argentyny.

ski (B. Sánchez Alonso, La racionalidad de las políticas migratorias en la primera globali-zación: el caso argentino, [online], „Revista de Instituciones, Ideas y Mercados”, nr 46 (Mayo 2007), s. 240, [dostęp: 01.02.2014]. Dostępny w Internecie: http://www.eseade.edu.-ar/files/riim/RIIM_46/46_9_sanchez_alonso.pdf). 10 Primer y segundo censo nacional: 1869–1895, Archivo General de la Nacion (Argentina), Departamento Documentos Escritos, Buenos Aires 1995. 11 Ibidem. 12 A. B. Martinez, Tercer censo nacional, levantado el 1 de junio de 1914, Comisión Nacional del Censo, Buenos Aires 1916. 13 IV censo general de la Nación, Dirección Nacional del Servicio Estadístico, Buenos Aires 1947. 14 R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 11. 15 Aby uświadomić sobie skalę i tempo tej migracji, warto wiedzieć, że w 1888 r. do Argenty-ny przybyło 155 tys. imigrantów, a w 1889 r. 260 tys. (I. Wasylyk, Los ucranios en la Repúb-lica Argentina, [online], portal informacyjny Ucrania.com, 2008, [dostęp: 30.01.2014]. Do-stępny w Internecie: http://www.ucrania.com/Articulos/tabid/57/ctl/Details/mid/388/Item-ID/9/language/es-AR/Default.aspx). Należy przy tym pamiętać, że 25 proc. z tego miliona imigrantów reemigrowało później do innych państw Ameryki albo powróciło do Europy. 16 Później to się zmieniło i w Argentynie zaczęto cenić imigrację włoską i hiszpańską. 17 „Jaskółki” przypływały głównie z Włoch i Hiszpanii w październiku na okres trwania prac żniwnych. 18 Por. R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 12. Nie przeszkadzało to rządowi Argenty-ny w reklamowaniu swojego kraju jako miejsca, gdzie nie tylko łatwo znaleźć pracę, ale także uzyskać kawałek ziemi.


W 1880 r. prezydentem tego kraju został gen. Julio Argentino Roca, który za-słynął m.in. podbojem Patagonii (w latach 1878–1885) i eksterminacją Indian, a tak-że dalszą centralizacją i wzmacnianiem aparatu władzy państwowej. Argentyna wciąż wymagała zaludnienia (czytaj: argentynizacji), zwłaszcza obszarów najbardziej od-dalonych od centrum, przede wszystkim w obawie przed ich przejęciem przez inne państwa. Jednym z takich peryferyjnych terytoriów było wydzielone przez władze federalne w 1881 r. Terytorium Narodowe Misiones19, stanowiące najsłabiej obok Pa-tagonii zaludniony zakątek Argentyny. Według danych spisu powszechnego z 1869 r. w argentyńskiej części Misiones na powierzchni prawie 30 tys. km² (obszar odpo-wiadający obecnemu województwu wielkopolskiemu) mieszkało zaledwie 3 tys. osób20, z czego zdecydowaną większość stanowili obywatele Paragwaju (głównie In-dianie) i Brazylii (uciekinierzy i awanturnicy), którzy nie rokowali żadnych nadziei na odpowiednie zagospodarowanie tego trudno dostępnego, dzikiego, wilgotnego i upal-nego terenu (klimat subtropikalny)21.

2. I fala migracji — 1897–1914

Masowe wychodźstwo z Galicji i Bukowiny do krajów Europy Zachodniej i za „wielką wodę” rozpoczęło się na dobre w latach 80. XIX w. Między rokiem 1881 a 1910 ziemie te opuściło w sumie ok. 10 proc. mieszkańców. Emigracja zarobkowa była organizowana przez agencje emigracyjne (głównie niemieckie), a chętnych na ryzykowną eskapadę za Atlantyk nie brakowało. Galicja i Bukowina stanowiły bo-wiem bardzo biedne, peryferyjne i słabo rozwinięte gospodarczo obszary imperium austro-węgierskiego. Cechowały się wysoką stopą przyrostu naturalnego, co w kon-sekwencji doprowadziło do przeludnienia wsi. Z uwagi na ograniczone zasoby ziemi uprawnej i zarazem postępujące rozdrobnienie gospodarstw, rodzinom chłopskim (70–80% ludności) brakowało jakichkolwiek perspektyw na podniesienie lub nawet utrzymanie dotychczasowego poziomu życia. Strumień transoceanicznych emigran-tów, bez żadnych przeszkód ze strony władz Austro-Węgier, płynął wartko do Sta-nów Zjednoczonych, Kanady, Brazylii, Argentyny i państw europejskich.

Początek zorganizowanej polskiej i zarazem ukraińskiej emigracji do Argen-tyny był raczej przypadkowy. Otóż kilkanaście rodzin chłopskich z Galicji miało być w Hamburgu zaokrętowanych na statek do USA22. Ze względów formalnych nie mogli tam jednak wypłynąć. Wtedy to zaproponowano im rejs do Buenos Aires23, do którego przypłynęli na pokładzie niemieckiego parowca „Antonina” 9 czerwca 1897 r. Na miejscu zajął się nimi polski krawiec Michał Szelągowski (członek Komi-

19 Misiones nie mogło mieć statusu prowincji, ponieważ było zbyt słabo zaludnione i rozwi-nięte cywilizacyjnie. Władza nad tym terytorium spoczywała w rękach gubernatora — repre-zentanta rządu centralnego, którego głównym zadaniem była kolonizacja. 20 W momencie przybycia pierwszych osadników słowiańskich do Misiones mieszkało tam jedynie nieco ponad 30 tys. osób. 21 Terytorium to zostało odzyskane przez Argentynę w 1865 r. w wyniku wojny paragwaj-skiej/potrójnego przymierza, a następnie, na mocy mediacji prezydenta USA Grovera Cleve-landa, podzielone w 1895 r. na część argentyńską i brazylijską wzdłuż rzeki Pepirí Guazú (część brazylijska została włączona do stanu Santa Catarina). Dopiero w 1953 r. argentyńskie Misiones uzyskało status prowincji. 22 Procedencia de los inmigrantes ucranianos en Misiones, [online], Konsulat Honorowy Ukrainy w Misiones, na podstawie artykułu V. Zinko, który ukazał się w czasopiśmie oo. Bazylianów „La Vida” VIII, 1955, nr 6(88)–7(89), [dostęp: 23.01.2014]. Dostępny w Interne-cie: http://conucramis.com.ar/index.php?option=com_content&task=view&id=47&Itemid-=36. 23 E. Pyzik, Los Polacos en la República Argentina 1812–1900, Buenos Aires 1944, s. 281.

68 Paweł Trefler

sji Doradczej Biura ds. Imigracji), który nawiązał kontakt z gubernatorem Misiones, Juanem José Lanussem, oferując mu przysłanie polskich osadników24. Słowianie, podobnie jak Żydzi i imigranci z Bliskiego Wschodu, byli dotąd w Argentynie trak-towani ze sporą rezerwą. To właśnie ich uważano za „śmieci” z gorszej Europy. La-nusse pragnął jednak wywiązać się z powierzonej mu misji zaludnienia Misiones. Zdecydował się sprowadzić polsko-ruską grupę do jednej z byłych redukcji jezuic-kich San Pedro y Pablo Apóstoles25. 27 sierpnia 1897 r. pierwsze 14 rodzin polskich i ruskich dotarło do Apóstoles26. W sumie za pierwszych słowiańskich osadników w Misiones uważa się 69 osób27.

Zagospodarowanie żyznego, porośniętego wysoką trawą stepu lub wykar-czowanie bujnej selwy było bardzo trudne, o czym świadczy fakt, że do Misiones już wcześniej docierały grupy imigrantów, ale, widząc trudne warunki i ogrom pracy, który ich czeka, szukały szczęścia gdzie indziej. Warunki glebowe i klimatyczne w Mi-siones były zgoła odmienne od środkowoeuropejskich. Drapieżne zwierzęta (jagu-ary i kajmany), jadowite węże i pająki, chmary kąsających komarów i stada żarłocz-nych mrówek nie ułatwiały życia osadnikom. Imigranci z Galicji wykazali się jednak ogromnym samozaparciem. Najważniejsza była dla nich możliwość samodzielnego gospodarowania na własnym kawałku ziemi, a dokładniej na działkach od 25 ha, które można było spłacić na korzystnych warunkach28. Dopiero po czterech latach wytężonej pracy zaczęło im się żyć lepiej. Mimo trudnych warunków polsko-ruscy osadnicy już od momentu przybycia do Apóstoles wysyłali swoim krewnym, krążą-cym po Argentynie, Brazylii, Paragwaju i Urugwaju w poszukiwaniu odpowiedniego miejsca do osiedlenia się, a także rodzinom z Galicji, listy zachwalające życie w Mi-siones29. Z ich pracy był również zadowolony Lanusse, który zdecydował się osiedlić

24 R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 45–46; R. Stemplowski, Liczebność i rozmie-szczenie geograficzne osadników słowiańskich oraz ich dzieci w Misiones (1892–1945), [w:] R. Stemplowski (red.), Polacy, Rusini i Ukraińcy…, s. 71–86. 25 W obrębie historycznego Misiones, obejmującego pogranicze dzisiejszej Argentyny, Brazy-lii i Paragwaju, Towarzystwo Jezusowe w XVII w. utworzyło 30 redukcji misyjnych (redukcja San Pedro y Pablo Apóstoles została założona w 1652 r.), które stanowiły tzw. Republikę Gua-rani. Ziemie te były zamieszkane przez Indian Guaranów, których jezuiccy misjonarze chcieli chronić przed brutalnymi hiszpańskimi kolonizatorami i jednocześnie ewangelizować. Gua-rani uczyli się czytać, pisać i gospodarować. Inicjatywa jezuitów od początku nie podobała się hiszpańskim kolonizatorom, którzy robili wszystko, by przywrócić stare porządki. W końcu w 1767 r. król Hiszpanii Karol III Burbon zdecydował się odesłać wszystkich jezuitów z ziem Korony Hiszpańskiej do Państwa Kościelnego. Jezuickie redukcje popadły wtedy w ruinę. 26 Należy zaznaczyć, że tak naprawdę nie byli to pierwsi Polacy w Misiones. Już w 1893 r. z Bra-zylii przedostali się tam Polacy uciekający przed rewolucją federalistyczną, która wybuchła na południu tego kraju w 1893 r. Jeżeli chodzi o Argentynę, to pierwsi pojedynczy Polacy osiedlali się w niej po zakończeniu wojen napoleońskich (głównie wojskowi). Kilka rodzin ruskich znalazło się w Argentynie w 1885 r. 27 W Apóstoles w 1962 r. odsłonięto obelisk z tablicami upamiętniającymi pierwszych osad-ników — Polaków, Ukraińców i Włochów. Można z nich się dowiedzieć, które rodziny były polskie, a które ukraińskie. Do tych informacji należy jednak podchodzić ze sporą rezerwą, ponieważ wśród historyków nie ma zgody co do rzeczywistej liczby pierwszych osadników, właściwej pisowni ich nazwisk, a tym bardziej ich narodowości (por. R. Stemplowski, Histo-ryczny kontekst…, s. 48–55). 28 Obowiązywał system damero — osadnicy zasiedlali działkę, na której mieli obowiązek zbu-dowania domu. 29 Kolejne grupy Polaków i Rusinów emigrowały do Argentyny głównie z powiatów: tłumackie-go, czortkowskiego, horodeńskiego, kołomyjskiego, tarnopolskiego, borszczowskiego, bucza-ckiego, przemyślańskiego, trembowleckiego, husiatyńskiego, skałackiego, zaleszczyckiego i li-skiego.


kolejne grupy Polaków (tak naprawdę wśród nich więcej było Rusinów niż rodowi-tych Polaków) w koloniach rolniczych Apóstoles (przewaga Rusinów), Azara (osad-nictwo od 1901 r. — przewaga Rusinów), San José Candelaria (od 1901 r. — głównie Rusini), Corpus Christi (od 1901 r.), a następnie Cerro Corá, Tres Capones (głównie Rusini), La Tunas (głównie Rusini), Bonpland i in.30. W 1900 r. zaangażował ich do pomocy. W 1903 r. w koloniach rolniczych Misiones31 żyło już ponad 4 tys. Słowian (75% wszystkich Europejczyków na tym terytorium)32. W 1913 r. stanowili oni po-nad 9% ogółu mieszkańców tego regionu33. Oo. Bazylianie z brazylijskiego Pruden-tópolis doliczyli się tam w latach 1913–1914 7,5 tys. Rusinów, włącznie z osobami urodzonymi już w Argentynie34. W 1920 r. w Misiones mieszkało 7 tys. Polaków i Argentyńczyków polskiego pochodzenia oraz 13 tys. Ukraińców i Argentyńczyków ruskiego / ukraińskiego pochodzenia35.

W tym miejscu rodzi się poważny problem — rozróżnienie na Polaków, Ro-sjan i Rusinów. Według Ryszarda Stemplowskiego imigranci galicyjscy z początków stulecia generalnie nazywali siebie Polakami36, ponieważ tak im było najłatwiej. W argentyńskiej dokumentacji imigracyjnej pierwotnie uwzględniano jedynie oby-watelstwo imigrantów. Słowianie, którzy osiedlali się w Misiones, byli zatem oby-watelami Cesarstwa Austro-Węgierskiego, a w Argentynie powszechnie określano ich mianem Polaków. Sprawy jeszcze bardziej się skomplikowały, gdy do Misiones zaczęli napływać słowiańscy osadnicy z Brazylii37 i Paragwaju38. Część z nich posia-dała już nawet obywatelstwo tych krajów. Po rewolucji rosyjskiej z 1905 r. do Ar-gentyny zaczęli napływać prawosławni Rusini z Wołynia, których klasyfikowano

30 Osadnicy galicyjscy posługiwali się własnymi nazwami tych kolonii, jak np. Kaźmierzowo, Józefowo, Jadwigowo, Rochowe Bory, Wojciechowo (J. Mazurek, Kraj a emigracja: ruch ludowy wobec wychodźstwa chłopskiego do krajów Ameryki Łacińskiej [do 1939 roku], Warszawa 2006, s. 96). 31 Polacy i Ukraińcy z Misiones do dziś specjalizują się w uprawie ostrokrzewu paragwajskie-go (yerba mate). Wywar z drobno zmielonego suszu yerba mate jest powszechnie pity w Ar-gentynie, Paragwaju, Urugwaju i na południu Brazylii. Pije się go także na południu Chile. Oprócz tego słowiańscy osadnicy w Misiones uprawiali m.in. kukurydzę, herbatę, tungowiec, maniok jadalny, ryż i tytoń (por. R. Stemplowski, Słowiańskie gospodarstwo osadnicze w Mi-siones [1897–1947], [w:] R. Stemplowski [red.], Słowianie w argentyńskim Misiones 1897–1977, op. cit., s. 98–138). 32 R. Stemplowski, Los colonos eslavos del Nordeste Argentino (1897–1938). Problemática, fuentes e investigaciones en Polonia, „Estudios Latinoamericanos”, 10/1985, s. 181. 33 R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 48–55. 34 A. Strelko, Primeros inmigrantes ucranianos en Latinoamérica, „América Latina” (Mo-scú), nr 1/1975, s. 94–95. Do Misiones udawali się także Rusini z Cesarstwa Rosyjskiego. Większość z nich osiedlała się jednak w prowincji Buenos Aires (S. Cipko, Ukrainians in Argentina, 1897–1950. The Making of a Community, Edmonton 2011, s. 9). 35 R. Stemplowski, Liczebność i rozmieszczenie geograficzne osadników słowiańskich, s. 128. 36 R. Stemplowski, Liczebność i rozmieszczenie słowiańskich osadników rolnych w Misiones (1897–1947), [w:], R. Stemplowski (red.), Słowianie w argentyńskim Misiones 1897–1947, s. 64. 37 Wychodźstwo chłopów z Galicji do Brazylii rozpoczęło się w 1891 r. W latach 1895–1896 wybuchła tzw. brazylijska „gorączka emigracyjna”. Rząd brazylijski finansował wtedy bilety na rejsy transoceaniczne dla imigrantów, czego nie robiła już Argentyna. Wiele osób, które przybyły do Brazylii, nie było jednak zadowolonych z warunków życia. Decydowały się więc na reemigrację m.in. do Argentyny, gdzie poziom rozwoju cywilizacyjnego i płace były dużo wyższe. 38 W 1939 r. liczba Słowian w Misiones wynosiła już 30 tys.. Byli to głównie ukraińscy i pol-scy chłopi (R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 15).

70 Paweł Trefler

jako Rosjan. Osiedlali się przeważnie w stolicy i miastach prowincji Buenos Aires39. Po traktacie ryskim do Argentyny emigrowali Ukraińcy legitymujący się głównie polskimi paszportami.

Najważniejszą instytucją, kształtującą i podtrzymującą polską tożsamość narodową na ziemi argentyńskiej, był Kościół rzymskokatolicki. Jako pierwszy stałą opiekę duchową nad Polakami w Misiones podjął w marcu 1899 r. ksiądz Stanisław Cynalewski SDB. Wkrótce do Misiones, na prośbę polskich osadników, zostali sprowadzeni Księża Werbiści, którzy znali język polski. Pierwszym z nich był pro-boszcz Apóstoles Władysław Reinke Zakrzewski, którego zastąpił Josef Bayerlein-Marianski40. To wokół tego duchownego w latach 1903–1931 skupiało się całe życie społeczno-kulturalne i religijne Polaków z Azara i Apóstoles. Docierał on także do innych osad polskich w Misiones, a nawet do Polaków w Brazylii. Bayerlein działał na rzecz podtrzymywania polskości, tworząc szkoły parafialne, polską bibliotekę, wydając czasopismo, nadzorując budowę kolejnych kaplic nazywanych „Domami Na-rodowymi”, a także kościołów w Azara i w Apóstoles. Jednocześnie usilnie próbował spolonizować Rusinów. Co prawda ruscy chłopi na przełomie XIX i XX w. nie mieli silnie rozwiniętej świadomości narodowej, ale wiedzieli, że nie są Polakami-katoli-kami41. Poza tym byli bardzo przywiązani do rytu bizantyńskiego, którego jednak nie mogli w pełni praktykować wobec braku greckokatolickiego duchownego. Rusini bezskutecznie apelowali w tej sprawie o pomoc do bp. Parany Rosendo de la Lastry y Gordillo, eparchii przemyskiej i stanisławowskiej, metropolity halicko-lwow-skiego abp. Andrzeja Szeptyckiego42 i Stolicy Apostolskiej. Bayerlein miał im jednak złośliwie powtarzać, że „schizmatycy” nigdy nie doczekają się własnego księdza43. Dopiero niespodziewane przybycie do Misiones w 1907 r. duchownego prawosław-nego, protoprezbitera Konstantina Gawriłowicza Izrazcowa (Izraztsov), który rezy-dował w ambasadzie rosyjskiej w Buenos Aires44, spowodowało przełom w podej-ściu części kleru rzymskokatolickiego do Rusinów. Grupa grekokatolików i prawo-sławnych Rusinów z Bukowiny, którzy mieszkali w okolicach osady Tres Capones, zaprosiła Izraztsova do poświęcenia wzniesionego przez siebie kościoła45. Ten jed-

39 S. Cipko, op. cit., s. XVI. Rusini z Rusi Zakarpackiej i rumuńskiej Bukowiny udawali się prawie wyłącznie do USA i Kanady. 40 O. Bayerlein pochodził ze spolonizowanej rodziny niemieckich kolonistów z Bambergu, którzy osiedlili się w Wielkopolsce. Dla podkreślenia swojej polskości od imienia swojej mat-ki Marianny przybrał nazwisko Marianski. 41 W ostatniej dekadzie XIX w. większość greckokatolickich chłopów (na Bukowinie prawo-sławnych) identyfikowała się ze swoją rodziną, grupą krewnych, wioską i nie znała koncepcji narodu. Określali się jako Rusini, Łemkowie, Bojkowie, Huculi, Haliczanie, Bukowinianie (J.C. Lehr, S. Cipko, Contested identities: competing articulations of the national heritage of pionier settlers in Misiones, Argentina, [online], „Prairie Perspectives: Geographical Es-says”, vol. 3/2000, s. 166–167, [dostęp: 03.02.2014]. Dostępny w Internecie: http://pcag.-uwinnipeg.ca/Prairie-Perspectives/PP-Vol03/Lehr-Cipko.pdf). 42 Dla greckokatolickiej hierarchii kościelnej zdecydowanie ważniejsze było wysłanie ducho-wnych do USA, Kanady i Brazylii, ponieważ tam mieszkało o wiele więcej grekokatolików niż w Argentynie. Poza tym w kościele greckokatolickim wciąż brakowało funduszy i bezżennych księży, a tylko tacy mogli być zaakceptowani przez argentyński Kościół rzymskokatolicki. 43 S. Cipko, op. cit., s. 26. 44 Protoprezbiter Izraztsov przybył do Argentyny w 1891 r. na prośbę, którą do cara Aleksan-dra III skierował konsul generalny Rosji w Buenos Aires. Było to dwa lata po utworzeniu pierwszej misji rosyjskiego kościoła prawosławnego w Argentynie. Izraztsov nadzorował budowę pierwszej prawosławnej cerkwi w Ameryce Południowej (w Buenos Aires), której konsekracji dokonano w 1901 r. W cerkwi tej nabożeństwa odprawiano w języku rosyjskim i arabskim dla chrześcijańskich imigrantów z Bliskiego Wschodu (S. Cipko, op. cit., s. 29). 45 Grekokatolików namówili do tego prawosławni Rusini z Bukowiny.


nak, gdy tylko przybył na miejsce, w zamian za konsekrację zażądał od zebranych wiernych konwersji na prawosławie46. Ponad połowa osób się na to zdecydowała. Na wieść o tym księża rzymskokatoliccy i administrator kolonii Józef Białostocki postanowili podjąć działania na rzecz zahamowania dalszych konwersji. W tym celu zwrócili się o pomoc do internuncjusza Argentyny, Paragwaju i Urugwaju bp. Achille Locatelliego. Tym razem reakcja Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej była szybka. 21 marca 1908 r. w stolicy Misiones — Posadas — pierwszą na ziemi argentyńskiej mszę w obrządku greckokatolickim odprawił przybyły z Brazylii ks. Klemens Brzuchow-ski OSBM mianowany „proboszczem personalnym Rusinów w Misiones”47. Poświę-cił on greckokatolickie kaplice, a następnie zainicjował budowę cerkwi w Apó-stoles i Azara. We wrześniu 1908 r. Brzuchowski wyjechał, a w jego miejsce 30 kwie-tnia 1909 r. pojawił się, wysłany przez Rzym z eparchii przemyskiej, o. Jarosław Karpiak, który pozostał w Misiones na ponad dwa lata, organizując życie religijne, społeczne, oświatowe48 i kulturalne grekokatolików. 19 września 1910 r., Karpiak założył w Apóstoles Czytelnię im. Markiana Szaszkewycza, która była pierwszą ukraińską organizacją oświatowo-kulturalną w Argentynie49. Również Izrazcow nie zasypiał gruszek w popiele. W sierpniu 1908 r. sprowadził z Żytomierza do Misio-nes rosyjsko- i ukraińskojęzycznego archidiakona Tychona Hnatiuka, który podjął opiekę duszpasterską nad 600 konwertytami z Tres Capones i Las Tunas50. W 1914 r. Hnatiuk, który wcześniej musiał odpierać wyssane z palca przez jego religijnych konkurentów zarzuty o szerzenie wśród wiernych anarchizmu51, wyjechał z wizytą na Wołyń, gdzie zastała go I wojna światowa. Powrócił do Misiones dopiero w 1924 r., ale już jako duchowny nowo utworzonej Ukraińskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej pod zwierzchnictwem władyki Joana Teodorowycza, który rezydował w Filadelfii (USA)52. Również wierni grekokatoliccy w pewnych okresach pozosta-wali bez lub pod bardzo ograniczoną opieką duchową. W 1911 r. ze względów zdro-wotnych Argentynę opuścił o. Karpiuk. Wcześniej jednak zdołał zapewnić obecność dwóch nowych księży eparchialnych — o. Iwana Senyszyna i o. Emiliana Jozafata Ananiewicza. Drugi z nich, z uwagi na brak odpowiedniego wsparcia materialnego

46 A. Sapelak, Padre Ivan Seneshen y los inicios de la Iglesia Bizantino-Ucrania en la Ar-gentina, Argentina 1998, s. 26–27. 47 100 años de la llegada del primer sacerdote ucraniano y de la celebración de la primera Divina Liturgia bizantino-ucraniana en suelo Argentino, [online], portal informacyjny Ucra-nia.com, 17.10.2008, [dostęp:29.01.2014]. Dostępny w Internecie: http://www.ucrania.com-/Noticias/tabid/54/EntryId/7677/100-anos-de-la-llegada-del-primer-sacerdote-ucraniano-y-de-la-celebracion-de-la-primera-Divina-Liturgia-bizantino-ucraniana-en-suelo-argentino.aspx. 48 W 1907 r. dzieci Rusinów z Las Tunas rozpoczęły naukę szkolną pod okiem Dmytra Ware-nycji. W 1908 r. funkcjonowały już trzy szkoły z językiem ukraińskim jako wykładowym — w Apóstoles, Las Tunas i Tres Capones. W 1909 r. ojciec Karpiuk otworzył szkołę parafialną w Apóstoles (I. Wasylyk, op. cit.). 49 S. Cipko, op. cit., s. 38. 50 Ibidem, s. 31. 51 Był to bardzo poważny zarzut. W razie jego potwierdzenia Hnatiukowi, na podstawie Ustawy o pobycie cudzoziemców z 1902 r. i Ustawy o obronie społecznej z 1910 r., groziła ekstradycja. W 1902 r. Argentyna zaostrzyła przepisy dotyczące cudzoziemców, a taki wła-śnie status mieli imigranci. Tylko nielicznym z nich udawało się uzyskać argentyńskie oby-watelstwo. Na podstawie Ustawy o pobycie cudzoziemców można było wydalić z Argentyny każdego, kto naruszał porządek publiczny lub stanowił zagrożenie dla bezpieczeństwa naro-dowego. Z kolei na mocy Ustawy o obronie społecznej wjazdu do Argentyny odmawiano anarchistom i socjalistom. Jednym z najbardziej znanych argentyńskich anarchistów był polski Żyd Szymon Radowicki, który przybył do tego kraju po rewolucji 1905 r. 52 S. Cipko, op. cit., s. 37.

72 Paweł Trefler

ze strony wiernych i macierzystej eparchii stanisławowskiej, zdecydował się pod koniec 1917 r. wyjechać do Brazylii53. W Argentynie pozostał zatem tylko jeden du-chowny greckokatolicki — o. Senyszyn (zmarł w 1926 r.), który z Apóstoles dojeż-dżał do kolonii ukraińskich w Azara, Cerro Corá, San José Candelaria i Bonpland54. Mimo trudnych warunków starał się jak tylko mógł rozwijać życie religijne, społe-czne, oświatowe, kulturalne, a nawet gospodarcze Ukraińców w Misiones. W 1922 r. założył pierwszą ukraińską spółdzielnię rolniczą, co zbiegło się z wizytą w Misiones dwóch gości wysokiej rangi. 19 czerwca tegoż roku z Brazylii do Apóstoles przybył wizytator apostolski, a zarazem duchowy przywódca galicyjskich Ukraińców metro-polita Szeptycki. W ciągu dwóch tygodni pobytu konsekrował świątynie, pobudzał ukraińską świadomość narodową i zbierał datki na galicyjskie sieroty55. Z kolei 21 sierpnia do Misiones — także z Brazylii — przyjechał delegat Rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej na Wychodźstwie56, Petro Karmanśkyj (absolwent m.in. prze-myskiego gimnazjum). Był on ogromnie rozczarowany liczbą „rzymskokatolickich Ukraińców”, którzy manifestowali swój polski patriotyzm, nie potrafiąc powiedzieć ani jednego słowa po polsku57. Sytuacja grekokatolików po tych wizytach nie uległa znacznej poprawie. Wciąż brakowało duchownych. W latach 1927–1928 w Misiones posługę pełniło dwóch księży eparchialnych — o. Stepan Turczyn i o. Stepan Wa-prowycz, którzy jeździli po całej Argentynie58. Gdy Vaprovych wyjechał z Argentyny, znowu został tylko jeden duchowny greckokatolicki na cały kraj59. Sytuacja popra-wiła się dopiero w 1934 r., kiedy to oo. Bazylianie przejęli odpowiedzialność za greckokatolickich wiernych nie tylko w Brazylii, ale także w Paragwaju i Argentynie.

3. II fala migracji — 1922–1938

Szacuje się, że do roku 1914 r. do Argentyny wyemigrowało w sumie 14 tys. Ukraińców60. W dwudziestoleciu międzywojennym diaspora ukraińska w tym kraju powiększyła się o kolejne 70 tys. osób61 i w 1939 r. liczyła już ok. 120 tys. osób, włącznie z osobami urodzonymi w Ameryce Południowej62. Było to możliwe dzięki kontynuowaniu przez Argentynę liberalnej polityki migracyjnej aż do początku lat 30. przy jednoczesnym zaostrzeniu polityki migracyjnej przez Stany Zjednoczone63

53 A. Sapelak, op. cit., s. 50. 54 J. Włodek, Emigracja polska do Argentyny, Warszawa 1923, s. 415. 55 S. Cipko, op. cit., s. 40. 56 Argentyna była jedynym państwem Ameryki Łacińskiej, które uznało Ukraińską Republikę Ludową i nawiązało z nią relacje dyplomatyczne. 57 Cyt. za: S. Cipko, op. cit., s. 40. 58 Poza Misiones Rusini mieszkali głównie w Prowincji Buenos Aires. Małe grupki osiedliły się w prowincjach Mendoza, Santa Fe i Entre Ríos. 59 Grekokatolicy z Buenos Aires nie mieli swojego kapłana aż do 1938 r., kiedy to metropolita Szeptycki uzyskał zgodę na wysłanie do Argentyny ojca Oleksiia Pelypenki (S. Cipko, op. cit., 128). Dwa lata później w Berisso na stałe osiedlił się ojciec Ipatiy Mayka z Misiones (I. Wasy-lyk, op. cit.). 60 O. Ярош, Формування української діаспори в Аргентині, [online], Матеріали міжна-родної наукової інтернет-конференції „Сучасні дослідження історії слов’янських наро-дів”, 19.09.2013, Івано-Франківськ, [dostęp: 30.01.2014]. Dostępny w Internecie: http://-www.pu.if.ua/depart/SlavsHistory/ua/4369/. Serge Cipko podaje liczbę 12–15 tys. Ukraińców, którzy w 1914 r. mieszkali w Argentynie, z czego 2/3 miały stanowić osoby urodzone poza Argentyną (S. Cipko, op. cit., s. 13). 61 S. Cipko, op. cit., s. 57. 62 Ibidem, s. 59. 63 W 1917 r. z emigracji do USA wykluczono analfabetów, a w 1921 r. Amerykanie oparli swo-ją politykę migracyjną na systemie kwotowym.


i znacznym spadku atrakcyjności Brazylii. Argentyna w pierwszych dekadach XX w., dzięki kapitałowi zagranicznemu (głównie brytyjskiemu), wykazywała się bardzo dobrymi wskaźnikami makroekonomicznymi. W 1913 r. generowała połowę PKB całej Ameryki Łacińskiej, a pod względem PKB per capita ustępowała jedynie USA. Dynamicznie rozwijająca się argentyńska gospodarka wciąż potrzebowała wielu rąk do pracy. Wynagrodzenia były bardzo atrakcyjne — w Buenos Aires średnio o 80% wyższe niż w Paryżu, dorównujące nawet średniej płacy w Nowym Jorku. Dopiero w 1932 r., na skutek wielkiego kryzysu, argentyńskie władze zdecydowały się wpro-wadzić pewne ograniczenia dla imigrantów. Był to obowiązek przedłożenia służbom imigracyjnym umowy o pracę i wykazania się przed nimi odpowiednią ilością środ-ków finansowych na utrzymanie. Członkowie rodzin imigrantów, którzy już mie-szkali w Argentynie, wciąż mogli jednak bez przeszkód wjeżdżać i osiedlać się w tym kraju64. Na kontynuację liberalnej polityki migracyjnej naciskali głównie wielcy posiadacze ziemscy. Mniej przychylnie do dalszego napływu imigrantów odnosiła się ludność miejska.

W okresie międzywojennym ukraińscy imigranci pochodzili głównie z wo-jewództw wołyńskiego, tarnopolskiego i lwowskiego, ale także poleskiego II Rze-czypospolitej Polskiej65. Wciąż dominowała emigracja ekonomiczna, jednak coraz więcej było wychodźców politycznych. Do Argentyny napłynęli wówczas reprezen-tanci nacjonalistycznej inteligencji ukraińskiej. Wychodźstwo ukraińskie z Kresów Wschodnich było Polakom na rękę, ponieważ w ten sposób pozbywano się „niepe-wnego elementu”, który nie akceptował polskiego zwierzchnictwa66. Agencje pośre-dnictwa emigracyjnego działały pełną parą. W 1926 r. na Kresach Wschodnich wy-buchła tzw. „argentyńska gorączka emigracyjna”, której przejawem był wyjazd do Argentyny w jednym tylko roku 2322 osób z województwa tarnopolskiego, 1747 z lwowskiego i 1184 ze stanisławowskiego67. Argentyna w latach 1927–1938 stano-wiła jeden z trzech głównych, obok Kanady i Francji, kierunków emigracji grekoka-tolików i prawosławnych, czyli prawie wyłącznie Ukraińców, z terenów II RP68.

Nowo przybyli do Argentyny Ukraińcy osiedlali się przede wszystkim w mia-stach, podejmując zatrudnienie w branży budowlanej, w fabrykach, jako robotnicy portowi, w rzeźniach, wielkich chłodniach (frigoríficos) zamrażających mięso prze-znaczone na eksport, i jako sezonowi robotnicy rolni w różnych częściach Argenty-ny. Osoby, które chciały gospodarować na roli, miały jeszcze taką możliwość na ziemiach Terytorium Narodowego Chaco, które przerodziło się w zagłębie baweł-niane. Najwięcej Ukraińców pozostawało jednak w stolicy Argentyny i w miastach prowincji Buenos Aires. Część docierała do sąsiedniej prowincji Córdoba i bardziej na północ do prowincji Corrientes, Santa Fe, Santiago del Estero, Terytorium Na-rodowego Chaco i Terytorium Narodowego Formosa, a także na zachód do prowin-cji Mendoza i na południe do Patagonii, gdzie, po wyparciu Indian, wydzielono Terytorium Narodowe Río Negro i Terytorium Narodowe Chubut.

64 B. Sánchez Alonso, op. cit., s. 236–237. 65 Ukraińcy emigrowali do Argentyny także z terenów Rumunii i Czechosłowacji (2–3 tys. osób) (S. Cipko, op. cit., s. 56). II RP była trzecim, po Włoszech i Hiszpanii, państwem, które dostarczało Argentynie najwięcej imigrantów — w kolejności: Żydów, Ukraińców i Polaków. Od 1931 r. imigranci z Włoch i Polski stanowili ogółem 90 proc. imigracji do Argentyny (R. Stemplowski, Historyczny kontekst…, s. 27). 66 Władzom II RP zależało również na pobudzaniu emigracji żydowskiej. 67 С. Качараба, Еміграційна політика Польщі та її реалізація на Західній Україні (1919–1939), [online], „Проблеми слов’янознавства”, Вип. 52/2002, s. 79, [dostęp: 30. 01. 2014]. Dostępny w Internecie: http://lnu.edu.ua/slavistyka/n52/07.pdf. 68 S. Cipko, op. cit., s. 53.

74 Paweł Trefler

Inteligencja przyczyniła się do sporego ożywienia działalności społecznej, kulturalnej i oświatowej ukraińskiej diaspory w Argentynie. Pierwszoplanową rolę odgrywali absolwenci uczelni wyższych w Czechach69, a wśród nich petlurowcy. Warto wspomnieć, że redaktorami ukraińskich gazet, magazynów, książek i kalen-darzy, które wydawano w Argentynie w latach 1928–1939, byli głównie imigranci z Ukrainy Naddnieprzańskiej70.

Pierwszą ukraińską organizacją o dużym znaczeniu była założona w 1923 r. w Berisso Mołoda Hromada. Z niej 10 lutego 1924 r. wyłonił się pierwszy argentyń-ski oddział założonego we Lwowie w 1868 r. towarzystwa społeczno-oświatowego Proswita, które działało na rzecz kształtowania świadomości narodowej Ukraińców. Kolejne filie Proswity założono w Buenos Aires i w Dock Sud niedaleko stolicy Ar-gentyny. W siedzibach Proswity organizowano ukraińskie uroczystości narodowe i na-bożeństwa, a także prowadzono działalność oświatową, w tym kursy języka ukraiń-skiego, i kulturalną — działały zespoły folklorystyczne (chórzyści, bandurzyści, tan-cerze). Proswita na ziemi argentyńskiej rozwijała się bardzo dynamicznie. Na począ-tku lat 40. miała już 24 oddziały, z czego najwięcej w Misiones, Buenos Aires i Cha-co, ale także w Santa Fe, Mendozie, Santiago del Estero i Tucumán. Każdy z nich miał swoją bibliotekę z książkami i czasopismami z Ukrainy71. Od 1928 r. Proswita wydawała swój oficjalny organ prasowy — „Ukraińskie Słowo” — początkowo na po-wielaczu, a od 1930 r. drukiem. Również w 1930 r. jeden z liderów Proswity w Dock Sud — Stepan Mandżij — wydał prawdopodobnie pierwszy słownik hiszpańsko-ukraiński i ukraińsko-hiszpański. Poza Proswitą działało wiele innych organizacji politycznych, społeczno-kulturalnych i pomocowych. Część z nich deklarowała się jako narodowe72, ale działały także organizacje anarchistów73 i komunistów74. W 1926 r. w Córdobie założono Towarzystwo Pomocy Wzajemnej, a w 1932 r. w Bu-enos Aires Biuro Opieki nad Ukraińskimi Imigrantami. Od 1930 r. w Buenos Aires działał Ukraiński Klub Narodowy. Rok później zaczęto tworzyć gniazda Ukraińskie-go Towarzystwa Gimnastycznego „Sokił”. Zwolennicy utworzonej w 1929 r. w Wie-dniu Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) powołali do życia w Buenos Aires Ukraińskie Towarzystwo Strzeleckie, które miało swoje oddziały również w in-nych miastach Argentyny. W 1938 r. organizacja ta szacowała liczbę swoich aktyw-nych członków na tysiąc. Ukraińskie Towarzystwo Strzeleckie i gniazda Sokoła ściśle ze sobą współpracowały, tworząc w 1938 r. wspólną Organizację Odrodzenia Ukrainy, działającą od 1939 r. pod nazwą Widrodżennia (Odrodzenie). Z Proswitą blisko związane były dwie organizacje — Związek Ukraińskich Inżynierów i Związek Ukrainek. Ciekawą organizacją był także założony w 1936 r. w Buenos Aires na-cjonalistyczny Związek Ukraińskich Hetmańców „Pług i miecz”75. W 1947 r. człon-kowie Proswity i Widrodżennia zainicjowali powstanie Centralnej Ukraińskiej Re-

69 Np. Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Podiebradach. 70 Л. Кужель, Українські календарі (1914–1939) в Аргентині і Бразилії як джерело ін-формації про західноукраїнську книгу, [online], „Зап. Львів. наук. б-ки ім. В. Стефани-ка”, 16/2008, s. 86, [dostęp: 31.01.2014]. Dostępny w Internecie: http://dspace.nbuv.gov.-ua/bitstream/handle/123456789/12853/05-Kuzhel.pdf?sequence=1. 71 I. Wasylyk, op. cit. 72 W działalność ukraińskiego ruchu narodowego zaangażowani byli głównie imigranci z Ga-licji. 73 W 1917 r. w Buenos Aires powstała Federacja Rosyjskich Organizacji Robotniczych w Ame-ryce Południowej. 74 W 1929 r. w Buenos Aires założono Związek Ukraińskich Organizacji Robotniczych, który od 1933 r. działał jako Związek Ukraińsko-Białoruskich Organizacji Robotniczych. Wśród komunistów zdecydowanie przeważali imigranci z Wołynia. 75 Por. S. Cipko, op. cit., s. 65–88.


prezentacji, która miała zrzeszać wszystkie działające w Argentynie ukraińskie or-ganizacje społeczno-kulturalne.

28 lipca 1938 r. Dekretem nr 8.972 została znowelizowana argentyńska Ustawa o Imigracji i Kolonizacji. W związku z narastającym napięciem międzyna-rodowym, próbami politycznego oddziaływania rządów krajów europejskich na swoich emigrantów (np. III Rzeszy na Niemców w Argentynie) oraz obawą przed masowym napływem Żydów władze argentyńskie zaczęły wymagać od osób wjeż-dżających na ich terytorium zezwolenia na pobyt, wydawanego przez Centralny Departament Imigracji. Wtedy już żadna rodzina osadnicza z Polski nie otrzymała pozwolenia na przyjazd do Argentyny76. Ruchy migracyjne ludności ukraińskiej w la-tach 1938–1945 odbywały się w ramach państw tzw. Stożka Południowego (Argen-tyna, Urugwaj, Paragwaj, Brazylia, Chile).

Podsumowanie

Argentyna stanowiła ważny kierunek ukraińskiej emigracji transoceanicz-nej, zwłaszcza w dwudziestoleciu międzywojennym. I fala migracji miała charakter typowo ekonomiczny. Emigrowały głównie całe rodziny chłopskie z Galicji i Buko-winy w poszukiwaniu skrawka ziemi i tym samym lepszego życia, na które nie miały szans na słabo rozwiniętych gospodarczo, przeludnionych i pozbawionych przemy-słu peryferyjnych obszarach imperium austro-węgierskiego, a później II RP. Co prawda w Argentynie również trafiali na peryferia, do tego na bardzo trudne wa-runki klimatyczne i do zupełnie obcej im kultury, ale mogli gospodarzyć na wła-snym żyznym kawałku ziemi. Poziom ich życia na emigracji był zatem wyższy niż na skromnej ojcowiźnie.

Rusini, a później Ukraińcy nie cieszyli się w Argentynie społecznym presti-żem. Postrzegano ich głównie jako zacofanych chłopów. Poza tym trudno im było zachować swoją tożsamość religijną, a następnie stać się Ukraińcami wśród żyją-cych z nimi, lepiej zorganizowanymi Polakami, mającymi wsparcie swoich księży — pierwszych inteligentów, rzeczników, krzewicieli edukacji i kultury. Losem Rusinów w Argentynie zainteresowali się dopiero w latach 20. ub. wieku przedstawiciele ukraińskiej świeckiej inteligencji i duchowieństwa greckokatolickiego, którzy pra-gnęli w nich zaszczepić ukraińską tożsamość narodową. Wsparcie to z wielu przy-czyn — finansowych i politycznych — było jednak bardzo ograniczone. Dopiero II fala migracji, w ramach której do Argentyny napłynęły obok rodzin chłopskich, także grupy ukraińskich działaczy niepodległościowych, pozwoliła na rozpoczęcie procesu jednoczenia ukraińskiej diaspory i uruchomienie działań na rzecz kształto-wania i podtrzymywania w niej świadomości narodowej. Założone w dwudziestole-ciu wojennym stowarzyszenia, a także wysiłki greckokatolickich duchownych dały solidne podwaliny życia społeczno-kulturalnego ukraińskiej diaspory w Argentynie po II wojnie światowej.

76 R. Stemplowski, Liczebność i rozmieszczenie słowiańskich osadników rolnych…, s. 94.

76 Paweł Trefler

Paweł Trefler. Ruthenians and Ukrainians in Argentina in the period from 1897 to 1938

The purpose of this article is to present the settlement of Ruthenians and later on Ukrainians in Argentina in the period from 1897 to 1938. The first part of this arti-cle focuses on the migration policy of Argentina in the second half of the nineteenth century to further explain the major factors that led to the mass emigration of Europeans to this country. The second part deals with the causes and origins of the first wave of emigration of Ruthenians, mostly from Galicia and Bukovina, to Ar-gentina. The third part addresses the issue of Ukrainian emigration from the terri-tory of the Second Polish Republic to Argentina. The phenomenon of Ukrainian diaspora’s socio-cultural life in the country is also discussed.

13/2013 SOCJOLOGIA 77

Piotr Długosz


Switłana Szczudło

Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Iwana Franki, Drohobycz

Młodzież pogranicza polsko-ukraińskiego wobec własnej przyszłości1

Wstęp

Podejmując problematykę młodego pokolenia, warto na wstępie wyekspli-kować, czym mianowicie jest młodzież na gruncie nauk społecznych. Najczęściej pojawiają się dwa określenia: młodzież i pokolenie/generacja. Oba pojęcia są nader dobrze zakorzenione w socjologii, psychologii, antropologii i pedagogice.

Warto zatem przyjrzeć się, jak aktualnie wygląda, prezentuje się, co obej-muje status pojęciowy młodzieży, gdyż na naszych oczach zmieniają się kryteria służące do wyodrębniania tej kategorii społecznej. Kiedyś za młodzież uważano tych ludzi, którzy się uczyli, nie podejmowali pracy i nie założyli jeszcze własnych rodzin. Kiedy ktoś kończył edukację, zazwyczaj podejmował pracę, mając już niekiedy ro-dzinę. Obecnie wiek edukacji się wydłużył, bezrobocie wśród absolwentów szkół wyższych rośnie w zastraszającym tempie. Tym samym opóźniło się wchodzenie w związki małżeńskie oraz odracza się lub przesuwa na później termin narodzin pierwszego dziecka. Ponadto, jeśli weźmie się pod uwagę nadejście czasów późnej nowoczesności, w której dominuje indywidualizm, konsumpcjonizm i pluralizacja

1 Prezentowany artykuł powstał na podstawie badań zrealizowanych wśród maturzystów z Przemyśla i Drohobycza. Badania mogły się odbyć dzięki wydatnej pomocy dyrektora In-stytutu Socjologii PWSW dr. Sławomira Soleckiego, który służył pomocą merytoryczną, logi-styczną i transportową. Również mgr Marcin Sowiński przyczynił się do powstania tych analiz. W badaniach uczestniczyli też studenci Koła Socjologicznego i studenci III roku socjo-logii. Ze strony ukraińskiej życzliwie wspierała zbieranie materiału empirycznego dr Irena Mirczuk. Za pomoc przy zbieraniu materiału, który stał się podstawą niniejszego artykułu, chcemy wymienionym osobom serdecznie podziękować.

78 Piotr Długosz, Switłana Szczudło

wzorów rodzinnych, wówczas bardzo trudno jest ustalić, kiedy kończy się młodość, a zaczyna dorosłość. Faktem jest, iż w związku z różnymi procesami społecznymi, kulturowymi i ekonomicznymi granice młodości znacznie się przesunęły, a dawne dystynkcje wyznaczające dorosłość straciły na znaczeniu.

W socjologii już na początku lat 90. naliczono czternaście typów definicji młodzieży charakteryzujących się koncentracją na odmiennych punktach ognisku-jących2. Najbardziej typowe ujęcia charakteryzują młodzież w sposób formalny jako:

kategorię wieku chronologicznego, wycinek w obrębie ludzkiego życia, fazę psychobiologicznego rozwoju, fazę życia, w której jest niepełny dostęp do pozycji społecznych, marginalną kategorię społeczną, konstelację kohort homogenicznych pod względem ideologii. Definicji młodzieży jest bardzo wiele i trudno jest znaleźć tę najwłaściwszą,

szczególnie wtedy, kiedy weźmiemy pod uwagę zmienność niektórych cech, które mają wyznaczać granice tej kategorii społecznej.

Przy pomocy kilku definicji spróbujemy jednak ukazać specyfikę tej katego-rii społecznej. Najłatwiej młodzież można określić, odnosząc się do demografii. Młodzież jest tą częścią współczesnych społeczeństw, która zawiera się w przedziale wieku od 14–15 do 25–26 lat. Niektórzy socjologowie próbują obniżyć granicę mło-dości do 10–12 lat (akceleracja biologiczna), inni podwyższają górną granicę do 30–35 lat (przedłużona edukacja)3. Można też młodzież oceniać na podstawie kryte-rium kulturowego. W tym ujęciu młodzież stanowi specyficzną kategorię społeczną występującą w obrębie większej całości, o swoistej kulturze i pozycji w społeczeń-stwie, odgrywającą w nim szczególną rolę, mającą własne aspiracje i potrzeby od-mienne od tych, które są właściwe różnym grupom ludzi dorosłych4. Na koniec przywołana zostanie definicja, która ukazuje elastyczność i ,,płynność” tej kategorii społecznej zależnej od makrostruktur. Młodość w ujęciu socjologicznym to faza życia, w której pojawia się społeczne moratorium. Jednostki dorastające są dojrzałe seksualnie, ale nie podlegają prawom i obowiązkom przyznawanym osobom ucho-dzącym za dorosłe. Odroczona jest też odpowiedzialność z samowystarczalnością ekonomiczną, większość młodzieży przebywa w instytucjach oświatowych i jest na utrzymaniu rodziców. Dorastający mogą eksperymentować z rolami zawodowymi, towarzyskimi, kontaktami społecznymi, aby znaleźć własne miejsce w życiu. W za-mian za te ,,przywileje” młodzież ma się stopniowo odrywać od domu rodzinnego, wybrać profil edukacyjny i zawodowy, opanować role płciowe, wymagania stawiane przez szkołę i pracę. Młodość to przestrzeń ochronna dająca miejsce na wypróbo-wanie siebie w życiu, znalezienie właściwego miejsca i sprostanie zadaniom stawia-nym przez społeczeństwo5.

Reasumując, młodzież jest, by tak rzec, częścią społeczeństwa znajdującą się w specyficznej fazie życiowej, a więc przygotowuje się do wejścia w świat doro-

2 A. Kłoskowska, Młodzież w świetle socjologicznych teorii na świecie, [w:] Pokolenie prze-łomu, red. J. Kuczyński, t.1, Warszawa 1991, s.150. 3 A. Sosnowski, J. Walkowiak, Zagadnienia i dylematy socjologii młodzieży — próby ich rozwiązania, ,,Studia Socjologiczne”, 1989, nr. 4, s.121. 4 R. Borowicz, Nota metodologiczna, [w:] Młodzi dorośli. Paradoksy socjalizacji i rozwoju, R. Borowicz, G. Krzyminiewska, K. Szafraniec, Warszawa 1991, s.14. 5 K. J. Tillmann, Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie, Warszawa 2005, s.178.

Młodzież pogranicza polsko-ukraińskiego wobec własnej przyszłości … 79

słych poprzez nabywanie kompetencji do pełnienia ról społecznych i zawodowych. Zakłada się, iż jest to faza przejściowa, w której stopniowo krystalizują się profile zawodowe, edukacyjne, społeczne.

Ponadto należy pamiętać, iż do tej pory młodość była traktowana jako ta część życia, w której dominuje zabawa, brak odpowiedzialności. Jak zauważył Jose Ortega y Gasset, ludzie oświadczają, iż są młodzi, bo słyszeli, że młodzi mają więcej praw niż obowiązków, odkładając tym samym wypełnienie tych ostatnich ad Calen-das Graecas, czyli do czasu osiągnięcia dojrzałości6. Na ten fakt zwracał też uwagę Benjamin Barber, pisząc o infantylizacji kultury, w której dorośli wcielają się w rolę dziecięcych konsumentów7. Dobrze widać ten trend np. w ,,pokoleniu Golfa” z Nie-miec. Jak pisze E. Łepkowska, przedstawiciele generacji Golfa w dalszym ciągu nie chcieli dorosnąć (...), szukali pracy, która bardziej przypominała zabawę i przedłu-żenie weekendowej imprezy niż zwykłe, nudne biuro, do którego trzeba się ubrać w szarą garsonkę czy garnitur. Z tego powodu szczytem marzeń niemal każdego młodego Niemca była w latach 90. praca w wolnym zawodzie, czyli reklamie, mar-ketingu, wytwórni muzycznej czy studiu telewizyjnym8.

Dzisiaj wydaje się, iż sytuacja wygląda zgoła inaczej. Młodość w społeczeń-stwie ryzyka straciła swój beztroski charakter9. Jest to okres, w którym to pojawia się wiele pułapek związanych z wyborem edukacji, zawodu, społecznej tożsamości. Od podjętych w młodości decyzji nie ma odwrotu i raz popełniony błąd może zade-cydować o niskim statusie, bezrobociu czy niskiej jakości życia w przyszłości. W póź-nej nowoczesności, jak uważa Urlich Beck, pojawiają się procesy indywidualizacji. Jednostki w obrębie rodziny i poza nią stają się aktorami zapewniającymi za po-średnictwem rynku pracy podstawy swojej egzystencji, odpowiednio do tego planu-jącymi i organizującymi własną biografię10. Każdy jest zmuszony do bycia czujnym, nikt nie jest zwolniony od wysiłku antycypowania i planowania wyzwań przyszłości. Pojawia się strategia ,,zrób to sam”, w której jednostka musi sama wybierać. Jest też odpowiedzialna za swoje wybory. Jak pisze Beck: ,,jednostka musi pojmować samą siebie jako ośrodek działania, jako biuro planistyczne własnych biografii, własnych umiejętności, orientacji, kontaktów partnerskich11.

Reasumując, młodzież nie ma obecnie łatwego życia. Nie może traktować swej młodości jako okresu zabawy i beztroski. Jest to czas na wytężoną naukę, zdo-bywanie kolejnych umiejętności, licencji i dodatkowe zajęcia, które pozwolą poko-nać konkurentów w walce o wysokie pozycje społeczne. Młodzież ma świadomość tych wyzwań. Zakładamy także, iż doskonale o tychże wyzwaniach wiedzą badani maturzyści. Czemu służą badania młodzieży?

W społeczeństwie ryzyka pojawiają się — by tak rzec — momenty przeło-mowe, w których to jednostki dokonują różnych wyborów mających duży wpływ na trajektorie życiowe. Egzamin maturalny jest jednym z takich właśnie punktów zwrotnych w życiu młodego człowieka. Jest to okres podejmowania decyzji, których

6 J. Ortega y Gasset, Bunt mas, Warszawa 2009, s. 210. 7 B. Barber, Skonsumowani, Warszawa 2007. 8 E. Łepkowska, Polskie pokolenie ,,brulionu” i niemiecka generacja ,,Golfa” — na przykła-dzie wybranych powieści pokoleniowych, [w:] K. Górska, E. Łepkowska, Na zachód od wschodu, Kraków 2009, s. 70. 9 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka, Warszawa 2002. 10 Ibidem, s. 115. 11 Ibidem, s. 203.


konsekwencje będą odczuwalne do końca życia. Wtedy to powstają zręby planów życiowych, do których jednostka nieustannie dąży. Młodzież stoi w obliczu dylema-tów: dalej się uczyć na studiach czy może lepiej podjąć pracę; iść na studia, kierując się zainteresowaniami czy wymaganiami rynku pracy; studiować na uczelni X czy Y; opuścić obecne miejsce zamieszkania czy pozostać w nim; wybrać zawód informa-tyka czy stolarza, a może od razu wyjechać za granicę. To są przykłady tych alterna-tyw, przed którymi stoją młodzi ludzie. Każdy z tych wyborów obarczony jest ryzy-kiem. Gdy się wybierze niewłaściwą opcję, będzie się skazanym na niską pozycję zawodową i podrzędny status społeczny. Z kolei wybór odpowiedniego kierunku, odpowiedniej uczelni może zapewnić sukces na rynku pracy i wysoką jakość życia.

Obserwacje najmłodszej części struktury społecznej po obu stronach grani-cy pozwalają też na analizę procesów globalizacyjnych. Młodzież jest najbardziej podatna na przyjmowanie nowych wartości i nowinek technologicznych, stylów życia, obyczajów. Twierdzi się, iż obecnie młodzież niezależnie od kraju zamieszka-nia podobna jest do siebie, pojawia się globalny nastolatek. Analizy młodego poko-lenia z pewnym przybliżeniem pozwalają też przyjrzeć się społeczeństwu przyszłości i jego głównym cechom. Młodzież w obu krajach może stanowić czynnik moderni-zacji, od jej postaw będzie zależeć przyszłość obu państw oraz dalszy los transfor-macji. Polska, jak wiemy, jest w tych procesach nieco bardziej zaawansowana, jed-nakże trajektorie zmian nie są przesądzone. Należy też pamiętać, iż od wyborów życiowych tej młodzieży ulokowanej na peryferiach jednego i drugiego państwa może zależeć przyszłość pogranicza. Działania podejmowane przez tę kategorię społeczną w dużej mierze będą wpływały na funkcjonowanie tutejszych struktur ekonomicznych czy społecznych. Sam proces zmiany społecznej w tej części obu państw będzie wypadkową odziedziczonych struktur i działań podejmowanych przez młode pokolenie. Na koniec można skonstatować, iż ważnym celem badań jest wzajemne poznanie się młodzieży po obu stronach granicy. Wiedza o sąsiadach pozwoli młodzieży na zbliżenie się i budowanie porozumienia ponad granicami. Również wiedza o młodzieży ukraińskiej może być cenna dla Polaków, gdyż coraz więcej jest studentów z Ukrainy na podkarpackich uczelniach. Młodość nie ma granic

Badania zostały zrealizowane na początku 2013 r. przez studentów socjolo-gii i pracowników Państwowej Wyższej Szkoły Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu oraz pracowników Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego w Drohobyczu. Badaniami objęto wszystkie szkoły średnie w Przemyślu i okolicach oraz w Droho-byczu. W Polsce zebrano 717 ankiet, na Ukrainie 584. Badania zostały wykonane techniką ankiety audytoryjnej w trakcie zajęć lekcyjnych12.

Prezentację portretu młodzieży rozpocznie opis sytuacji materialnej gospo-darstw domowych respondentów. Kondycję ekonomiczną swoich rodzin oceniło jako złą 10% respondentów z Polski i 9% z Ukrainy. Na średnim poziomie żyło 46% respondentów w Polsce i 54% na Ukrainie. Na dobre warunki wskazało 44% pol-skich i 37% ukraińskich respondentów. Mimo różnic w poziomie życia (według wska-źnika HDI Human Development Index) Polska jest na 39. miejscu, a Ukraina na 78.) młodzież w obu krajach sytuację materialną ocenia podobnie13.

O kondycji ekonomicznej rodzin maturzystów świadczy też wyposażenie w różne dobra. Zmywarkę do naczyń posiadało 30% polskich i 16% ukraińskich

12 Kierownikiem polskiego zespołu badawczego był dr Piotr Długosz, a w Ukrainie pracami kierowała dr Switłana Szczudło. 13 http://en.wikipedia.org/wiki/Human_Development_Index [data dostępu 31.08.2013].


gospodarstw domowych, telefon komórkowy 98% młodzieży w Polsce i na Ukrainie, telewizor plazmowy lub LCD 77% Polaków i 50% Ukraińców, stacjonarny komputer 79% Polaków i 78% Ukraińców, laptop 76% Polaków i 53% Ukraińców, działkę rekreacyjną z domkiem letniskowym 24% Polaków i 38% Ukraińców, samochód osobowy 85% Polaków i 53% Ukraińców, stały dostęp do Internetu 92% Polaków i 82% Ukraińców, biurko do nauki 91% młodzieży w Polsce i na Ukrainie, własny pokój 83% w Polsce i 77% na Ukrainie.

Takie przedmioty, jak komórka, komputer stacjonarny, biurko do nauki, własny pokój są w posiadaniu większości młodzieży po obu stronach granicy. Nie-znacznie więcej polskich maturzystów posiada stały dostęp do Internetu. Zatem, jak widać, przedmioty, które są potrzebne do nauki, znajdują się w posiadaniu obu grup młodzieży. Różnice w zamożności widać w przypadku posiadania przez pol-skich respondentów większej liczby zmywarek, samochodów, laptopów. Ukraińcy za to mają więcej domków letniskowych i działek.

Po przedstawieniu sytuacji materialnej przejdziemy do pytań, które pozwo-lą naszkicować ogólny profil badanych maturzystów, uwzględniając to, co jest naj-ważniejsze w ich życiu.

Najczęściej wybieranymi celami życiowymi wśród młodzieży były: szczęśli-we życie rodzinne: 95% — Polska i 98 — Ukraina, znalezienie dobrej pracy: 97% — Polska i 98% — Ukraina, posiadanie przyjaciół: 95% — Polska i 97% — Ukraina, rozwijanie zdolności i zainteresowań: 94% — Polska i 96% — Ukraina, zdobycie ludzkiego szacunku: 93% — Polska i 94% — Ukraina14.

W obu grupach młodzieży nieco niższą popularność uzyskały takie cele, jak: niezależność od innych: 85% — Polska i 84% — Ukraina, osiągnięcie wysokiego stanowiska 75% — Polska i 78% — Ukraina.

Z kolei respondenci z Ukrainy częściej wybierali takie cele, jak: ukończenie wyższej uczelni: 93% — Ukraina i 73% — Polska, życie zgodne z zasadami wiary: 79% — Ukraina i 61% — Polska, pomaganie innym ludziom: 90% — Ukraina i 80% — Polska, założenie własnej firmy: 61% — Ukraina i 35% — Polska, udział we wła-dzy: 34% — Ukraina i 20% — Polska.

Za to polscy maturzyści częściej preferowali życie spokojne: 80% — Polska i 40% — Ukraina, zdobycie majątku, wysokie dochody: 85% — Polska i 69% — Ukraina, życie chwilą dla przyjemności i zabawy: 52% — Polska i 31% — Ukraina.

Priorytetami dla młodego pokolenia pogranicza są: rodzina, praca, przyja-ciele, samorealizacja, ludzki szacunek, niezależność oraz wysoka pozycja społeczna. Można by rzec, iż syndrom prywatno-stabilizacyjny jest widoczny w tych wyborach. Maturzyści z Ukrainy mają wyższe aspiracje edukacyjne, są bardziej religijni, altru-istyczni i bardziej zmotywowani do osiągnięć w sferze ekonomicznej i politycznej. Młodzi Polacy z jednej strony są większymi hedonistami i materialistami, a z dru-giej wyraźnie wykazują tendencje eskapistyczne od stresu życiowego.

Uzupełnieniem zaprezentowanego portretu młodzieży będzie analiza reli-gijności i zadowolenia z życia. Już zasygnalizowano, iż młodzież ukraińska wyżej stawia rolę religii w swoich planach życiowych niż polska młodzież. Za wierzących uważało się 78% Polaków i 91% Ukraińców. Niezdecydowanych było 16% Polaków i 7% Ukraińców. Za niewierzących uznało się 6% Polaków i 2% Ukraińców.

Mimo różnych doniesień na temat psychofali badana młodzież nie wykazu-je jej symptomów, tj. depresji, defetyzmu15. Zadowolonych z życia było 80% Pola-

14 Do pomiaru celów życiowych wykorzystano skalę Likerta, w analizie są brane pod uwagę odpowiedzi: ważne i bardzo ważne. 15 K. Szafraniec, Młodzi 2011, Warszawa 2011.


ków i 83% Ukraińców. Młodzież tryska optymizmem, co uwidacznia się także w od-powiedziach uzyskanych na pytanie dotyczące wiary w sukces, powodzenia w reali-zacji planów życiowych. O tym, że szanse na realizację planów są bardzo duże i du-że, przekonanych jest 43% Polaków i 53% Ukraińców, że są średnie: 47% Polaków i 37% Ukraińców.

Reasumując, młodzież ma ambitne plany życiowe, jest szczęśliwa i z opty-mizmem patrzy w przyszłość. Na podstawie badań widać, że młodość nie zna gra-nic. Są owszem pewne różnice, które mogą wynikać z zaawansowania procesów mo-dernizacyjnych. Polska młodzież jest mniej religijna, bardziej hedonistyczna oraz bardziej eskapistyczna, co może wynikać ze zmęczenia perspektywą nieustannej walki o pozycję społeczną. Młodzież ukraińska jest bardziej samodzielna i prokapi-talistyczna, jeśli za wskaźnik tej samodzielności i przedsiębiorczości przyjąć chęć pracy „na swoim”. Wydaje się ponadto, iż młodzi Ukraińcy jeszcze wierzą w mit dyplomu uczelni wyższej gwarantującego karierę i sukces materialny bądź też trak-tują wykształcenie autotelicznie i przywiązują doń dużą wagę. Studia kluczem do dorosłości

Z odpowiedzi na temat celów i dążeń życiowych wynikało, iż wykształcenie wyższe, szczególnie wśród ukraińskiej młodzieży, znajduje się wysoko w hierarchii celów życiowych. Polscy maturzyści w mniejszym stopniu skłaniali się ku studiom wyższym. Jednakże, patrząc na całość celów życiowych, należy skonstatować, iż wykształcenie stanowi jeden z priorytetów. Pamiętamy, że edukacja w realiach spo-łeczeństwa ryzyka jest kluczowym czynnikiem określania statusu społecznego, w związku z tym warto się dokładnie przyjrzeć tej części badań, w której pojawiają się problemy aspiracji edukacyjnych i zawodowych.

Respondenci najczęściej zamierzają się dalej uczyć po ukończeniu szkoły. W Polsce było to 47%, na Ukrainie 69%. Mniej więcej tyle samo respondentów po obu stronach granicy zamierzało kontynuować edukację i jednocześnie pracować (24% — Polska i 21% — Ukraina). Do pracy po skończeniu szkoły częściej zamierzali iść polscy maturzyści (15%) niż ukraińscy (6%). Nie miało zdania 13% Polaków i 3% Ukraińców. Zostać w domu zamierzał 1% młodzieży w obu grupach.

Młodzież zamierza się dalej kształcić po szkole średniej, jednakże na Ukra-inie jest większy odsetek osób, które będą zajmować się tylko nauką, a w Polsce więcej młodzieży chce podjąć pracę po szkole średniej. Być może taka postawa pol-skiej młodzieży wynika z wysokiego bezrobocia wśród absolwentów studiów wyż-szych. Ukraińcy są jeszcze na tym etapie, iż wierzą, że studia prowadzą do kariery.

Kolejne odpowiedzi wskazują, jaki jest poziom aspiracji edukacyjnych. Podjąć naukę w szkole pomaturalnej zamierzało 10% respondentów w obu krajach. Studia licencjackie zamierzało ukończyć 22% Polaków i 38% Ukraińców. Na studia magisterskie wybierało się 57% Polaków i 37% Ukraińców. O studiach doktoranc-kich myślało 11% Polaków i 15% Ukraińców.

Trudno powiedzieć, czy aspiracje są wyższe w Polsce, czy na Ukrainie, gdyż studia licencjackie na Ukrainie trwają 4 lata, a w Polsce 3 lata, z kolei magisterskie uzupełniające 2 lata w Polsce i rok bądź półtora roku na Ukrainie. W Polsce mło-dzież, wybierając studia, myśli o otrzymaniu tytułu magistra bądź też zna wyniki ,,Diagnozy Społecznej 2011”, z której wynika, iż dopiero ukończenie studiów magi-sterskich daje dodatnią stopę zwrotu16. Ukraińcy za to patrzą pragmatycznie i wie-

16 http://www.diagnoza.com/ [data dostępu 30.08.2013].


dzą, iż studia licencjackie dają wyższe wykształcenie i uprawniają do pełnienia roli profesjonalisty.

Wiedza na temat poziomu aspiracji została uzupełniona o preferencje doty-czące wyboru uczelni. Pozwoli to na rozeznanie, w jakim stopniu dla maturzystów z obu miast są atrakcyjne lokalne uczelnie.

Na studia do Przemyśla wybierało się 11%, na studia do Drohobycza 21% respondentów. W stolicy regionu, czyli w Rzeszowie zamierzało studiować 23%, we Lwowie 45%. W innym mieście na terenie województwa podkarpackiego zamierzało studiować 5%, w mieście obwodu lwowskiego 10%. Do dużego miasta na terenie kraju zamierzało wyjechać 59% Polaków i 18% Ukraińców. Do wyjazdu za granicę przymierzało się 2% Polaków i 6% Ukraińców.

Maturzyści z Przemyśla najczęściej wybierali studia na Uniwersytecie Ja-giellońskim (13%), Akademii Górniczo-Hutniczej (11%), Politechnice Rzeszowskiej (10%), Państwowej Wyższej Szkole Wschodnioeuropejskiej (9%), Uniwersytecie Rzeszowskim (9%), Politechnice Krakowskiej (6%).

Maturzyści z Drohobycza najczęściej chcieli studiować w Uniwersytecie w Dro-hobyczu (15%), w Uniwersytecie Lwowskim (15%), Politechnice Lwowskiej (13%), Iwano-Frankiwskim Uniwersytecie Nafty i Gazu (13%).

Maturzyści są zainteresowani studiami zarówno uniwersyteckimi, jak też inżynieryjnymi. Popularnością w obu krajach cieszyły się studia na prawie, ekono-mii, elektryce, bezpieczeństwie, budownictwie.

Dane wskazują, iż w Polsce młodzież ucieka z regionu na studia do dużych ośrodków akademickich, w których są renomowane uczelnie. Jest to bardzo nega-tywne zjawisko, które nosi miano drenażu mózgów (brain drain). W konsekwencji oznacza to odpływ kapitału ludzkiego i brak endogennych sił rozwoju regionu. Po drugie, emigracja edukacyjna maturzystów może narazić lokalne uczelnie na kłopo-ty z naborem.

Zgoła odmiennie wygląda sytuacja na Ukrainie. Tutaj metropolia lwowska sprawia, iż młodzież zostaje w regionie. Lwów jest zdecydowanie atrakcyjniejszy dla młodzieży z pogranicza ukraińskiego i tam znajdują się renomowane uczelnie oraz atrakcyjny rynek pracy dla specjalistów z zakresu informatyki i nowoczesnych tech-nologii. Dzięki temu po ukraińskiej stronie nie ma drenażu mózgów i region przy-karpacki może liczyć na endogenne źródła rozwoju.

Warto też przyjrzeć się, jakimi motywami kierują się maturzyści przy wybo-rze uczelni. Polska młodzież wybiera uczelnie, kierując się najczęściej tematyką studiów (50%), wysokim poziomem nauczania (45%), perspektywą kariery zawo-dowej (28%), prestiżem i renomą uczelni (24%). Ukraińcy biorą głównie pod uwagę wysoki poziom nauczania (56%), perspektywę kariery po ich skończeniu (37%), tematykę studiów (35%), rozwój swoich zainteresowań (28%).

Młodzież traktuje studia wyższe w kategoriach ,,trampoliny”, która ma za-pewnić karierę. W związku z tym starannie wybiera uczelnię, biorąc pod uwagę jej renomę i poziom nauczania. Przy czym Polacy są bardziej pragmatyczni niż Ukraiń-cy, którzy chcą jednak podczas studiów rozwijać swoje zainteresowania.

Poproszono też maturzystów o próbę wyjaśnienia ,,owczego pędu” do wyż-szego wykształcenia wśród młodzieży. Respondenci z Polski uważali, iż tym powo-dem jest chęć uzyskania wysokich zarobków (50%), uniknięcie bezrobocia (50%), łatwiejsze życie (37%), zdobycie interesującego zawodu (32%), niezależność, samo-dzielność (29%).

Ankietowani na Ukrainie również wskazywali na wysokie zarobki (44%), uniknięcie bezrobocia (33%), możliwość pracy „na swoim” (31%), zdobycie intere-sującego zawodu (29%), rozwój intelektualny, samodoskonalenie (28%).


Z jednej strony młodzież przyznaje, iż wykształcenie ma wartość instru-mentalną, daje profity. Jest przede wszystkim parasolem ochronnym przed bezro-bociem i pozwala na uzyskanie wyższych zarobków. Takie są wyobrażenia młodzie-ży o korzyściach płynących z uzyskania dyplomu. Może to oznaczać, iż w przypadku falsyfikacji tej tezy, co jest coraz bardziej widoczne, biorąc pod uwagę poziom bez-robocia (na Podkarpaciu wśród młodzieży do 30. roku życia jest 21% bezrobot-nych z wyższym wykształceniem), młodzież odwróci się od studiów. Młodzież ukra-ińska zwracała też uwagę, iż studia mogą przygotować do pracy „na swoim” oraz pozwalają się rozwijać intelektualnie. Innymi słowy, dla części młodzieży mają cha-rakter autoteliczny i służą rozwojowi osobistemu. W Polsce są jeszcze postrzegane jako narzędzie emancypacji od szerszych układów społecznych (rodziny, społeczno-ści lokalnej). Sen o klasie średniej

Plany edukacyjne są ściśle podporządkowane aspiracjom zawodowym. Jeśli ktoś zamierza zostać lekarzem, musi dostać się do dobrego liceum o odpowiednim profilu, gdzie będzie mógł się dobrze przygotować do zdania matury, co z kolei po-zwoli mu na ubieganie się o indeks uczelni medycznej. Ale samo ukończenie stu-diów nie wystarczy, bo są jeszcze wymagane specjalizacje i kolejne dyplomy, które mają być przepustką do wymarzonej profesji. Podobnie wygląda sytuacja w przy-padku prawników, psychologów, geodetów i wielu innych zawodów.

Należy też przyjąć taki model, iż niemała część młodzieży nie wie, co chcia-łaby robić. Wie jedynie, że chce pracować za biurkiem, czyli być pracownikiem u-mysłowym czy też „białym kołnierzykiem”, jak się mówi w krajach anglosaskich. W związku z tym studia wybiera się przypadkowo: albo kierując się modą, albo łatwością ich ukończenia. W tym przypadku studia stanowią „przechowalnię” przed bezrobociem i nie można mówić, iż są podporządkowane konkretnym planom za-wodowym. Młodzież, kierując się snem o klasie średniej, jest zmuszona do studiów (niejednokrotnie przez rodziców), myśli, że to konieczność, a reszta już jakoś się później ułoży.

Kolejne pytania pokazują, jak wyglądają plany zawodowe maturzystów po-granicza, na ile są one zakorzenione w aspiracjach edukacyjnych. Pracować w za-kładzie państwowym zamierzało 23% respondentów z Polski i 21% z Ukrainy. Za-kład prywatny był odpowiednim miejscem dla 25% Polaków i 17% Ukraińców. Fir-ma z kapitałem zagranicznym została wybrana przez 9% Polaków i 16% Ukraińców. Założyć własną firmę zamierzało 20% Polaków i 22% Ukraińców. Pracę w gospo-darstwie rolnym wybrał tylko 1% Ukraińców (żaden Polak). Pracę za granicą zamie-rzało podjąć 17% Polaków i 19% Ukraińców.

Zadziwiająco podobne są plany zawodowe maturzystów po obu stronach granicy. Praca w firmie państwowej, praca „na swoim” oraz za granicą są tak samo popularne w obu grupach młodzieży.

Różnice w postawach badanych są niewielkie. Częściej Polacy wybierali pracę w prywatnym zakładzie, co nieco zaskakuje, gdyż w badaniach realizowanych na pograniczu polskim w latach 2007–2011 taką opcję wybierało mniej niż 20% respondentów. Wzrost znaczenia prywatnej firmy może wynikać z poprawy pozio-mu wiedzy młodzieży o realiach na rynku pracy. Po prostu w tych firmach więk-szość młodzieży znajduje i może znaleźć pracę. Z kolei większa chęć do pracy w fir-mie z kapitałem zagranicznym wśród maturzystów z Ukrainy może wynikać z po-dobnego faktu: mianowicie tych firm jest sporo na Ukrainie i mogą one zatrudniać młodzież. W Polsce, a szczególnie na Podkarpaciu takich firm jest niewiele.


Pytani o zarobki maturzyści z Polski odpowiadali, iż minimalna płaca netto („na rękę”), która skłoniłaby ich do podjęcia pracy, powinna wynosić 2435 zł. Z ko-lei płaca, która przyniosłaby im satysfakcję z pracy, wynosiła 4133 zł netto. Płaca satysfakcjonująca jest dwa razy większa niż płaca minimalna. Widać, iż oczekiwania płacowe nie są wyznaczane najniższą krajową i znacznie odbiegają od realiów poko-lenia 1200 zł brutto.

Maturzyści na Ukrainie oczekują płacy minimalnej w wysokości 3735 hry-wien netto. Płaca, która miałaby przynieść satysfakcję z pracy, wyniosła 9150 hry-wien. W przypadku respondentów z Ukrainy rozpiętości między płacą minimalną a satysfakcjonującą są jeszcze wyższe niż w przypadku Polaków. Być może jest to wynik większych nierówności dochodowych na Ukrainie niż w Polsce. Według wskaźnika Giniego w 2011 w Polsce wynosił on 0,34, a na Ukrainie 0,4517.

W dobie bezrobocia nie lada wyzwaniem dla młodzieży jest znalezienie pra-cy. Cała edukacja jest temu podporządkowana, w związku z tym warto poznać stra-tegie, które, zdaniem maturzystów, mogą zapewnić sukces, czyli zdobycie odpo-wiedniej pracy.

Na intensywne poszukiwanie pracy wskazało 90% Polaków i 93% Ukraiń-ców. Odbycie stażu zostało wymienione prze 86% Polaków i 93% Ukraińców. Rów-nież z powszechną akceptacją respondentów spotkały się szkolenia zawodowe za-równo wśród Polaków (86%), jak też Ukraińców (81%). O skuteczności nauki auto-prezentacji było przekonanych 67% Polaków i 71% Ukraińców. Praktyka za granicą była wskazana przez 68% Polaków i 63% Ukraińców.

Wykazane strategie były mniej więcej popularne w obu grupach młodzieży. Szukanie pracy, staże, praktyki, szkolenia zawodowe są, zdaniem maturzystów, najlepszą metodą na zdobycie zatrudnienia. Innymi słowy, stawiają oni na kwalifi-kacje zawodowe. Te strategie są uniwersalne.

Jednakże pewne strategie zyskiwały przewagę wśród polskich responden-tów. Częściej młodzież polska uważała, iż znajomości są najlepszym sposobem na znalezienie pracy (Polska 86%, Ukraina 73%). Częściej na naukę języków obcych stawiali młodzi Polacy (95%) niż Ukraińcy (79%). Za kontynuacją nauki na studiach opowiedziało się 78% młodzieży polskiej i 69% młodzieży ukraińskiej. Na dodatko-we kursy wskazało 89% Polaków i 52% Ukraińców. W skuteczność dodatkowych uprawnień i licencji wierzyło 88% Polaków i 53% Ukraińców.

Częściej też na praktyki w firmach wskazała młodzież w Polsce (76%) niż na Ukrainie (45%). Naukę pisania listów motywacyjnych, CV uznało 67% Polaków i 54% Ukraińców. Dwukrotnie częściej wskazywała na wolontariat młodzież polska (40%) niż ukraińska (25%).

Jak wynika z przeprowadzonych badań, istnieją też różnice w uzyskanych obserwacjach między młodzieżą polską a ukraińską. Polscy maturzyści większą wa-gę przywiązują do znajomości, dyplomu wyższej uczelni, znajomości języków ob-cych, kursów, dodatkowych kwalifikacji, wolontariatu. Widać u polskich maturzy-stów dywersyfikację tych strategii.

Paradoksalnie częściej Polacy wierzą w znajomości niż Ukraińcy, z drugiej strony większą wagę przywiązują do dyplomu wyższej uczelni. Być może na dużą ro-lę znajomości w myśleniu młodzieży o sukcesie zawodowym ma wpływ wysokie bezrobocie i trudności w podjęciu pracy po skończonej edukacji. Również tymi tru-dnościami młodzieży polskiej można wyjaśnić przywiązanie dużej wagi do języków obcych czy formalnych kompetencji. W razie problemów z uzyskaniem pracy w Pol-

17 http://pl.wikipedia.org/wiki/Wsp%C3%B3%C5%82czynnik_Giniego [data dostępu 1.09. 2013]. Im wyższa wartość wskaźnika, tym wyższy poziom nierówności dochodowych.


sce będzie młodzież jej poszukiwać na Zachodzie, w razie problemów z pracą w swoim zawodzie przydadzą się kursy i kwalifikacje z innej branży. Widać też, iż młodzież polska wykształcenie traktuje instrumentalnie, uważa, że studia są po to, aby zna-leźć pracę, a nie rozwijać się intelektualnie i społecznie.

O tym, że na Ukrainie łatwiej o pracę, świadczą też wysokie odsetki akcep-tacji wśród maturzystów z Ukrainy takich metod, jak intensywne poszukiwanie pracy i staż. Jeśli ta praca jest, to wystarczy jej poszukać i mieć doświadczenie zdo-byte w trakcie stażu. Niestety w Polsce to nie wystarczy.

Na koniec zobaczmy, gdzie w przyszłości maturzyści chcieliby zamieszkać po zakończeniu zamierzonej edukacji. W obecnym miejscu zamieszkania planowało pozostać 17% ankietowanych po obu stronach granicy. Przeprowadzić się do małej wioski lub miasteczka w regionie zamierzało 8% Polaków i 6% Ukraińców. Osiedlić się w Przemyślu chciało 3%, w Drohobyczu 6%. Osiąść w przyszłości w stolicy re-gionu—Rzeszowie postanowiło 6%, we Lwowie 19%. Przenieść się do dużego miasta w kraju (Kraków, Warszawa, Kijów, Odesa) pragnęło 33% Polaków i 13% Ukraiń-ców. Za granicę zamierzało wyjechać 16% Polaków i 32% Ukraińców.

Jedna piąta maturzystów w obu grupach planuje pozostać w obecnym miej-scu zamieszkania, a około połowa badanych zamierza opuścić pogranicze w przy-szłości. W Polsce ta emigracja raczej będzie mieć charakter wewnętrzny, a na Ukra-inie zewnętrzny. W Polsce „magnesem” przyciągającym młodzież są metropolie (Warszawa, Kraków), a na Ukrainie inne państwa.

Kolejny raz potwierdza się pozycja metropolitalna Lwowa. Miasto to przy-ciąga ludzi z Przykarpacia, co korzystnie wpływa na akumulację kapitału ludzkiego po ukraińskiej stronie. Podkarpacie raczej jest w niekorzystnej sytuacji, gdyż stolica regionu, tj. Rzeszów ma znikomą zdolność do przyciągania młodych ludzi.

Jednakże należy podkreślić, że połowa badanej młodzieży ucieknie z pogra-nicza do innych miast w poszukiwaniu lepszej przyszłości. Główne powody wyjazdu poza region to, według polskich maturzystów: brak perspektyw na przyszłość (61%), brak pracy (60%), niskie zarobki (44%), brak możliwości rozwoju zawodowego (42%), nuda i brak rozrywek (19%), brak szans na dostatnie życie (18%).

Maturzyści z Ukrainy wskazywali najczęściej brak perspektyw na przyszłość (64%), niskie zarobki (50%), brak możliwości rozwoju zawodowego (34%), brak szans na dostatnie życie (33%), brak pracy (31%), brak możliwości rozwoju zawo-dowego (10%).

Zebrane obserwacje pokazują, iż młodzież ukraińska nie jest narażona w ta-kim stopniu, jak polska na bezrobocie. Ukraińcy pod tym względem mają korzyst-niejszą sytuację, co widać w analizowanych odpowiedziach. Polacy emigrują, bo nie ma pracy i są narażeni na niską jakość życia. Ukraińcy emigrują raczej ze względu na niemożność uzyskania wysokiej jakości życia na Przykarpaciu.

Maturzyści pogranicza marzenie o klasie średniej mającej wysoki status zawodowy, z odpowiednią sumą na koncie bakowym, z własnym domem i ogrodem będą mogli realizować w dużych miastach w kraju lub wyjadą go szukać za granicą. Zakończenie

Głośna ostatnimi czasy teoria klasy kreatywnej Richarda Florydy mówi, iż rozwój regionów jest możliwy dzięki 3xT, czyli talentowi, tolerancji i technolo-giom18. Według przywoływanego autora tylko te obszary, gdzie występują owe czyn-niki, są zdolne do generowania wzrostu. W tych miejscach pojawia się klasa kre-atywna, która jest w stanie tworzyć innowacyjne produkty i usługi. Na wieść o jej

18 R. Floryda, Narodziny klasy kreatywnej, Warszawa 2010.


występowaniu przychodzą inwestorzy kuszeni możliwością pozyskania wydajnych i efektywnych pracowników. Warunkiem pojawienia się klasy kreatywnej są miej-sca, gdzie jest wysoka jakość życia, tolerancja i atrakcyjny rynek pracy. Te czynniki przyciągają klasę kreatywną, czyli ludzi młodych, wykształconych, nieprzeciętnych, dążących do sukcesów zawodowych.

Druga koncepcja dotyczy kapitału ludzkiego, czyli wiedzy i umiejętności oraz jego roli w rozwoju regionalnym. Tam, gdzie jest ów kapitał, można liczyć na wzrost PKB i ogólne prosperity gospodarcze.

Trzecia koncepcja z kolei skłania się ku tezie, iż żadne pieniądze pochodzą-ce z różnych funduszy (w naszym przypadku są to fundusze Unii Europejskiej) nie są w stanie doprowadzić do rozwoju regionu, jeśli ten nie ma endogennych sił, czyli brakuje mu odpowiednich ludzi z kwalifikacjami, silnie zmotywowanych do osiąga-nia sukcesu.

Czwarta zakłada, że młodzież jest siłą, rezerwuarem, którą może społeczeń-stwo wykorzystać i po nią sięgnąć, kiedy zachodzi taka konieczność. Zazwyczaj taką okazją są głębokie przemiany społeczne, rewolucje, transformacje, które wymagają nowych sił zdolnych do zaprojektowania i wprowadzenia zmian. Młodzież może być katalizatorem tych przemian.

Biorąc pod uwagę wyniki badań oraz przedstawione koncepty, należy mieć świadomość, iż pogranicze, które w obu państwach zajmuje peryferyjne położenie, nie może w najbliższych latach liczyć na zmianę swojego statusu. Klasa kreatywna, kapitał ludzki, potencjał młodości będą raczej się lokować w centrum lub innych metropoliach. Może w korzystniejszej sytuacji jest Ukraina ze względu na Lwów oraz jego zdolność do przyciągania młodzieży. Co z tego, że młodzież się jeszcze (w Polsce) garnie do studiów wyższych, skoro ci najlepsi opuszczają region i doń już nie wracają? Co z tego, że Ukraińcy mają atrakcyjne uczelnie we Lwowie i tam się chcą edukować, kiedy po skończeniu tych studiów zamierzają wyjechać za granicę?

Dla pogranicza wyniki tych badań są pesymistyczne, bo jeśli nie ci młodzi ludzie, to kto będzie siłą, rezerwuarem, do którego można sięgnąć w procesie mo-dernizacji? Raczej ich nie znajdziemy. Jedynie należy się cieszyć, że młodzież po-granicza jest ambitna, a poziom i siła tych aspiracji są determinowane chęcią wydo-stania się poza peryferia.

Na koniec warto podkreślić, iż większość tych aspiracji ma podobną struk-turę i treść oraz są one identyczne po obu stronach granicy. Oznacza to, iż oba pań-stwa powinny wspólnie starać się rozwiązywać problemy w oparciu o dostępne dia-gnozy. Najlepiej byłoby, gdyby władze regionalne wzięły to sobie do serca i postara-ły się dokonać zmian, aby część młodzieży zatrzymać u siebie. Ale czy w warunkach globalizacji jest to możliwe?


Piotr Dlugosz and Svitlana Shchudlo. The youth of the Polish-Ukrainian borderland for their own future

Research among the Polish-Ukrainian borderland youth shows that there are more similarities between these two groups than differences. Secondary school graduates pursue ambitious plans to find a job, start a family, make friends and receive edu-cation. Research has shown that young people are optimistic, satisfied with life and believe in the realization of their goals. Young people living on the Polish-Ukrainian borderland will look for work outside the place in which they now reside, the Polish youth will look for work in cities, and the Ukrainian youth — abroad. This phenomenon will adversely affect the development of the borderland and the capacity for social change.

13/2013 GOSPODARKA 89

Tomasz Filozof


Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy w XX wieku

Każdy spośród wszystkich badaczy zajmujących się problematyką przemy-słu naftowego — czy to w czasach galicyjskich, czy w okresie międzywojennej Polski — powielał schemat poprzedników, stąd w tychże opracowaniach znajdowało się mnóstwo danych na temat przepisów prawnych regulujących wydobycie ropy i gazu oraz obrót materiałami ropopochodnymi, informacji na temat technicznych zasad wydobycia ropy, narzędzi i sprzętów używanych w górnictwie naftowym czy też poziomu wydobycia w poszczególnych latach itp. Jak dotąd nikt nie przestawił szczegółowego wykazu firm działających w przemyśle naftowym, jak i listy ich wła-ścicieli nierzadko określanych jeszcze pod koniec XIX stulecia mianem „galicyjskich szejków”, i tę właśnie lukę niniejszy artykuł ma za zadanie wypełnić.

Już w 2. poł. XVIII wieku w miejscach naturalnego wypływu ropy naftowej, zwłaszcza w rejonie borysławsko-drohobyckim, kopano studnie zwane kopankami1, skąd czerpano ropę ręcznie, wiadrami, używając jej do smarowania kół w wozach czy też do kaganków z lampkami oliwnymi.

Po raz pierwszy zorganizowaną formę pozyskiwanie ropy naftowej przybra-ło w 1796 r., kiedy to Władysław Długosz dokonał odwiertu sięgającego głębszych warstw roponośnych borysławskiego złoża. W 1817 r. kolejny przedsiębiorca Josef Hecker rozwinął wydobycie ropy naftowej, rozpoczynając jej chemiczną destylację. Dzięki temu uzyskany produkt sprzedawał władzom miejskim Drohobycza (posłu-żył do oświetlenia latarni ulicznych), Sambora (oświetlenie koszar wojskowych), a także Truskawca (oświetlenie salin).

Wydobycie i zorganizowana już na przemysłową skalę eksploatacja ropy naftowej na terenie zachodniej Ukrainy, zwłaszcza w rejonie Borysławia, sięga 1861 r., zaś rok 1866, dzięki wprowadzeniu maszynowego wiercenia szybów, otwiera praw-dziwy boom naftowy, jaki przeżywały tereny zachodniej Ukrainy w czasach galicyj-

1 Do dziś w Borysławiu nad brzegiem Tyśmienicy widać pozostałości studni kopankowych. W 1865 r. w Borysławiu liczba działających kopanek sięgała prawie 5000.

90 Tomasz Filozof

skich. Już w 1872 r. po odkryciu pokaźnych złóż ropy rozpoczęto jej eksploatację w podborysławskiej Schodnicy. Działało wówczas w promieniu 20 km wokół Bory-sławia kilkaset szybów naftowych, zaś sama ropa naftowa wypływająca z najobfit-szych otworów wiertniczych (Jakub, powstały w 1895 r., Wilno — 1901 r., Emilia — 1904 r. oraz Oil City — 1908 r.) dosłownie sączyła się ulicami tego miasta. W tymże okresie Borysław zyskał nawet miano stolicy „Galicyjskiej Kalifornii”, zaś tereny wokół niego określano również mianem „Galicyjskiego Klondike”. O jego znaczeniu świadczyć może fakt, iż już ostatniego dnia 1872 r. zainaugurowano pasażerskie połączenie kolejowe Borysławia ze Lwowem i dalej na zachód przez Przemyśl, Rze-szów i Tarnów z Krakowem.

W 1909 r. w Borysławiu wyprodukowano ponad 2 mln ton ropy naftowej, a więc 93% ówczesnej produkcji galicyjskiej (jedynie 7% pozyskiwano w zagłębiu jasielsko-krośnieńskim). Dzięki zagłębiu borysławskiemu Galicja na początku XX w. zajmowała 3 miejsce po Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i Rosji wśród producentów ropy naftowej na świecie. Pozyskiwano tu wówczas 5% świa-towego wydobycia.

W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX stulecia na terenie za-chodniej Ukrainy i dzisiejszego Podkarpacia działało 168 firm2 prowadzących po-nad 320 kopalni ropy naftowej, dających swoim właścicielom miliardowe zyski. Za niekwestionowanego lidera, zwanego „królem galicyjskiej nafty” uważano Mac Ge-rvey`a, właściciela kilkudziesięciu kopalni ropy naftowej. Do największych z nich zaliczano: Galicyjskie Karpackie Akcyjne Towarzystwo Naftowe (25 kopalni), Towa-rzystwo Naftowe „Premier” i borysławskie Towarzystwo Naftowe „Triumf” (po 14 kopalni), wiedeńskie Akcyjne Towarzystwo dla Przemysłu Oleju Skalnego i bory-sławskie Towarzystwo Akcyjne dla Przemysłu Naftowego „Nafta” (po 11 kopalni).

U schyłku czasów galicyjskich pozyskiwano tutaj ponad milion ton ropy naftowej rocznie. W 1907 r. uzyskano wynik 1,1 mln. ton, w 1911 r. — 1,5 mln. ton zaś w 1913 r. — 1,1 mln. ton.

Obok ropy naftowej eksploatowano od 1854 r. w Borysławiu odkryty przez Lwowianina Roberta Domsa tzw. wosk ziemny, czyli ozokeryt, który posłużył m. in. do izolacji pierwszego kabla telegraficznego, położonego na dnie morskim, łączące-go Europę i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Borysławskie złoża ozokerytu należały do największych na świecie i to zarówno pod względem zasobności, jak i wydobycia.

W okresie II Rzeczypospolitej produkcja ropy naftowej spadła w porówna-niu do czasów galicyjskich, zmniejszyła się też opłacalność jej wydobycia. Niebaga-telne znaczenie miało również odkrycie nowych bogatych terenów roponośnych w innych regionach świata, zwłaszcza w Ameryce Południowej i na Bliskim Wscho-dzie. Mimo to zagłębie drohobycko-borysławskie należało do najważniejszych ob-szarów roponośnych na mapie surowcowej II Rzeczypospolitej. Osiągano tu 84% (1928 r.) całego rocznego wydobycia ropy naftowej.

Lata 30. przyniosły jego niewielki spadek. W 1933 r. pozyskano tutaj 76%, zaś w 1937 r. 67% ówczesnego polskiego wydobycia ropy naftowej3.

Pod koniec lat trzydziestych około 25% produkcji eksportowano do krajów sąsiednich, głównie do Czechosłowacji i Austrii (naftę i benzynę), Niemiec, Francji, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, Holandii i Jugosławii (oleje i parafinę).

2 Por. Skorowidz przemysłowo-handlowy Królestwa Galicyi, Lwów 1912, s. 350–356. 3 Mały rocznik statystyczny, GUS, Warszawa 1938, s. 117.

Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy w XX wieku 91

Od 1928 r. handel ropą naftową i jej pochodnymi, ustalając ceny zbytu, re-gulował Syndykat Przemysłu Naftowego Spółka z o.o. zastąpiony przez rząd w 1933 r. zależnym od siebie Polskim Eksportem Naftowym.

W okresie II Rzeczypospolitej przemysł wydobywczy skupiony w 3 woje-wództwach obecnie należących do Ukrainy (wschodnia część woj. lwowskiego, woj. stanisławowskie i woj. tarnopolskie) wyglądał dość obiecująco, przy czym zdecydo-wana większość kopalni i rafinerii ropy naftowej skupiona była na terenie woj. lwowskiego (zagłębie borysławsko-drohobyckie) oraz woj. stanisławowskiego, zaś w woj. tarnopolskim dominował handel detaliczny ropą i produktami ropopochod-nymi.

Na terenie zachodniej Ukrainy działało wówczas 238 kopalni i 33 rafinerie ropy naftowej, 6 kopalni ozokerytu (wosku ziemnego) oraz 7 rafinerii olejów mine-ralnych. Miało tutaj swoją siedzibę 10 firm i przedsiębiorstw naftowych zajmują-cych się wydobyciem lub przetwórstwem ropy naftowej oraz ozokerytu. Działało tutaj także 140 firm prowadzących handel detaliczny produktów ropopochodnych. Na terenie woj. lwowskiego funkcjonowało 55 przedsiębiorstw wiertniczych specja-lizujących się w poszukiwaniu terenów roponośnych czy w budowie urządzeń ko-palnianych, a także 27 spółek pośredniczących w kupnie i sprzedaży terenów ropo-nośnych. Ponadto budową i eksploatacją gazociągu łączącego Borysław z Drohoby-czem zajmowały się Międzymiastowe Gazociągi S.A., zaś w powiecie drohobyckim funkcjonowało 6 fabryk gazoliny (w Mrażnicy — 5 oraz w Tustanowicach — 1) a także 2 fabryki smarów w Drohobyczu. Tutaj także wychodziło pismo „Petrol” re-dagowane przez L. Eisensteina, mające swoją siedzibę przy ul. Mickiewicza 27.

Warto dodać, iż w podsokalskim Dobraczynie funkcjonowała wówczas je-dyna na terenie dzisiejszej zachodniej Ukrainy terpentyniarnia o wdzięcznej nazwie „Wanda”.

Pod koniec lat dwudziestych XX w. w Tarnopolskiem miały swoją siedzibę 3 spółki naftowe (2 w samym Tarnopolu: „Naftolej” i „Oleum” oraz w Zborowie (oddział tarnopolskiego „Oleum”). Działało tu wówczas 18 firm zajmujących się sprzedażą ropy naftowej i produktów ropopochodnych (najwięcej w Skałacie (3), Busku, Czortkowie, Kopyczyńcach i Przemyślanach (po 2), a także benzyny (firma M. Gutmana w Glinianach w powiecie przemyślańskim)4.

Na terenie woj. stanisławowskiego w tymże okresie działały 3 spółki nafto-we: 2 w Kołomyi (Pierwsza Galicyjska Spółka Akcyjna [dla] Przemysłu Naftowego oraz miejscowy oddział firmy „Oleum”), a także 1 w Stanisławowie. Spośród firm zaj-mujących się handlem detalicznym (w sumie 44) najwięcej działało w Kołomyi (8) i Stanisławowie (6), zaś po 3 lokowały się w Dolinie, Nadwórnej i Skolu. Największe skupisko kopalni ropy naftowej w woj. stanisławowskim (w sumie 55) miało miej-sce w rejonie Bitkowa (13) oraz Pasiecznej (9), Rypnego (7) i Urycza (5), zaś obrób-ką ropy zajmowały się rafinerie (w sumie 13) w Stanisławowie, Kołomyi, Mykietyń-cach, Nadwórnej i Wierbiążu Niżnym (po 2). Warto dodać, iż działały tutaj 3 kopal-nie ozokerytu (Dźwiniacz w powiecie bohorodczańskim — 2), a w Bolechowie pra-cowała rafineria olejów mineralnych.

Zdecydowanym liderem w produkcji i obróbce ropy naftowej było woj. lwow-skie. Nie dziwi ten fakt, gdyż to właśnie na jego terenie znajdowało się największe na obszarze II Rzeczypospolitej zagłębie borysławsko-drohobyckie. Na terenie woj. lwowskiego działały 182 kopalnie i 20 rafinerii ropy naftowej. Największe skupisko kopalni znajdowało się w rejonie borysławskim. W samym Borysławiu działało

4 Księga adresowa Polski 1928, b. r. i m. wyd., s. 1675–1759.

92 Tomasz Filozof

wówczas 55, zaś w pobliskich Tustanowicach i Schodnicy 74 kopalnie ropy naftowej (Tustanowice — 69, Schodnica — 5).

W części dawnego woj. lwowskiego przynależnej obecnie do woj. podkar-packiego działało 120 kopalni i 9 rafinerii ropy naftowej. To tu znajdowało się naj-więcej kopalni gazu ziemnego — 105. Warto także na zakończenie dodać, iż to tam, w podkrośnieńskiej Bóbrce powstała pierwsza Kopalnia Ropy Naftowej, założona przez Ignacego Łukasiewicza w 1854 r., a więc w niespełna rok po odkryciu przez niego nowoczesnej metody destylacji ropy.

WOJ. LWOWSKIE6:

Kopalnie ropy naftowej:

A) Borysław, powiat drohobycki: 1) „Bloch” Towarzystwo Naftowe Spółka z o.o., ul. Pańska 42, 2) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel H. Bloch, 3) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel S. Bloch i Spółka, 4) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel M. Blumenkranz, 5) „Bonariva” Polsko-Włoska Spółka Akcyjna, 6) Borysławskie Towarzystwo Akcyjne, 7) „Browak” Spółka z o.o., 8) „Celina”, 9) Compagnie Inter-nationale des Petroles, 10) „Dąbrowa” Spółka z o.o., 11) „Debra” Spółka z o.o., 12) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel H. Dienstag, 13) „Ekwiwalent” Spółka z o.o., 14) „Eros”, 15) „Fanto”, S.A., 16) „Felicjan”, 17) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel dr S. Freud, 18) „Galicja” Towarzystwo Akcyjne, 19) Gazolina S.A., 20) „Gerta”, 21) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel B. Goldberg, 22) Kopalnia Ropy Naftowej, wła-ściciel H. Hacker, 23) Holenderski Syndykat Naftowy Spółka z o.o., 24) „Iriag” S.A., 25) „Jutrzenka” Spółka z o.o., 26) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel Anszel Kalman i Spółka, 27)„Karpaty” Galicyjsko-Karpackie Towarzystwo Naftowe, 28) Bracia Lenartowicz, Rylscy i Spółka, 29) „Limanowa”, Towarzystwo Naftowe Spółka z o.o., 30) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel Emanuel Lockspeoser, 31) „Nafta” S.A., 32) Naftowy Przemysł Małopolski, 33) „Natan”, 34) Oil Investors Association, 35) „Olej Skalny”, S.A., 36) „Oil Star” Spółka z o.o., 37) „Omnium” S.A., 38) Petro-monte Spółka z o.o., 39) „Plon” Spółka z o.o., 40) „Polska Nafta” S.A., 41) Polski Przemysł Naftowy S.A., 42) „Premier” Spółka z o.o., 43) Przedstawicielstwo Belgij-skiej Spółki, Nafta Borysławska w Polsce, 44) „Record” Spółka z o.o., 45) „Rella-Mella”, Mrażnicka Spółka Naftowa, 46) Sasko-Galicyjski Syndykat Naftowy, 47) Elgin Scott i Karol Buber, 48) „Siła w Jedności” Spółka Robotnicza, 49) Standard-Nobel S.A., 50) „Tekrin” Towarzystwo Eksploatacji Ropy, 51) Towarzystwo Handlu i Przemysłu Naftowego, 52) „Ural” S.A., 53) „Vera”, 54) „Wulkan” Spółka z o.o., 55) „Zgoda”, 56) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel J. Zuckberg;

B) Bóbrka, powiat Bóbrka: 57) Anglo-Polskie Towarzystwo Naftowe; C) Dobrogostów, powiat drohobycki: 58) Karol Buber i Spółka; D) Drohobycz, powiat drohobycki: 59) „Fanto” S.A., 60) Natan Harz

i Spółka, ul. Liszniańska 8, 61) „Małopolska Nafta” Spółka z o.o., ul. Liszniańska 1, 62) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel I. Pirnitzer;

E) Hołowiecko, powiat tarosamborski: 63) Kopalnia Ropy Naftowej, wła-ściciel W. Zachaczewski;

F) Mrażnica, powiat drohobycki: 64) „Astoria” Spółka z o.o., 65) „Atlas” Spółka z o.o., Backenroth i Horn, H. Binder, 66) „Bonariva” Spółka z o.o., 67) „Co-lombia” S.A., 68) „Execelsior” Spółka z o.o., 69) „Fanto” S.A., 70) Franco-Britain Oil Trust Spółka z o.o., 71) „Galicja” S.A., 72) „Gizela” Spółka z o.o., 73) „Globus”

5 Szczegółowy wykaz kopalni i rafinerii ropy naftowej, a także kopalni gazu — por. T. Filozof, Podkarpackie kopaliny, „Karpacki Przegląd Gospodarczy” 2013, nr 2 (16), s. 16–18. 6 Księga adresowa Polski 1928…., s. 637–838.


Spółka z o.o., 74) „Iriag” Spółka z o.o., 75) „Karpaty” S.A., 76) Lenartowicz i Rylski, 77) „Limanowa” Spółka z o.o., 78) „Lockspeiser” Spółka z o.o., 79) „Nafta” S.A., 80) „Oil Investors Association” Spółka z o.o., 81) „Petrolea”, Towarzystwo Akcyjne, 82) „Pokucie”, 83) „Polska Nafta”, S.A., 84) Rapaport, 85) „Rella-Mella” Spółka z o.o., 86) Szymon Rothenberg-Segil, 87) „Silva Plana” Spółka z o.o., 88) „Standard No-bel” Spółka z o.o., 89) „Tegen” Spółka z o.o., 90) „Unikel” Towarzystwo Naftowe, 91) „Urycka Spółka” Spółka z o.o., 92) „Vacuum” S.A.;

G) Nahujowice, powiat drohobycki: 93) „Marusia”, właściciel Michał Jed-naki, 94) „Zakłady Ropne w Pradze”;

H) Niedzielna, powiat tarosamborski: 95) Kopalnia Ropy Naftowej, wła-ściciel L. Wichawski;

I) Opaka, powiat drohobycki: 96) „Dąbrowa”, Galicyjsko-Karpackie Naf-towe Towarzystwo Akcyjne, 97) „Hanusia”, właściciel Władysław Paulisz, 98) „Silva Plana” S.A.;

J) Orów, powiat drohobycki: 99) „Fanny”, właściciel Oskar Schachter i Spół-ka;

K) Polana, powiat lwowski: 100) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel M. Silberberg;

L) Rosochy, powiat starosamborski: 101) Holenderska Kopalnia Nafty; Ł) Schodnica, powiat drohobycki: 102) „Galicja” Galicyjskie Towarzystwo

Naftowe, 103) Ida Gartner, dawn. „The Europeum”, 104) „Maryła”, właściciel S.A. Beckenroch, 105) „Pasieczki”, właściciel P. Brzozowski i H. Winiarz, 106) „Silva Nowa” Spółka z o.o., 107) Spółka Akcyjna dla Przemysłu Naftowego i Gazów Ziem-nych, dawn. Rohag.;

M) Sprynia Wielka, powiat Sambor: 108) „Kozige”; N) Strzelbice, powiat Stary Sambor: 109) „Limanowa”, 110) „Strzelbice”

Spółka Kopalniana, 111) „Zofja”; O) Tustanowice, powiat drohobycki: 112) Anglo Continental Oil Company

Spółka z o.o., 113) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel M. Anhang, 114) Kopalnia Ro-py Naftowej, właściciele H. Bard i A. Lieberman, 115) M. Bergman i Spółka w Lip-sku, 116) R. Bergman i Spółka, Spółka z o.o., 117) Stanisław Bogner i Spółka, 118) Borysławska Nafta w Polsce S.A., 119) „Browak” Spółka z o.o., 120) „Despi” Spółka z o.o., 121) L. Diamandestein i Spółka, 122) „Domeny” Spółka z o.o., 123) Eidikus, Kraft i Arnold, 124) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel M. Eisenstein, 125) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel J. Ellenderg, 126) „Ewa”, 127) J. Fabijański i Spół-ka, 128) Finaninteressen G.M.B.H., 129) „Fortuna”, 130) Galicyjsko-Karpackie Naf-towe Towarzystwo Akcyjne, 131) Gartenberg i Schreier, 132) „Gea” Spółka z o.o., 133) „Globus” Spółka z o.o., 134) Halpern, Wegner i Spółka, 135) Holenderski Syn-dykat Naftowy Spółka z o.o., 136) T. Hulles i Spółka, 137) „Iriag”, S.A., 138) Kopal-nia Ropy Naftowej, właściciel J. Jaryczower, 139) Władysław Jasieński i Spółka, 140) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel A. Kalman, 141) „Karpaty”, 142) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel H. Kramer, 143) L. Licht i J. Backer, 144) J. Lieberman, Backenroth i Spółka, 145) „Limanowa” Spółka z o.o., 146) E. Lockspeiser, 147) Lola, Luska i Halka, 148) Małopolski Przemysł Naftowy, 149) Motor Investors Associa-tion, 150) „Nafta” S.A., 151) „Premier” S.A., 152) „Rekord”, właściciel Szczepanow-ski i Spółka, 153) „Rella-Mella”, Mrażnicka Spółka Naftowa Spółka z o.o., 154) Ko-palnia Ropy Naftowej, właściciel dr E. Retter, 155) Kopalnia Ropy Naftowej, właści-ciel L. Rosner i Spółka, 156) J. Rothenberg i Spółka, 157) „Roza Renta”, 158) Schodnica S.A., 159) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel M. Schonfeld, 160) Kopal-nia Ropy Naftowej, właściciel E. Scott i K. Buber, 161) „Silva Plana”, 162) Skarb Państwa, 163) Spitzman, Horszowski i Spółka, 164) J. Spitzman i Spółka, 165) S.

94 Tomasz Filozof

Spitzman Spółka Eksploatacji Ropy Spółka z o.o., 166) „Stare Tustanowice” Spółka z o.o., 167) „Stebek” Spółka z o.o., 168) M. Stern i Spółka, 169) Steuerman i Spółka, 170) Środkowo-Galicyjskie Akcyjne Towarzystwo dla Przemysłu Naftowego, 171) „Tegen”, 172) „Tekrin”, 173) Towarzystwo Przemysłowców Ropnych, 174) Urycka Spółka dla Przemysłu Naftowego, 175) M. Wiksel i Spółka, 176) „Wiktor”, 177) „Wilhelmina” Spółka z o.o., 178) „Wilno”, 179) „Wulkan” Spółka z o.o., 180) Kopal-nia Ropy Naftowej, właściciel M. Zucker, 181) Związkowa Spółka Naftowa;

P) Zwór, powiat samborski: 182) „Dunin Leon XLVII”, 183) „Syndikat”.

Rafinerie ropy naftowej:

A) Chyrów, powiat starosamborski/samborski: 1) Rafineria ropy naf-towej, właściciel O. Rymalt;

B) Drohobycz, powiat drohobycki: 2) Rafineria ropy naftowej, właściciel B. Askler, ul. Wójtowska Góra, 3) Rafineria ropy naftowej, właściciel J. Aschkenazy, ul. Borysławska, 4) Rafineria ropy naftowej, właściciel Bacher i Homan, 5) Dereży-cka Rafineria Olejów Mineralnych i Fabryka Produktów Chemicznych Spółka z o.o., 6) „Dross” Spółka z o.o., 7) „Frymeta” Spółka z o.o., 8) Galicyjskie Towarzystwo Naftowe S.A., ul. Borysławska, 9) Hubicka Rafineria Nafty, ul. Floriańska, 10) Mod-rycka Rafineria Olejów Mineralnych, ul. Garncarska, 11) Lwowska „Nafta” S.A., ul. Borysławska, 12) „Polmin” Państwowa Fabryka Olejów Mineralnych, ul. Stryjska, 13) Polski Przemysł Naftowy S.A., 14) „Tovott” Spółka z o.o., 15) Związkowe Rafine-rie Olejów Mineralnych;

C) Hubicze, powiat drohobycki: 16) Rafineria ropy naftowej, właściciel Erdbein, Mendelsohn i Gottesman, 17) Rafineria ropy naftowej, właściciel Rothman i Pasternak;

D) Lwów, powiat lwowski: 18) Rafineria Nafty „Jedlicze”, E) Modrycz, powiat drohobycki: 19) Państwowa Odbieralnia Ropy; F) Rychcice, powiat drohobycki: 20) „Dros”.

Gaz ziemny — eksploatacja:

A) Borysław, powiat drohobycki: 1) Międzymiastowe Gazociągi S.A., 2) Spółka Akcyjna dla Przemysłu Naftowego, 3) T. Wyżykowski;

B) Drohobycz, powiat drohobycki: 4) Międzymiastowe Gazociągi S.A. Nafta i produkty naftowe (handel detaliczny):

A) Bełz, powiat bełski: 1) B. Fischler; B) Borysław, powiat drohobycki: 2) J. Glass, 3) D. Kamerman, 4) M.

Lippman, 5) O. Löwenherz; C) Bóbrka, powiat Bóbrka: 6) Z. Deiksler i Spółka; D) Drohobycz, powiat drohobycki: 7) „Aquila” Spółka z o.o., 8) „Galicja”

Galicyjskie Towarzystwo Naftowe S.A., ul. Szewska 1, 9) J. Kolb, 10) „Oleum” Spół-ka z o.o. 11) Pachtman et Pinel Spółka Naftowa z o.o., 12) Państwowe Zakłady Naf-towe, Plac Świętej Trójcy, 13) H. Rosenblüth, 14) I. Seinfeld, 15) „Sop” Spółka z o.o., 16) Towarzystwo Naftowo-Komisowe w Pradze Spółka z o.o., oddział w Drohoby-czu; 17) Veritas Trading Co. Ltd. Spółka z o.o.

E) Gaje Niżne, powiat drohobycki: 18) M. Rubinstein; F) Gródek Jagielloński, powiat gródski: 19) H. Billig, ul. Przemyska; G) Kleparów, powiat lwowski: 20) „Gazolina”; H) Krystynopol, powiat sokalski: 21) I. Rappaport; I) Kulików, powiat Żółkiew: 22) D. Lebwohl;


J) Lacko, powiat dobromilski: 23) J. Teśla; K) Lwów, powiat lwowski: 24) Deb. Bardach, ul. Zielona 3, 25) „Biuro Za-

mówień Produktów Naftowych”, ul. Sapiehy 51 26) Wojciech Blechowski, ul. Zielo-na 3, 27) Brzozowski i Winiarz, ul. Chodorowskiego 11, 28) „Harklowa”, Gwarectwo Naftowe, ul. Senatorska, 29) Izrael Buber, ul. plac Unii Brzeskiej 3, 30) Herm Bu-chholz, ul. Zamarstynowska 47, 31) Szymon Buchholz, ul. Żółkiewska 14, 32) Kata-rzyna Bufan, ul. Ossolińskich 14, 33) Ludwik Drapała, ul. Unii Brzeskiej 8, 34) Ma-rek Drapała, ul. Pełczyńska 8, 35) Mateusz Drapała, ul. Zielona 52, 36) Sabina Drei-fus, ul. Zyblikiewicza 51, 37) Tomasz Dziadosz, ul. Stryjska 4, 38) Hersz Engel, ul. Pełtewna 5, 39) Oskar Fabian, ul. Legionów 5, 40) Katarzyna Gawron, ul. Na Baj-kach 9, 41) „Gazolina” S.A., ul. Sapiehy 3 i ul. Sadownicka 23, 42) Anna Gdakowicz, ul. Koralnicka 6, 42) Paulo Gerus, ul. Kochanowskiego 32, 43) Wolf Haberkorn, ul. Głowackiego 9, 44) Magdalena Jarosz, ul. Akademicka 3, 45) Stanisław Kaliciński, ul. Pijarów 41, 46) „Kalisman” ul. Korniaktów 1a, 47) Jakub Kalisman ul. Kocha-nowskiego 14, 48) Belti Kaufman, ul. Zyblikiewicza 31, 49) Ozjasz Keller ul. Koper-nika 10, 50) Zofia Klimko, ul. Potockiego 42, 51) Meyer Królik, ul. Gródecka 75, 52) Katarzyna Kuśnierz, ul. Murarska 27, 53) Anna Kuziowa, ul. Zyblikiewicz 5a, 54) Elwira Lifschütz, ul. Kochanowskiego 14, 55) Róża Lower, ul. plac Bernardyński 11, 56) Przedsiębiorstwo naftowe, właściciel inż. Tomasz Łaszcz, ul. Romanowicza 1, 57) „Małopolska Nafta”, właściciel Ar. Zuckerberg, ul. Rutowskiego 1, 58) L. Mark ul. Słowackiego 2, 59) Rischel Marker, ul. plac Unii Brzeskiej 5, 60) Leon Mermel-stein, ul. Panieńska 21, 61) Szymon Mermelstein, ul. Strzelecka 5, 62) Adam Metz-ger, ul. Korniaktów 1, 63) Julia Mizarkiewicz, ul. Zyblikiewicza 23, 64) „Nafta”, S.A., ul. Batorego 6, 65) „Naftolej” Spółka z o.o., ul. Kopernika 11, 66) „Nelson”, właściciel Leopold Diamenstein i Spółka, ul. 29-go Listopada 23, 67) „Oleum” Spół-ka z o.o., ul. Batorego 26, ul. Szajnochy 1, 68) Piotr Pilaciński, ul. Leona Sapiechy 79, ul. Szeptyckiego 25, ul. Lwowskie Dzieci 11, ul. Chorążczyzny 22, 69) Pepi Pilpel ul. Boimów 23, 70) Leonarda Podhorodecka, ul. Kopernika 51, 71) „Polmin”, Pań-stwowa Fabryka Olejów Mineralnych w Drohobyczu, ul. Szpitalna 1, 72) Sara Por-des, ul. Zielona 34, 73) Szymon Rack, ul. Starozakonna 2, 74) Mark. Rad, ul. Za-marstynowska 6, 75) Zlata Renner, ul. plac Unii Brzeskiej 1, 76) Liebe Scheer, ul. Gołuchowskich 1, 77) Iz. Schӧ n, ul. Kr. Leszczyńskiego 5, 78) Moz. Schwadron, ul. Kościelna 2, 79) Abraham Schwarc, ul. Słoneczna 31, 80) Chana Sokal, ul. Łycza-kowska 24, 81) Maurycy Stachel, ul. Krakowska 2, 82) Henryk Towarnicki, ul. plac Smolki 5, 83) Józef i Karol Towarnicki, ul. Senatorska 4, 84) Mateusz Tyll, ul. Sa-downicza 83, 85) Brucha Waldman, ul. plac Unii Brzeskiej 10, 86) Chana Wittlin, ul. plac Unii Brzeskiej 10, 87) Cywia Wittlin, ul. Gródecka 50, 88) Markus Witzer ul. Janowska 96, 89) Związek Gospodarczy Rafinerii Olejów Mineralnych Spółka z o.o., ul. Romanowicza 1, 90) Związek Polskiego Przemysłu Naftowego Spółka z o.o., ul. Sapiehy 3a;

L) Sambor, powiat samborski: 91) Bachman, ul. Spytka, 92) „Polonia”, ul. Kopernika;

Ł) Stary Sambor, powiat starosamborski: 93) N. Glanzberg; M) Strzyłki, powiat staro-samborski: 94) J., Kurek; N) Zamarstynów, powiat lwowski: 95) B. Karmelin, 96) E. Olmütz.

Kopalnie wosku ziemnego:

A) Borysław, powiat drohobycki: 1) Borysławskie Towarzystwo Akcyjne dla Przemysłu Wosku Ziemnego i Oleju Skalnego spółka z o.o., 2) M. Rotman (to-pienie wosku ziemnego);

96 Tomasz Filozof

B) Truskawiec, powiat drohobycki: 3) „Pomiarki” Silva Plana. Siedziby spółek naftowych:

A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) „Despi” Małopolska Naftowo-Przemysłowa Spółka, 2) „Erha” Spółka Naftowa, 3) „Eugenia” Spółka Naftowa, 4) „Excelsior” Spółka Naftowa do Handlu Minerałami, 5) „Fanto” Towarzystwo Naf-towe S.A., 6) „Galicja” Galicyjskie Towarzystwo Naftowe S.A., 7) „Globus” Między-narodowa Spółka Naftowa. Oleje mineralne i smary (handel detaliczny):

A) Borysław, powiat drohobycki: 1) „Eshate”, właściciel Zeeman i Spółka; B) Dereżyce, powiat drohobycki: 2) dr Hausman: C) Drohobycz, powiat drohobycki: 3) „Polmin” Państwowa Fabryka Ole-

jów Mineralnych, D) Hubicze, powiat drohobycki: 4) dr M. Rappaport.

Rafinerie olejów mineralnych:

A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) Dereżycka Rafineria Olejów Mine-ralnych i Fabryka Produktów Chemicznych Spółka z o.o., 2) Modrycka Rafineria Olejów Mineralnych, właściciel Gartenberg, Towarzystwo Tegen i Spółka, 3) Związ-kowe Rafinerie Olejów Mineralnych S.A., 4) Rafineria olejów mineralnych, właści-ciel Z. Handel, ul. Borysławska;

B) Modrycz, powiat drohobycki: 5) Rafineria olejów mineralnych, właści-ciel B. Gartenberg, 6) „Tegen” Towarzystwo Olejów Mineralnych. Narzędzia górnicze i wiertnicze:

A) Borysław, powiat drohobycki: 1) J. Eiferman, 2) Galicyjska Fabryka Narzędzi Wiertniczych, 3) K. Katz i S. Nadel, 4) Zakłady Przemysłu Naftowego spółka z o.o.,

B) Drohobycz, powiat drohobycki: 5) „Spomen” Spółka z o.o., 6) S. Tannz, ul. Stryjska 2, 7) J. Feil, ul. Mickiewicza. Terpentyniarnie:

A) Dobraczyn, powiat sokalski: „Wanda”. Kupno i sprzedaż terenów naftowych:

A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) „Angela” Spółka z o.o., 2) „Jadwiga” Spółka Naftowa, 1) „Jawa” Spółka Naftowa, 3) „Karpatomin” Spółka Naftowa z o.o., 4) Polsko-Włoski Dom Powierniczo-Naftowy, 5) Sprzedaż terenów naftowych, wła-ściciel Wilhelm Ruhrberg, 6) Spitzman, Kammerman i Morgenstern Spółka z o.o., 7) „Stefan Batory” Spółka naftowa z o.o., 8) „Wog” Spółka Naftowa;

B) Tustanowice, powiat drohobycki: 9) S. Neuman, 10) N. Roth, 11) J. Weber. Naftowe przedsiębiorstwa:

A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) „Astorja” Przedsiębiorstwo Naftowe, 2) Przedsiębiorstwo Naftowego, właściciel inż. F. Ewig, 3) „Excelsior” Spółka z o.o., 4) „Fortuna” Przedsiębiorstwo Naftowe, 5) „Globus” Międzynarodowa Spółka Naf-towa, 6) „Golcowa” Przedsiębiorstwo Górniczo-Naftowe Spółka z o.o., 7) Między-


miastowe Gazociągi S.A., 8) Przedsiębiorstwo Naftowe właściciel H. Nestel, 9) Przed-siębiorstwo Naftowe, właściciel Konhaber i Erdheim i Spółka, 10) Przedsiębiorstwo Naftowe, właściciele Ozjasz Halpern i Izaak Wegner, 11) Przedsiębiorstwo Naftowe, właściciel Natan Harz i Spółka, 12) „Oil City” Spółka z o.o., 13) Przedsiębiorstwo Naftowe I. Pirnitzer, 14) „Silva Nova” Naftowa Spółka z o.o. (montowanie urządzeń kopalnianych), 15) Przedsiębiorstwo Naftowe, właściciel Chaim Herszel Wechsel-berg;

B) Lwów, powiat lwowski: 16) J. Backer, ul. Krasickich 7, 17) „Bonariva”, S.A., ul. Kilińskiego, 18) „Chłopska Nafta”, S.A., ul. Akademicka 5, 19) „Dąbrowa” Spółka z o.o., ul. Matejki 8, 20) „Desna”, Dniestrzańska Spółka Naftowa Spółka z o.o., ul. Romanowicza 1, 21) Dunka de Sajo Wład. inż., ul. Akademicka 5, 22) „Ekwiwalent” Spółka z o.o., ul. Batorego 26, 23) Francusko-Karpackie Towarzystwo Naftowe Spółka z o.o., ul. pl. Mariacki 8, 24) „Galicja”, S.A., ul Kopernika 11, 25) „Herax” Spółka z o.o., ul. Romanowicza 1, 26) „Iriag” S.A., ul. Romanowicza 1, 27) „Karpaty”, Spółka z o.o., ul. pl. Mariacki 8, 28) Koncern Naftowy, ul. Matejki 8, 29) Krajowe Towarzystwo Naftowe, ul. Akademicka 17, 30) Krajowy Związek Producen-tów Czystej Ropy, ul. Akademicka 5, 31) „Lechia” Spółka z o.o., ul. pl. Smolki 5, 32) J. Miernik, ul. ul. Św. Zofii 33, 33) „Nafta”, S.A., ul. Batorego 6, 34) „Oddago” Spół-ka z o.o., ul. Fredry 7, 35) „Omnium”, S.A., ul. Sykstuska 30, 36) „Photonafta” Spół-ka z o.o., ul. Batorego 6, 37) Polska Nafta, S.A., ul. 3 Maja, 38) „Polska Spółka dla Przedsiębiorstw Naftowych” Spółka z o.o., ul. Dwernickiego 40, 39) Polski Związek Przemysłowców Naftowych Spółka z o.o., ul. Sapiehy 3, 40) Polskie Związkowe Rafinerie Olejów Skalnych, S.A., ul. Batorego 26, 41) „Popęd” Spółka z o.o., ul. Na Bajkach 9, 42) Powszechny Związek Bruttowców, ul. Akademicka 5, 43) „Premier”, Polska Spółka Akcyjna, ul. Batorego 26, 44) „Rekord” Spółka z o.o., ul. Dwernickie-go 9/1, 45) L. Schutzman, ul. pl. Kapitulny 3, 46) B. Skarbek-Kruszewski, ul. Jabło-nowski 40, 47) „Société Belgo-Polonaise des Pétroles” Spółka z o.o., ul. pl. Smolki 5, 48) Spółka Akcyjna dla Przemysłu Naftowego i Gazów Ziemnych, ul. Kościelna 2, 49) Witold Sulimirski, ul. Romanowicza 1, 50) „Terra Galiciana” Spółka z o.o., ul. Sykstuska 30, 51) „U nas” Spółka z o.o., ul. Ossolińskich 6, 52) Zjednoczenie Go-spodarcze Rafinerii Olejów Mineralnych Spółka z o.o., ul. Kościuszki 7;

C) Tustanowice, powiat drohobycki: 53) „Bohrgesellschaft Meta”, 54) Spółka Akcyjna dla Przemysłu Naftowego i Gazów Ziemnych we Lwowie. Czasopisma naftowe:

A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) „Petrol”, właściciel L. Eisenstein, ul. Mickiewicza 27. Naftowe mapy:

A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) inż. F. Ewig. Naftowe tereny (kupno-sprzedaż):

A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) Przedsiębiorstwo Handlowe, właści-ciel H. Barchacz, 2) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel H. Blam, ul. Skotnicka, 3) „Erha” Spółka z o.o., 4) „Eugenia” Spółka z o.o., 5) „Fortuna” Spółka z o.o., 6) „Globus” Spółka z o.o., 7) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel I. Heinberg, ul. Stryjska 30, 8) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel A. Igler, ul. Stryjska 30, 9) „Jadwiga” Spółka Naftowa z o.o., 10) „Jawa” Spółka z o.o., 11) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel M. Josefsberg, ul. Sobieskiego 25, 12) „Karpatomin” Spółka Naftowa z o.o., 13) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel M. Nestel, ul. Świętego

98 Tomasz Filozof

Jana 8, 14) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel H. Neustein, ul. Gołębia, 15) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel M. Neustein, ul. Gołębia, 16) „Oil City” Spółka z o.o., 17) „Pachtman i Pinel” Spółka z o.o., 18) „Polonia” Spółka z o.o., 19) Polsko-Włoski Dom Powierniczo-Naftowy, właściciel Lenartowicz, Cavarra i Spół-ka, 20) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel Wilb. Ruhrberg, 21) Przedsiębior-stwo Handlowe, właściciel I. Schönfeld, ul. Szaszkiewicza 1, 22) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel H. Sonnenthall, ul. Kowalska 15, 23) Przedsiębiorstwo Han-dlowe, właściciel Spitzman, Kammerman i Morgenstern, 24) „Stefan Batory” Spółka z o.o., 25) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel M. Unikel, ul. Stryjska, 26) Przedsiębiorstwo Handlowe, właściciel N. Unikel, ul. Szewska, 27) „Wog” Spółka z o.o. Parafinowe przetwory:

A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) Parafinowe przetwory, właściciel Broniowski, Kielesiński i Spółka, ul. Przecięta 25. Fabryki smarów:

A) Drohobycz, powiat drohobycki: 1) Fabryka smarów, właściciel M. Schwarz, ul. Borysławska 45, 2) Fabryka smarów, właściciel Tran i Schiff, ul. Bory-sławska. Fabryki gazoliny:

A) Mrażnica, powiat drohobycki: 1) „Galicja” S.A., 2) „Limanowa” Spółka z o.o., 3) Oil Investors Association, 4) Fabryka gazoliny, właściciel Lipa Schutzman, 5) „Silva Plana” Spółka z o.o.;

B) Tustanowice, powiat drohobycki: 6) „Gazolina” Spółka z o.o. Zbiorniki naftowe (budowa):

A) Mrażnica, powiat drohobycki: 1) właściciel O. Lichtenstein. Gazownie

A) Tustanowice, powiat drohobycki: 1) „Premier” S.A. WOJ. STANISŁAWOWSKIE7:

Siedziby spółek naftowych:

A) Kołomyja, powiat Kołomyja: 1) „Oleum” Spółka z o.o. Oddział w Koło-myi, ul. Kościuszki 48, 2) Pierwsza Galicyjska Spółka Akcyjna [dla] Przemysłu Naf-towego;

B) Stanisławów, powiat stanisławowski: 3) „Naftolej” Towarzystwo Handlowe dla Produktów Naftowych Spółka z o.o. oddział w Stanisławowie, ul. Rynek 16. Gaz ziemny — eksploatacja:

A) Daszawa, powiat stryjski: 1) „Gazolina” spółka akcyjna. Oleje mineralne i smary (handel detaliczny):

A) Bolechów, powiat doliniański: 1) R. Rosenblath;

7 Księga adresowa Polski 1928…, s. 1497–1583.


B) Peczeniżyn, powiat Peczeniżyn: 2) D. J. Auerbach, 3) D. Dangner, 4) „Oleum” Spółka z o.o.;

C) Stanisławów, powiat stanisławowski: 5) Jan Iwlijew, ul. Sapieżyńska 10. Rafinerie olejów mineranych:

A) Bolechów, powiat doliniański: 1) Backenroth i Spółka. Nafta i produkty naftowe (handel detaliczny):

A) Bolechów, powiat doliniański: 1) Z. Frisch–Halpern, 2) S. Walker; B) Delatyń, powiat Nadwórna: 3) „Segil”; C) Dolina, powiat doliniański: 4) J. Hamer, 5) L. Rubin, 6) L. Tanne; D) Fitków, powiat Nadwórna: 7) G. Prystodniuk; E) Kołomyja, powiat Kołomyja: 8) G. Büschel, ul. Rynek 10, 9) B. Dank-

ner, ul. Sobieskiego 3, 10) M. S. Grossbach, ul. Rynek 65, 11) A. Lautner, ul. Zalew-skiego 3, 12) R. Rosenkranz, ul. Mnichówka, 13) J. Salzhauer, ul. Spinozy 6, 14) S. Scherr, ul. Kościuszki 20, 15) J. Terner, ul. Zalewskiego 4;

F) Kosów, powiat Kosów: 16) Ch. Goldschmiedt, 17) M. Majer; G) Nadwórna, powiat Nadwórna: 18) „Franco-Polonaise”, 19) Galicyjsko-

Karpackie Naftowe Towarzystwo Akcyjne, 20) „Limanowa”; H) Ottynia, powiat Tłumacz: 21) B. Lautman, 22) E. Nebenschoss; I) Rohatyn, powiat Rohatyn: 23) Z. Garen; J) Rożniatów, powiat doliniański: 24) A. Erdman, 25) W. Hoffman; K) Skole, powiat Skole: 26) T. Rechter, 27) N. Rubinstein, 29) Składnica

Kółka Rolniczego, 30) S. Trau; L) Sołotwina, powiat Bohorodczany: 31) E. Blei, 32) A. Kreindler, 33) Ch.

Schmerler, 34) M. Spiegel, 35) M. Weidman; Ł) Stanisławów, powiat stanisławowski: 36) Leon Dickman, ul. Sapie-

żyńska 151, 37) Leib Friesner, ul. Sapieżyńska 197, 38) „Galicja” S.A., ul. Trybunal-ska 4, 39) Chaim Müller, ul. Kazimierzowska 72, 40) Salomon Neuman, ul. Piłsud-skiego 9, 41) „Oleum” Spółka z o.o. właściciel A. Taub, N. Pertanka, ul. Belwederska 28;

M) Stryj, powiat stryjski: 42) „Oleum” Spółka z o.o., ul. Bolechowska 17, 43) Państwowe Zakłady Naftowe, kier. A. Roth, ul. Lwowska 237;

N) Strymba, powiat Nadwórna: 44) „Dąbrowa” Spółka z o.o. Kopalnie ropy naftowej:

A) Bitków, powiat Nadwórna: 1) „Bonariwa” S.A., 2) „Dąbrowa” S.A., 3) „Franco-Polonia” S.A., 4) „Nafta” S.A., 5) „Olea”, 6) „Olej Skalany” S.A., 7) „Polski Przemysł Naftowy” S.A., 8) „Ropex”, 9) „Schodnica” Towarzystwo Akcyjne, 10) dr Segil i Spółka, 11) Société Industrielle de Galicja, 12) Vacuum Oil Company Spółka akcyjna, 13) „Viribus” Spółka z o.o.;

B) Duba, powiat doliniański: 14) „Alfa”, właściciel Dunka de Sajo, 15) Gali-cyjsko-Karpackie Towarzystwo Naftowe Spółka akcyjna, 16) „Syndykat Naftowy” Spółka akcyjna,

C) Dźwiniacz, powiat Bohorodczany: 17) E. Ch. Griffel i F. Liberman; D) Jabłonka, powiat Bohorodczany, 18) Polska Spółka dla Przedsiębiorstw

Naftowych Spółka z o.o.; E) Kosmacz, powiat Bohorodczany: 19) „Franco-Polonaise”; F) Kosmacz, powiat Peczeniżyn: 20) „Kosmacka Ropa”, 21) „Premjer”;

100 Tomasz Filozof

G) Nadwórna, powiat Nadwórna: 22) „Bitków” Spółka z o.o.; 23) Polskie Towarzystwo dla Przemysłu Naftowego;

H) Pasieczna, powiat Nadwórna: 24) „Bonariva” Polsko-Włoska Spółka Akcyjna, 25) Bitków-Pasieczna, 26) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel L. i T. Gor-goń, 27) sukcesorzy L. Grifla i Spółki, 28) „Limanowa” Towarzystwo Naftowe, Spółka z o.o., 29) „Olej Skalny”, 30) „Premjer” S.A., 31) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel Robert Rudolf, 32) „Vacuum Oil Company”;

I) Peczeniżyn, powiat Peczeniżyn: 33) Kopalnia Ropy Naftowej, właściciel G. Hager;

J) Pniów, powiat Nadwórna: 34) Bitków-Piaseczna Spółka Naftowa; K) Pobuk, powiat Skole: 35) „Ernuska”, właściciel Polskie Towarzystwo

Naftowe S.A. we Lwowie; L) Rosulna, powiat Bohorodczany: 36) Franco-Polonaise Compagnie de Pe-

troles Spółka z o.o.; Ł) Rypne, powiat doliniański: 37) „Alfa” Spółka z o.o., 38) Kopalnia Ropy

Naftowej, właściciel Dunka de Sajo, 39) Francusko-Polskie Towarzystwo Naftowe S.A., 40) „Gopło” S.A., 41) „Premjer” Polska Naftowa Spółka Akcyjna, 42) „Tepege”, 43) „Wielka Sarmacja”;

M) Słoboda Rungurska, powiat Peczeniżyn: 44) B. Lautner, 45) „Prem-jer” Spółka z o.o., 46) A. Rosenkranz i Spółka, 47) „Słoboda Rungurska” Spółka z o.o.;

N) Stryj, powiat stryjski: 48) „Eka” spółka z o.o., Grabowiec; O) Synowódzko Wyżne, powiat Skole: 49) „Vacuum Oil Company”; P) Urycz, powiat Skole: 50) Kopalnia Ropy Naftowej Braci Backenroth, 51)

Kopalnia Ropy Naftowej, właść: H. Hauser, 52) Lwowski Przemysł Naftowy Spółka z o.o., 53) Spółka Akcyjna dla Przemysłu Naftowego, 54) Urycka Spółka Naftowa dla Przemysłu Naftowego;

R) Witwica, powiat doliniański: 55) Standard-Nobel S.A. Rafinerie nafty:

A) Dołżka, powiat doliniański: 1) Backenroth i Spółka; B) Kołomyja, powiat Kołomyja: 2) „Polska Nafta” Spółka Akcyjna, ul.

Dworzec Kolejowy, 3) „Werbiąż” ul. Mnichówka 5; C) Krechowice, powiat doliniański: 4) Lautman i Spółka; D) Mykietyńce, powiat stanisławowski: 5) Ch. Griffel, 6) E. Griffel; E) Nadwórna, powiat Nadwórna: 7) „Segil” Spółka z o.o.; 8) „Vacuum Oil

Company”; F) Peczeniżyn, powiat Peczeniżyn: 9) Pierwsza Galicyjska Spółka Akcyjna

dla Przemysłu Naftowego; G) Stanisławów, powiat stanisławowski: 10) Pierwsza Stanisławowska

Fabryka Nafty, Oleju Maszynowego i Benzyny, właściciel Ch. Griffel Eisig, Mykie-tyńce, 11) Rafineria Nafty i Fabryka Olejów Maszynowych Spółka z o.o., właściciele Bracia Haber, ul. Chryplińska 7;

H) Wierbiąż Niżny, powiat Kołomyja: 12) Rafineria Ropy Naftowej, wła-ściciel H. Bloch, 13) Rafineria Ropy Naftowej, właściciel B. Weiser i Spółka. Kopalnie wosku ziemnego:

A) Dźwiniacz, powiat Bohorodczany: 1) „Borysław” Towarzystwo Akcyjne, 2) „Ozokery” Spółka z o.o.;

B) Stanisławów, powiat stanisławowski: 3) „Mamut” Spółka z o.o.


Narzędzia górnicze i wiertnicze:

A) Stryj, powiat stryjski: 1) Galicyjska Fabryka Narzędzi Wiertniczych Spół-ka z o.o., ul. M. Konopnickiej.

WOJ. TARNOPOLSKIE:

Siedziby spółek naftowych:

A) Tarnopol: 1) „Naftolej” Towarzystwo Handlowe dla Produktów Naftowych i Olejów w Drohobyczu, oddział w Tarnopolu, ul. Sokoła 11, 2) „Oleum” Spółka z o.o., ul. Ruska 10;

B) Zborów, powiat Zborów: 3) „Oleum” Spółka z o.o., ul. Rynek. Benzyna:

A) Gliniany, powiat Przemyślany: 1) M. Gutman. Nafta i produkty naftowe (handel detaliczny):

A) Brody, powiat Brody: 1) „Oleum” Spółka z o.o., właściciel S. Rottenberg, ul. Rynek 6.

B) Busk, powiat Kamionka Strumiłowa: 2) S. Raubvogel, 3) I. Schatzman; C) Czortków, powiat Czortków: 4) M. Margulies, 5) A. Marjarz; D) Kamionka Strumiłowa, powiat Kamionka Strumiłowa: 6) H. Gel-

berg; E) Kopyczyńce, powiat Kopyczyńce: 7) J. Klein, 8) A. Silbermüntz; F) Podhajce, powiat Podhajce: 9) I. Scheer; G) Przemyślany, powiat Przemyślany: 10) A. Mandel, 11) N. Mandel; H) Radziechów, powiat Radziechów: 12) A. Szwarcwald; I) Skałat, powiat Skałat: 13) S. Bernstein, 14) H. Lewitter, 15) M. Manias; J) Stojanów, powiat Radziechów: 16) M. Blechman; K) Tarnopol, powiat Tarnopol: 17) Mojżesz Horowitz, ul. Ruska 10; L) Zborów, powiat Zborów: 18) N. Deutsch, ul. Rynek.

102 Tomasz Filozof

Tomasz Filozof. The oil industry in western Ukraine in the twentieth cen-tury

The previously published literature on the oil industry in western Ukraine lacked a detailed list of companies operating in this industry. Also absent was the issue of the retail market of petroleum materials. In the 1980's and 1990's in the western Ukrainian and current-day Subcarpathian territories worked 168 companies run-ning more than 320 oil mines. Currently, in the Boryslav-Drohobych basin, drilling is underway that aims to penetrate the deeper layers of oil-bearing areas, extending to a depth of over 2 km. These activities that were previously treated as ancillary are taking on a completely new, even strategic, importance given the current geopo-litical situation of Ukraine.

13/2013 GOSPODARKA 103

Piotr Bajor


Sytuacja gospodarcza i uwarunkowania surowcowo-infrastrukturalne

niepodległej Ukrainy

W ramach ZSRR ukraińska gospodarka była druga pod względem wiel-kości, a zlokalizowany w tym państwie przemysł miał olbrzymie znaczenie dla gospo-darki całego państwa związkowego. Dlatego też pod koniec istnienia ZSRR wśród Ukraińców panowało powszechne przekonanie, że trudna sytuacja gospodarcza wy-nikała z obciążeń na rzecz innych republik, a niepodległość mogłaby przynieść po-prawę. Wbrew tym nadziejom sytuacja ekonomiczna po 1991 r. uległa pogorszeniu i w Ukrainie praktycznie przez całe lata 90. ubiegłego wieku miał miejsce głęboki kryzys gospodarczy. W artykule przedstawione zostały najważniejsze czynniki wpły-wające na ten proces oraz omówiono uwarunkowania surowcowo-infrastrukturalne tego państwa mające bezpośredni wpływ na jego sytuację gospodarczą.

Sytuacja gospodarcza po 1991 r.

Wskutek porażki puczu Janajewa 24 sierpnia 1991 r. władze Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej ogłosiły Deklarację niepodległości. Jednocze-śnie na 1 grudnia 1991 r. rozpisane zostało referendum, w którym Ukraińcy mieli zatwierdzić ogłoszoną przez parlament niepodległość. Jak wspomniano, w trakcie kampanii referendalnej politycy często podkreślali, że trudna sytuacja gospodarcza wynika z funkcjonowania państwa ukraińskiego w ZSRR. Takie podejście odzwie-rciedliło specjalne orędzie Rady Najwyższej z 11 października 1991 r. w sprawie zbliżającego się referendum. Podkreślono w nim, że Ukraina posiada olbrzymi po-tencjał gospodarczy i tylko niepodległość państwa może „zagwarantować wolność i wysoki dobrobyt obywateli”. Zaznaczono, że niepodległość daje jedyną szansę po-

104 Piotr Bajor

wstrzymania pauperyzacji i stworzenia takich warunków życia, pracy i wypoczynku Ukraińców, jakie posiadają obywatele rozwiniętych państwa świata1.

Rozbudzone nadzieje Ukraińców zostały jednak skonfrontowane z twardą rzeczywistością. Po systemie komunistycznym Ukraina odziedziczyła silnie zmilita-ryzowany przemysł o zdeformowanej i nieefektywnej strukturze. Okazało się wów-czas, że tysiące zakładów przemysłowych produkujących na potrzeby wojska jest niepotrzebnych. Ich upadek oznaczał bezrobocie dla dużej liczby osób i dalszy spa-dek poziomu życia. Zerwanie więzi kooperacyjnych w ramach jednego systemu go-spodarczego doprowadziło również do tego, że przedsiębiorstwa o charakterze cywi-lnym straciły rynki zbytu. Często nie mogły nawet kontynuować produkcji w związ-ku z brakiem poszczególnych elementów produkowanych przez firmy zlokalizowane w innych republikach ZSRR. Skalę tego kryzysu potwierdza przedstawiona poniżej dynamika zmian wielkości PKB po 1991 r. Oczywiście dane dotyczące PKB nie od-dają całkowicie sytuacji gospodarczej, jednak są jednym z najważniejszych mierni-ków potwierdzających jej stan.

Wykres nr 1. Dynamika zmian wielkości PKB Ukrainy w latach 1991–2010 (w procentach, w porównaniu do roku poprzedniego)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowego Komitetu Statystyki Ukra-iny, Валовий внутрішній продукт, http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2005/-vvp/vvp_ric/vvp_u.htm (dostęp: 10.05.2011); World Economic Outlook 2010. Recovery, Risk, and Rebalancing, International Monetary Fund, October 2010, http://www.imf.org/-external/pubs/ft/weo/2010/02/pdf/text.pdf, s. 84 (dostęp: 10. 05. 2011); Соціально-економічний стан України: наслідки для народу та держави: національна доповідь, за заг. ред. В.М. Гейця, [et al.], Київ 2009, s. 15.

Jak wynika z powyższych danych, oficjalnie wzrost PKB zarejestrowany zo-stał dopiero w 2000 r. Następnie do września 2008 r. w Ukrainie odnotowywany był wzrost gospodarczy. Co jednak istotne, nie był on wynikiem gruntownej refor-my gospodarczej. Wzrost ten determinowany był głównie krótkoterminowymi czynnikami, zarówno o charakterze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Należy do nich zaliczyć przede wszystkim:

1 Постанова Верховної Ради України Про проведення всеукраїнського референдуму в питанні про проголошення незалежності України, http://zakon1.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=1660–12 (dostęp: 16. 05. 2011).

Sytuacja gospodarcza i uwarunkowania surowcowo-infrastrukturalne… 105

ogólne przyspieszenie rozwoju światowej gospodarki (wartość światowego PKB w 2000 r. wzrosła o 4,7% przy wzroście o 2,5% w 1998 i 3,5% w 1999 r.) na rynkach międzynarodowych zwiększyło popyt na główne ukraińskie towary eksportowe, czyli produkcję metalurgiczną i chemiczną. Ich wartość zwię-kszyła się o 18,8%;

przeprowadzenie pierwszych gotówkowych prywatyzacji dużych przedsiębiorstw o niskiej wartości nominalnej , co doprowadziło do wzrostu wielko-ści inwestycji;

wzrost przychodu przedsiębiorstw, co było jednym z efektów zwię-kszenia popytu inwestycyjnego;

zmniejszenie zadłużenia wypłat rent i emerytur oraz wysokości za-dłużenia wypłat pensji2.

Wzrost gospodarczy na Ukrainie w ostatnich latach został jednak przer-

wany przez światowy kryzys gospodarczy. Był on w dużej mierze uzależniony od ek-sportu (głównie wyrobów przemysłu ciężkiego) i jego radykalne załamanie w okre-sie kryzysu miało negatywne konsekwencje. W tym kontekście sytuację gospodarczą w Ukrainie w 2008 r. można podzielić na dwa etapy. W okresie od stycznia do sierpnia konsekwencje kryzysu nie były jeszcze zauważalne i wówczas odnotowano pozytywne dane — wzrost gospodarczy wyniósł 6,4% PKB, a wartość produkcji przemysłowej wzrosła o 5,1%. Jednak w ostatnim kwartale tego roku skutki kryzysu były już odczuwalne i w całym 2008 r. wzrost gospodarczy wyniósł 2,1%. W 2009 r. sytuacja ulegała dalszemu pogorszeniu i radykalne obniżenie wielkości produkcji zanotowane zostało we wszystkich sektorach gospodarki poza produkcją rolną (dzięki rekordowemu urodzajowi z 2008 r.). W związku z tym skala kryzysu była bardzo głęboka, a spadek PKB w 2009 r. wyniósł 14,8%3.

Skuteczną walkę z kryzysem utrudniały konflikty polityczne i wzajemne oskarżenia o nieudolność rządów pomiędzy Wiktorem Juszczenką a premier Julią Tymoszenko oraz kampania przed wyborami prezydenckimi zaplanowanymi na po-czątek 2010 r. Jednak w obliczu skali kryzysu władze Ukrainy przyjęły program re-form i rozpoczęły rozmowy z Międzynarodowym Funduszem Walutowym w sprawie uzyskania pomocy finansowej. Rada Wykonawcza MFW 5 listopada 2008 r. za-twierdziła dwuroczną umowę dotyczącą kredytu stand-by w wysokości prawie 16,4 mld dolarów, wypłacanego w kilku transzach4.

28 lipca 2010 r. Rada Wykonawcza MFW zatwierdziła kolejny, 29-mie-sięczny program dla Ukrainy z przewidywaną sumą kredytu w wysokości 15,1 mld dolarów. Ustalono, że pierwsza transza w wysokości 1,89 mld dolarów zostanie wypłacona niezwłocznie, natomiast kolejne uzależnione będą od wdrażania przez władze uzgodnionych reform. Ich celem było osiągnięcie stabilności fiskalnej na drodze zmniejszenia deficytu budżetowego do 3,5%. PKB w 2011 r., 2,5% w 2012 r. oraz nieuniknione zmniejszenie długu państwowego poniżej 35% do 2015 r. Istot-nym elementem programu jest również rozpoczęcie procesu modernizacji sektora gazowego i zmniejszenie w 2011 r. deficytu Naftohazu poprzez podwyższenie cen dla ludności i zmianę mechanizmów ich ustalania dla przedsiębiorstw sfery komu-

2 Соціально-економічний стан України…, s. 15–17. Zob. także: T. Kapuśniak, Pozycja eko-nomiczna Ukrainy, [w:] Ukraina w stosunkach międzynarodowych, pod red. M. Pietrasia, T. Kapuśniaka, Lublin 2007, s. 144–145. 3 Соціально-економічний стан України…, s. 18. 4 IMF Approves US$16.4 Billion Stand-By Arrangement for Ukraine, Press Release No. 08/271 November 5, 2008, http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2008/pr08271.htm (dostęp: 08.08.2011).

106 Piotr Bajor

nalnej. Program ma również na celu przywrócenie zaufania i „uzdrowienie” syste-mu bankowego w ramach planów rekapitalizacji banków oraz opracowanie bardziej dynamicznego systemu polityki walutowej i kredytowej z akcentem na wewnętrzną stabilność cen w ramach reżimu płynnego kursu walutowego, który będzie realizo-wany przez Narodowy Bank Ukrainy5.

Należy odnotować, że dane makroekonomiczne świadczą o odwróceniu w os-tatnim czasie negatywnych tendencji w gospodarce ukraińskiej. Wzrost PKB w 2010 r. wyniósł 4,5%, a produkcja przemysłowa zwiększyła się o 11%.6 Kryzys miał jednak bardzo poważne konsekwencje i wpłynął na obniżenie poziomu życia ludności. Obecna sytuacja może być więc dobrym momentem dla władz na wprowadzenie wprawdzie niepopularnych, lecz niezbędnych reform7.

Olbrzymim problemem systemu gospodarczego, jak również całego życia publicznego Ukrainy jest wszechobecna korupcja. W raporcie „Indeks Percepcji Ko-rupcji 2010” przygotowanym przez Transparency International na 178 sklasyfi-kowanych państw Ukraina zajęła 134. pozycję (14. w regionie Europy Wschodniej i Azji Centralnej). Oznacza to, że jest ona jednym z najbardziej skorumpowanych państw nie tylko w Europie, lecz także na świecie8.

Dane zawarte w Raporcie Transparency International potwierdzają również badania opinii publicznej w Ukrainie. Z sondażu kijowskiego Centrum Razumkowa przeprowadzonego w dniach 20–28 lipca 2009 r. wynika, że aż ponad 50%. Ukra-ińców za skorumpowane uważa praktycznie wszystkie sektory życia publicznego. Należy zauważyć, że w gronie tym znalazły się również organizacje pozarządowe, których działanie ze zjawiskiem korupcji łączy ponad 57% respondentów. Za naj-bardziej skorumpowane Ukraińcy uważają jednak władze państwowe, polityków, władze sądownicze, służbę ochrony zdrowia, milicję, prokuraturę oraz system szkolnictwa wyższego9. Biorąc pod uwagę strategiczne znaczenie działania tych se-ktorów/organów dla zarządzania państwem i jego rozwoju, należy stwierdzić, że bez wyeliminowania korupcji (lub ograniczenia jej w początkowej fazie) w Ukrainie trudno będzie przeprowadzić zakładaną modernizację.

Wyniki powyższych badań wskazują również, że sfera gospodarcza jest jed-ną z najbardziej skorumpowanych w Ukrainie. Jest to jednym z powodów ograni-czenia napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), które, dopiero po 2004 r. zaczęły płynąć szerszym strumieniem. Biorąc pod uwagę potencjał ukraiń-skiej gospodarki, wartość BIZ w tym państwie nie jest wysoka. Zainteresowanie inwestorów skutecznie odstrasza właśnie wszechobecna korupcja, niejasne i często zmieniane regulacje prawne, duże obciążenia podatkowe, problemy dotyczące praw własności i brak niezależnego sądownictwa. Należy podkreślić, że sytuacja w tym zakresie nie uległa znacznej poprawie w ciągu ostatnich dwudziestu lat. W opubli-kowanej w czerwcu 2000 r. przez Międzynarodowe Centrum Badań Perspekty-

5 IMF Executive Board Approves US$15.15 Billion Stand-By Arrangement for Ukraine, Press Release No. 10/305 July 28, 2010, http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2010/-pr10305.htm (dostęp: 30.07.2011). 6 Про соціально-економічне становище України за 2010 рік, Київ 2011, s. 3. 7 Por.: Соціально-економічний стан України…, s. 10. 8 Corruption Perceptions Index 2010, Transparency International, http://www.transpa-rency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2010/in_detail#1, s. 10 (dostęp: 19.01. 2011). 9 Якою мірою в кожній з наведених сфер поширена корупція?, Соціологічне опиту-вання Центру Разумкова, http://razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=516 (dostęp: 28. 05. 2011).


wicznych analizie powyższe czynniki wskazano jako najważniejsze przeszkody ograniczające napływ BIZ do Ukrainy10.

W 2010 r. wartość BIZ ulokowanych w ukraińskiej gospodarce wyniosła 5,9 mln dolarów. Inwestycje te napłynęły ze 125 państw świata, jednak zdecydowana większość — 76,9% — pochodziła z UE, a z państw WNP 14,2%. W skład dziesięciu państw najwięcej inwestujących w Ukrainie w 2010 r. (ponad 82% ogółu) wchodzą: Cypr (22,2%), Niemcy (15,8%), Holandia (10,5%), Rosja (7,6%), Austria (5,9%), Francja (5,3%), Wielka Brytania (5,1%), Szwecja (3,9%) Brytyjskie Wyspy Dziewicze (3,3%) oraz Stany Zjednoczone (2,7%)11.

Jak wynika z poniższych oficjalnych danych, do 2010 r. napłynęło ponad 44 mld dolarów inwestycji bezpośrednich, z czego z samego Cypru prawie dziesięć miliardów. Dane te nie oddają jednak stanu faktycznego, ponieważ inwestycje z te-go państwa (również z Brytyjskich Wysp Dziewiczych) są środkami inwestowanymi przez podmioty ukraińskie i rosyjskie za pomocą tzw. spółek offshorowych. Dlatego też rosyjskie inwestycje na Ukrainie najprawdopodobniej są o wiele wyższe, niż przedstawione 3,4 mld, czyli 7,6%.

Wykres 2. Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych na Ukrainie w latach 1995–2010 (dane w mln dolarów na początek danego roku, suma łączna narastająca)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Прямі інвестиції, http://www.ukrstat.gov.ua/-operativ/operativ2007/zd/zd_rik/zd_u/pi_07u.html (dostęp: 16.05.2011).

Emigracja zarobkowa

Kryzys gospodarczy w latach 90. XX w. miał wpływ na pojawienie się zja-wiska emigracji zarobkowej. Po pierwszych latach migracyjnego przyrostu ludności (w 1992 r. na poziomie prawie 300 tys.), w latach 1994–2004 Ukraina odnotowy-wała ujemne saldo migracji zagranicznych ludności. Od 2005 r. występuje pozy-

10 Прямі іноземні інвестиції, „Перспективні дослідження” 2000, № 11, s. 7. 11 Основнi показники економiчного та соцiального розвитку України, http://www.-me.gov.ua/control/uk/publish/article/info_boxes;jsessionid=8F24625CF4304CE65661168C74572B32?art_id=38501&cat_id=38506 (dostęp: 16.02.2011).

108 Piotr Bajor

40

290

‐140

‐90

‐24,2

14,214,8 14,4

‐200

‐150

‐100

‐50

0

50

100

150

200

250

300

350

1989 1992 1994 1998 2003 2006 2008 2010

tywne saldo migracji, jednak nie kompensuje ono ubytku ludności z lat poprzed-nich. O znaczeniu tego problemu dla Ukrainy świadczy fakt, że odpływ za granicę kapitału intelektualnego, w tym również w formie migracji pracowniczej w przyjętej 12 lutego 2007 r. „Strategii bezpieczeństwa narodowego Ukrainy” określony został jako jedno z zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego państwa12. Dane dotyczące zewnętrznych migracji ludności Ukrainy przedstawia wykres nr 3.

Oficjalne statystyki podawane przez władze Ukrainy z pewnością nie oddają pełnej skali emigracji zarobkowej. Z danych Ministerstwa Pracy i Polityki Spo-łecznej Ukrainy wynika, że za granicą w 2008 r. pracowało ok. 80,4 tys. osób. Uwzględniają one jedynie te osoby, które otrzymały pracę przez pośredników i zo-stały oficjalnie zarejestrowane. Z kolei z badań Państwowego Komitetu Statystyki Ukrainy oraz Instytutu Demografii i Badań Społecznych Państwowej Akademii Nauk Ukrainy wynika, że w okresie od 2005 do połowy 2008 r. za granicą pracowa-ło 1,5 mln Ukraińców13. Wykres 3. Saldo migracji zewnętrznych ludności Ukrainy (dane w tys.). виклики для України, „Дзеркало тижня”, 11.02.2011.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowego Komitetu Statystyki Ukrainy: Міграційний рух населення, http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2010-/ds/mr/mr_u/arh_mr2010.html (dostęp: 16.02.2011). Dane za 2010 r. dotyczą okresu styczeń–listopad. Dane szacunkowe w latach 1989–1999 podano za: В. Надрага, Трудова міграція:

12 Указ Президента України Про Стратегію національної безпеки України, „Урядо-вий кур’єр”, 07.03.2007; Л. Сафонова, Вони повернуться?, „Дзеркало тижня”, 30. 06. 2007. 13 Зовнішня трудова міграція населення України, Київ 2009, s. 24–26; Соціально-еко-номічний стан України…, s. 217–218.


Trudno oszacować skalę tego zjawiska, a przedstawiane przez różne insty-tucje i organizacje pozarządowe dane szacunkowe wspominają o siędmiu milonach osób. Na przykład Caritas Ukraina liczbę tę szacuje na ponad cztery miliony z na-stępującym podziałem w poszczególnych państwach: Rosja (ponad 2 mln), Włochy (ok. 500 tys.), Polska (ponad 450 tys.), Hiszpania (250 tys.), Portugalia (75 tys.), Czechy (150 tys.), Grecja (75 tys.), Holandia (40 tys.), Wielka Brytania (ok. 70 tys.), Stany Zjednoczone (ok. 500 tys.)14.

Wśród emigracji zarobkowej przeważają mężczyźni (2/3 ogółu), jednak we Włoszech większość stanowią kobiety. Największy odsetek migrantów to osoby po-między 20. a 40. rokiem życia. Istotne różnice występują w przypadku osób starszych. W przypadku mężczyzn po 50. roku życia odsetek ten jest zdecydowanie niższy, podczas gdy kobiety w tym wieku często decydują się na wyjazd. Sytuacja ta związana jest z charakterem podejmowanej pracy za granicą. Mężczyźni znajdują zatrudnienie w sektorze budowlanym, a kobiety wykonują lżejsze prace, np. we Włoszech Ukrainki zajmują się opieką nad osobami starszymi. Zauważalne są też różnice, jeśli chodzi o czas przebywania emigrantów w poszczególnych państwach. W przypadku Rosji, Polski, Czech i Węgier są to wyjazdy krótkoterminowe z regularnym powrotem na Ukrainę, podczas gdy wyjazdy na południe Europy są długoterminowe i najczęściej kończą się stałym pobytem i niejako rozpoczęciem „nowego życia”15.

Pod koniec 2010 r. bezrobocie na Ukrainie wynosiło 8% i wzrosło z pozio-mu 6,9% w 2008 r.16. Według badań Akademii Nauk Ukrainy bez możliwości pracy Ukraińców za granicą stopa bezrobocia w pierwszej połowie 2008 r. byłaby 1,57 razy wyższa17. Brak pracy jest więc jednym z głównych czynników wpływających na podjęcie decyzji o poszukiwaniu zatrudnienia za granicą. Kolejnymi są małe zarobki i związany z tym niski poziom życia, a nawet ubóstwo. Minimalny poziom wyna-grodzenia od 1 grudnia 2010 r. wynosił 922 hrywny, czyli niewiele ponad 100 dola-rów. Średnia pensja w styczniu 2010 r. to natomiast 1 916 hrywien (najwyższa w ob-wodzie donieckim — 2 183, dniepropietrowskim — 2 023 oraz Kijowie — 2 969 hrywien; najniższa w obwodzie tarnopolskim — 1 386), wołyńskim — 1 419, czerni-howskim — 1 423 hrywien). Głównie z tych ostatnich regionów pochodzą emigranci pracujący na zachodzie Europy. Natomiast do pracy w Rosji najczęściej wyjeżdżają mieszkańcy wschodnich terenów, głównie obwodu łuhańskiego18.

Z danych wynika, że w 2007 r. sumaryczna wartość zarobków Ukraińców za granicą wyniosła ok. 1,9 mld euro. Z tych środków ok. 70% trafiło na Ukrainę, co

14 Їх не повернути…, „Роботодавець” 2008, №7, http://www.dcz.gov.ua/control/uk/pub-lish/article;jsessionid=78600AB1A83F6B8B5B1DD4347748634C?art_id=112715&cat_id=4713800 (dostęp: 16. 05. 2011). 15 Соціально-економічний стан України…, s. 219–220. 16 Соціально-економічний розвиток України за січень 2011 року, Державний комітет статистики, Київ 2011, s. 16; Oсновні показники ринку праці (річні дані), www.ukrstat.-gov.ua (dostęp: 16.05.2011). 17 Соціально-економічний стан України…, s. 221. 18 Закон України Про встановлення прожиткового мінімуму та мінімальної заробі-тної плати, „Голос України”, 04.11.2009; О. Краузе, Зовнішня трудова міграція населенняУкраїни, „Галицький економічний вісник” 2010, № 2, s. 27–28; І. С. Кизима, Чинники зовнішньої трудової міграції населення України, „Збірник наукових праць Кіровоградського державного технічного університету” 2009, № 15, http://www.nbuv.-gov.ua/portal/natural/npkntu_e/2009_15/stat_09/54.pdf (dostęp: 16. 05. 2011).

110 Piotr Bajor

oznacza, że w samym tylko 2007 r. była to kwota rzędu 1,3 mld euro19. Są to znaczą-ce środki, które tworzą swego rodzaju kapitał inwestycyjny i mogą prowadzić do aktywności gospodarczo-biznesowej emigrantów. Co również bardzo istotne, są one wsparciem dla wielu tysięcy niezamożnych, czy wręcz biednych rodzin i pomagają przetrwać im bardzo trudne czasy kryzysu. Te pozytywne zjawiska są jednak oku-pione wysokimi kosztami związanymi z pojawieniem się takich negatywnych zja-wisk, jak: rozpad rodzin, sieroctwo społeczne (tzw. eurosieroty) oraz często obniże-nie poziomu kwalifikacji pracowników20.

Uwarunkowania surowcowe i infrastrukturalne Ukrainy

Z punktu widzenia tematu niniejszego artykułu należy również wspomnieć o bardzo istotnej kwestii gospodarczej dotyczącej bezpieczeństwa energetycznego. Po uzyskaniu niepodległości Ukraina w znacznym stopniu była uzależniona od do-staw surowców energetycznych z Rosji21. Wprawdzie państwo to posiada spore zasoby ropy i gazu, jednak poziom ich wydobycia nie zaspokajał i do dzisiaj nie zaspokaja potrzeb ukraińskiej gospodarki. Z informacji spółki Nafothaz wynika, że Ukraina posiada zasoby sięgające 5,4 tryliona m3 gazu, ponad 400 mln ton kon-densatu gazowego oraz 850 mln ton ropy. Wydobyciem tych surowców zajmują się głównie spółki państwowe UkrHazWydobuwania, UkrNafta oraz Czarnomornafto-haz, na które przypada wydobycie 92% ropy oraz kondensatu i 91% gazu22.

Od 1999 r. wydobycie gazu w Ukrainie wzrasta i w 2009 r. osiągnęło po-ziom 21,2 mld m3 (19,4 mld m3 — Naftohaz, a 1,8 mld m3 pozostałe spółki)23. Nie gwarantuje on jednak uniezależnienia się od dostaw z Rosji. W tym samym roku zużycie gazu w Ukrainie wyniosło 51,9 mld m3, co i tak było niskim poziomem w związku z kryzysem i spadkiem produkcji przemysłowej. Dla przykładu w 2005 r. zużycie gazu wyniosło 76,4 mld m3, przy własnym wydobyciu 20,6 mld m3 su-rowca24. Dane te pokazują, że Ukraina w dalszym ciągu jest silnie uzależniona od dostaw rosyjskiego gazu, dlatego też kwestię tę często wykorzystują politycy i jest ona stałym elementem stosunków ukraińsko-rosyjskich25.

19 Зовнішня трудова міграція…, s. 59–60: А. Гайдуцький, Міграційний капітал в Укра-їні: прихована реальність, „Дзеркало тижня”, 21.04.2007. 20 О. Краузе, op. cit., s. 30–32; Л. Сафонова, op. cit.; Zob. także: B. Hud, T, Budziński, Migracja zarobkowa i jej wpływ na ekonomiczną oraz społeczną sytuację w Ukrainie, „Studia Europejskie” 2007, nr 4, s. 223–234. 21 G. V. Krasnov, J. C. Brada, Implicit Subsidies in Russian-Ukrainian Energy Trade, „Euro-pe-Asia Studies”, Vol. 49, No. 5, July 1997, s. 825–829. 22 Видобуток, http://www.naftogaz.com/www/2/nakweb.nsf/0/B1F63AF6E9E40037C22-573FD006340DA?OpenDocument&Expand=2.2.2&# (dostęp: 16.05.2011). Zob. także: T. Kapuśniak, op. cit., s. 137–139; J. Kozakiewicz, Polityka energetycznego bezpieczeństwa Ukrainy, Warszawa 2003, s. 3–4. 23 Видобуток газу в Україні, http://www.naftogaz.com/www/2/nakweb.nsf/0/B1F63AF6-E9E40037C22573FD006340DA/$file/GasProduction.gif (dostęp: 16.05.2011). Por.: BP Sta-tistical Review of World Energy, June 2010, (dostęp: 16.05.2011). 24 Обсяг споживання природного газу в Україні, http://www.naftogaz.com/www/2/na-kweb.nsf/0/7DDCDC3A61C04C9BC22573FE00442E7F/$file/ConsumpGas.gif (dostęp: 16. 05.2011); Видобуток газу…Zob. także: R. Kłaczyński, Ropa naftowa i gaz ziemny obszaru postradzieckiego. Rola i znaczenie surowców energetycznych w polityce Kremla, Kraków 2010, s. 103–104. 25 Istotnym problemem ukraińskiej gospodarki jest jej wysoka energochłonność. Zob.: L. Kuczma, Ukraina to nie Rosja, Kraków 2004, s. 141–142.


Należy jednak zaznaczyć, że znane z okresu prezydentury Juszczenki tzw. wojny energetyczne nie były niczym nowym. Po 1991 r. pomiędzy tymi państwami wielokrotnie dochodziło do konfliktów na tle kwestii energetycznych i podobnie jak dzisiaj wzajemne oskarżenia dotyczyły zaległości w opłacie za gaz oraz jego kradzie-ży przez Ukrainę26.

Z kolei Rosja była i do dzisiaj w dużej mierze uzależniona jest od tranzytu gazu dla odbiorców europejskich przez Ukrainę. Zbudowane w ZSRR strategiczne gazociągi tranzytowe po 1991 r. stały się własnością Ukrainy. W skład tego rozbudowanego systemu wchodzi 39,8 tys. kilometrów gazociągów (po 1991 r. dobudowano ok. 8 tys. kilometrów), 74 stacje kompresorowe oraz 13 podziemnych zbiorników, w których można magazynować 32 mld m3 gazu. Możliwości prze-pustowe tego systemu „na wejściu” wynoszą 288 mld m3, „na wyjściu” natomiast 178,5 mld m3 rocznie. Posiadanie takiej infrastruktury czyni z Ukrainy bardzo ważnego aktora w europejskiej polityce energetycznej, a doświadczenia tzw. wojen energetycznych pokazały, że system ten ma strategiczne znaczenie dla bezpieczeństwa energetycznego wielu państw europejskich27.

W latach 1991–2009 wysokość tranzytu rosyjskiego gazu przez Ukrainę wyniosła ponad 2,4 bln m3, co daje średnią roczną na poziomie 126,5 mld m3. Oznacza to, że ok. 80% eksportu gazu do Europy dostarczana była przez Ukrainę. Z punktu widzenia Rosji stabilność dostaw przez Ukrainę i stan techniczny systemu gazociągowego ma strategiczne znaczenie. Dlatego też praktycznie od 1991 r. Rosja dąży do jego przejęcia lub przynajmniej współudziału w zarządzaniu. Władze Ukra-iny niezależnie od przypisywanej im „prorosyjskości” zdawały i zdają sobie sprawę, że przejęcie systemu przez Rosję pozbawi je istotnego atutu w rozmowach z Gaz-promem i zwiększy zależność polityczną. Dlatego też mimo wielu deklaracji, a nawet podpisania umowy w 2002 r. w sprawie wspólnego konsorcjum gazowego, Rosji do dzisiaj nie udało się przejąć zarządzania tym sektorem. Głównie właśnie dlatego władze Rosji i Gazprom zdecydowały kilka lat temu o realizacji projektów dywersyfikacji dostaw gazu do Europy, mających na celu uniezależnienie się od systemu gazociągowego Ukrainy28.

26 Історія газового конфлікту: Роки незалежності, http://www.epravda.com.ua/publi-cations/496f170075a4f/ (dostęp: 16.05.2011). Należy również podkreślić, że nie tylko z Ukra-iną toczone były spory ale także z innymi państwami, które zalegały z płatnościami. Krótki przegląd najważniejszych gazowych konfliktów zob.: Газовые конфликты России за посл-едние 15 лет. Справка, http://rian.ru/spravka/20080212/99021453.html (dostęp: 16. 05. 2011). 27 Транспортування природного газу, http://www.naftogaz.com/www/2/nakweb.nsf/0/-0DF906D861E53 FC7C22573FE003F3D66?OpenDocument&Expand=2.2.3&# (dostęp: 16.05.2011). 28 E. Gnedina, M. Emerson, The Case for a Gas Transit Consortium in Ukraine: A Cost-Be-nefit Analysis, CEPS Policy brief, No. 180, January 2009, s. 2–9. Zob. także: J. Kozakiewicz, op. cit., s. 4.

112 Piotr Bajor

Wykres 4. Objętość tranzytu rosyjskiego gazu ziemnego przez system gazociągowy Ukrainy w latach 1991–2009 (dane w mld m3)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Обсяг транзиту природного газу терито-рією України, http://www.naftogaz.com/www/2/nakweb.nsf/0/0DF906D861E53FC7C22-573FE003F3D66/$file/GasTransit.gif (dostęp: 16.05.2011).

Realizowana przez Rosję polityka dywersyfikacji szlaków tranzytowych ga-zu do Europy jest różnie oceniana przez polityków ukraińskich. Środowiska centrowo-prawicowe twierdzą, że jej celem jest całkowite uniezależnienie się od Ukrainy i odstąpienie od przesyłania surowca jej gazociągami. Partie prorosyjskie utrzymują natomiast, że budowa nowych gazociągów związana jest z progno-zowanym znacznym wzrostem zapotrzebowania na gaz w Europie Zachodniej i obiektywną potrzebą posiadania przez Rosję alternatywnych tras przesyłowych. Podkreślają one, że nawet po zakończeniu budowy nowych gazociągów Rosja w pełni będzie wykorzystywać system ukraiński.

Wydaje się, że w tej dyskusji rację po części należy przyznać obu stronom. W 2009 r. Gazprom zanotował wyraźny spadek wydobycia (461,5 mld m3 wobec 549,7 mld m3 w 2008 r., spadek o 16%) i eksportu gazu do Europy (152,8 mld m3, spadek o 8,8%). Były one jednak wynikiem kryzysu gospodarczego i ze strategii Gazpromu wynika, że w najbliższych latach wskaźniki te będą wzrastać. Spółka prognozuje nawet, że w 2020 r. produkcja gazu może wynieść 650–670 mld m3. Strategiczne regiony wydobycia to Półwysep Jamał, Syberia Wschodnia, Daleki Wschód oraz szelf arktyczny29.

Również Unia Europejska prognozuje, że do 2030 r. nastąpi wyraźny wzrost zapotrzebowania na gaz z importu. Zakłada się, że udział tego surowca w bi-lansie gazowym UE w porównaniu z 2005 r. (256,8 mld m3) wzrośnie do poziomu

29 „Газпром в вопросах и ответах”, Москва 2010, s. 27–31, 53–54; Разведка и добыча га-за и нефти, http://gazprom.ru/strategy/exploration (dostęp: 16.05.2011). Zob. także С. Ко-рсунський, Тиха газова революція, „Дзеркало тижня”, 20. 02. 2010.


363,7 mld m3, czyli będzie wyższy o ok. 40%30. Ta prognoza jest jednak niższa niż poprzednia z 2007 r., która zakładała wzrost o 70%, do poziomu 431,4 mld m3 ga-zu31.

Jeśli powyższe prognozy się sprawdzą, to faktycznie nawet po wybudowa-niu gazociągów omijających Ukrainę Rosja wykorzystywać będzie jej system tranzy-towy. Jednak uzależnienie Rosji od jego wykorzystywania ulegnie znacznemu ogra-niczeniu i Ukraina utraci pozycję kluczowego państwa tranzytowego w Europie. Władze Ukrainy zdają sobie sprawę z tych zagrożeń i podejmują starania o za-chowanie swojej istotnej pozycji na europejskim rynku energetycznym. Na przykład 23 marca 2009 r. Ukraina i UE podpisały „Deklarację o modernizacji systemu gazociągowego Ukrainy”. Zakłada ona m.in. przebudowę ukraińskiego rynku gazowego, jednak, co najważniejsze, przewiduje unijne wsparcie o wartości ok. 2,5 mld euro na modernizację systemu gazociągowego32.

Ukraina aktywnie próbuje także włączyć się w projekty dotyczące dywersy-fikacji dostaw gazu. 28 stycznia 2008 r. podczas wizyty w Brukseli Tymoszenko zadeklarowała udział Ukrainy i namawiała UE do zaangażowania w projekt White Stream33. Początki tego projektu siegają 2005 r. i miał być on realizowany przez międzynarodowe konsorcjum, w skład którego wchodzą zarejestrowane w Wielkiej Brytanii White Stream Pipeline Company Ltd. oraz GUEU ze stanu Delaware w USA. 11 maja 2007 r. na forum gazowym w Wiedniu odbyła się pierwsza prezentacja tego projektu. Z przedstawionych założeń wynikało, że ma on biec do terminalu Sangachal w Azerbejdżanie i transportować kaspijski gaz po dnie Morza Czarnego w kierunku Rumunii do portu Konstanca oraz na Krym, gdzie następnie miał być połączony z ukraińskim systemem34.

Unia Europejska wprawdzie deklarowała poparcie dla tego projektu jednak po doświadczeniach z zagwarantowaniem surowca dla gazociągu Nabucco widzi małe szanse na jego realizację. Komisarz ds. energetyki Andris Piebalgs podczas spotkania 26 lutego 2008 r. w Brukseli z szefem Rady Najwyższej Ukrainy Arseni-jem Jaceniukiem dał jasno do zrozumienia, że UE zaangażowana jest w liczne pro-jekty dywersyfikacji dostaw, wśród których głównym jest Nabucco35.

Warto dodać, że wiele państw europejskich nie jest również zaintere-sowanych rezygnacją z gazu rosyjskiego, a część z nich jest nawet zaangażowana w dwa strategiczne dla Rosji projekty dywersyfikacyjne, czyli Gazociąg Północny i Gazociąg Południowy36. Ukraina jest obecnie kluczowym państwem tranzytowym i w związku z tym ma olbrzymie znaczenie dla bezpieczeństwa energetycznego Euro-py. W ciągu kilku lat jej pozycja ulegnie jednak osłabieniu, aczkolwiek nie na tyle,

30 EU energy trends to 2030 — Update 2009, European Commission, Luxembourg 2010, s. 30, 66. 31 European Energy and Transport Trends to 2030. Update 2007, European Commission, Luxembourg 2008, s. 96. Por.: А. Єрьоменко, Чи озброївся Янукович протигазом?, „Дзеркало тижня”, 06.03.2010. 32 Cпільна декларація України та ЄС щодо модернізації української газотранспор-тної системи, http://www.pravda.com.ua/articles/4b1aa4d80a2d0/ (dostęp: 24.05.2011). 33 Т. Силіна, Як Тимошенко злила НАТО і влилася в Потік, Дзеркало тижня”, 02. 02. 2008. 34 Diversifying Europe’s gas imports. The White Stream Consortium, http://www.gueu-whitestream.com/main.php?id=2&lang=eng (dostęp: 16.05.2011).; Т. Силіна, op. cit. 35 Еврокомиссия рассматривает предложенный украинским премьером проект White Stream, Интерфакс-Украина, 26.02.2008. Zob. także: M. Kaczmarski, Bezpieczeń-stwo energetyczne Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s. 98–114. 36 В. Мартинюк, Для чого Україні White Stream?, http://www.pravda.com.ua/articles/-4b1a9f0b615d8/ (dostęp: 16.05.2011).

114 Piotr Bajor

by państwo to utraciło miano ważnego podmiotu europejskiej polityki energetycz-nej.

Badania, których wyniki przedstawione zostały w artykule, jednoznacznie

wskazują, że w Ukrainie w latach 90. miał miejsce głęboki kryzys gospodarczy, który w dużej mierze był uwarunkowany czynnikami wynikającymi z rozpadu ZSRR. Należy jednak podkreślić, że zanotowany w latach 2000–2008 wzrost gospodarczy nie był skutkiem strukturalnej reformy gospodarczej i wdrażanych re-form, a wynikał głównie z krótkoterminowych czynników wewnętrznych i mię-dzynarodowych. Wzrost ten przerwany został przez wybuch światowego kryzysu gospodarczego, wskutek którego doszło do załamania eksportu wyrobów przemysłu ciężkiego. Dlatego też w Ukrainie ponownie doszło do znacznego obniżenia poziomu życia przeciętnych mieszkańców. Ta trudna sytuacja powinna jednak stanowić dla władz okazję do przeprowadzenia niepopularnych reform, które są niezbędne do kompleksowej przebudowy niewydolnego systemu społeczno-gospodarczego Ukrainy.

Piotr Bajor. Economic situation and the energy determinants in the in-dependent Ukraine

In the article, the author has examined the economic situation in Ukraine after the collapse of the Soviet Union in 1991, as well as factors which have influenced the economic situation of this country, such as the level of corruption, the influx of fo-reign direct investments (FDI) and wage-earning emigration. Author has also presented an important issue for Ukrainian economy, i.e. its infrastructural situ-ation and dependence on import of the energy resources from Russia.

13/2013 RELIGIOZNAWSTWO 115

Tomasz Krzyżowski

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, Kraków

Odrodzenie Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie południowej (i Krymie)

w epoce posttotalitarnej

Wprowadzenie

Najnowsza historia Kościoła rzymskokatolickiego, zwłaszcza reaktywacja jego struktur organizacyjnych na obszarze byłych republik Związku Sowieckiego po roku 1991, należy do mało zbadanych zagadnień. Będący przedmiotem niniejszych rozważań obszar Ukrainy południowej i Krymu — wchodzący obecnie w skład die-cezji odesko-symferopolskiej — to przykład burzliwych dziejów tamtejszych wspól-not Kościoła łacińskiego, próby jego całkowitego zniszczenia w okresie komunizmu, a obecnie procesu odrodzenia.

W procesie tym wyróżnić należy dwa aspekty: materialny i duchowy. Pierw-szy to restauracja struktur administracyjnych Kościoła, a więc diecezji, dekanatów i parafii, a także podjęcie szeregu działań celem zapewnienia odpowiednich warun-ków i zaplecza do pracy duszpasterskiej (świątynie, plebanie, salki katechetyczne itp.). Drugi aspekt — duchowy, dotyczy sfery bardziej złożonej. Chodzi bowiem o obudzenie wśród osób ochrzczonych-wierzących bądź wywodzących się z katolic-kich rodzin świadomości wyznawanej przez ich przodków wiary, a w konsekwencji ich powrót na łono Kościoła. Aspekt ten obejmuje także starania o pozyskanie osób niewierzących, nie mających wcześniej kontaktu z Kościołem. Jest to o tyle trudne, iż trwające przez dziesięciolecia prześladowania wspólnot religijnych ze strony so-wieckiego aparatu państwowego wywarły niezatarte wręcz piętno na obywatelach sowieckiej, a obecnie postkomunistycznej Ukrainy. Rodzi to także nowe wyzwania dla duszpasterzy, którzy w pracy ewangelizacyjnej bazować muszą przede wszyst-kim na Piśmie Świętym, gdyż odwołania do wartości narodowych, Tradycji czy Ka-techizmu Kościoła katolickiego nie dają większych rezultatów. Katechizacja i for-macja duchowo-religijna wiernych świeckich to proces złożony i długotrwały.

116 Tomasz Krzyżowski

Okres zasadniczych przemian w Związku Radzieckim przypadający na II połowę lat 80. XX w. cechowało m.in. złagodzenie polityki względem wyznań reli-gijnych, także Kościoła rzymskokatolickiego1. Upadek ZSRR oraz proklamowanie niepodległego państwa ukraińskiego rokowało nadzieję na poważne przemiany w organizacji życia religijnego zamieszkujących te tereny katolików. Opisane wyda-rzenia otworzyły nowy rozdział w najnowszej historii Kościoła rzymskokatolickiego w Europie Wschodniej.

Celem niniejszego opracowania jest wskazanie najważniejszych, kluczo-wych aspektów procesu odradzania się Kościoła łacińskiego w epoce posttotalitar-nej na obszarze Ukrainy południowej oraz na Krymie. W pracy wykorzystano mate-riały źródłowe z kilku archiwów z obszaru diecezji odesko-symferopolskiej, dostęp-ną literaturę przedmiotu i prasę oraz relacje duszpasterzy pozyskane metodą wy-wiadów.

Struktury administracyjno-prawne Kościoła rzymskokatolickiego

Dnia 16 stycznia 1991 r. Stolica Apostolska reaktywowała struktury Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie2. W skład metropolii lwowskiej weszły wówczas ar-chidiecezja lwowska oraz diecezje żytomierska i kamieniecko-podolska. Trzecia z wy-mienionych objęła swoim terytorium ogromny obszar, poczynając od Podola po Ukrainę wschodnią i południową wraz z Autonomiczną Republiką Krym3. W skład wspomnianej diecezji weszły obszary będące przedmiotem niniejszych rozważań, obecnie tworzące diecezję odesko-symferopolską. Należy zaznaczyć, iż w czasach Związku Radzieckiego na omawianych terenach funkcjonowała jedna parafia łaciń-ska pw. św. Piotra Apostoła w Odessie (Odesie)4, gdzie duszpasterstwo prowadził salezjanin ks. Tadeusz Hoppe5. Z chwilą odzyskania przez Ukrainę niepodległości w 1991 r., a tym samym uzyskania przez katolików wolności wyznania, zaczęły po-wstawać nowe ośrodki duszpasterskie, gdzie nieliczni wówczas kapłani docierali do wiernych z posługą sakramentalną. Możliwość swobodnego wyznawania wiary i ce-lebrowania nabożeństw dała asumpt do odrodzenia się wielu wspólnot katolików obrządku łacińskiego rozsianych na obszarze około 277,700 km2. Schematyzm die-cezji kamieniecko-podolskiej z 1994 r. podaje, iż na omawianym obszarze istniało

1 A. Szabaciuk, Relacje państwo – Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie w latach 1991–2012, Lublin 2012, s. 18, 28; R. Dzwonkowski, Odrodzenie Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego w ZSRR, [w:] Polacy w Kościele katolickim w ZSRR, pod. red. E. Walewandra, Lublin 1991, s. 242. 2 Autor stosuje zapis „na Ukrainie” (przyp. red.). 3 W. J. Kowalów, Odrodzenie struktur archidiecezji lwowskiej pod koniec XX w., „Wołanie z Wołynia” 2012, nr 5, s. 30–31; W. Osadczy, Kościoła łacińskiego na Ukrainie dole i nie-dole. Doświadczenie, dzień dzisiejszy, problemy i perspektywy, [w:] Kościół katolicki na Wschodzie w warunkach totalitaryzmu i posttotalitaryzmu, red. A. Gil, W. Bobryk, Siedlce–Lublin 2010, s. 91–92; idem, Католицька Церква в Україні. Історичний нарис, Луцьк 2001, s. 73–74. Dane statystyczne dotyczące wymienionych jednostek administracyjnych Ko-ścioła zob. О. Доброєр, Католицька Церква в Україні 2001-й рік. Статистика, аналі-зи, коментарі, Київ 2001, s. 132–144. 4 Redakcja stosuje zapis „Odesa”, biorąc za podstawę ukraińską nazwę Одеса. Autor stosuje zapis „Odessa” (przyp. red.). 5 Zob. Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji odesko-symferopolskiej, Odessa–Kraków 2011, s. 27–44; T. Krzyżowski, Zarys dziejów Kościoła rzymskokatolickiego w Odessie (1917–1991), [w:] „Regiones Euxinum Spectantes”. Stosunki kulturowe, etniczne i religijne na przestrzeni dziejów, pod. red. Ł. Gędłka, T. Krzyżowskiego, M. Michalskiego, Kraków 2012, s. 455–487.

Odrodzenia Kościoła rzymskokatolickiego w Ukrainie południowej i Krymie … 117

wówczas 8 parafii, w których przebywał na stałe kapłan oraz kilkanaście punktów duszpasterskich prowadzonych na zasadzie dojazdowej6.

Rozszerzające się struktury parafialne oraz wzrastające potrzeby duszpa-sterskie pozwoliły w II połowie lat 90. XX w. ordynariuszowi diecezji kamieniecko-podolskiej bp. Janowi Olszańskiemu na ustanowienie dwóch wikariatów biskupich: odeskiego oraz krymskiego. Kierowali nimi wikariusze biskupi, odpowiednio: ks. Ignacy Ryndzionek SDB oraz ks. Leonid Tkaczuk MIC. W 2001 r. wikariat odeski liczył 7 parafii oraz prawie 60 punktów dojazdowych, natomiast wikariat krymski posiadał 5 parafii i ponad 20 dojazdowych ośrodków duszpasterskich7.

Dnia 4 maja 2002 r. Stolica Apostolska dokonała reorganizacji struktur Ko-ścioła rzymskokatolickiego w Ukrainie. Ze wschodnich oraz południowych obszarów dotychczasowej diecezji kamieniecko-podolskiej wydzielono dwie diecezje: odesko-symferopolską i charkowsko-zaporoską. Pierwsza z wymienionych objęła obszar 138 tys. km² zamieszkany przez około 10 mln ludzi, z czego katolicy obrządku łaciń-skiego stanowią zaledwie ułamek procenta ogółu populacji. Na jej patronów obrano dwóch papieży: św. Klemensa i św. Marcina, którzy ponieśli śmierć męczeńską na Krymie w I w. po Chr. Diecezja objęła swym zasięgiem znaczną część obszarów wchodzących niegdyś w skład diecezji tyraspolskiej, choć zarówno stolica tejże — Tyraspol, jak również Saratów — siedziba biskupów — nie znalazły się w jej grani-cach. Katedrą biskupią ustanowiono dawną prokatedrę diecezji tyraspolskiej pw. Wniebowzięcia NMP w Odesie. Diecezję podzielono na pięć dekanatów: odeski, kirowogradzki, mikołajowski, chersoński i krymski, pokrywających się terytorialnie z okręgami administracji państwowej. W 2009 r. powstał kolejny dekanat z siedzibą w Bałcie, wydzielony z części dekanatu odeskiego i mikołajowskiego8, natomiast rok później ustanowiono dekanat besarabski ze stolicą w Biłgorodzie Dniestrowskim9. Obecnie diecezja odesko-symferopolska składa się z 7 dekanatów; działalność dusz-pasterska prowadzona jest w 34 parafiach10, w których na stałe przebywa kapłan, oraz w prawie 50 dojazdowych ośrodkach duszpasterskich11.

Tabela 1. Podział administracyjny diecezji odesko-symferopolskiej, stan na marzec 2013 r.

Dekanat Liczba parafii Liczba dojazdowych ośrodków duszpasterskich

Liczba księży

Bałta 5 – 3 Besarabski 2 1 3 Chersoń 3 13 5 Kirowograd 3 4 4 Krym 7 15 12 Mikołajów 5 2 7

6 Schematyzm diecezji kamieniecko-podolskiej, Kamieniec Podolski 1994, s. 114–117, 120–125; A. Hlebowicz, Katolicyzm w państwie sowieckim 1944–1992, Gdańsk 1993, s. 146–147. 7 Схематизм кам'янець-подільської дієцезії, Кам'янець-Подільський 2001, s. 7, 215–242. 8 Archiwum Kurii Biskupiej w Odessie (dalej: AKBO), b.sygn., Декрет єп. Броніславa Бе-рнацького № 216, Одеса 29.12.2009. 9 AKBO, b. sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 244, Одеса 29.12.2010. 10 Dane statystyczne zgodne ze stanem na marzec 2013 r. 11 AKBO, b. sygn., Iнформатор одесько-сiмферопольськоï дiєцезiï, Одеса 2013, mps., passim.


Odesa 9 11 22 Razem 34 46 56

Źródło: AKBO, b. sygn., Iнформатор одесько-сiмферопольськоï дiєцезiï, Одеса 2013, mps., passim.

Hierarchia kościelna, duchowieństwo, zgromadzenia zakonne

Pod koniec lat 80. XX stulecia do Ukrainy południowej i Krymu przybyło, głównie z Polski, wielu duchownych diecezjalnych i zakonnych, podejmując wy-zwanie pracy duszpasterskiej wśród odradzających się wspólnot wiernych. To oni znacznie przyczynili się do zorganizowania ośrodków duszpasterskich. Według da-nych z 1994 r. na omawianym terenie pracowało łącznie 13 kapłanów, w tym 4 die-cezjalnych, 4 salezjanów, 3 dominikanów oraz 2 chrystusowców12. W 2001 r. liczba duchownych wzrosła do 19 kapłanów, w tym 5 diecezjalnych, 5 salezjanów, 2 pallo-tynów, 2 chrystusowców, 2 oblatów, 2 dominikanów oraz 1 marianin13. Należy pod-kreślić, iż dużą rolę w początkowym procesie ewangelizacji katolików obrządku łacińskiego na obszarze dzisiejszej diecezji odesko-symferopolskiej odegrały: zgro-madzenie księży salezjanów i pallotynów oraz zakon dominikanów. Swoje domy za-konne erygowało także kilka żeńskich zgromadzeń zakonnych.

Jak już wcześniej wspomniano, przedstawicielami ordynariusza bp. Jana Olszańskiego na omawianej części diecezji kamieniecko-podolskiej byli wikariusze biskupi: ks. Ignacy Ryndzionek SDB (wikariat odeski) oraz ks. Leonid Tkaczuk MIC (wikariat krymski)14.

Po utworzeniu diecezji odesko-symferopolskiej w 2002 r. jej ordynariu-szem został ks. prałat Bronisław Bernacki, dotychczasowy wikariusz generalny die-cezji kamieniecko-podolskiej oraz proboszcz parafii Murafa na Podolu. Nowy rząd-ca diecezji sakrę biskupią przyjął z rąk kard. Mariana Jaworskiego, metropolity lwowskiego obrządku łacińskiego 3 lipca 2002 r. w Kamieńcu Podolskim. Dnia 29 marca 2008 r. papież Benedykt XVI mianował pierwszym biskupem pomocniczym diecezji odesko-symferopolskiej o. Petra Herkulana Malczuka OFMBern, byłego prowincjała zakonu bernardynów w Ukrainie. Dnia 3 maja tegoż roku w odeskiej katedrze odbyła się jego konsekracja. Bp Malczuk OFMBern zamieszkał w Symfe-ropolu na Krymie, gdzie znajduje się konkatedra diecezji odesko-symferopolskiej. Dnia 23 maja 2010 r. bp Bernacki zatwierdził statut Odeskiej Kapituły Katedralnej oraz powołał pięciu kanoników gremialnych15, których instalacja miała miejsce 27 sierpnia tegoż roku podczas uroczystej Mszy św. w odeskiej katedrze. Kanonicy otrzymali dystynktoria projektu architekta Marka Cholewki z Krakowa16.

Dnia 15 czerwca 2011 r. biskup pomocniczy Petro Malczuk OFMBern otrzy-mał nominację Stolicy Apostolskiej na ordynariusza diecezji kijowsko-żytomier-skiej. W związku z nową sytuacją duszpasterską bp Bernacki mianował 12 sierpnia 2011 r. pracującego od kilku lat w Odesie kapłana archidiecezji krakowskiej, ks. prałata Franciszka Kołacza wikariuszem generalnym diecezji odesko-symfero-

12 Schematyzm diecezji kamieniecko-podolskiej, s. 114–117, 120–125. 13 Схематизм кам'янець-подільської дієцезії, s. 215–242. 14 Ibidem, s. 7. 15 AKBO, b. sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 227, Одеса 5.08.2010. 16 Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 51.


polskiej. Funkcję tę pełnił on do 14 czerwca 2012 r.17 Dnia 20 kwietnia 2012 r. no-minację na wikariusza generalnego omawianej diecezji otrzymał również kanclerz odeskiej kurii ks. Krzysztof Kontek, który funkcję tę sprawuje do dzisiaj18. Dnia 5 stycznia 2013 r. o. Jacek Pyl OMI konsekrowany został na biskupa pomocniczego diecezji odesko-symferopolskiej19.

Obecnie w diecezji pracuje 56 kapłanów diecezjalnych i zakonnych20. Więk-szość z nich pochodzi z Polski. Posługę duszpasterską pełnią zakonnicy z kilku za-konów i zgromadzeń zakonnych, m.in.: bernardyni, chrystusowcy, dominikanie, marianie, misjonarze św. Wincentego à Paulo, oblaci Maryi Niepokalanej, pallotyni, salezjanie. Swoją działalność prowadzą także żeńskie wspólnoty zakonne: benedyk-tynki, elżbietanki, franciszkanki misjonarki Maryi, honoratki, nazaretanki, sale-zjanki, służebniczki starowiejskie, szarytki21. Do zasadniczej działalności żeńskich zgromadzeń zakonnych w diecezji odesko-symferopolskiej należy m.in. katechizacja parafian oraz katechumenów, a także opieka nad chorymi i starszymi, wydawanie bezpłatnych posiłków dla ubogich oraz prowadzenie świetlic dla dzieci22. Działalność duszpasterska i ewangelizacyjna

Rekonstrukcja niegdyś istniejących oraz zorganizowanie nowych placówek duszpasterskich wiązało się z odnalezieniem skupisk ludzi wierzących, którzy w cza-sach sowieckiego reżimu pozbawieni byli posługi sakramentalnej. W drugiej kolej-ności do powstałych wspólnot zgłaszały swój akces osoby poszukujące wartości mo-ralnych, pragnące przyjąć chrzest i rozpocząć życie sakramentalne w Kościele rzym-skokatolickim. Erygowanie parafii nie było zadaniem łatwym; obszar objęty pracą ewangelizacyjną był rozległy, a zawiązujące się wspólnoty wiernych rozproszone. Ponadto w schyłkowym okresie istnienia ZSRR, kiedy nie było jeszcze pełni swobód wyznania, ludzie zwyczajnie bali się przyznawać do swoich przekonań religijnych w obawie przed represjami ze strony aparatu państwowego23.

W procesie restauracji istotną rolę odgrywała liczebność wspólnot wier-nych. Najliczniejsze skupione były w większych miastach, zwłaszcza obwodowych. Duże znaczenie miała także ich świadomość i wiedza na temat wyznawanej religii, jak również przywiązanie do wartości chrześcijańskich. Zdecydowanie lepsza pod tym względem była sytuacja w Odesie, gdzie na stałe pracował rzymskokatolicki kapłan, a wierni mogli systematycznie uczestniczyć w życiu sakramentalnym oraz angażować się w działalność parafii. Większe przywiązanie do Kościoła cechowało także wiernych, którzy regularnie przybywali do Odesy bądź innych ośrodków duszpasterskich na zachodniej Ukrainie, gdzie korzystali z posługi pracujących tam kapłanów. W ten sposób — w miarę swoich możliwości — uczestniczyli oni w życiu Kościoła.

17 AKBO, b. sygn., Dekret bp. Bronisława Bernackiego nr 263, Odessa 12.08.2011; Informa-tor archidiecezji krakowskiej 2011/2012, Kraków 2012, s. 482; Informator archidiecezji krakowskiej 2012/2013, Kraków 2012, s. 139. 18 AKBO, b. sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 322, Одеса 20.06.2012. 19 AKBO, b .sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 406, Одеса 7.01.2013. 20 Stan na marzec 2013 r. 21 AKBO, b. sygn., Iнформатор одесько-сiмферопольськоï дiєцезiï, passim. 22 Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 83, 95, 109–110, 120, 143. 23 Archiwum Uniwersytetu kard. Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, sygn. 141448, W. Ba-rinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie w epoce posttotalitarnej, Warszawa 2001, s. 71–74, mps., (praca magisterska napisana na Wydziale Teologicznym UKSW pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Józefa Krasińskiego).


Posługę sakramentalną wśród katolików rozproszonych na obszarze Związ-ku Radzieckiego, zwłaszcza w schyłkowej fazie jego istnienia, kiedy kurs antyreligij-nej polityki sowieckich władz znacznie zelżał, prowadzili tzw. duszpasterze wę-drowni. Jednym z nich był ks. Leon Mały, który w drugiej połowie lat 80. XX w. docierał z posługą kapłańską na obszary Ukrainy południowej. Po upadku komuni-zmu w 1991 r. zamieszkał w Chersoniu, gdzie zorganizował parafię. Swoją posługę ks. Mały sprawował także wśród katolików z okolicznych miejscowości. W okresie Bożego Narodzenia 1991 r. na Mszy św. w Chersoniu zebrało się kilkanaście osób. Wspólnota wiernych sukcesywnie rosła, tworząc w 1994 r. 200-osobową parafię24.

W czasie swoich wypraw duszpasterskich ks. Leon Mały odwiedzał również katolików w Mikołajowie. Jedna z parafianek przekazała na cele wspólnoty katolic-kiej prywatny dom, gdzie odprawiano pierwsze nabożeństwa. Wkrótce rozpoczęto starania zmierzające do rejestracji parafii pw. św. Józefa, zakończone pomyślnie w 1989 r. Po dwóch latach w Mikołajowie zamieszkał na stałe i rozpoczął pracę duszpasterską polski kapłan z Towarzystwa Chrystusowego25.

Mniej więcej w tym samym czasie metodą regularnych dojazdów z Fastowa (obwód kijowski) rozpoczął pracę duszpasterską w Jałcie dominikanin — o. Zygmunt Kozar. Następnie posługę tę kontynuował o. Roman Derdziak OP, który latem 1992 r. zamieszkał na stałe na Krymie. Jego posługa nie ograniczała się jednak do samej Jał-ty. Podróżował on po całym Półwyspie Krymskim, chcąc odszukać mieszkających tam katolików. Jego zasługą jest odrodzenie się parafii m.in. w Kerczu, Dżankoj, Symfero-polu, Sewastopolu. Początki pracy ewangelizacyjnej o. Derdziaka OP odbywały się według następującego schematu: w niedzielę celebrował Mszę św. w Jałcie, a następ-nie udawał się w całotygodniową podróż. Często zatrzymywał się w przejściach pod-ziemnych, na ulicach oraz w miejscach licznie uczęszczanych przez ludzi. Niektórzy zainteresowani podchodzili i zapytywali, czy jest on katolickim duchownym. W ten sposób zawiązywały się pierwsze kontakty z wiernymi, które z czasem zaowocowały zorganizowaniem wspólnot parafialnych. Po kilku miesiącach do Jałty przybył kolej-ny kapłan — o. Ryszard Bosakowski OP, który przejął część obowiązków o. Derdziaka OP26.

Wspólnota rzymskokatolicka w Jałcie pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, zarejestrowana w 1992 r., była pierwszą parafią erygowaną na Krymie w epoce post-totalitarnej. Posługujący w niej ojcowie dominikanie pełnili obowiązki duszpa-sterskie w organizowanych podówczas nowych placówkach duszpasterskich na obszarze całego półwyspu27. Jałta stała się ważnym centrum, gdyż pracujący w niej zakonnicy docierali do katolików obrządku łacińskiego niemal na obszarze całego Krymu.

Początkowo, z powodu niewielkiej liczby kapłanów podejmujących trud apostolskiej pracy w niełatwej postsowieckiej rzeczywistości i w zateizowanym spo-łeczeństwie, opieka ta ograniczała się do sporadycznych lub bardziej regularnych odwiedzin wiernych. Od 1993 r. ojcowie dominikanie w 2. i 4. niedzielę miesiąca

24 Ibidem; Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 43, 104. 25 Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 132–133; Б. Кухаренко, „Созижду я Церковь мою...” к столетию николаевского римско-католического костела святого Иосифа, „Новая Николаевская Газета”, 1996, nr 37, s. 7; idem, Из истории католической общины города Николаева, [w:] Поляки на півдні України: історія та сьогодення, t. 2, Жешов–Київ–Миколаїв 2008, s. 64. 26 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 86–87; B. Potoczny, Odro-dzenie Kościoła katolickiego na Krymie po rozpadzie ZSRR, [w:] Polacy na Krymie, pod. red. E. Walewandra, Lublin 2004, s. 240. 27 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 67.


dojeżdżali do Symferopola. Eucharystię celebrowano tam w wynajętym pomiesz-czeniu. Po Mszy św. kapłan udawał się z posługą sakramentalną do wiernych w oko-licznych miejscowościach. W 1996 r. parafia zakupiła jednorodzinny dom, gdzie urządzono kaplicę oraz mieszkanie dla duszpasterza. W 1997 r. w Symferopolu za-mieszkał na stałe kapłan archidiecezji przemyskiej ks. Bogdan Potoczny, który objął swoją posługą także katolików z sąsiednich miejscowości28.

Na zasadzie regularnych odwiedzin wiernych o. Roman Derdziak OP pro-wadził również duszpasterstwo w Sewastopolu. W 1. i 3. niedzielę miesiąca w po-mieszczeniu szkoły muzycznej sprawował Eucharystię. W 1997 r. nieopodal budyn-ku dawnego kościoła zakupiono mieszkanie, w którym urządzono kaplicę. Księża pracujący w Sewastopolu dojeżdżali do kilku miejscowości, m.in. Dżankoj, Łoba-nowo, Jarkoje29. Kolejną placówką filialną jałtańskiej parafii był Kercz. O. Derdziak OP docierał tam regularnie do 1993 r., kiedy pracę w tym mieście rozpoczął kapłan archidiecezji przemyskiej ks. Kazimierz Tomasik. Ten ostatni odwiedzał regularnie wspólnotę w Teodozji, zanim na stałe zamieszkali tam ojcowie bernardyni30.

Ważnym wydarzeniem dla katolików obrządku łacińskiego na Krymie było uroczyste powierzenie Kościoła na całym półwyspie opiece Matki Bożej. Aktu tego dokonał proboszcz jałtańskiej parafii o. Roman Derdziak OP w pierwszą rocznicę odzyskania budynku świątyni, tj. 25 lutego 1994 r.31

Podobny do sytuacji na Krymie był status Kościoła rzymskokatolickiego w innych częściach południowej Ukrainy. Przykładowo, ks. Ignacy Ryndzionek SDB — proboszcz parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Odesie — w I połowie lat 90. XX w. obsługiwał kilka wspólnot wiernych w okolicach Odesy, docierając m.in. do Ili-czowska, Krasnosiołki, Kominternowa32. Duszpasterstwo metodą regularnych do-jazdów prowadzili również księża pallotyni obsługujący od 1993 r. parafię pw. św. Klemensa w Odesie. Pracowali m.in. w jednej z dzielnic Odesy–Tairowa (obecnie parafia i sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej), Biłgorodzie Dnistrowskim, Izmaile i Kominternowie33.

Nabożeństwa odprawiano w domach prywatnych. Bardziej liczne i zorgani-zowane wspólnoty wiernych z czasem podejmowały wysiłki mające na celu rejestra-cję parafii w odpowiednich urzędach państwowych. Wynajmowano również więk-sze pomieszczenia: sale, kluby, gdzie gromadzono się na modlitwie i odprawiano Msze św. Kaplice urządzano przeważnie w jednorodzinnych domach, które odpo-wiednio adaptowano do celów sakralnych.

Nieocenioną rolę we wspomnianym procesie odgrywali ludzie świeccy, animatorzy, którzy poszukiwali wiernych wyznania katolickiego, organizowali spotkania, występowali do władz kościelnych o delegowanie duszpasterza, po-dejmowali starania o erygowanie parafii i odzyskanie świątyń u władz świeckich etc. Przykładowo pierwsze spotkanie osób wierzących w Jałcie odbyło się 6 paź-dziernika 1991 r. dzięki ogłoszeniu w miejscowej gazecie zamieszczonym przez

28 Ibidem, s. 120–122 29 Ibidem, s. 127–128, 130. 30 Ibidem, s. 118–119; Archiwum Parafii pw. Wszystkich Świętych w Teodozji (dalej: APWSF), b.sygn., История и деятельность Францысканского Ордена Братьев Меньших и Католического Прихода в г. Феодосия в Крыму, s. 6; APWSF, b. sygn., Короткая история прихода Всех Святых в Феодосии, s. 1–2. 31 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 103. 32 Relacja ustna ks. Ignacego Ryndzionka SDB, Kraków 28.06.2009 (zapis elektroniczny); Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 82–84. 33 Relacja ustna ks. Anatolija Sicińskiego SAC, Odessa 7.07.2009 (zapis elektroniczny); Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 78, 80, 84, 88.


Annę Polszczykową. W spotkaniu wzięło udział około 10 osób. Z czasem, kiedy re-gularnie zbierano się na wspólnej modlitwie przy budynku kościoła, przerobionego w czasach sowieckich na salę koncertową, liczba wiernych sukcesywnie wzrastała. Odwaga i świadectwo ludzi wierzących walczących o swoje prawa była swego rodza-ju magnesem, który przyciągał kolejne osoby poszukujące realizacji swoich potrzeb religijnych w Kościele rzymskokatolickim34. Niektóre osoby, zwłaszcza ze starszego pokolenia, były ochrzczone i wychowane w katolickich rodzinach, które przekazały im chrześcijańskie wartości. Modlitwy uczyli ich rodzice i dziadkowie. Jednak brak warunków do swobodnego wyznawania wiary, brak kapłanów i czynnych świątyń, jak również permanentna indoktrynacja ze strony organów sowieckiego państwa powodowały, iż większość z nich traciła wiarę i porzucała przekazane im w młodości wartości religijne. Nierzadko jednak w chwili, kiedy wspólnoty wiernych odradzały się, niektórzy wracali do Kościoła i angażowali się w życie parafialne35.

Zdeterminowani wierni często sami podejmowali starania o pozyskanie duszpasterza i zarejestrowanie parafii. Tak było w Kirowogradzie. Przed Wielka-nocą 1992 r. tamtejsi katolicy zwrócili się do ordynariusza diecezji kamieniecko-po-dolskiej bp. Jana Olszańskiego z prośbą o stworzenie im możliwości przystąpienia do sakramentów świętych w okresie świąt oraz pomoc w zorganizowaniu placówki duszpasterskiej. Wkrótce przyjechał do Kirowogradu kapłan z Kamieńca Podol-skiego. Następnie duszpasterstwo na zasadzie regularnych dojazdów prowadzili du-chowni z Czeczelnika. Dopiero w 1994 r. na stałe zamieszkał w Kirowogradzie ks. Józef Szymański z diecezji włocławskiej36.

Znaczące postępy w procesie ewangelizacji Ukrainy południowej i Krymu są także zasługą wspomnianego wyżej ks. prałata Tadeusza Hoppe SDB, wieloletniego proboszcza parafii pw. św. Piotra Apostoła w Odesie. To właśnie dzięki jego dzia-łalności i konsekwentnej postawie Kościół przetrwał i odrodził się w nowej — post-sowieckiej rzeczywistości.

Jednym z przejawów odrodzenia Kościoła i zaangażowania wiernych w jego życie była celebrowana 24 sierpnia 2003 r. uroczystość translacji obrazu Wnie-bowzięcia NMP z kościoła pw. św. Piotra, gdzie był przechowywany w czasach ko-munistycznych, na jego pierwotne miejsce do odeskiej katedry. Odczytano wówczas także akt zawierzenia całej diecezji opiece Matki Bożej. Było to zwieńczeniem ob-chodzonej w tym roku rocznicy 150-lecia konsekracji wspomnianej świątyni. Nato-miast 24 sierpnia 2008 r., po wielu latach odbudowy i restauracji, świętowano uroczystość rekonsekracji odeskiej katedry, której przewodniczył i na której homilię wygłosił metropolita krakowski kard. Stanisław Dziwisz. Poświęcono także figury Sługi Bożego Jana Pawła II oraz św. Marcina, papieża i męczennika, umieszczone na fasadzie katedry. Uroczystości zgromadziły wielu duchownych z Ukrainy i kra-jów sąsiednich, osoby konsekrowane oraz kilkuset wiernych świeckich37.

34 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s.73–74. 35 Ibidem, s. 151–153. 36 Archiwum Parafii pw. Ducha Świętego w Kirowogradzie (dalej: APDSK), b. sygn., Римско-католический приход Святого Духа в Кировограде Одесско-Симферопольской Епа-рхии, s. 2; APDSK, b.sygn., Список громадян, які утворили релігійну громаду Римсько-Католицької Церкви в м. Кіровограді, s.1; J. Romanczuk, Z. Plińska, Z kroniki kościoła pod wezwaniem Ducha Świętego w Kirowogradzie. Odrodzenie parafii rzymsko-katolickiej w Kirowogradzie. Wspomnienia (1992–2002), [w:] Долі поляків на Кіровоградщині, ред. Я.Шиморек, Кіровоград 2008, s. 20–21. 37 A. Dobroyer, Odessa, [w:] Prorocy Europy Środkowo-Wschodniej XX w. Materiały III i IV Forum Teologów Europy Środkowo-Wschodniej, red. S. C. Napiórkowski, Lublin 2009, s. 28–29.


Wyrazem zaangażowania wiernych świeckich w życie Kościoła są organi-zowane od 2005 r. w Odesie Diecezjalne Dni Młodzieży. Uczestniczą w nich katolicy z obszaru całej Ukrainy i z zagranicy. Stałymi elementami uroczystości są Msza św., procesja oraz koncert muzyki chrześcijańskiej. Na terenie diecezji prowadzone są regularne katechezy, przygotowujące wiernych do przyjęcia sakramentów świętych, działa też kilka grup modlitewnych, m.in. Domowy Kościół, Żywy Różaniec, Ruch Rodzin Nazaretańskich, organizowane są kursy „Alfa”38. Nabożeństwa sprawuje się w języku rosyjskim, ukraińskim i polskim. Przy parafii pw. św. Klemensa w Odesie funkcjonuje Szkoła Apostolstwa Świeckich im. ks. Stanisława Szulmińskiego SAC. Zajęcia prowadzone są na dwóch fakultetach: biblijnym, który przygotowuje do prowadzenia katechez i grup duszpasterskich, oraz socjalnym, który kształci w za-kresie pracy z osobami uzależnionymi. Należy zaznaczyć, iż jest to jedyna tego typu placówka oświatowa w Ukrainie39. W Odesie Zgromadzenie Księży Salezjanów zor-ganizowało Centrum Młodzieżowe „Don Bosco”. W ramach jego działalności pro-wadzone jest przedszkole, szkoła podstawowa, bursa akademicka, klub sportowy, a także różnego rodzaju warsztaty i kursy. Na terenie całej diecezji prowadzonych jest wiele akcji dobroczynnych, które organizuje odeski oddział Caritas oraz po-szczególne wspólnoty sióstr zakonnych40.

Odzyskiwanie świątyń i nieruchomości kościelnych

Odradzające się rzymskokatolickie wspólnoty wiernych podejmowały sta-rania o rewindykację zagarniętych w dobie sowieckiej obiektów sakralnych oraz innych nieruchomości należących do Kościoła. Rewindykowane świątynie znajdo-wały się przeważnie w bardzo złym stanie technicznym. Ponadto przystosowanie ich do celów pozasakralnych przez czynniki sowieckie powodowało, iż obiekty te były często przebudowane, a tym samym pozbawione elementów architektonicznych świadczących o ich sakralnym charakterze. Ich renowacja wymagała czasu i nakła-du ogromnych środków finansowych. Należy również podkreślić, iż zwrot budynku świątyni parafialnej nie oznaczał odzyskania przez wiernych pozostałych nierucho-mości takich jak: plebania, zabudowania gospodarcze czy pomieszczenia instytucji naukowo-wychowawczych i filantropijnych.

Decydujące w kwestiach zwrotu nieruchomości kościelnych było rozporzą-dzenie prezydenta Ukrainy Leonida Krawczuka z 22 czerwca 1994 r. „O zwrocie wła-sności kultowej organizacjom religijnym”. Na jego mocy zobowiązano miejscowe władze wykonawcze do zwrotu bądź oddania w bezpłatną dzierżawę budynków kultu organizacjom religijnym41. W taki sposób zostały stworzone instrumenty prawne do odzyskania wielu obiektów sakralnych należących do Kościoła. Wkrótce jednak oka-zało się, że wprowadzenie w życie powyższego rozporządzenia napotykało wiele trud-ności, a interesy lokalnych polityków często nie pozwalały na realizację postanowień władz centralnych.

Jednak, jak zaznaczono wyżej, już w końcowych latach istnienia ZSRR, w okresie tzw. pieriestrojki rozpoczął się proces odradzania i rejestracji rzymsko-katolickich wspólnot parafialnych. Wiązały się z tym także starania środowisk ko-

38 Ibidem, s. 62; AKBO, b. sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 24, Одеса 27.11. 2003. 39 AKBO, b. sygn., Декрет єп. Броніславa Бернацького № 25, Одеса 29.11.2003; Relacja ustna ks. Anatolija Sicińskiego SAC, Odessa 7.07.2009 (zapis elektroniczny). 40 Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 94–95, 120. 41 Rozporządzenie prezydenta Ukrainy „O zwrocie własności kultowej organizacjom reli-gijnym”, „Wołanie z Wołynia”, 1995, nr 5, s. 31.


ścielnych o zwrot parafialnych nieruchomości, zwłaszcza świątyń. Uwagę zwrócono przede wszystkim na budynek dawnej prokatedry diecezji tyraspolskiej pw. Wnie-bowzięcia NMP przy ul. Karola Marksa 33 w Odesie. Przed rewolucją bolszewicką była to siedziba jednej z najprężniejszych parafii na obszarze wspomnianej diecezji. W czasach sowieckich budynek odebrano wiernym, a następnie urządzono w nim obiekt sportowy42.

Prawdopodobnie pierwsze kroki mające na celu odzyskanie wspomnianej świątyni podjęli wierni rzymskokatolickiej parafii pw. św. Piotra Apostoła we wrze-śniu i październiku 1988 r. Doszło wówczas do spotkania z przedstawicielami Ko-mitetu Wykonawczego Rady Narodowych Deputatów miasta Odesy. Rozmowy nie przyniosły jednak żadnych wymiernych efektów, gdyż władze tłumaczyły się bra-kiem odpowiedniego lokalu, do którego mogłyby przenieść siedzibę towarzystwa sportowego, mieszczącego się wówczas w budynku świątyni. W 1989 r. zwrócono się w tej sprawie do przedstawiciela Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów Ukraiń-skiej SSR. Nadawcy pisma informowali, iż pozostający do ich dyspozycji kościół pw. św. Piotra Apostoła jest niewystarczający dla liczącej około 2,5 tys. wiernych wspól-noty. Zaznaczono ponadto, iż w większe święta kościelne do Odesy przybywają ka-tolicy z innych rejonów sowieckiej Ukrainy, aby uczestniczyć w liturgii i nie mogą z powodu tłoku dostać się do wnętrza kościoła. Mimo początkowych trudności 18 maja 1990 r. Rejonowa Rada Narodowych Deputatów zdecydowała o przekazaniu rzymskokatolickiej wspólnocie budynku dawnego kościoła dla celów religijnych. Ponadto zobowiązano dotychczasowego użytkownika, dyrektora sportowego towa-rzystwa, do zwolnienia obiektu43 Ostatecznie 21 maja 1991 r. Komitet Wykonawczy Odeskiej Obwodowej Rady Narodowych Deputatów zdecydował o przekazaniu bu-dynku sportowego kompleksu wspólnocie rzymskokatolickiej44. Dnia 9 sierpnia 1991 r. przed świątynią zebrali się licznie wierni wraz z duszpasterzami: ks. prała-tem Tadeuszem Hoppe SDB i ks. Ignacym Ryndzionkiem SDB oraz przedstawiciele urzędów na szczeblu obwodowym i rejonowym. Spotkanie rozpoczęto przemową prezesa Obwodowego Komitetu Wykonawczego, następnie głos zabrał ks. Hoppe SDB, który wyraził wielką radość z odzyskanej po przeszło 40 latach świątyni i do-konał jej uroczystego otwarcia45.

42 Archiwum Parafii pw. św. Piotra w Odessie, (dalej: APSPO), b.sygn., Римско-католиче-ские храмы Одессы, Одесса 1992, mps., s. 1–8; T. Krzyżowski, Zarys dziejów Kościoła, s. 455–487. 43 AKBO, b. sygn., Решение Жовтневского Совета Народных Депутатов о принадле-жности здания по ул. К. Маркса 33, Одесса 18.05.1990, s. 1. 44 AKBO, b. sygn., Решение Исполнительного Комитета Одесского Областного Совета Народных Депутатов о передаче спортивного комплекса по ул. К. Маркса 33 римско-католической общине, Одесса 21.05.1991, s. 1–2. 45 APSPO, b. sygn., Odessa odżyła! [Relacja z uroczystości zwrotu świątyni pw. Wniebowzię-cia NMP w Odessie, Odessa 1991], s. 1–3.


Zakończone pomyślnie starania o zwrot głównej świątyni rzymskokatoli-ckiej w Odesie nie oznaczały wszakże końca zmagań o odzyskanie pozostałych, utraconych w czasach komunistycznych, obiektów. Wspólnota wiernych wraz z du-szpasterzami podejmowała u kompetentnych organów władzy, zarówno na szczeblu lokalnym, jak i centralnych władz Ukrainy, wielokrotne starania o zwrot pozosta-łych nieruchomości. Lista tych ostatnich była długa, znalazły się na niej m.in.: kan-celaria parafii pw. Wniebowzięcia NMP, mieszkanie dla świeckich pracowników tejże parafii, budynek szkoły rzymskokatolickiej, sierociniec, dom starców, sklep kościelny, biblioteka parafialna, budynek mieszkalny dla duchownych przy kościele pw. św. Piotra, plebania przy parafii pw. św. Klemensa, siedziba Towarzystwa Do-broczynności, stołówka dla ubogich etc.46.

Sukcesem zakończyły się starania o odzyskanie plebanii parafii pw. św. Kle-mensa. Zdewastowany budynek zwrócono katolikom 16 grudnia 1993 r. Wkrótce rozpoczęto remont obiektu oraz reaktywowano parafię, którą objęli — przybyli do Odesy — księża pallotyni. Na parterze plebanii urządzono kaplicę, którą uroczyście poświęcił ks. Tadeusz Hoppe SDB 23 listopada 1994 r. 47.

Według podobnych schematów odzyskiwano pozostałe obiekty sakralne na terenie diecezji odesko-symferopolskiej. Od połowy lat 80. XX stulecia starania o zwrócenie kościoła parafialnego pw. św. Józefa podejmowali wierni z Mikołajowa. Świątynię odzyskano 25 listopada 1991 r.48 Bez większych trudności w 1992 r. wła-dze miejskie w Kerczu na Krymie zwróciły rzymskokatolickiej wspólnocie kościół pw. Wniebowzięcia NMP. Przychylność kerczańskich władz należy tłumaczyć fatal-nym stanem technicznym obiektu. Budynek groził zawaleniem, ściany były uszko-dzone i zawilgocone, pokrycie dachowe praktycznie zniszczone, wewnątrz zalegały sterty gruzu i śmieci. Taki stan rzeczy nie zniechęcił jednak parafian, którym z po-mocą przyszedł ordynariusz diecezji kamieniecko-podolskiej bp Jan Olszański, przysyłając do Kerczu ekipę budowlano-remontową. Dzięki temu rozpoczęto wstę-pne prace restauracyjne. Nie udało się jednak do tej pory odzyskać budynku dawnej plebanii zaadaptowanej na prywatne mieszkania49.

Pomyślnie zakończyły się też wysiłki parafian i zakonników w Jałcie. Dnia 25 lutego 1993 r. władze miejskie zwróciły prawowitym właścicielom gmach ko-ścioła pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. Dotychczasowi dzierżawcy obiektu, w któ-rym mieściła się sala koncertowa, podnieśli alarm przeciwko podjętym przez władze decyzjom. Zorganizowano protesty i demonstracje, domagając się utrzymania pla-cówki kulturalnej. Ponadto rozpowszechniono fałszywe informacje, iż katolicy chcą zdemontować i wystawić na sprzedaż znajdujące się w świątyni organy. Wybuchł skandal, a miejscowa prasa opublikowała list otwarty do papieża, wyrażając obu-rzenie przeciwko destrukcyjnej działalności rzymskokatolickiej wspólnoty, obliczo-nej — jak mniemano — na korzyści materialne oraz zagładę kultury. Katolicy odpo-

46 AKBO, b. sygn., Список зданий отобранных римско-католической общине в Одессе, Одесса 14.04.1990, s. 1–2; AKBO, b. sygn., Список недвижимого имущества, ранее при-надлежавшего римо-католикам г. Одессы, s. 1. 47 Archiwum parafii pw. św. Klemensa w Odessie (dalej: APSKO), b. sygn., Решение Ис-полнительного Комитета Одесского Городского Совета Народных Депутатов о воз-врате римско-католической общине культового здания по ул. Фрунзе 209, Одесса 16. 12. 1993, s. 1; Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 66. 48 Б. Кухаренко, „Созижду я Церковь мою...” к столетию, s. 7; idem, Из истории католической общины, s. 64; T. Kłapkowski, Parafia katolicka w Mikołajowie, „Wołanie z Wołynia” 1995, nr 3, s. 30–31. 49 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 118–119; Ł. Gędłek, T. Krzy-żowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 166.


wiedzieli na przedstawione im zarzuty, co wywołało serię polemicznych artykułów w miejscowej prasie. Konflikt udało się jednak załagodzić i przekonać opinię pu-bliczną do prawdziwych intencji parafian50.

W 1994 r., po kilku latach zmagań, udało się częściowo rewindykować bu-dynek dawnego kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Chersoniu. Całość obiektu władze miejskie zwróciły prawowitym właścicielom dopiero po zlikwidowa-niu kinoteatru w 2000 r.51

W 1993 r. kilkuletnie wysiłki zmierzające do odzyskania świątyni podjęli wierni z parafii pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Izmaile. Zebrało się tam około 150 osób deklarujących swoją przynależność do Kościoła rzymskokatolickiego. Do 1995 r. w budynku świątyni zaadaptowanym na salę sportową i siłownię, odbywały się zajęcia sportowe. Następnie mocno uszkodzony, wymagający kapitalnego remo-ntu obiekt wystawiono na sprzedaż, dając prawo pierwokupu rzymskokatolickiej parafii. Ta odmówiła, żądając zwrotu swojej własności. Ostatecznie oczekiwania wiernych zostały spełnione 3 października 1996 r. W obecności biskupa pomocni-czego diecezji kamieniecko-podolskiej Stanisława Padewskiego i przedstawicieli ra-dy parafialnej władze miejskie zwróciły klucze od kościoła52.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na ofiarną pomoc i zapał laikatu, któ-rego postawa była ważnym czynnikiem w procesie rewindykacji kościelnych nie-ruchomości. To oni zwracali się do odpowiednich urzędów państwowych w celu re-jestracji parafii czy zwrotu budynku świątyni. Przykładowo w Jałcie wspominany już wyżej o. Roman Derdziak OP zorganizował bractwo „Żywego różańca”, zachę-cając jego członków do nieustannej modlitwy w intencji zwrotu kościoła53. Podob-nie było w Mikołajowie i Chersonie, gdzie wierni pościli i modlili się w takiej samej intencji. Ustalano nawet konkretną godzinę, w której kto tylko mógł z parafian mo-dlił się o odzyskanie świątyni. Na budynku kościoła w Mikołajowie powieszono krzyż, przy którym wierni zbierali się na wspólnej modlitwie54. Podobnie było w Odesie, gdzie pod drzwiami prokatedry pw. Wniebowzięcia NMP gromadzili się regularnie wierni. W spotkaniach tych nie uczestniczył wprawdzie ks. Tadeusz Hop-pe SDB, obawiając się prowokacji sowieckich służb, jednak zachęcał wiernych, aby swoją obecnością przy prokatedrze i wspólną modlitwą świadczyli, że to właśnie wspólnota wiernych jest jej prawowitym właścicielem55.

Do odzyskania świątyni w Izmaile przyczyniła sie w dużej mierze parafia-nka Wanda Gołąb. Podejmowała ona inicjatywy dążące do zwrotu kościoła oraz ne-gocjacje z władzami miasta, interweniowała w Kamieńcu Podolskim, prosząc o dele-gowanie stałego duszpasterza do pracy w Izmaile. Dla miejscowej społeczności rzymskokatolickiej była niekwestionowanym autorytetem56. Z kolei w Jałcie jeden z parafian Aleksander Taskin czynił nieustanne starania o oddanie tamtejszej świątyni parafialnej. Pod adresem władz państwowych różnych szczebli skierował dziesiątki pism, domagając się zwrotu parafialnej własności. Jego zabiegi zakończy-

50 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 80–82. 51 Archiwum Parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Chersoniu (dalej: APCH), b. sygn., Хроника Римско-Католической Церкви Прихода Пресвятого Сердца Исуса Хри-ста в г. Херсоне, mps., s. 6. 52 Archiwum Parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Izmaile, b.sygn., Kronika parafii pw. Wnie-bowzięcia NMP w Izmaile, brak paginacji; Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 87–88. 53 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 76, 81. 54 Relacja ustna bp. Leona Małego, Lwów 11.06.2009 (zapis elektroniczny). 55 Relacja ustna ks. Ignacego Ryndzionka SDB, Kraków 28.06.2009 (zapis elektroniczny). 56 Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 87.


ły się pełnym sukcesem, bowiem 25 września 1993 r. ordynariusz diecezji kamie-niecko-podolskiej bp Jan Olszański oraz dojeżdżający z Czeczelnika o. Józef Pawluk OFMBern. dokonali rekonsekracji kościoła57.

Bez zaangażowania laikatu trudno wyobrazić sobie także prace remontowe w zdewastowanych świątyniach. Najlepszą ilustracją nastrojów i zapału, który ce-chował wiernych cieszących się z odzyskania świątyni, jak również skali problemów, z którym przyszło im się zmierzyć, jest wypowiedź odeskiego duszpasterza ks. Igna-cego Ryndzionka SDB: „Zaraz po oddaniu kościoła do pracy przychodziło dziennie około 70 osób. Był wielki entuzjazm wśród wiernych i pragnienie, żeby jak naj-szybciej wyremontować świątynie. Wewnątrz kościół był bardzo przerobiony, było dużo przepierzeń, bałagan, rury na wierzchu, podwieszany drewniany sufit (bo dla trzech naw zrobili jeden sufit jednakowy). Każdy pomagał i angażował się jak mógł. Obiekt nie był dostatecznie zabezpieczony, dlatego przez kilka lat dzień i noc były dyżury parafian, którzy pilnowali katedry. Były listy, na których się zapisywali, kie-dy kto może przyjść. Jedna babcia nogę złamała, ale na dyżur się przywlokła i razem z synem pilnowali”58.

Niestety nie wszystkie wspólnoty parafialne mogły dzielić radość wiernych z Odesy, Izmaiła czy Jałty. Diecezja boryka się wciąż z problemem rewindykacji nieruchomości bezprawnie odebranych przez komunistów. Od lat trwają starania o odzyskanie kościoła pw. św. Klemensa papieża i męczennika w Sewastopolu59. Wła-dze miejskie twierdzą, iż budynek świątyni został zniszczony podczas II wojny świa-towej, a istniejący na jego miejscu gmach wzniesiono w czasach powojennych. Przeczą temu zachowane fotografie oraz materiały archiwalne dokumentujące po-wojenne losy rzymskokatolickiej świątyni. Wynika z nich, iż w 1958 r. obiekt prze-budowano i zaadaptowano na kinoteatr, który funkcjonował do 2008 r. Nieco wcze-śniej, tego samego roku, władze miejskie zezwoliły parafii na odprawienie uroczy-stości odpustowych, którym przewodniczył nuncjusz apostolski w Ukrainie abp Ivan Jurkovič oraz ordynariusz odesko-symferopolski bp Bronisław Bernacki. Obe-cny proboszcz parafii w Sewastopolu ks. Jerzy Zimiński MIC nie rezygnuje z działań mających na celu odzyskanie kościoła. Decyzji władz miejskich nie zmienił nawet fakt wniesienia przez parafian sprawy do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Nie pomogła także mediacja polskich parlamentarzystów w 2009 r. Pojawiła się wprawdzie oferta sprzedaży obiektu, ale parafia stanowczo odmówiła udziału w transakcji, zaznaczając, że świątynię wzniesiono ze składek wiernych, dlatego domaga się jej bezpłatnego zwrotu. Jak już zaznaczono wyżej, w 1997 r. na potrzeby parafii zakupiono mieszkanie, w którym urządzono kaplicę oraz ple-banię60.

Starania o rewindykację utraconych nieruchomości podejmuje wciąż kuria biskupia w Odesie. Przy tamtejszej katedrze znajduje się gmach dawnego semi-narium diecezji tyraspolskiej, w którym obecnie mieszczą się instytucje państwowe oraz siedziby prywatnych firm61. Poważnym problemem jest też brak regulacji prawnych dotyczących gruntów wokół odeskiej katedry, choć parafia od lat bezsku-tecznie stara się o ich odzyskanie. Stwarza to możliwość bezprawnego przejęcia ziemi przez prywatnych właścicieli sąsiednich budynków, nota bene też niegdyś będących w posiadaniu rzymskokatolickiej wspólnoty. Wyrazem sprzeciwu wobec

57 О. Таскін, Час збирати каміння, „Парафіяльна Газета” 2007, nr 14, s. 11; Relacja ustna Aleksandra Taskina, Jałta 11.07.2009 (zapis elektroniczny). 58 Relacja ustna ks. Ignacego Ryndzionka SDB, Kraków 28.06.2009 (zapis elektroniczny). 59 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 127–128. 60 Ibidem, s. 128; Ł. Gędłek, Sewastopolska świątynia, „Dziennik Polski” 2011, nr 10, s. 12. 61 Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, s. 53.


prób przejęcia parafialnej parceli był protest zorganizowany przez miejscowych ka-tolików obrządku łacińskiego w lutym 2012 r.62

Zgoła odmienne nastawienie cechuje władze odpowiedzialne za zrujnowany kościół w Aleksandrówce na Krymie. Świątynię pw. św. Klemensa papieża i męczen-nika wzniesiono w 1911 r. dla ponad 1000 wiernych. Obecnie w miejscowości żyje kilkanaście osób. Władze wyrażają wolę zwrotu świątyni, ale nie ma potrzeby, by ją restaurować z powodu zbyt małej wspólnoty wiernych. Kościół jest w fatalnym sta-nie technicznym63. Podobnych przypadków w diecezji odesko-symferopolskiej jest więcej; władze są skłonne zwrócić kościelne nieruchomości, ale w miejscowościach, gdzie nie mieszkają obecnie katolicy obrządku łacińskiego. W takich przypadkach podejmowanie jakichkolwiek starań rewindykacyjnych ze strony Kościoła mija się z celem.

Tabela 2. Świątynie wzniesione przed 1917 r. i zwrócone Kościołowi rzymskokatolickiemu po upadku ZSRR

Miejscowość Wezwanie świątyni

Data budowy (konsekracji)

Data konfiskaty

Data zwrotu

Bałta św. Stanisława BM

1826 lata 30. XX w. 1993

Chersoń Najświętszego Serca Pana

Jezusa

1820 (1922) 1931 1994, całość w 2000

Gregorówka św. Grzegorza Wielkiego

1890 1931 1991

Izmaił Niepokalanego Poczęcia NMP

około 1852 1940 3.10.1996

Jałta Niepokalanego Poczęcia NMP

1906 1927 25.02.1993

Kercz Wniebowzięcia NMP

1840 około 1917–1918

1992

Kisielówka Najświętszej Maryi Panny

1852 około 1926 koniec lat 90. XX w.

Krzywe Jezioro św. Ludwika 1819 po 1917 1993 Mikołajów św. Józefa 1896 1936 25.11.1991 Nowopietrówka Wniebowzięcia

NMP 1908–1910 lata 20. XX w. 1990

Odesa Wniebowzięcia NMP

1853 (1935) 1949 9.08.1991

Źródło: APSPO, b. sygn., Odessa odżyła! [Relacja z uroczystości zwrotu świątyni pw. Wnie-bowzięcia NMP w Odesie, Odessa 1991], s. 1–3; APSKO, b. sygn., Решение Исполнитель-ного Комитета Одесского Городского Совета Народных Депутатов о возврате римско-католической общине культового здания по ул. Фрунзе 209, Одесса 16.12.1993, s. 1; APCH, b. sygn., Хроника Римско-Католической Церкви Прихода Пресвятого Сердца

62 Chcą odebrać teren przy katedrze w Odessie, „Kurier Galicyjski”, 2012, nr 4, s. 4; Relacja ustna bp. Bronisława Bernackiego, Odessa 24.03.2012 (zapis elektroniczny). 63 W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, s. 136.


Иисуса Христа в г. Херсоне, mps., s. 6; W. Barinowa, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Krymie, passim; Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, M. Żurek, Zarys historii diecezji, passim.

Zakończenie

Przedstawione powyżej wybrane aspekty procesu odrodzenia Kościoła rzy-mskokatolickiego w jego wymiarze instytucjonalnym, społecznym i duchowym nie ukazują pełnej skali problemów, ograniczają się jedynie do najistotniejszych kwe-stii. Diecezja odesko-symferopolska jest przykładem dynamicznie rozwijającego się Kościoła, przejawia się to m.in. wzrostem liczby wiernych, erygowaniem nowych placówek duszpasterskich, budową kościołów i kaplic. W ciągu ostatnich kilku lat zwiększyła się też znacznie liczba kapłanów pracujących w diecezji. Ważną rolę od-grywają przedstawicielki żeńskich zgromadzeń zakonnych: wspomagają kapłanów w formacji duchowo-moralnej parafian oraz podejmują liczne dzieła miłosierdzia. Działalność rzymskokatolickich parafii napotyka wciąż na wiele trudności. Funk-cjonowanie rozproszonych na ogromnym obszarze wspólnot wiernych, traktowa-nych przez Cerkiew prawosławną i państwowych urzędników jako element obcy kulturowo, nie jest łatwe. Przed duszpasterzami i wiernymi stają wciąż nowe wyz-wania. Protesty w Odesie z 2012 r. dowodzą, iż katolicy wciąż muszą walczyć o swo-je prawa, choć, podobnie jak wyznawcy prawosławia czy innych religii, są obywate-lami Ukrainy. Optymizmem może napawać fakt, iż w przeciwieństwie do zlaicyzo-wanej Europy Zachodniej, na obszarze diecezji odesko-symferopolskiej, gdzie jesz-cze 25 lat temu była czynna tylko jedna parafia, istnieją obecnie prężne ośrodki duszpasterskie, podejmowane są nowe inicjatywy, a Kościół — choć nie bez przesz-kód — kontynuuje swoją ewangelizacyjną misję.


Tomasz Krzyzowski. The revival of the Roman Catholic Church in sou-thern Ukraine and the Crimea in the era of post-totalitarianism

The article raises the basic issue concerning the process of revival of the Roman Catholic Church in the area of the present Diocese of Odesa–Sіmferopol after the fall of the Soviet Union. It discusses the changing administrative and legislative structures of the Church, conditions and efforts of pastoral and evangelizing work of priests and the activity of male and female orders. An important issue is the ef-forts to repossess the churches and church properties, which were seized by the Soviet authorities after the Bolshevik Revolution. Despite economic difficulties and attempts to push the Roman Catholic Church on to the sidelines by often-hostile state authorities and by the predominant Orthodox Church of the Moscow Patriar-chate, the Diocese of Odesa–Sіmferopol is an example of a rapidly developing Church. It is manifested in the increase of the number of the faithful, erection of new pastoral institutions as well as new churches and chapels. Source materials from a few archives of the area of the Diocese of Odesa–Simferopol, available lit-erature of the subject and the accounts of priests gained by interviewing have been used in the article.

13/2013 LITERATURA 131

Stefan Tochowicz


Markian Szaszkewycz — życie, działalność, dziedzictwo

Postać Markiana Szaszkewycza odegrała znaczącą rolę w odrodzeniu świa-domości narodowej i kulturowej Rusinów galicyjskich w XIX w. Postać to niezwy-kła, lecz słabo znana, nawet wśród znawców tematu. Dlatego też w niniejszym arty-kule postaram się przybliżyć jej sylwetkę, przedstawić działalność i ocenić wpływ, jaki wywarła na kształtowanie tożsamości narodowej Rusinów-Ukraińców.

Markian Szaszkewycz urodził się 6 XI 1811 r. w miejscowości Podlesie (Під-лисся) w pobliżu Oleska jako syn duchownego unickiego Semena i Elizawety z Aw-dykowśkich. Niedługo po urodzeniu Markiana rodzice przenieśli się do pobliskiej wsi Kniaże (Княжоме), gdzie Semen Szaszkewycz sprawował obowiązki probosz-cza. Markian pochodził z rodziny wielodzietnej. W 1811 r. Semen Szaszkewycz po-ślubił wspomnianą Elizawetę Awdykowśką. Z tego związku narodziło się liczne po-tomstwo. Byli to: Markian (ur. 1811 r.), Mykoła (ur. 1812 r.), Ołeksandr, Antoni (ur. 1818 r.), Julia (ur. 1821 r.), Josyf (ur. 1821 r.), Maria (ur. 1822 r., zm. 1837 r.), Ju-styna (ur. 1824 r.), Zachar (ur. 1826 r.)1. Rodzice Markiana, pomimo ograniczonych możliwości materialnych, dbali o rozwój swego syna. Markian początkowo w domu pobierał naukę, którą zakończył w 1821 r. Poszerzanie swojej wiedzy kontynuował w gimnazjach w Brzeżanach i we Lwowie. Już w dzieciństwie dał się poznać jako utalentowany poeta i świetny mówca. W 1823 r. napisał swój pierwszy zbiór wierszy Wieniec z serc życzliwych (Вінець із сердець жичливих). W 1829 r. wstąpił do unickiego seminarium we Lwowie, uczestniczył także w wykładach filozofii na Uni-wersytecie Lwowskim. Już wtedy dał się poznać jako wielbiciel i miłośnik kultury i tradycji ruskiej. Działania te nie spotkały się jednak z poparciem władz semina-rium. Dlatego też w 1831 r. został z niego wykluczony. Oficjalnym powodem tej decyzji było „wolnomyślicielstwo” Szaszkewycza2. Młody poeta nie poddawał się

1 Р. Горак, Шашкевичі (До питання родоводу o. Маркіяна Шашкевича) [w:] Шашке-вичіана, нова серія випуск 1–2, Львів 1996, s. 177. 2 M. Марунчак, Маркіян Шашкевич біо-бібліографічний покажчик, Вінніпеґ 1989, s. 15.

132 Stefan Tochowicz

jednak i nadal rozwijał swoje zainteresowania. W latach 1831–32 zaczął odwie-dzać Ossolineum i Bibliotekę Uniwersytecką we Lwowie, gdzie samodzielnie się do-kształcał. We lwowskich instytucjach naukowych po raz pierwszy zetknął się z pra-cami przedstawicieli odrodzenia narodowego Słowian: Vuka Karadžicia, Václava Hanki, Jana Kollara, Pavla Šafaříka (do 1836 r. odwiedził Ossolineum aż 183 razy)3. Szaszkewycz znajdował impulsy dla swej literackiej i poetyckiej działalności w folk-lorze ukraińskim i ogólnie słowiańskim. Nie bez znaczenia była także znajomość najnowszej literatury niemieckiej4.

W 1833 r. Szaszkewycz powrócił do seminarium, gdzie zorganizował grupę „patriotów słowa”. W tym czasie przygotowywał do druku zbiór wierszy Syn Rusi (Син Русђ). Jednak tomik ten nie został dopuszczony przez lwowską cenzurę do druku, gdyż dotyczył narodowych kwestii ukraińskich. Szaszkewycz podjął współ-pracę z Iwanem Wahyłewyczem i Jakowem Hołowaćkim na niwie odrodzenia kul-tury narodowej Ukraińców w Galicji. Razem utworzyli w tym celu stowarzyszenie literackie zwane „Ruską Trójcą”.

„Ruska Trójca” nawiązała współpracę ze słowiańskimi działaczami narodo-wymi, w tym Polakami. Szczególna przyjaźń łączyła Szaszkewycza z polskim uczo-nym Tadeuszem Wasilewskim. Umożliwiło to odkrycie w Dzikowie starych ruskich dokumentów, które uzasadniały aspiracje narodowe Ukraińców. Zaliczały się do nich Kormczaja kniga, cztery gramoty ruskie z lat 1392, 1398, 1409 i 1418 oraz dokumenty ruskie z XVI w. zawierające informacje na temat stosunków z Moskwą i Chanatem Krymskim5. W 1834 r. zafascynowani ruską tradycją i historią działacze „Ruskiej Trójcy” przyjęli imiona ruskie: Szaszkewycz — Rusłan (Руслан), Hoło-waćkyj — Jarosław (Ярослав), Wahyłewycz — Dalibor (Далибор), potwierdzając w ten sposób przywiązanie do narodowej tożsamości.

W 1834 r. powstał drugi poetycki zbiór pieśni Szaszkewycza Zoria (Зоря), który nie został dopuszczony przez cenzurę do druku.

W 1835 r. Szaszkewycz wygłosił mowę jubileuszową w języku ruskim z oka-zji urodzin cesarza Franciszka I. Tekst przemówienia został wydrukowany jako Głos Galicjan (Голос Галичан). Był to pierwszy druk „żywej” mowy ukraińskiej w Gali-cji.

W 1836 r. Szaszkewycz wydał w Przemyślu broszurę Azbuka i abecadło (Азбука i abecadło), w której krytykował użycie alfabetu łacińskiego do zapisu języka ukraińskiego jako odpowiedź na artykuł Józefa Łozińskiego O wprowadze-niu abecadła polskiego do piśmiennictwa ruskiego.

Szaszkewycz angażował się również w rozwój szkolnictwa. Szczególnie zale-żało mu na tym, aby dzieci ruskie mogły uczyć się języka narodowego z podręczni-ków. W 1836 r. Szaszkewycz ukończył pracę podręcznika Czytanka dla dzieci (Читанка дла дітей). Cieszyła się wielkim powodzeniem, dlatego też wydana zo-stała jeszcze w 1850 i 1853 r.

Działacze „Ruskiej Trójcy” zdawali sobie sprawę, że cenzura lwowska bę-dzie nadal utrudniać wydawanie ich utworów. Dlatego też długo przygotowywany almanach Rusałka Dniestrowa (Русалка Днђстрова), po niepowodzeniach zwią-zanych z cenzurą lwowską, został wydany w 1837 r. w Peszcie6.

Duży wpływ na działalność literacką Szaszkewycza miały wiersze Adama Mickiewicza, na których schemacie budowy wzorował się Markian. Na przykład

3 Ibidem, s. 16. 4 Ф. Колесса, Про віршову форму поезій Маркіяна Шашкевича [w:] Звіт ц. к. Ґімназиї Франц — Йосифа I за рік шкіљний 1910/1911, Львів 1911, s. 49. 5 J. Kozik, Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830-1848, Kraków 1973, s. 214. 6 M. Марунчак, op. cit., s. 17.

Markian Szaszkewycz — Życie, działalność, dziedzictwo 133

utwór Szaszkewycza Banduryst (Бандурист) był wzorowany na mickiewiczow-skim Dudziarzu. Wielki wpływ na poezję Szaszkewycza miały pieśni ludowe7. Zna-wcy obserwują także wpływ Metłynśkiego na kształt poezji Szaszkewycza, co jest wi-doczne zwłaszcza w utworze Bandura (Бандура). Szczególnie cenił Szaszkewycz dzieło Seweryna Goszczyńskiego pt. Zamek kaniowski. Na tej podstawie napisał swój utwór pt. Perekińczyk bisurmański (Перекинчик бісурманский)8.

Wiele utworów Szaszkewycza powstało jednak na bazie jego wiedzy i solid-nych studiów historycznych. Przykładem jest wiersz Bolesław Krzywousty pod Ha-liczem 1139 r9. W utworze tym autor przedstawia obraz dzielnych Rusinów, którzy zdołali odeprzeć atak polskiego księcia Bolesława Krzywoustego.

Szaszkewycz był przekonany, że jego ważną rolą jest podtrzymywanie i pie-lęgnowanie pamięci o heroicznych zmaganiach Kozaków. Szczególnie zaobserwo-wać możemy to w jego znanym wierszu O Nalewajce (О Наливайку), który opisuje zmagania ukraińskiego atamana Semena Nalewajki w czasie powstania przeciw polskiej władzy na Kijowszczyźnie w latach 1595–1596. Szczególnie cenił Szaszke-wycz Bohdana Chmielnickiego i znaczenie jego walk powstańczych. Głęboko pra-gnął, aby pamięć tych wydarzeń była żywa wśród Rusinów: Od tej chwili 200 lat temu, jak te sławne bitwy Ruś Południowa prowadziła z przemocą możnowładz-twa, obchodzimy rocznicę zwycięstwa Rusinów pod Piławcami, Zborowem, Zba-rażem, Lwowem, czcimy pamięć sławnych bohaterów kozackich za wiarę i wol-ność poległych pod Beresteczkiem…10.

W 1838 r. Szaszkewycz ukończył studia teologiczne. Następnie ożenił się z Julią Kruszyńską11, córką kapłana unickiego ze wsi Derewnia (Деревня, pow. żół-kiewski). Został administratorem parafii unickich w Humniskach (Гумніська) i Nie-stanicach (Нестяничі)12,

W 1839 r. na świat przyszedł syn Szaszkewycza Wołodymyr (Володимир), późniejszy poeta (zm. 1885)13. W 1840 r. Markian Szaszkewycz rozpoczął pracę nad pieśniami narodowymi, dokonał przekładu na język ukraiński Ewangelii według św. Mateusza.

Ludowe pieśni ruskie z Galicji Wschodniej zbierał Szaszkewycz razem z Ho-łowaćkim i Wahyłewyczem od początku lat 30. XIX w. Spisywał je bardzo skrupu-latnie i dokładnie, przy czym tworzył też nowe pieśni, stylizując je na utwory folklo-rystyczne. Zadanie to wykonywał tak doskonale, że dziś nie wiadomo, które z je-go utworów są oryginalnymi pieśniami ludowymi, a które stanowią autorskie dzieło poety14.

Szaszkewycz w 1841 r. został po raz kolejny administratorem parafii, a na-stępnie proboszczem15, tym razem w miejscowości Nowosiółki (Новосільки Лісне). Tutaj na świat przyszedł drugi syn Szaszkewyczów, który jednak wkrótce zmarł16.

7 Л. Сеник, Маркіян Шашкевич в оцінці Кирила Студинського [w:] Шашкевичіана но-ва серія випуск 1–2, Львів 1996, s. 344. 8 Я. Ярема, Маркіян Шашкевич як лїрик — поет, [w:] VI. Звіт дирекциї Ц. К. Ґімназиї Франц — Йосифа I, Тернопіљ 1911, s. 7. 9 Л. Сеник, op. cit. s. 344. 10 Cyt. za Ф. Стеблій, Українське козацтво в народознавчих студіях і літературно — видавничій діяльності “Руської Трійці” [w:] Народознавчі зошити, Львів 2000, nr 3, s. 478. 11 M. Марунчак, op. cit., s. 17. 12 Ibidem, s. 18. 13 Ibidem, s. 19. 14 М. Возняк, Маркіян Шашкевич — фолькльорист [w:] Звіт ц. к. Ґімназиї Франц — Йосифа I за рік шкільний 1910/1911, Львів 1911, s. 37. 15 Ibidem, s. 22.


W 1841 r. Szaszkewycz dokonał przekładu na język ukraiński Ewangelii według św. Jana. Niedługo zaczął chorować, co poważnie osłabiło jego siły17.

7 VI 1843 r. Markian Szaszkewycz niespodziewanie zmarł w swej parafii w wie-ku 33 lat. Śmierć poety nie oznaczała jednak końca jego idei i planów związanych z od-rodzeniem narodowym swego ludu. Wręcz przeciwnie, po jego śmierci idee „Ru-skiej Trójcy” zaczęły ożywać w społeczeństwie ukraińskim: (…) Помер о. Маркіян Шашкевич, тіло його зложено на вечний спочинок у глухім селі Новосілках Ліських, заплакана вдова усунулася з дитиною в сільське затишшя жовків-ського повіту і все затихло. Але кинене Маркіяном слово не замeрло, воно розлилось в милость понад діти, тобто в народі. І засіяна ним нова націо-нальна ідея росла в серцях його прийателів. Вони то… пригадували земля-кам не лише про „руського соловія”, що передчасно замовк, але й продовжу-вали — ідучи за його приміром — розпочату ним національну працю. І ви-ступає цікаве тут явище: Чим дальше молоді, свіжо нарастаючi покоління віддалаються часово від фізичної смерти М. Шашкевича, тим більше росне постать цього — неумолимою смертю так трагично скошеного народного Проповидника — о. М. Шашкевича (…)18.

Postać Markiana Szaszkewycza zaczęła być doceniana od 1848 r., kiedy prze-dstawiciele rodzącej się elity ukraińskiej zaczęli odwoływać się do jego poglądów. Było to szczególnie widoczne w działaniach Hołownej Rady Ruskiej. Przedstawiciele narodu ukraińskiego zaczęli postrzegać Szaszkewycza jako wielkiego, przedwcze-śnie zmarłego „budziciela” ukraińskiej świadomości i tożsamości narodowej w Gali-cji. Uwieńczeniem czci i szacunku dla poety było przeniesienie jego szczątków z No-wosiółek do Lwowa na Cmentarz Łyczakowski w 1893 r. Była to wielka manifestacja patriotyczna połączona z wielkim hołdem narodu dla poety. Rocznice i pamięć o Szaszkewyczu

Kiedy Markian Szaszkewycz umierał w 1843 r., wydawało się, że pamięć o nim pozostanie żywa tylko wśród rodziny i najbliższych przyjaciół. Jednak pamięć o wiel-kim „budzicielu” narodu ukraińskiego nie przeminęła. Wiele osób i instytucji odwo-ływało się do jego poglądów. W 1846 r. Jakiw Hołowaćkyj, wydając swój zbiór wier-szy Wieniec Rusinom na dożynki (Вінок русинам на обжинки), zamieścił w nim kilka utworów Szaszkewycza19.

O poglądach Szaszkewycza ukraińscy działacze narodowi przypomnieli so-bie podczas Wiosny Ludów 1848 r. Powołana w 1848 r. Hołowna Rada Ruska we Lwowie opierała swój „Manifest” na poglądach Szaszkewycza. Zgodnie z poglądami poety członkowie rady wskazywali w „Manifeście” na istnienie wolnego narodu ukra-ińskiego20. Czasopismo Zoria Hałyćka drukowało w latach 1848–1850 utwory Mar-kiana Szaszkewycza. Od lat 60. XIX wieku zaczęto coraz częściej wspominać o „bu-dzicielu narodowym” Ukraińców. W 1887 r. ukraińska młodzież akademicka Lwowa obchodziła rocznicę 50-lecia wydania „Rusałki”. Założone w 1867 r. lwowskie na-ukowe Towarzystwo „Proswita” (Просвіта) powoływało się na poglądy Szaszkewy-cza.

16 M. Марунчак, op. cit., s. 20. 17 Ibidem, s. 20. 18 С. Шах, О. Маркіян Шашкевич та галицьке відродження, Париж–Мюнхен 1961, s. 171. 19 Л. Луців, Маркіян Шашкевич. Біографія і характеристика творчості, Нью-Йорк 1963, s. 42. 20 Ibidem, s. 22.


Wielką demonstracją pamięci i przywiązania do Szaszkewycza były uroczy-stości złożenia doczesnych szczątków poety na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwo-wie w 1893 r. (spoczęły w grobie syna Wołodymyra, zm. 1885 r., tam też pochowano żonę Markiana Julię w 1896 r.)21. 20 IV 1893 r., podczas posiedzenia Głównego Wydziału Towarzystwa „Proswity”, prof. Anatol Wachnianyn, wysunął propozycję, aby 25. rocznicę istnienia „Proswity” i 50. rocznicę śmierci Markiana Szaszkewycza uczcić przewiezieniem jego szczątków z Nowosiółek do Lwowa22. Przewiezienie cia-ła Szaszkewycza z Nowosiółek do Lwowa i drugi jego pogrzeb we Lwowie na Cmen-tarzu Łyczakowskim został wyznaczony przez „Proswitę” na dni 31 X i 1 XI 1893 r.23. Protokół „Proswity”, dotyczący przeniesienia ciała poety zawierał następujące stwierdzenie: (…) могила галицько — руського поета Шашкевича у Львові частіше і більше буде нагадувати Русинам дороге для кожного щирого па-тріота імя Маркіянове й його велику заслугу коло нашого народного від-родження — та й частіше і більше зможе загрівати молодіж серед нашого народу до гарячої любови рідного краю і рідної мови (…)24. Protokół ów stwier-dzał też, że grób Szaszkewycza nie powinien znajdować się w wiejskim zakątku, ale tam, gdzie Rusini żyją w wielkim skupisku, gdzie znajdują się liczne towarzystwa i instytucje, gdzie ogniskują się wszystkie interesy ruskiej pracy społecznej i naro-dowej25. Uroczysty pogrzeb Szaszkewycza na Cmentarzu Łyczakowskim miał być wielką manifestacją i świętem narodowym. Uroczystości rozpoczęły się w Nowo-siółkach 31 X 1893 r., gdzie miejscowi i okoliczni kapłani uniccy zorganizowali cer-kiewne procesje, w których uczestniczyła wielka liczba wiernych i delegatów ze Lwowa. W Nowosiółkach miały miejsce uroczyste nabożeństwo i przemowy zapro-szonych gości wygłoszone na cześć Markiana Szaszkewycza. Następnie ciało poety zostało przewiezione w licznym orszaku złożonym z duchowieństwa, przedstawicie-li ukraińskich organizacji kulturalnych i okolicznych mieszkańców w stronę stacji kolejowej, skąd miało nastąpić przewiezienie do Lwowa26. Na drugi dzień trumna z ciałem bohatera przybyła do lwowskiej stacji Podzamcze, gdzie witały ją tysiące lu-dzi, którzy zajmowali całkowicie sąsiednią ulicę Żółkiewską. W cerkwi św. Piotra od-było się nabożeństwo żałobne, któremu przewodniczył metropolita Sylwester Sem-bratowycz27. W uroczystościach brała udział oczywiście wdowa po Markianie, Julia. Uroczyste przemówienie wygłosił dr Omeljan Ohonowśkyj, przewodniczący „Pro-swity”. Wypowiedział on następujące słowa: (…) cześć pamięci Markiana Sza-szkewycza, który wskazał pewnie narodowi szlak — szlak, który musi doprowa-dzić naród ukraiński do upragnionego celu, do siły i czci wielkiego narodu — do jego znaczącej pozycji wśród bratnich narodów słowiańskich i narodów Europy (…)28. Po uroczystej mszy pochód wraz z ciałem poety udał się w kierunku Cmenta-rza Łyczakowskiego. Wśród uczestników pochodu byli przedstawiciele ukraińskich organizacji kulturowych, szkół gimnazjalnych, młodzież uniwersytecka i seminaryj-na, reprezentanci okolicznych miejscowości: Złoczowa, Brzeżan, Kamionki, Sokala,

21 М. Марунчак, op. cit., s. 23. 22 С. Шах, op. cit., s. 179. 23 Ibidem, s. 180. 24 I. Брик, З Маркіянових днів, Львів 1912, s. 20, cyt. za С. Шах, op. cit., s. 180. 25 С. Шах, op. cit., s. 180. 26 Ibidem, s. 183. 27 Ibidem, s. 184. 28 (…) честь пам’яті Маркіяна Шашкевича, що указав той певний шлях для народу - шлях, що мусить довести український нарід до бажаної мети, до сили і чести наро-ду великого — до поважного становища його серед народів братніх словянських і на-родів Європи (…), cyt. za Л. Луців, op. cit., s. 43.


Przemyśla, Stryja, Bolechowa, Stanisławowa, Tarnopola, przedstawiciele Bukowiny i Huculszczyzny29. Po dotarciu pochodu na Cmentarz Łyczakowski ponownie od-prawiono panachidę przy grobie zmarłego. Mowę na cześć Markiana wygłosił prze-wodniczący Sejmowego Klubu Poselskiego Julian Romanczuk30. W dniu pogrzebu w Sali Teatralnej lwowskiego „Domu Narodowego” odbył się koncert ku czci „Bu-dziciela Rusi Halickiej”31.

Uroczysty pogrzeb Szaszkewycza był wielką manifestacją przywiązania na-rodu ukraińskiego i szacunku dla narodowego „budziciela”. Uroczystości zorgani-zowane w 1893 r. przez społeczeństwo ukraińskie były wyrazem patriotyzmu i peł-nej świadomości narodowej. Przez cały niemalże 1911 rok w Galicji Wschodniej obchodzono ogólnoukraińskie święta z okazji setnej rocznicy narodzin Szaszkewy-cza. Z tej okazji w Białej Górze (Біла Гора) w pobliżu Nowosiółek wzniesiono żela-zny krzyż ku pamięci najważniejszego działacza „Ruskiej Trójcy”32. Odsłonięcie krzyża oglądało 30 tysięcy ludzi. Stał się on miejscem narodowego kultu Ukraiń-ców. W okresie pierwszej wojny światowej (1914–1918) rozpoczęły się pielgrzymki narodu ukraińskiego na Białą Górę, w których często brali udział uniccy biskupi lwowscy: Josyf Bocian, Nykyta Budka i Iwan Buczko33.

W 1911 r. w Złoczowie powstało Towarzystwo im. Markiana Szaszkewycza34. Towarzystwo wydawało kwartalnik Wieści Szaszkewyczowskie (Шашкевичевські Вісті)35. W 1931 r. Ukraińcy obchodzili rocznicę 120-lecia urodzin Szaszkewycza. Uroczystości obchodzone były tylko na terenie Polski. Na Ukrainie radzieckiej nie organizowano żadnych obchodów, gdyż surowo zabraniały tego tamtejsze władze36. W 1937 r. uroczystości z okazji 100-lecia „Rusałki”, podobnie jak kilka lat wcześniej, obchodzono tylko na terenie Polski37.

W 1943 r. uroczystości 100-lecia śmierci Szaszkewycza obchodzono pota-jemnie pod okupacją niemiecką. Na Białej Górze zebrało się 40 tys. osób. Było to jednocześnie jedno z ostatnich wydarzeń kulturowych, które pozwolili Ukraińcom organizować okupanci niemieccy. Od tego czasu jakiekolwiek jawne świętowanie rocznic lub pielęgnowanie tradycji narodowych zostało zabronione. W późniejszym okresie zakazywały takich praktyk władze radzieckie.

Dlatego też centrum wolnego i niezależnego ukraińskiego życia kulturalne-go przeniesione zostało na Zachód. Ośrodki ukraińskiej myśli narodowej i kulturo-wej znalazły odpowiednie warunki do rozwoju w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Oficjalne świętowanie i obchodzenie rocznic związanych z Sza-szkewyczem możliwe było jedynie wśród emigracji ukraińskiej w Ameryce Północ-nej i Południowej (w Argentynie i Brazylii). W 1944 r. w Winnipegu (Kanada) od-słonięto pomnik Markiana Szaszkewycza. W 1961 r. w Kanadzie i Stanach Zjedno-czonych godnie obchodzono 150. rocznicę urodzin narodowego „budziciela” Ukra-ińców. Przygotowaniem i godnym uczczeniem 150. rocznicy urodzin Szaszkewycza zajął się Centralny Komitet Jubileuszowy w Filadelfii, na czele którego stanął My-chajło Staruch. Z inicjatywy Komitetu wydano Rusałkę Dniestrową oraz Jubileuszo-

29 С. Шах, op. cit., s. 185. 30 Ibidem, s. 186. 31 Ibidem, s. 187. 32 М. Марунчак, op. cit., s. 24. 33 Ibidem, s. 46. 34 Ibidem, s. 24. 35 Л. Луців, op. cit., s. 46. 36 M. Марунчак, op. cit., s. 24. 37 Ibidem, s. 25.


wy Almanach Szaszkewyczowski (Ювілейний Шашкевичевський Альманах)38. Sekcja filologiczna Narodowego Towarzystwa im. Szewczenki w Nowym Jorku zor-ganizowała konferencję naukową. W Youngstown i Syracuse (stan Ohio) miały miej-sce uroczystości akademickie poświęcone pamięci Markiana Szaszkewycza. W Cleve-land (Ohio) z inicjatywy Stepana Kikły Muzeum Ukraińskie wydało serię znaczków pocztowych z wizerunkiem poety z napisami polskimi i ukraińskimi39. Od 1963 r. datuje się początek wydawania zbiorów „Szaszkewycziany”40 (Шашкевичіяна) w Win-nipegu, stanowiących zbiór artykułów i prac na tematy związane z działalnością, historią i współczesnymi badaniami poświęconymi „Ruskiej Trójcy”. W 1968 r. za-łożono tam Bibliotekę Szaszkewycziany (Бібліотека Шашкевичіяни)41.

Jak już wspomniałem, władze radzieckie zabraniały na Ukrainie obchodze-nia rocznic związanych z postacią Szaszkewycza i „Ruską Trójcą”. Nie udało się jed-nak bolszewikom wymazać z pamięci Ukraińców postaci Szaszkewycza. W literatu-rze próbowano podważać i przeinaczać ideały propagowane przez poetę. Przykładem takiej działalności może być praca autorstwa W. Dmytruka pt. Markian Szaszkewycz. Utwory (Маркіян Шашкевич. Твори) wydana w Kijowie w 1960 r.42. W pracy tej autor akcentował wielki wpływ kultury rosyjskiej na rozwój narodowy Ukraińców. Szaszkewycz — według Dmytruka — dążył do wspólnoty narodu ukraińskiego z ro-syjskim, którego kultura była mu bardzo bliska43. Autor kwestionował też religij-ność Szaszkewycza, twierdząc, że sonet Do * *(До * *) jest utworem napisanym w du-chu ateistycznym i stanowi przejaw oświeceniowych poglądów poety44. Wiadomo, że Szaszkewycz był osobą głęboko religijną i w swych wierszach często odwoływał się do Boga. Przykładem może być Pieśń, którą zamieścił w swej Czytance.

Oto początkowy fragment Pieśni: Все сонце краснo Хвала — бо встало Батче, як ясно Світом засяло; Нічні сонливі Мрякі розбило Боже, ах Боже То твоє діло!45. Zwrot Boże, ach Boże, to Twoje dzieło (Боже, ах Боже То твоє діло!) po-

jawia się w każdej zwrotce wiersza. Według Szaszkewycza Bóg powinien być dla człowieka drogowskazem i „słońcem”46. Istotą życia chrześcijańskiego jest, według poety, ofiarna miłość bliźniego. Jest to tzw. „wiara żywa”, w odróżnieniu od wiary „martwej”, która jest tylko zewnętrzną demonstracją i nie wypływa z poczucia czło-

38 Л. Луців, op. cit., s. 64. 39 Ibidem, s. 66. 40 Zawiera prace różnych autorów dotyczące „Ruskiej Trójcy” i życia kulturalnego Ukraińców. Do 1985 r. wydano 39 numerów. 41 М. Марунчак, op. cit., s. 26. 42 Л. Луців, op. cit., s. 55. 43 Ibidem, s. 56. 44 Ibidem, s. 57. 45 Cyt. za Л. Луців, op. cit., s. 58. 46 Н. Пікулик, Проблема сенсу людського життя у творчості М. Шашкевича [w:] Шашкевичіана, нова серія випуск 1–2, Львів 1996, s. 43.


wieczeństwa47. Godne życie powinno być nadrzędnym priorytetem człowieka48. Dmytruk zawarł pogląd, że Szaszkewycz był wrogo ustosunkowany do Polaków ze względu na uprzywilejowaną sytuację szlachty polskiej i współpracę z władzami austriackimi. Tymczasem Markian opowiadał się za ideą miłości i przyjaźni między-narodowej49. Przedstawienie postaci Szaszkewycza przez Dmytruka w przeinaczo-nym i nieprawdziwym świetle było ideologicznym zabiegiem praktykowanym w ko-munistycznych realiach. Ważna postać historyczna została przedstawiona w świetle „wygodnym” dla władzy radzieckiej. Próbowano „dorobić” do osoby Szaszkewycza spreparowaną ideologię, która sankcjonowałaby poglądy komunistyczne. Z drugiej strony aspekty religijne w twórczości Szaszkewycza były w okresie radzieckim po-mijane.

Władze komunistyczne zezwoliły jedynie na otwarcie muzeum Szaszkewy-cza w rodzinnym Podlesiu w 1986 r. Muzeum składa się z dwóch najważniejszych pokoi przeznaczonych do ekspozycji i zwiedzania. Na szczególną uwagę zasługują autografy Szaszkewycza w różnych językach będące wprawkami gramatycznymi. Wśród eksponatów są także druki utworów poety: sonetu Do*** (До***) oraz wier-sza: Syn w hołdzie kochanemu ojcu (Син любимому отцу). Ponadto ekspozycja zawiera bardzo cenne wydania książkowe:

Eneida Iwana Kotlarewśkiego, wydanie z 1809 r.; Historia państwa rosyjskiego (История государства российского

—1818) Dźwięki pieśni ukraińskich (Голосся украинских песен, издание Ми-

хайлом Максимовичем 1834), Dumki i pieśni (Думки и песни та ш-че де-шчо Амврозия Могилы, 1839)

Slavin (1808) autografy poezji Szaszkewycza fragment przekładu Płaczu Jarosławny (1833) utwór O Nalewajce Bolesław Krzywousty pod Haliczem 1139 r. Chmielnickiego oblężenie Lwowa. Na uwagę zasługuje także eksponowana broszura Азбука i abecadło z 1836 r.

Na ścianach muzeum umieszczone są portrety Wahyłewycza i Hołowaćkiego. Oczy-wiście jest także słynny portret Szaszkewycza namalowany w 1911 r. przez I. Trusza. Wśród eksponatów nie brakuje pierwszego wydania Rusałki Dniestrowej z 1837 r. oraz protokołu przesłuchania Szaszkewycza z czasów nauki w seminarium. W dru-gim pokoju muzeum znajdują się niemniej interesujące eksponaty. Na ścianie wisi obraz przedstawiający obrady Zjazdu Uczonych Ruskich (19–25 X 1848 r.) we Lwowie. Interesującym eksponatem muzealnym jest egzemplarz czasopisma Zoria Hałyćka z 1848 r. oraz Zielnik (1863) — zbiór utworów Szaszkewycza wydany przez syna poety, Wołodymyra Szaszkewycza (1839–1885). W pokoju, w którym urodził się Markian Szaszkewycz, znajdują się portrety rodzinne, wśród nich portret dziada poety Awdykowśkiego, namalowany przez nieznanego malarza pod koniec XVIII w. Ponadto w pokoju tym znajduje się szafa z książkami, przedmioty powszechnego użytku, okrągły stół, krzesła i instrument muzyczny50.

47 Ibidem, s. 44. 48 Ibidem, s. 46. 49 Л. Луців, op. cit., s. 58. 50 Na temat muzeum powstała broszura С. С. Малець, М. Б. Видашенко, О. Б. Максименко Музей — садиба Маркіяна Шашкевича. Путівник, Львів 1990.


Ród Szaszkewyczów

Nazwisko Szaszkewycz kojarzy się współcześnie z poetą i „budzicielem” ukraińskiej świadomości narodowej w Galicji Markianem Szaszkewyczem. Jednak oprócz niego nazwisko to nosiło wiele osób zasłużonych i oddanych ukraińskiej sprawie narodowej. Warto wspomnieć zatem o rodzinie Szaszkewyczów, która ode-grała doniosłą rolę w życiu kulturalnym i narodowym Ukraińców w Galicji.

Genealogią rodu Szaszkewyczów jako jeden z pierwszych zainteresował się Kyryło Studynśkyj (К. Студинський). W 1920 r. odnalazł on w archiwum A. Petrusze-wycza (А. Петрушевича) we Lwowie testament Iwana Szaszkewycza, pradziadka Markiana. Testament ten został opublikowany w XIII i XIV tomie Українсько — ру-ського архіву. Ów Iwan Szaszkewycz był proboszczem w miejscowości Hodów koło Pomorzan za Złoczowszczyźnie. Testament Iwana Szaszkewycza pochodził z 1795 r. i dotyczył podziału majątku między synów proboszcza51. Iwan Szaszkewycz miał kilku synów. Byli to: Semen I (ur. 1747 r., zm. 1828 r., dziadek Markiana), Roman, Ilja, Hryhoryj, Iwan. Semen (I) Szaszkewycz poślubił Mariannę z domu Maczke-wycz. Był on proboszczem parafii Jasieniowice (Ясенівці). Semen (I) był dziadkiem Mariana i ojcem Semena (II). Ponadto dziećmi Semena (I) były: Anna (ur. 1798 r.), Teresa (ur. 1798 r.), Magdalena (ur. 1799 r.), Rozalia (ur. 1801 r. w 1818 r. poślubiła Andrzeja Popiela, szlachcica polskiego). Potomkowie Andrzeja Popiela i Rozalii z Sza-szkewyczów podobno mieszkają obecnie (stan na 1996 rok) w miejscowości Kniaże (Княжоме) w pobliżu rodzinnego Podlesia52. Ojciec Markiana Semen (II) urodził się 18 IV 1785 r. w miejscowości Horodyłów (Городилів), był duchownym unickim, zmarł w 1833 r.

Postać Markiana Szaszkewycza cieszyła się autorytetem i stała się wzorem nie tylko dla przedstawicieli ukraińskiego odrodzenia narodowego, ale też członków jego rodziny, którzy zaczęli zdawać sobie sprawę, że reprezentują ród wielkiego człowieka. Swoją działalnością i postępowaniem starali się godnie reprezentować swego krewnego Markiana.

Jednym z nich był Bohusław Szaszkewycz (1888–1936, Edmonton, Kana-da), major Ukraińskiej Armii Halickiej, człowiek świadomy swej tożsamości i po-krewieństwa z „budzicielem” narodu ukraińskiego Markianem Szaszkewyczem. Świadczą o tym podpisy Bohusława, które oprócz imienia i nazwiska zawierały tak-że dopisek wnuk Markiana. W rzeczywistości Bohusław był wnukiem Mykoły Szaszkewycza, ten zaś bratem Markiana Szaszkewycza. Jednak czyny i postawa Bohusława sprawiły, że można go obdarzyć zaszczytnym mianem wnuka Markia-na53. Od najmłodszych lat swego życia Bohusław był przepojony głębokim patrioty-zmem i miłością do swej ojczyzny. Walczył o niepodległość Ukrainy w czasie pierw-szej wojny światowej. W 1916 r. został wzięty do niewoli przez Rosjan, jednak zbiegł z niej. Trafił do Persji, gdzie organizował powstania wśród Persów przeciw Angli-kom. Następnie wyjechał do Austrii, po czym powrócił na Ukrainę. W 1919 r. był atamanem (majorem) Ukraińskiej Armii Halickiej. W czasie ofensywy czortkow-skiej skutecznie odpierał ataki Polaków w rejonie Podlesia (Złoczowszczyzna). Wal-czył także o Bracław i Kijów przeciw wojskom Denikina. Bohusław słynął z dzielno-ści i odwagi na polu bitewnym. W czasie walki potrafił w krytycznych momentach samodzielnie odmienić bieg wydarzeń. Tak było podczas potyczek z Polakami w Ga-

51 Р. Горак, Шашкевичі (До питання родоводу o. Маркіяна Шашкевича) [w:] Шашкевичіана, s. 175. 52 Ibidem, s. 179. 53 П. Шкарб’юк, Три покоління роду Шашкевичів в українських визвольних змаганнях [w:] Шашкевичіана, нова серія випуск 1–2, Львів 1996, s. 194.


licji w 1919 r., kiedy w takiej chwili sam podbiegł do kulomiotu i celnym ogniem podtrzymał atak swoich pododdziałów54.

Wybitnym przedstawicielem familii Szaszkewyczów był także Hryhorij Sza-szkewycz (zm. 1888 r.), krewny Markiana. Hryhorij w 1848 r. stanął na czele Okrę-gowej Ruskiej Rady. Był przedstawicielem ukraińskiej inteligencji i elity. W 1848 r. został wybrany do austriackiego parlamentu, gdzie zajmował się sprawami oświaty ukraińskiej w Galicji. Był autorem słownika ukraińsko-niemieckiego i podręczni-ków ukraińskich55.

Iwan Zachar-Awdykowśkyj (1788–1852), wuj Markiana, był zarządcą przy-tułku dla ubogich i starców przy kościele św. Łazarza we Lwowie. Pomagał mate-rialnie i moralnie Markianowi. Miał bardzo duży wpływ na wydanie Rusałki Dnie-strowej w 1836/37 r. i dopuszczenie almanachu do druku. Co ciekawe, Markian układał u swego wuja Czytankę.

Wołodymyr Szaszkewycz (1839–1885) był synem Markiana Szaszkewycza. Wczesne dzieciństwo spędził wraz z rodzicami w rodzinnych Niestanicach. Od 1846 r. uczył się w szkole w Żółkwi, a następnie we Lwowie. Tam też w 1851 r. zaczął uczyć się w Gimnazjum Dominikańskim. Od 1861 r. był studentem na Wydziale Prawa Uniwersytetu Lwowskiego, następnie Uniwersytetu Wiedeńskiego. W 1870 r. został członkiem towarzystwa „Proswita”. Szaszkewycz zajmował się literaturą i publicy-styką. Z Danyłą Taniaczkewyczem wydawał we Lwowie czasopismo literackie Wie-czornice (Вечерниці, w latach 1862–1863) i Rusałka (Русалка, 1866–1867). Publi-kował swoje wiersze i przekłady literatury zachodniej w prasie lwowskiej, przede wszystkim w Wieczornicach56. Czasopismo to zostało zawieszone ze względu na brak środków finansowych oraz nieprzychylność lokalnych władz. Wieczornice zastą-piła Rusałka, w której drukowano wiersze, opowiadania historyczne, pieśni naro-dowe, prace naukowe. Działalność tego czasopisma także została zawieszona z po-wodów finansowych. Od 1867 r. pisał Wołodymyr artykuły do gazet Ruś (Русь) i Pra-wda (Правда)57. W 1863 r. wydał zbiór poezji Zielnik (Зільник), a następnie Głos młodej Rusi (Гомон молодой Руси, 1861) i Powitalną pieśń… (Привітня пісня… Кир. Іосифови Сембратовичу, 1870) oraz czytanki dla włościan Zoria (Зоря, 1871–1872)58. Zmarł w 1885 r. i został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmen-tarzu Łyczakowskim we Lwowie.

Z rodziny Szaszkewyczów wywodziło się kilku zawodowych wojskowych. Na szczególną pamięć zasłużył major Anton Szaszkewycz (żyjący w XIX wieku). Miesz-kał w Peszcie. Dzięki jego pomocy możliwe było wydanie Rusałki Dniestrowej w Pesz-cie w 1837 r.59. Anton Szaszkewycz był zawodowym wojskowym, służącym w armii austriackiej.

Jego synem był Ołeksandr (zmarł w 1910 r. w Wiedniu), także wojskowy. Brał on w 1893 r. udział w uroczystości przeniesienia szczątków Markiana Szaszke-wycza z Nowosiółek do Lwowa, podczas której położył na nowym grobie wieszcza wieniec z napisem від Александра (od Aleksandra)60.

54 Ibidem, s. 198. 55 Ibidem, s. 195. 56 М. Романюк, Українська журналістика в іменах, Львів 1996, вип. 3, s. 319. 57 Ibidem, s. 320. 58 Ibidem, s. 321. 59 П. Шкарб’юк, op. cit., s. 198. 60 Б. Якимович, Військовики з родини Шашкевичів [w:] Шашкевичіана нова, вип. 1–2, Львів 1996, s. 201.


Mychajło Szaszkewycz (zm. 1940) był inżynierem budownictwa. Zasłynął jako budowniczy mostów żelaznych na Bałkanach61.

Ołeksandr Szaszkewycz (zm. 1963, USA) był admirałem floty jugosłowiań-skiej, uczestniczył w I wojnie światowej. Kierował statkiem, którym podróżował król Jugosławii Aleksander Karadziordziević w 1934 r. do Francji. Dzięki jego poświęceniu udało się uratować króla podczas zamachu na jego życie w Paryżu62.

Wyżej opisani członkowie rodziny Szaszkewyczów byli bliskimi krewnymi Markiana Szaszkewycza. Mieli oni pełną świadomość swych bliskich więzi z nim. Poprzez patriotyzm, ambitne cele życiowe i poświęcenie realizowali szczytne idee, które wyznawał ich wielki krewny. Rola Markiana Szaszkewycza w sposób nieza-przeczalny kształtowała ich tożsamość i postawy.

Szaszkewycz w muzyce

Utwory poetyckie Markiana Szaszkewycza stały się inspiracją do powsta-wania pieśni narodowych i patriotycznych w Galicji Wschodniej. Pierwsze z nich pojawiły się już w 1848 r. i były tworzone przez przedstawicieli ukraińskiej inteli-gencji i duchowieństwa, a następnie przyswajane przez naród ruski. Szczególnie znanymi pieśniami tego okresu były Daj nam Boże dobry czas (Дай нам Боже добрий час), Jestem szczęśliwy, gdyż mam ruską matkę (Я щасний, руску матїр маю), Stracona nadzieja (Пропала надїя). Na podstawie poezji Szaszkewycza po-wstawały także popularne piosenki ruskie funkcjonujące w Galicji około połowy XIX w. Najbardziej znane były: Komu Bóg dał miękkie serce (Кому Бог дав в гру-ди серце мягеньке), Zaśpiewam o tym, co minęło (Заспіваю що минуло), Podaj-cie ręce młodzi przyjaciele (Дайте руки юні други), A wiesz ty Julio?63. Pieśni te były śpiewane w przeróżnych wariantach i do różnych melodii.

Postać Markiana Szaszkewycza i jego wiersze stały się inspiracją dla wielu ukraińskich kompozytorów muzycznych. Jednym z najbardziej znanych ukraiń-skich kompozytorów drugiej połowy XIX wieku był Anatol Wachnianyn zafascynowa-ny folklorem Słowian. Szczególnie interesowała go mentalność słowiańska oparta na więzi człowieka z przyrodą i własną rodziną. Wachnianyn wysoko cenił pieśni ludowe i historyczne oraz ballady i dumy64. Ludowość dostrzegał w utworach litera-ckich Szaszkewycza, które były inspiracją dla jego muzycznych kompozycji. W 1885 r. Wachnianyn skomponował muzykę do wiersza Szaszkewycza Pieśń wolności, zaczy-nającą się od słów: Nie gaśnijcie jasne gwiazdy (Не згасайте ясні зорі…). Utwór ukazał się w książce pt. Kobziarz (Кобзар) we Lwowie w 1885 r.65. Znany ukraiński kompozytor Josyf Worobkewycz ułożył muzykę do słów wiersza Szaszkewycza pt. Podlesie (Підлисся). Utwór po raz pierwszy oficjalnie wydano w pracy autorstwa Wo-robkewycza pt. Śpiewnik dla szkół narodowych (Співаник для шкіл народних), która ukazała się w Wiedniu w trzech wydaniach w 1889, 1899 i 1910 r.66. Kompo-zytor ten skomponował ponadto muzykę do wiersza Szaszkewycza Bolesław Krzy-wousty pod Haliczem67.

61 Ibidem, s. 201. 62 Ibidem, s. 203. 63 Ст. Людкевич, Поезиї М. Шашкевича в музициї [w:] Звіт дирекциї ц. к. академічної гімназиї у Љвові за шкіљний рік 1910/ 1911, Львів 1911, s. 61. 64 Я. Горак, Анатол Вахнянин і фольклор [w:] Народознавчі зошити, Львів 2000, nr 1 (31), s. 103. 65 М. Марунчак, op. cit., s. 171. 66 Ibidem, s. 172. 67 Ст. Людкевич, op. cit., s. 60.


Wiktor Matiuk w 1894 r. skomponował muzykę z akompaniamentem forte-pianowym do wiersza Szaszkewycza pt. Wesniwka (Веснівка). Utwór Matiuka zna-lazł się w zbiorze Worobkewycza pt. Śpiewnik dla szkół narodowych (Співаник для шкіл народних). W 1911 r. Matiuk napisał utwór muzyczny pt. Nie gaśnijcie jasne gwiazdy (Не згасайте ясні зорі) nawiązujący do słów wiersza Szaszkewycza pt. Pieśń wolności 68. Kompozytor ten był także autorem utworu pt. Nieszczęsny (Нещасний) odwołującego się do poezji Szaszkewycza69.

Stanisław Ludkewycz napisał muzykę do kilku utworów Szaszkewycza, któ-re opublikowano w książce Sprawozdanie dyrekcji gimnazjum akademickiego we Lwowie za rok szkolny 1910/ 1911 (Звіт дирекції ц.к. акад. Гімназії у Львові за шкіљний рік 1910/ 1911 у Львові)70. Ludkewycz był także autorem wierszy, kom-ponował pieśni chóralne i kameralne71. Po zajęciu Lwowa w 1939 r. przez Niemcy Ludkewycz i Wasyl Barwinśkyj zostali aresztowani wraz z przedstawicielami pol-skiej i ukraińskiej elity miasta72

Pieśni i kompozycje muzyczne stworzone na podstawie poezji Markiana Szaszkewycza nie pretendowały do miana wielkich arcydzieł. Ich celem była popu-laryzacja twórczości poety wśród ukraińskiego społeczeństwa73. W 1933 r. Mykoła Kołessa skomponował dla chóru seminaryjnego we Lwowie muzykę do wiersza Szaszkewycza pt. Przyjacielowi (Побратимові)74. Jarosław Jarosławenko napisał we Lwowie w 1934 r. kantatę W dniu święta Markiana (В Маркіянове свято)75.

Najwięcej jednak utworów muzycznych skomponowanych ku pamięci Sza-szkewycza powstało w 1961 r. z okazji 150-lecia jego urodzin. Z tej okazji wydano we Lwowie zbiór utworów muzycznych pt. Pieśni do słów Markiana Szaszkewycza (Пісні на слова Маркіяна Шашкевича), w którym znalazły się prace kompozy-torskie takich muzyków, jak: W. Matiuk, S. Ludkewycz, A. Kos — Anatolśkyj i in-nych. Iwo Polulach skomponował w Monachium muzykę do wiersza Szaszkewycza pt. Syn w hołdzie kochanemu ojcu (Син любимому отцю)76.

Omelan Nyżankiwśkyj napisał w Paryżu muzykę do wiersza Szaszkewycza Bandurzysta (Бандурист)77. Z okazji 150. rocznicy urodzin Szaszkewycza kompo-zytorka Stepanija Łukianowycz-Turkewycz napisała utwór muzyczny pt. Wzleciał orzeł bujnoskrzydły (Взлетів орел буйнокрилий)78. Ostap Bobkewycz napisał w Monachium utwór fortepianowy pt. Chwała Bogu (Слава Богу)79.

Tak duża liczba utworów skomponowanych do poezji Szaszkewycza świad-czy o tym, iż jego poezja stała się inspiracją dla przedstawicieli twórców kultury ukraińskiej. Niestrudzona działalność na rzecz odrodzenia tożsamości ukraińskiej sprawiła, że wielu krewnych Szaszkewycza zaczęło się identyfikować z wartościami reprezentowanymi przez poetę.

68 М. Марунчак, op. cit., s. 171. 69 Ст. Людкевич, op. cit., s. 60. 70 М. Марунчак, op. cit., s. 172. 71 Stanisław Ludkewycz, artykuł na stronie internetowej, http://www.pmv.org.pl/index.php?s-=lista_kompozytorow&id=16 72 В. І. Лучук, Молода муза, антологія західноукраїнської поезії початку XX століття [w:] Сучасність, вересень, nr 365, 1991, s. 123. 73 Ст. Людкевич, op. cit., s. 62. 74 М. Марунчак, op. cit., s. 172. 75 Ibidem, s. 174. 76 М. Марунчак, op. cit., s. 174. 77 Ibidem, s. 173. 78 Ibidem, s. 172. 79 Ibidem, s. 171.


Społeczeństwo ukraińskie w Galicji podtrzymywało pamięć o swoim „bu-dzicielu” narodowym, obchodząc rocznice szaszkewyczowskie w miejscowościach związanych z życiem poety oraz we Lwowie, czego wyrazem było uroczyste przenie-sienie jego szczątków z Nowosiółek do najważniejszej nekropolii lwowskiej — Cmentarza Łyczakowskiego. Postać Szaszkewycza i Ruskiej Trójcy ciągle inspiruje Ukraińców i pobudza do działania na rzecz rozwoju narodowej kultury i kształto-wania narodowej tożsamości.

Instytut Ukrainoznawstwa im. Krypiakewycza wydaje od 1996 r. w formie monografii prace naukowe na temat Szaszkewycza i „Ruskiej Trójcy” pod tytułem „Szaszkewycziana”(Шашкевичіана). We Lwowie przy ulicy Kopernika znajduje się Muzeum Rusałki Dniestrowej. Postać Markiana Szaszkewycza wciąż żyje i jest do-ceniana, pomimo prób wymazania jej z pamięci przez władze komunistyczne. Stefan Tochowicz. Markiyan Shashkevych — his life, activities, and heri-tage

This article concerns itself with Markiian Shashkevych (1811–1843), a Ruthenian poet, writer, translator, and a Greek-Catholic parish priest in Nowosiółki (Ново-сілки; former Eastern Galicia, presently in Ukraine). Markiian Shashkevych was one of the three founders of the “Ruthenian Triad" (with Yakiv Holovatsky and Ivan Vahylevych), an association whose main objective was the revival of the Ruthenian culture and literary tradition in Eastern Galicia. The article describes the activities of music composers fascinated by Shashkevych’s poetry as well as the history of his family.

13/2013 RECENZJE, WYDARZENIA 145

Ольга Морозова


Дискусія українських і польських вчених навколо актуальних проблем спільної минувшини

Історія українсько-польських відносин є прикладом давнього конфлі-

кту між обома народами, трагічні сторінки якого ретельно зберігає націона-льна пам'ять. Довгий час українсько-польські проблеми лише розпалювали ще більшу ворожнечу між українцями й поляками. На сьогоднішній день ті неприємні моменти у житті обох народів поєднують представників Польщі й України у спільних спробах знайти компроміс у висвітленні подій минулого, у розбудові добросусідських відносин.

Велику увагу українсько-польському діалогу сьогодні приділяють зна-ні українські вчені — Л. Зашкільняк, І. Ілюшин, Я. Грицак, В. Сергійчук, Є. Сінкевич й інші, а також відомі польські історики — Г. Мотика, Я. Мокляк, Т. Ольшанський, Я. Бруський та багато інших.

Проблеми українсько-польських відносин та її висвітлення в польсь-кій історіографії теж займає чільне місце в працях як українських (Л. Баже-нов, Т. Гриневич, І. Ярмошик тощо), так і польських науковців (Г. Мотика, Є. Коко, Т. Стриєк, С.-А. Кресло, Т. Стегнер та інші).

Отже, мета статті — проаналізувати стан вивчення деяких актуальних проблем українсько-польських відносин ХХ ст. у новітній польській і україн-ській історіографії та визначити тенденції, які спостерігаються останнім ча-сом. Для досягнення поставленої мети автор поставив перед собою такі зав-дання: виділити гострі моменти українсько-польських відносин ХХ століття, які збереглися в національній пам’яті українців і поляків і стали об’єктом уваги професійних істориків; дослідити доробок сучасних польських і україн-ських науковців щодо вивчення актуальних проблем спільної минувшини на прикладі Волинської трагедії; оцінити значення роботи вчених для дослідже-ння актуальних проблем українсько-польських відносин.

Українсько-польське протистояння ХVII ст., конфлікт кінця ХІХ — початку ХХ ст., зокрема мовне питання, волинська трагедія, пацифікація, операція «Вісла» тощо — це як раз ті моменти, що збереглися в національній пам’яті двох народів і стали темою для численних дискусій.

Як серед польської, так і серед української спільноти сьогодні ще є пе-вні стереотипні уявлення щодо висвітлення тогочасних подій. На переко-нання відомого польського публіциста Т. Ольшанського джерелом цих сте-

146 Ольга Морозова

реотипів є ідеалізація власного народу: «Той стереотип, підтримуваний про-пагандистською літературою всіх політичних орієнтацій, навіть не допускав думки про те, що під час окупації існувало нормальне життя, проявом якого було між іншим те, що бандити грабували, а вбивці — вбивали, не допуска-ється теж до свідомості загалу розміри співпраці з окупантами ані розмірів морального спустошення, яке несла з собою війна. Той ключовий стереотип відіграв важливу роль у приховуванні основних підвалин останнього поль-сько-українського конфлікту» 1. Однак все більше з’являється досліджень, ав-тори яких намагаються більш толерантно характеризувати гострі моменти українсько-польських відносин, уникати крайніх оцінок і всебічно розглядати проблеми.

Болісною проблемою в історії українсько-польських стосунків стали так звані «пацифікації». При цьому польська сторона вважає, що українсько-польські відносини дестабілізувались внаслідок терористичних актів антидер-жавної діяльності Організації Українських Націоналістів і Комуністичної пар-тії Західної України. Зазначимо, що українські історики вказують на пробле-му військового осадництва як на дратівливий чинник відносин на селі.

Останнім часом одне із чільних місць в історіографії польсько-укра-їнських відносин ХХ ст. посідає проблема переселення українців із Польщі до УРСР і загалом обміну населенням (трансферу) між зазначеними державами. На тлі публікацій, що вийшли друком останнім часом, нашу увагу привернув доробок професора з університету містечка Зелена Гура — Б. Гальчака, який займається проблемою лемків. Вчений вважає, що лемки отримали найбільш важкий досвід у ХХ столітті. Наукова палітра дослідника сягає давньої історії цієї етнографічної групи українського народу і до сьогодення. Розповіді бли-зьких та сусідів, особисті переживання та спостереження, пошукова робота в ар-хівах, сплелися у візерунок статей присвячених лемківському питанню2.

До речі, проблемі переселення українців із Польщі до УРСР у воєнний та післявоєнний період присвятив свій науковий доробок історик Р. Дрозд3. Лемківська проблема не раз привертала увагу вчених з Кракова — Я. Мокляка й А. Зємбу4. Польських вчених цікавлять перш за все питання походження лемків, їх мова, релігія, національна приналежність тощо. У напрямку дослід-ження проблеми лемків польські вчені активно співпрацюють із науковцями з інших країн, зокрема, України, Америки, Канади.

Одним із найбільш контроверсійних питань спільної минувшини є Во-линська трагедія (поль. Rzeź wołyńska, «Волинська різанина») — обопільні

1 Olszański T. A. Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947. – Warszawa 2011. – С. 4 2 Halczak B., Osękowski Cz. Stereotyp Łemka w świadomości zielonogórskich studentów // Rocznik Lubuski. – 2004. – Cz. 1. – т. 30. – S. 51–61; Гальчак Б. Лемківські перспективи на ХХІ століття // Історичний архів. Наукові студії. – 2012. – Вип. 2. – С. 15–23; Галь-чак Б. Проблеми національної ідентичності лемків в Польщі // Етнічна історія народів Європи. Збірник наукових праць. – К.: Київський національний університет ім. Т. Шевченка. – 2008. – Вип. 26. – С. 21–28; Гальчак Б. Стосунки лемків з українською Повстанською Армією // Україна – Європа – Світ. – 2008. – Вип. 1. – С. 76–83 3 Drozd P. Droga na zachód. Osadnictwo ludności ukraińskiej na ziemiach zachodnich i pół-nocnych Polski w ramach „Akcji Wisla”. – Warszawa 1997; Дрозд Р. Переселення укра-їнців з Польщі до Української РСР в 1944–1946 рр. // Український альманах. – 1996. – С. 190–198; Дрозд Р. Як відбувалося переселення українців в Радянську Україну? // Наше слово. 2002. – № 50. – 15 грудня 4 Moklak J. Łemkowszczyzna w Drugiej Rzeczypospolitej. Zagadnienia polityczne і wyzna-niowe. – Kraków 1997. – 223 s.; Zięba A. Ukraińcy w Kanadzie wobec Polski i Polaków (1914–1939). Kraków 1998.

Дискусія українських і польських вчених навколо актуальних проблем … 147

етнічні чистки українського і польського населення, здійснені Українською Повстанською Армією та польською Армією Крайовою за участю польських батальйонів шуцманшафту та радянських партизанів у 1943 році під час Другої світової війни на Волині. За підрахунками польської сторони, під час цієї трагедії з польського боку загинуло щонайменше 35 тисяч осіб (деякі польські історики називають в два-три рази більше число загиблих поляків), з українського боку на всіх територіях українсько-польського конфлікту, вклю-чаючи Волинь, полягло від 15–20 тисяч осіб (за Г. Мотикою) до 24 тис. осіб (за Т. Ольшанським). Лише на Волині загинуло до 8 тисяч осіб5. Проведені ж в Україні дослідження показали, що лише на території одного Володимир-Волинського району було вбито майже 1500 цивільних українців. На території Рівненської області виявлено понад 10 тисяч жертв6. Криваве протистояння між поляками і українцями другої половини 1940-х рр., що відбувалися на теренах ПНР і УРСР в польській публіцистиці отримало назву «польсько-української війни»7. Дослідження з цього питання ще тривають.

Останнім часом науковцями була зібрана велика кількість матеріалів із даної тематики, зокрема спогади очевидців, відбулися зустрічі, семінари, конференції за участю польських і українських вчених із метою вироблення єдиної концепції щодо висвітлення українсько-польських відносин середини ХХ століття. На початку ХХІ ст. вийшла певна кількість наукових праць щодо даної проблеми.

Детальну характеристику праць польських і українських вчених сто-совно Волинської трагедії надав Іван Мищак у своїй праці «Українська і поль-ська історіографія про Волинську трагедію 1943 р.». Автор представив різні позиції й погляди на проблему серед українських і польських істориків, до-вівши, що сьогодні не можна розглядати питання Волині у польському й укра-їнському вимірі, адже як серед польських вчених, так і серед українських існує різний підхід у баченні подій 1943 року8.

Відомим українським дослідником, що займається проблемою трагі-чних подій на Волині, є Микола Кучерепа, професор Волинського націона-льного університету ім. Лесі Українки, член робочої групи експертів для про-ведення додаткових наукових досліджень трагічних подій на Волині у 1943–1944 рр. при Раді національної безпеки і оборони України, відповідальний ре-дактор наукового збірника «Україна–Польща: важкі питання»9. У своїй статті «До генези конфлікту: українсько-польські відносини на Волині напередодні Другої світової війни» М. Кучерепа звертає увагу на причини Волинського конфлікту між українцями і поляками напередодні Другої світової війни, а са-ме на релігійний чинник. Автор зазначає, що домінувало на Волині в між-

5 Мотика Ґ. Польська реакція на дії УПА: масштаб і перебіг каральних акцій // Неза-лежний культурологічний журнал «Ї» . – 2003. – №28. 6 http://uk.wikipedia.org/wikі/ 7 Olszański T. A. op. cit. – С. 3. 8 Мищак I. Українська і польська історіографія про Волинську трагедію 1943 р.// http:-//archive.nbuv.gov.ua/portal/soc_gum/idvu/2008_18/27.pdf 9 Кучерепа М.М. Волинське українське об'єднання (1931–1939 рр.). – Луцьк 2001 (у співавторстві); Волинь у Другій світовій війні: зб. наук. і публіцист. ст., присвяч. 60-річчю визволення Волин. обл. від фашист. загарбників / гол. ред. і упоряд. М. М. Кучерепа. — Луцьк 2004; Кучерепа М.М. Волинь 1939–1941 рр.: навч. посіб. — Луцьк 2005 (у співавторстві); Волинь пам'ятає. Відлуння на Волині Голодомору 1932–1933 років у радянській Україні / автори-упоряд. М.М. Кучерепа, В. В. Ткачук; за заг. ред. М. М. Кучерепи. — Луцьк 2008.


воєнний період православ’я і, звісно, що наступ на нього викликав зворотні дії населення10. Аналогічно Б. Гудь зазначає, що поширенню антипольських настроїв українського населення у довоєнний період сприяли репресії проти православної церкви на Волині 1937–1939 рр.11.

Одним із найбільш знаних фахівців із питань українсько-польського протистояння часів Другої світової є доктор історичних наук, професор Ігор Ілюшин, що також входить до робочої групи експертів із проведення додат-кових наукових досліджень трагічних подій на Волині у 1943–1944 роках. Вважаючи антипольську акцію «цілком вмотивованою», науковець вказував на те, що «однією з головних причин українсько-польського міжнаціональ-ного конфлікту часів війни стала та обставина, що поляки ні на мить не сум-нівалися: ця територія — польська. Вони високо цінували власний, справді значний економічний і культурний внесок у розвиток західноукраїнського ре-гіону, та помилково вважали, що цього внеску не заперечуватиме жодна з кра-їн»12.

Львівські дослідники Л. Зашкільняк та М. Крикун також підтримують думку про законне право українців на самовизначення і пов’язують Воли-нську трагедію із загостренням взаємних претензій української і польської сторони на фоні посилення німецького терору і репресій на українських зем-лях. Автори зазначають, що «українська сторона … вважала зрадою упустити новий історичний шанс відновлення Української державності, а відбудову Польщі в кордонах 1939 р. трактувала як ‘нову польську окупацію’». Україн-ські націоналісти бачили землі Волині та Східної Галичини своєрідним „П'є-монтом", з якого почнеться створення незалежної України. Отже, проблема вилилась у «кривавий міжетнічний конфлікт, який розпочався навесні 1943 р. на Волині на ґрунті взаємних звинувачень у ворожості та пособництві окупа-нтам. Не вбачаючи у поляках союзників, а лише ворогів, ОУН–Б восени 1943 р. вирішила з допомого УПА "очистити" терен майбутньої Української дер-жави від поляків і під загрозою фізичної розправи витіснити їх за Буг і Сян. «В обстановці взаємного поборювання такі заклики стали запальною речо-виною, що спричинила взаємне винищення цивільних мешканців, часто на побутовому ґрунті, жертвами якого на Волині та у Східній Галичині стали близько 75 тис. поляків і 35 тис. українців»13.

В. Сергійчук, підкреслюючи автохтонність українців на Волині, теж вважає антипольську акцію цілком вмотивованою14. Однією з причин укра-їнсько-польського протистояння вважає провокації поляків щодо українців перед німцями, а саме антинімецькі дії поляків під виглядом українських

10 Кучерепа М. До генези конфлікту: українсько-польські відносини на Волині напере-додні Другої світової війни // Волинь і Холмщина 1938–1947рр.: польсько-українське протистояння та його відлуння. Дослідження, документи, спогади / голова ред. колегії Я. Ісаєвич. – Львів 2003. – Вип. 10. – С. 62. 11 Гудь Б. Політика „ревіндикації” на Холмщині і Волині 1937–1938 рр. та її наслідки для українсько-польських стосунків // Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність. – 2012. – №21. – С. 263. 12 Ільюшин І. Волинська трагедія 1943–1944 рр.: пошук між «двома правдами» // Українська правда. – 2011. – 13.07. // http://www.istpravda.com.ua/digest/2011/07/13/-45611/ (дата звернення – 26.03.2013) 13 Зашкільняк Л., Крикун М. Історія Польщі: Від найдавніших часів до наших днів. – Львів: Львівський національний університет імені Івана Франка, 2002. – C. 527. 14 Сергійчук В. Трагедія Волині. Причини й перебіг польсько-українського конфлікту в роки Другої світової війни / Київський національний університет імені Тараса Шев-ченка; Центр українознавства. – К.: Українська видавнича спілка, 2003. – С. 71.


націоналістів, антиукраїнську політику поляків щодо українців після проголо-шення ними відновлення української держави у 1941 році. У своїх роботах ав-тор представив численні факти про жахливі страти українців на Холмщині, що за його даними відбулися у 1942 році, напередодні Волинської трагедії, хоча деякі польські вчені вказують, що події на Холмщині сталися вже після Волині у 1943 році15.

Загалом українські історики переконані, що дискримінаційна полі-тика уряду ІІ Речі Посполитої щодо українського населення у 20–30-х рр. ХХ століття стала чи не головним чинником, який згодом вилився у криваву трагедію.

Переважна більшість польських істориків дотримується усталеного погляду на український націоналістичний рух, коли українсько-польські відносини зводилися до протистояння ОУН–УПА з Армією Крайовою і хара-ктеризувалися злодіяннями українських націоналістичних організацій — «ге-ноцидом» польського населення східних «кресів» (Г. Мазур, В. Філяр, В. і Є. Семашко, Е. Прус, А. Корман, В. Поліщук, Ж. і В. Станські та інші). При-вертають увагу і роботи, автори яких намагаються більш зважено поглянути на проблему, опертися на документальні джерела (Г. Мотика, Т. Ольшан-ський, Р. Внук, Р. Тожецький та інші), де діяльність ОУН–УПА трактується бажанням українців визволити українські етнічні землі.

Розвідки Е. Пруса, А. Кормана, В. Поліщука (вчений українського по-ходженя) написані в основному на спогадах очевидців подій, які автори використовують для доказів злочинної діяльності українців. Колишній діяч Армії Крайової професор В. Філяр зазначає, що Волинська трагедія була ре-зультатом антипольської агітації ОУН ще до війни, а антипольську акцію українців 1943 р. пов’язує з прямим наказом Д. Клячківського про знищення польського населення. В. Філяр вказує і на роль німецького чинника, що сприяв розгортанню українсько-польського конфлікту: «Україна стала те-реном грабіжницької економічної експлуатації для потреб воєнної економіки та джерелом дешевої робочої сили для промисловості та сільського господар-ства Третього Рейху. В умовах окупаційної системи тиск і терор стосувався не лише поляків, але й українців. Єдине, що німецький окупант залишив в укра-їнських руках, це достатньо широкий простір для боротьби з поляками. У сво-їй міжнаціональній політиці на Волині німці використовували постійно зро-стаюче протистояння між поляками й українцями. З цією метою розпалю-вали ворожнечу й антагонізми, щоб згодом, застосовуючи принцип divide et impera, викликати конфлікти між поляками і українцями, і таким чином, ней-тралізувати визвольну боротьбу обох народів. Фашистські окупанти вважали українців особливо придатними для того, щоб вони стали противагою для поляків»16. Цю тезу підтверджує і український вчений Юрій Сорока17.

Автори, що представляють інший погляд на проблему, в основному визначають причиною конфлікту між українцями і поляками у середині ХХ століття дискримінаційну політику щодо українців ІІ Речі Посполитої, зокре-ма її соціальну складову, боротьбу українських селян із польськими колоні-стами за землю. Таку позицію підтримують відомі польські історики Т. Оль-

15 Сергійчук В. І. Поляки на Волині у роки Другої світової війни: Документи з україн-ських архівів і польські публікації. — К.: Українська видавнича спілка, 2003. — 576 с. 16 Філяр В. Розвиток українського самостійницького руху на Волині у 1939—1944 рр. Виникнення УПА // http://www.ukrhistory.narod.ru/filar-1.htm 17 Сорока Ю. Польсько-українське протистояння на Волині у 1943 р. // Краєзнавство. – 2011. — №2. – С. 301—305.


шанський, Г. Мотика тощо18. Р. Тожецький визначав причиною українсько-польського конфлікту спільну тверду позицію обох сторін у відстоюванні своїх національних прав, акцентував увагу на бажанні української сторони звіль-нити від поляків українські етнічні землі. У той же час він звинувачує УПА у небажанні припинити конфлікт19. У роботі Ґ. Мотики та Р. Внука акценто-вано увагу на тій обставині, що дії української сторони були направлені на звільнення власних територій від польського елементу20.

Окрему категорію становлять праці польських вчених українського походження (Євгена Місила, Романа Дрозда, М. Сивіцького), що написані в основному на документальному матеріалі, спогадах учасників конфлікту, представляють дії українських націоналістів як «самозахист», реакцію на дис-кримінаційну політику польського уряду щодо українців.

Однією з дискусійних проблем, що розглядається в контексті Волин-ської трагедії, є спроба українського й польського підпілля порозумітися між собою та можливість припинення конфлікту в той час, коли він ще не набув масового характеру. Однак, значна частина українських та польських вчених вважає, що це було не можливим. Переважна частина українських дослідни-ків відзначає небажання польської сторони навіть чути про входження „схід-них кресів” до майбутньої Української держави, а польські історики, у свою чергу, відстоюють думку, що порозуміння між польським та українським під-піллям було неможливим тому, що саме ОУН поширювала антипольські на-строї в українському суспільстві21.

Таким чином, польські дослідники (В. Філяр, Г. Мазур, В. і Є. Сема-шки, Е. Прус, А. Корман, В. Поліщук, Ж. і В. Станські), які у своїй більшості є представниками репатріантів із Західної України, називають Волинську трагедію «геноцидом» проти населення Польщі22, усю вину за тогочасні події покладають на українців. Представники ж української сторони (В. Сергійчук, В. Косик, Я. Царук, О. Денищук, І. Ільюшин та інші) вважають події на Волині відплатою за антиукраїнську політику польського уряду впродовж століть23.

Хоча є сьогодні й представники обох сторін (Р. Тожецький, Г. Мотика, Р. Внук, Р. Дрозд, Є. Місило, Л. Зашкільняк, В. Крикун), які закликають до визнання подій на Волині як спільної трагедії й покладають провину за запо-діяне на обидві сторони24.

18 Zeszyty Historyczne. – 1989. – z. 90. – S. 159–199.; Мотика Ґ. Антипольська акція ОУН–УПА // Ї. – 2003. – № 28. – С. 36. 19 Torzecki R. Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej. –Warszawa 1993. – 349 s. 20 Motyka G., Wnuk R. Pany i rezuny. Współpraca AK–WiN i UPA w latach 1945–1947. – Warszawa 1997; Див. Motyka G. Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943–1948. – Warszawa 1999. – 552 s. 21 Мищак. І. Українська і польська історіографія про Волинську трагедію 1943 р. // http://archive.nbuv.gov.ua/portal/soc_gum/idvu/2008_18/27.pdf 22 Filar W. “Burza” na Wołyniu. Z dziejów 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej. – Warszawa 1997. – S. 46–47; Siemaszko W., Siemaszko E. Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945. – Warszawa 2000. – т. 1. – s. 1–1000; т. 2. – s. 1001–1440.; Siemaszko W., Turowski J. Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich dokonane na ludności polskiej na Wołyniu 1939–1945. – Warszawa 1990. 23 Сергійчук В. Трагедія Волині, op. cit.; Сергійчук В. І. Поляки на Волині, op. cit. 24 Torzecki R. op. cit., 349 s.; Motyka G. Wnuk R. Pany i rezuny…; Motyka G. Tak było w Bie-szczadach, – 552 s.; Мотика Ґ. Польська реакція на дії УПА, – С. 52.; Зашкільняк Л. О., Крикун М. Г. Історія Польщі, – С. 527.


Сьогодні у стосунках на науковому та міждержавному рівнях між Поль-щею та Україною спостерігається прагнення припинити суперечки щодо по-дій минулого. Виявом українсько-польського примирення стало відзначення 70-х роковин подій на Волині 27 лютого 2013 року у Варшаві, де відбулося за-сідання Польсько-українського форуму партнерства. Представники обох сто-рін, маючи власну позицію щодо питання, вшанували пам'ять загиблих у ході трагедії.

Таким чином, проблематика українсько-польських конфліктів є до-сить розлогою. Численні сюжети мають різний ступінь гостроти суперечок та широкий спектр інтерпретацій. Головним підсумком останніх двадцяти років можна вважати те, що ці проблеми перестали бути «закритою темою», спо-стерігається підвищення інтересу вчених до них, що призводить до поступо-вого зближення українців і поляків, не дивлячись на певні розбіжності у по-глядах щодо минулого. Адже лише за умови взаємного порозуміння, виро-блення спільної виваженої позиції щодо зазначених історичних подій можна сподіватись на плідне подальше співробітництво наших держав і народів.

NOWA · Tomasz Krzyżowski, Odrodzenie Ko ... Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, Kraków...

Documents

Transcript of NOWA · Tomasz Krzyżowski, Odrodzenie Ko ... Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, Kraków...