wydawnictwo.uni.lodz.pl...przez mass media. S. Reczek (1973: 92) w języku wsi upatruje najlepiej...

Beata Burska-Ratajczyk – Katedra Współczesnego Języka Polskiego, Instytut Filologii Polskiej Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki, 90-514 Łódź, al. Kościuszki 65

RECENZENT Janina Gardzińska

REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ Dorota Stępień

SKŁAD I ŁAMANIE AGENT PR

OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁA Barbara Grzejszczak

© Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2013

Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. 6082/2012

ISBN (wersja papierowa) 978-83-7525-856-1ISBN (ebook) 978-83-7969-598-0

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8

www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: [email protected]

tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62

Spis treści

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

ROZDZIAŁ I. Problematyka perswazji w języku i w tekście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271. Przeobrażeniawkomunikacjimieszkańcówwsi–statusdialektówwobecwspółczes-

nejpolszczyzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272. Uwarunkowaniasocjologiczne,psychologiczneikulturowekomunikacjijęzykowej

a zjawisko perswazji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303. Pojęcieperswazjiizasięgoddziaływańperswazyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3.1. Czynnikiwarunkująceprzekazperswazyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 3.2. Sposobydefiniowaniaperswazji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

4. Historiaistanbadańnadperswazją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 4.1. Różneujęciaperswazyjnejfunkcjijęzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 4.2. Opracowaniadotycząceróżnychaspektówperswazjijęzykowej . . . . . . . . . . . . . 49

5. Komunikacjaaperswazja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 5.1. Definicjakomunikacjijęzykowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 5.2. Komunikacjainterpersonalnaaperswazja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 5.3. Komunikacjabezpośredniaaperswazyjnośćprzekazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

6. Perswazjaamanipulacjajęzykowa–określeniepojęć,stanbadań . . . . . . . . . . . . . . . . 64

ROZDZIAŁ II. Środki wyrażania perswazji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751. Leksykalneśrodkiperswazji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 1.1. Wartościowanie,rodzajewartościisposobywartościowania . . . . . . . . . . . . . . . . 75

1.1.1.Wartościowaniebezpośrednie.Wyrażanieocenzapomocąsłownictwawar- tościującego–wyrazywprowadzającepozytywnąlubnegatywnąocenę . . 77

1.2. Leksykapotoczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 1 .3 . Leksyka obca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 1.4. Zapożyczeniawewnątrzjęzykowe–słownictwopochodzącezinnychodmianjęzyka . . 87 1.5. Wyrazymodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 1.6. Neologizmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

1.6.1.Neologizmysłowotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 1.6.2.Derywatyzłożone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 1.6.3.Neosemantyzmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

1.7. Stereotypjakośrodekwartościowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 1.8. Słownictwonormatywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 1.9. Wyrazyuogólniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 1.10.Perswazyjnywalordanychliczbowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 1.11.Rozbudowanasynonimikaaintensywnośćocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 1.12.Antonimy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 1.13.Polisemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 1.14.Homonimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

4

1.15.Wulgaryzmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 1.16.Nazwywłasne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

1.16.1.Antroponimy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 1.16.2.Hipokorystykaimienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 1.16.3.Bezpośredniezwrotydorozmówcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 1 .16 .4 . Nazwiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 1 .16 .5 . Przezwiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 1.16.6.Nazwynarodowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 1.16.7.Toponimy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 1.16.8.Przekształcenianazwwłasnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 1.16.9.Nazwypseudoonomastyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

2. Przekształceniasemantycznewtekstachgwarowychamechanizmprzekonywania inakłaniania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

2 .1 . Epitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 2.1.1.Epitetsprzeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

2.2. Środkimetaforyczneofunkcjiperswazyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 2.3. Strukturymetaforyczne–klasyfikacjasemantyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 2.4. Animizacjaiantropomorfizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 2.5. Peryfraza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 2.6. Hiperbola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 2.7. Eufemizmyjakośrodkiperswazji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 2.8. Porównanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

3.Ironia–jejrodzajeifunkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 3.1. Kontrastawyrażaniepostawyironicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 3.2. Leksyka,frazeologia,metaforyka,grasłów,znaczeńjakoelementironii . . . . . . 150 3.3. Deminutywumjakoznakironii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 3.4. Ironiczneporównania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 3.5. Pytaniaironiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 3.6. Pochwałajakostrategiawprowadzaniaironii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 3.7. Pozajęzykowesygnałyironii(tongłosu,gesty,mimika) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

4.Związkifrazeologicznejakośrodekperswazji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 4.1. Frazeologiagwarowa.Pojęciefrazeologizm gwarowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 4.2. Frazeologizmypotoczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 4.3. Frazeologizmyoograniczonymzasięguwystępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 4.4. Innowacjefrazeologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

4.4.1. Innowacjerozwijające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 4 .4 .2 . Innowacjeskracające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 4.4.3.Kontaminacjefrazeologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 4.4.4. Innowacjewymieniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 4.4.5. Innowacjeregulujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 4.4.6.Dopełnieniejednostkifrazeologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

5.Intertekstualnośćjakoatrakcyjnyśrodekstrategiiperswazyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 5.1. Nawiązaniadowydarzeńhistorycznychiwspółczesnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 5.2. Odwołaniapolityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 5.3. Odniesieniadoznanychtekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

5.3.1.OdwołaniadoBiblii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 5.3.2.Piosenkiludowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

5.4. Przysłowiajakoskutecznychwytperswazyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 5.4.1.Przysłowiawspólnoodmianowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 5.4.2.Przysłowialudowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

5

5.5. Gwarowepowiedzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 5.6. Rymowanki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 5.7. Stylizacjaastylizowanie.Typystylizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

5.7.1.Nawiązaniagatunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 5.7.2.Stylizacjanaidiolekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 5.7.3.Stylizacjanajęzykobcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

6.Środkimorfologicznestosowanewcelukształtowaniaopiniiiodbiorurzeczywistościzgodniezintencjąnadawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 6.1. Kategoriegramatyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

6.1.1.Kategoriagramatycznaosoby–czasownikoweformy1i2os.l.poj., 1i2os.l.mn.orazodpowiadająceimzaimkija,ty,my,nasz . . . . . . . . . 182

6.2.Kategoriatrybu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 6.2.1.Tryboznajmujący . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 6.2.2.Trybrozkazujący . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 6.2.3.Bezpośredniezwrotydonadawcy–używanie2os.l.poj.i2os.l.mn. . . 185 6.2.4.Trybwarunkowy(przypuszczający) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

6.3. Czasownikimodalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 6.4. Kategoriaczasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

6.4.1.Czasteraźniejszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 6.4.2.Czasprzyszły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 6.4.3.Czasprzeszły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

6.5. Konstrukcjenieokreślone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 6.6. Aspektczasownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 6.7. Kategoriastopnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

6.7.1.Stopieńrówny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 6.7.2.Stopieńwyższy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 6.7.3.Stopieńnajwyższy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

6.8. Środkisłowotwórczejakowykładnikipozytywnychinegatywnychemocji . . . . 191 6.8.1.Deminutywaiaugmentatywarzeczownikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 6.8.2.Ekspresywizmyrzeczownikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 6.8.3.Deminutywaprzymiotnikoweiprzysłówkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

7.Środkiskładnioweaperswazyjnośćprzekazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 7.1. Pojęcieskładniemocjonalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 7.2. Składniawewnątrzwypowiedzeniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

7.2.1.Podmiot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 7.2.2.Orzeczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

7.3. Typywypowiedzeńaperswazyjnośćprzekazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 7.3.1.Równoważnikizdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 7.3.2.Zdaniapojedynczenierozwinięte:oznajmujące,żądające,pytajne . . . . . . 199 7.3.3.Zdaniapojedynczerozwinięte:oznajmujące,żądające,pytajne . . . . . . . . 200

7.4. Zdaniazłożone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 7.4.1.Zdaniawspółrzędnewfunkcjiekspresywnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 7.4.2.Wypowiedzeniazłożonepodrzędnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

7.5. Zdanieeliptyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 7.6. Parenteza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 7 .7 . Aposjopeza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 7.8. Zdaniepytajne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 7.9. Modulant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 7 .10 . Presupozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

6

7.11.Kompozycjatekstu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 7.12.Powtórzeniejakoemocjonalnezaakcentowaniesądów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 7.13.Paralelizmsyntaktyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

7.13.1.Anafora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 7.13.2.Epifora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

7.14.Szykwyrazów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 7.15.Sposóbłączeniazdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

7.15.1.Asyndeton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 7.15.2.Polisyndeton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

7 .16 . Pauza uczuciowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 7.17.Wykrzyknienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

8.Pojęciaargumentowanie,argumentacja,argument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 8.1. Typyargumentacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

8.1.1.Argumentacjaodwołującasiędonatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 8.1.2.Argumentacjapodkreślającazaangażowaniewpracę . . . . . . . . . . . . . . . . 224 8.1.3.Argumentacjaukierunkowananaprzewidywanieprzyszłości . . . . . . . . . . 224 8.1.4.Argumentacjaodwołującasiędopodnoszeniawiedzy . . . . . . . . . . . . . . . 225 8.1.5.Argumentacjaodwołującasiędointeresówmaterialnychsłuchacza . . . . . 225 8.1.6.Argumentacjaodwołującasiędowiaryreligijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 8.1.7.Argumentacjapodkreślającawięzimiędzyludzkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

8.2. Technikierystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 8.2.1.Technikaautorytetu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 8.2.2.Technikaporównańiprzykładu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 8.2.3.Technikanagromadzenia,akcentowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 8.2.4.Technikauprzedzaniazarzutów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

9.Komunikacjaniewerbalnajakoelementwzmacniającyperswazyjnośćprzekazu . . . . 231 9.1. Specyfikatekstówmówionych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 9.2. Wizualnekomponentyprzekazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 9.3. Parametryakustyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 9.4. Perswazjagestu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 9.5. Dźwiękiparalingwistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 9.6. Dystansfizycznymiędzyrozmówcami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253Résumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

Wykaz skrótów

Bu – biernyuczestnikD – dialogDz – dzieckoInd/k – kontaktindywidualnyK – kobietaM – mężczyznaMn – monologN – nadawcaN–O – równorzędnystatusnadawcyiodbiorcyN>O – wyższystatusnadawcyN<O – wyższystatusodbiorcyP – polilogO – odbiorcaOg/k – kontaktogólnySo – sytuacjaoficjalnaI – wiekod14do25latII – wiekod26do55latIII – wiekod56do75latIV – wiekpowyżej75lat

ang. – angielskiaugm. – augmentatywaugm.-ekspr.– augmentatywno-ekspresywnyczas. – czasownikdaw. – dawniejdem. – deminutywumekspr. – ekspresywniefr. – francuskifraz. – związekfrazeologicznygrub. – grubiańskigw. – gwarowyiron. – ironiczniełac. – łacinamed. – medycznyniem. – niemieckipogard. – pogardliwieposp. – pospolitypot. – potocznyprzen. – przenośnieprzestarz. – przestarzały

8

przym. – przymiotnikros. – rosyjskirub. – rubasznierzad. – rzadkoużywanyrzecz. – rzeczowniksuf. – sufikstur. – tureckiwulg. – wulgarniewykrz. – wykrzyknikzdr. – zdrobniałyzn. – znaczenieżart. – żartobliwie

Wstęp

Cel opracowania i założenia metodologiczne

Bezpośredniąinspiracjądopodjęciabadańnadperswazjąwwiejskiejwspól-nociejęzykowo-kulturowejbyłbrakpublikacjiozjawiskuwopracowaniachzza-kresudialektologii,problematykatapozostawałaniezauważonaprzezśrodowiskajęzykoznawcze.Mechanizmyprzekonywania,występującewsferzecodziennychzachowańjęzykowychmieszkańcówwsi,niebyłydotądprzedmiotembadańiniemapublikacji,którastanowiłabysyntetycznyiwmiaręcałościowywykładnatentemat(zob.Labocha1999).K.Pisarkowa(1994)wskazywała,żepragmatycznafunkcjagwaryjakonarzędziakształtującegoopinie,przekonaniaipostawyludz-kieniebyłaobiektemosobnychanaliz, aperswazja,mimo funkcji, jakąpełniwkontaktachinterpersonalnych,nieposiadawpolskichbadaniachdialektologicz-nychopisunapłaszczyźniesynchronicznej.

Ponieważperswazjabywa rozmaiciepojmowana,adefinicjepojęcia,wy-stępującewopracowaniach,niekiedyznacznie sięod siebie różnią, jakopod-stawę rozważańprzyjmujędefinicjęperswazji językowej, sprecyzowanąprzez W.Pisarka(2006:144–145),któryujmujejąjako:„procesświadomegonamawia-nia,nakłaniania,przekonywaniakogośdoczegoślubodradzaniakomuśczegoś,polegającynawykorzystaniuargumentacjisłownej,awięcwykluczającyużyciesiły”.Perswazjęrozumiemjakoswoistąfunkcjęjęzyka,któraobejmujeswymza-sięgiemwszystkiepłaszczyznytekstu:leksykę,semantykę,frazeologię,składnię,atakżejęzykowyobrazświata.

Zakładam,żemożnamówićointerpersonalnejretorycetekstówgwarowych,ujawniającejsięnapoziomiewypowiedzi.Wychodzęzzałożenia,żejęzyk,będącnarzędziemkomunikacji,oddziałujenapodmiotybiorąceudziałwprocesieobu-stronnegoprzekazywaniainformacji,czylinanadawcęinaodbiorcę,cowynikazezwrotności,czylidialogowościkomunikacji.Uważam,żewramachcodzien-nychstosunkówmiędzyludzkich,wszędzietam,gdzieludziespotykająsięiprze-bywajązesobą,mogąsięuruchamiaćpewnemechanizmyperswazji,występująonetakżewbezpośrednich,nieoficjalnychrozmowach,obejmującychkonwersa-cjęmieszkańcówwsi.Jakwskazująbadania(zob.Ziemska1975;Mikułowski- -Pomorski,Nęcki1983),uczestnictwowgrupierodzinnejczyspołecznościlokalnej, czyliwgrupachopartychnarelacjach„twarząwtwarz”,sprzyjaperswazji,po-nieważludziebardziejwierząswoimznajomymniżmediom,wzoryzachowań

10

iwartościkształtująsięprzedewszystkimwrelacjachbezpośrednich,wktórychtreściprzekazywaneprzeztradycjęowielewięcejznacząniżtreściprzekazywaneprzezmassmedia.

S.Reczek(1973:92)wjęzykuwsiupatrujenajlepiejzachowanegopragma-tyzmujęzykowego,„ludbowiem[…]kierujesięzdrowymodwiecznyminstynk-temjęzykowym,czyli[…]naturalnymwyczuciemsystemujęzykowego”.Języ-koznawcypodkreślają,żebadaniapragmatycznejfunkcjigwarymająszczególneznaczeniewsytuacjiprzeobrażeńkulturowych,którenieuchronnieprowadządodezintegracjiizanikupolszczyznyludowej.K.Ożóg(1998b:125)wskazuje,że:„[…]językwsipolskiejnaprzełomieXXiXXIw.jestnadalzjawiskiembardzointeresującyminależypodjąćszerokiebadaniadialektologiczneisocjolingwi-styczne,abytenfenomendokładnieopisać”.

Przedmiotembadańuczynionodyskurs perswazyjny(por.Pisarek2006:40),którytraktujęjakonarzędziekomunikacjizwiązanezkontekstemspołecznym,charakteryzującesięużyciemjęzyka(lubinnychkodów),którefaworyzujepew-ne słownictwo, składnię,gatunkiwypowiedzi itp.Przyjmuję, żedyskurs (zob.Grabias1994:231)tociągzachowańjęzykowychpowiązanychtematem,celemisposobemukształtowaniawypowiedzi.Istotnymrysemdyskursuniepublicznegojestograniczonośćodbiorców.UjmujędyskurspodobniejakA.Duszak(1998)jako: jednostkę komunikacyjną(nośnikinformacji),obiekt funkcjonalny(tzn.wy-pełniający inne funkcjeniż tylko informacyjne),obiekt fatyczny (zapis śladówautoraiodbiorcy),obiekt,którytworzyświatlubświaty,nośnik systemu wartości i realizację konwencji gatunkowych.Uważam,żedziękidyskursowi,któryjestwypowiedziąookreślonychregułachlogicznych,opierającychsięnaargumen-tacji,jednostkamożeoddziaływaćnainnych. Dyskursstajesiętakżeczynnikiem sprawczym organizowania tekstu, nadawca rozwijający dyskurs odnosi się dookreślonejrzeczywistości,wyrażawnimsiebie,alekierujegodookreślonegorozmówcy.Analizadyskursu manaceluzbadaniestrategiiperswazyjnychsto-sowanychprzytworzeniuwypowiedzinatleokreślonychwzorcówspołecznychi kulturowych.Zachowaniakomunikacyjne i powstającew ich trakcie zróżni-cowanegatunkiwypowiedziinteresująmniewperspektywierealizacjiperswa-zyjnej funkcji języka.Zagadnienieujmujęz różnychperspektywbadawczych,zuwzględnieniempragmatycznych(por.Pisarkowa1976b:265–279;Awdiejew1987), psychologicznych(zob.Kurcz1976),socjologicznych(por.Lubaś1979a:11–27;Lubaś1979b:139–147;Hymes1980:41–82)orazkulturowychaspektów(zob.Bugajski1993;Bartmiński2001a:13–22).

Badaniamiobjętopłaszczyznęinterakcyjnąwzakresiedziałańzwiązanychzjęzykiemikomunikacjąpozasłownąnadawcy,czyliwszystkiemożliwezacho-wania komunikacyjne, któremogąwywołaćw odbiorcy określone przeżycia,myśliizachowaniazgodnezintencjaminadawcy.Wanaliziezagadnieniapers- wazji językowejprzyjęto założenie, że leksyka służy rozmówcydo tworzeniaokreślonegointencjonalnegoobrazurzeczywistości.Słowojestpodstawowym,

11

uniwersalnymiwygodnymwpraktycetworzywemperswazjijęzykowej,ponie-ważwrelacjachmiędzyludzkichprzekonywanieprzebiegaprzedewszystkimnaobszarzesłowamówionego.Ważnejestznaczenieleksemów,cechykonotacyj-nietowarzyszącedesygnacjiorazwłaściwościsłowotwórczewyrazów,któreod-krywająsposóbujmowaniaświataprzezrozmówcę. Perswazjajestwidocznanaróżnychpoziomachjęzyka,obejmujerównieżkomunikacjępozawerbalną,toteżobiektembadańuczynionojęzykowe,pozajęzykoweiparalingwistyczneśrodkiwykorzystywanewcelach perswazyjnych.Badano zjawisko nagrunciecodzien-nejkomunikacjimieszkańcówwsiwkontekściejejspołecznychuwarunkowańzwiązanychz różnymi rolamispołecznymi,zmiennościąkontaktu językowegoistatusemspołecznymrozmówców.Analiziepoddanowypowiedziwnaturalnejsytuacjimówienia,kiedyrozmówcyswobodnieujawniająswojeuczuciaiocenywobecrzeczywistości.Komunikacjawnieformalnychrelacjachmiędzyludzkich,obejmującychbliskiewięziinterpersonalne:rodzinne,przyjacielskie,sąsiedzkie,szczególniezaśwukładziehierarchicznejrówności,jestopartanaprzywiązaniu,zaufaniu,niekiedybezwarunkowejakceptacjirozmówcy.

Z socjolingwistycznego punktuwidzenia środowisko,wktórymczłowiekprzebywa, stanowi ważnąwspólnotękomunikacyjną,któraoddziałujenajednost-kęwsposóbdługotrwały ibezpośredni.Wrelacjach rodzinnych i sąsiedzkichmamydoczynieniazbezpośrednimkontaktem,opartymnabliskiejwięziłączącejnadawcęiodbiorcę,ajakwiadomo,bliskaznajomośćizaufanietoczynniki,którezwiększająszansęnaskutecznośćperswazji(zob.Pisarek1974:175–179).Lokal-nespołeczności stanowiąniewielkiegrupyopartenakontaktachbezpośrednich,osobistych,odużymstopniuzaangażowaniaemocjonalnego.

Komunikacjaperswazyjnawbezpośrednichkontaktachbyłaprzedmiotembadańzachowańkomunikacyjnychmłodzieży.G.MarwelliD.Schmidtwyod-rębniliczteryogólnestrategie służące nakłanianiu: strategię możliwych korzyści lubstrat,strategię zaszczytu,strategię samopotępienia;wlatach80.podziałuzu-pełnionoodwiekolejnestrategie:strategię przenoszenia kompetencji i strategię konformizacji (zob.Nęcki1996a:72–75).

Celem opracowania jest poszerzenie zasięgu badań nad przekonywaniemonowymateriał językowy.Chodziopokazanie rozmiaru idynamikizjawiskaw obszarze konwersacji, w którym panuje znaczna swoboda komunikacyjna,oporównanierepertuarutechnikiśrodkówjęzykowychstosowanychwperswa-zji,owskazanieuniwersalnych,wykorzystywanychwróżnychtypachdyskursuorazwyróżnieniecharakterystycznych dlakomunikacji ludowej,wynikającychz odmiennościwarunków,wktórychprzebiegakomunikacja.Zbadanie zależ-ności,jakieistniejąmiędzyśrodkamioddziaływaniaużywanymiwkomunikacjipotocznejatymi,któremajązastosowaniewróżnychodmianachstylistycznychwspółczesnejpolszczyzny,wjęzykupolityki,wreklamie,literaturzeczydydak-tyceitp.,możeposłużyćdodalszychbadańjęzykowychrozszerzającychisynte-tyzującychpolebadawczezjawiska.

12

Różnicewzakresierepertuaruśrodkówstosowanychwnakłanianiuwsferzekomunikacjipotocznejipublicznejwynikajązfaktu,żejęzykzapewnianieogra-niczoneniemalmożliwościwyboruelementów,którymimówiącypotencjalniedysponująwdanejsytuacjikonwersacyjnej.S.Grabias(1994:231),którywy-różniasprawnośćsystemową,komunikacyjną,sytuacyjnąipragmatyczną,pisze:„człowiekwswoichzachowaniachjęzykowychjestzdeterminowanyikreatywnyjednocześnie,sąbowiemsytuacje,wktórychmówiącyzachowująsięanalogicz-nie,alesą i takie,wktórychniesposóbdoszukaćsię istotnychpodobieństw”.Wbadanych tekstach(por.Żydek-Bednarczuk2005;Kamińska-Szmaj,Piekot,Zaśko-Zielińska2006;Mazur,Rzeszutko-Iwan2006) szczegółowokoncentrujęsięnazagadnieniusprawnościpragmatycznychnadawcy,któremająsłużyćosią-ganiuzałożonegoceluwypowiedzi.

Wwielusytuacjachpodstawowymcelem,jakimaspełniaćjęzyk,pozaprze-kazywanieminformacji,jestwyrażaniepewnychidei,któresłużązaspokojeniuokreślonych potrzeb i dostarczają korzyści uczestnikom komunikacji. Na tenprzejawporozumiewaniasięzwracanouwagęoddawna.„Klasycznapochodzą-caodArystotelesa,definicjaistotyczłowiekagłosi,żeczłowiekjestżywąistotą,któraposiadalogos.[…]Greckiesłowo‘logos’ oddawanowięcprzez‘rozum’lub‘myślenie’.Wistociesłowotooznaczajednakrównież–anawetprzedewszyst-kim–‘język’.[…]Tylkoczłowiekowidanyjestlogos,bymógłujawniaćinnym,cojestkorzystne,acoszkodliwe,iprzeztozarazemto,cojestsłuszne,aconie-słuszne”(Gadamer1979:47).

Językjestnarzędziempoznawaniaiopisywaniarzeczywistości,alezawie-rasięwnimiujawniatakżeintencjanadawcy,aopiskonkretnychaktówmowydostarczainformacjiosposobachkonceptualizacjiowychintencji,ponieważjaktwierdziH.Lemmermann(1997:13):„Wygłaszaniewłasnychopiniiipolemizo-waniezcudzymitoistotneelementymiędzyludzkiejkomunikacji”.

Komunikacjęrozumiemjakozłożonyprocesinterakcji,czylizbiórdziałańjęzykowych ipozajęzykowychmającychokreślonycel,komunikowanyprzeznadawcę,któryodbiorcaodczytujeiinterpretuje.Wkomunikacjiistotneznacze-niemaaktywnapostawaodbiorcy,którynietylkoprzyjmujeto,coprzedstawiłnadawca,ale równocześnieporównuje, interpretuje iocenia jegowypowiedź.Badaczekomunikacjijęzykowejwskazujądwatypyzachowańczłowieka:reak-tywne –zachodzącewrzeczywistościbiologiczno-fizycznej,mająceuwarunko-waniegenetyczne,obligatoryjnedlacałegorodzajuludzkiegoorazaktywne,tzn.działaniapolegającenacelowości,skierowanenazmianęstanówrzeczy,obej-mująceprzedewszystkimrzeczywistośćpsychicznąispołecznączłowieka.Zda-niemS.Grabiasa(1997:216)właśniedziałaniajęzykoweorazodpowiedniein-tencjenadawcy(zob.Bartmiński,Niebrzegowska-Bartmińska2006)sąobiektempragmalingwistyki.WspółtwórcawspółczesnejpragmalingwistykiJ.L.Austin (1987)zwróciłuwagę,żezachowaniakomunikacyjneczłowiekamająnie tyl-ko aspekt aktywny,celowy(finitywny),perspektywiczny–po co się mówi?,ale

13

takżeaspektreaktywny,przyczynowy (kauzatywny),retrospektywny–dlaczego się mówi?

Zjawisko perswazji, stanowiącedość szerokiobszarkomunikacji, traktujęjakorozmaitedziałaniaprzygotowującekomunikacjęitowarzyszącejejproceso-wi,takienp.jak:hierarchizacjaprzekazywanejinformacji,apelacjadoodbiorcy,argumentacjaorazwszystkie inne środkiwerbalne ipozawerbalne sprzyjająceskutecznościzastosowanychaktówmowy.Przyjmuję,żekomunikacjaperswa-zyjna to zjawiskozwiązanez interakcyjnymcharakterem języka, rządzące siępewnymizasadami,któregoopiswymagarównieższczegółowychbadańkulturo-wych,bowiemotym,czydanawypowiedźzostanieodebranajakoperswazyjna,czynie,decydujekonkretnasytuacjamówienia(niekonieczniejejtyp),wszcze-gólnościzaśpartnerzymówieniaiichwiedzaosobie–kontekstwypowiedzi.

Ponieważintencjenadawcy niepodlegająbezpośredniemuoglądowi,przyj-mujębardzoszerokie rozumienieperswazji językowej.Uważam,żemożeonamiećróżneformy,możeniąbyćwypowiedźofunkcjiimpresywnej,dyrektyw-neaktymowy,którychcelemjestwywarciewpływunaodbiorcę,skłonieniegodojakiegośdziałaniaiwielespośróddeklaratywnychczyekspresywnychaktówmowy,którerównieżsterujązachowaniamiinterlokutora.

Określenie granic zjawiska i klasyfikacja różnych działań perswazyjnychnależydonajtrudniejszychzadańwbadaniachprocesukomunikacjijęzykowej.Podjętewpracyzagadnieniaujmujęwperspektywieszerokopojętejpragmatykijęzykowej,tojestintencjonalnegoużyciajęzykaprzeznadawcęwkonkretnymakciekomunikacjiwceluwywołaniaokreślonychreakcjiodbiorcy.Metodolo-gicznepodstawyopracowaniazakładajązastosowanieteoriiaktówmowywjejklasycznymkształcieprzyjętymprzezJ.L.AustinairozwiniętymprzezSearle’a.Wteoriiaktówmowyzakładasię,żekażdawypowiedźmatrzyaspekty:jestpopierwsze lokucją,czylifizycznymzachowaniem;podrugieillokucją,czylirobie-niemczegośzapośrednictwemtejlokucji(mówiąccoś,robimycośinnego,np.chwalimy,ostrzegamy,powiadamiamy,namawiamy)ipotrzecieperlokucją,czylizrobieniemczegośpoprzezillokucję.Opowodzeniudziałańnadawcyświadczydopieroefekt,jakimogąonewywołaćwzachowaniuodbiorcy.

Zakładam,żeaktyperswazyjneniestanowiąsamodzielnejgrupywobrębieaktówillokucyjnych,asątylkododatkowymelementemobecnymniejako„przyokazji”,uważam,żesąaktamipośrednimi,napoziomiebezpośrednimmożezaśwy-stąpićzasadniczokażdyzwyodrębnionychprzezSearle’atypów.Realizacjiperswa-zyjnejfunkcjitekstówtowarzysząinnefunkcje,m.in.:informacyjna,ekspresywno- -emotywna,ludyczna.

Opismechanizmów językowychperswazjiwbadanym typiekomunikacjiobejmujeanalizęzjawiskawperspektywiesemantycznej,pragmatycznejiteksto-logicznej. Perswazyjnafunkcjajęzykarealizujesięprzedewszystkimnapoziomiesłownictwa,dotyczyróżnychstrukturalnychwarstwwypowiedzi,np.:morfologicz-nej,składniowej,azabiegiperswazyjneodnosząsiętakżedoswoistejorganizacji

14

tekstu . Częśćbadaczy(Awdiejew,Habrajska2004:40)podkreśla,że:„Wjęzykunaturalnymważnejestnietylkoco,aleijak to coś zostałoprzekazane”.

Dlaprezentacjizjawiskaperswazjiwdialektachbardzoistotnajestrejestracjawyselekcjonowanychzjawiskjęzykowychzewszystkichpoziomówjęzyka.

Tekst gwarowydefiniujęjakotypdyskursutworzonyprzezmieszkańcówwsiiprzedewszystkimdlanichprzeznaczony,ponieważgwarajestnie tylkospo-sobemkomunikowaniasię,aletakżeważnymelementemintegrującymlokalnąspołeczność.Na tenaspektkomunikacjizwracauwagęm.in.K.Sikora(1994:195–204).PodobniejakJ.Gardzińska(2001:183)uważam,żetekstgwarowytokomunikatsłowny,wypowiedzianyprzezużytkownikajęzyka,którynacodzieńobcujez tradycyjnąwiejskąkulturą idlaktóregogwara ludowa jest językiemprymarnymiśrodkiemspołecznegoporozumiewaniasię,alejesttakżezaznajo-mionyzpolszczyznąogólnąipotrafijejużywaćwpewnychsytuacjach.Defini-cjętęuzupełniłamopozostałeskładnikikomunikacji,tj.środkiniewerbalneorazpragmalingwistyczne.

Materiał językowy pracy stanowią zarejestrowane, swobodne rozmowymieszkańcówwsi.Rozmowadotyczyodmianymówionejjęzyka;wpracyprzyj-mujępodejściemetodologiczne,które traktuje rozmowę jako samowystarczal-nysystemwewnętrznychrelacji,awięcpołączeniesemantykiisyntaktykiorazjakozdarzeniejęzykowerozumianewkategoriachpragmatycznegozachowaniaidziałaniajęzykowego(zob.Żydek-Bednarczuk1993:24).Wykorzystujęzapro-ponowanąprzezbadaczkędefinicjęrozmowy,któraujmuje ją jako:„wydarze-niekomunikacyjnewkomunikacjiface to facerealizowanewerbalnie,wktórymuczestniczyconajmniej2partnerówuwikłanychwkontekstjęzykowy,społecz-nyikulturowy”(Żydek-Bednarczuk2004a:425).Partnerzyrealizująokreślonycel–intencję,podejmująctematrozmowy.Warunkiempowodzeniakomunika-cjijestinterakcja,kooperacjamiędzyrozmówcamioraztematyczność”(Żydek- -Bednarczuk1993:22).

Zebranymateriałstanowiąwypowiedzizróżnicowanepodwzględemtreścii formy, ilustrujące różnorodne sytuacjekomunikacyjne (domrodzinny, sklep,targ,podróż)orazróżnerelacje międzyuczestnikamikonwersacji(rodzice–dzie-ci,małżonkowie,przyjaciele,sąsiedzi,rzadkoosobyspozalokalnegośrodowi-ska),zczegowynikająodmiennezachowaniajęzykowerozmówcówiichróżnamotywacjapragmatyczna.Naintencjonalnyzpunktuwidzenianadawcyaspektużyciajęzykaorazjegopragmatyczny wymiarzperspektywyodbiorcywinte-rakcyjnymuwikłaniusytuacyjnymzwróciliuwagębadaczewkontekścietakichteoriijęzykoznawczych,jakpragmatyka lingwistyczna,teoria aktów mowy,gra-matyka kognitywna (zob.Lakoff,Jonhson1988;Tabakowska2001) i semantyka rozumienia (por.Pelc1982). Ch.Morriswskazywał,że:„pragmatykaopisujere-lacjemiędzyznakamijęzykowymiiichużytkownikami(nadawcąiodbiorcą)”(Polański1993),jejzadaniemjest„m.in.formułowaniezaleceń,jakiegorodzajuśrodkówjęzykowychnadawcapowinienużyć,byodbiorcazareagowałzgodnie

15

zjegożyczeniem”(Urbańczyk1991:264).Punktemwyjściadlabadańpragma-tycznych(zob.Kalisz1993;Skowronek1993;Maćkiewicz2001;Chudzik2002)sąznakijęzykowe,anastępniemotywacjemówiących,któresąprzedmiotemza-interesowaniapsychologiispołecznej,dalejuwarunkowaniawyborów,którebadasocjolingwistyka,wreszciewiedzaoświeciemówiących,naktórejbadaniusku-piasięetnolingwistyka.

Teoretycznerozważanianatematperswazji koncentrujęna nadawcy,który tworzykonkretnąwypowiedźwokreślonejsytuacjiiwokreślonymcelu,wyko-rzystującśrodki językowe,którenajlepiejsłużą realizacjizałożonegodążenia. Ważną rolę nadawcy w komunikacji perswazyjnej potwierdzają najnowszebadania, prowadzone w zakresie psychologii społecznej (zob. Ohme 2003; Jarymowicz,Ohme2003;Ohme2007).JakuważaW.Lubaś(2006:56):„Wre-alizacji intencjiperswazyjnej,którąwyrażanadawcaznadziejąnajejskutecz-ność,uczestnicząwszystkieskładnikifunkcjonalnejęzyka,gdyżtylkopodtymwarunkiemmożesięudaćzamiarnadawcy.Wchodząwięcwskładczynnikówperswazyjnych zarówno argumenty, tj. czynniki intelektualne, jak i zjawiskaemocjonalnewyrażoneprzezodpowiednieformyjęzykoweaponadtozestronyOdbiorcytakżejegozachowaniaipostawy”.Niemalkażdejperswazjitowarzy-sząemocje,ponieważwpływanienauczuciajestbardzoskutecznymelementemprzekonywania.

Zfaktu,żejęzyk mówionytraktujęjakozespółsystemowychipozasystemo-wych,aleznaczącychdźwiękówigestówruchowych,wynikałypostulatymeto-dologicznedotyczącegromadzeniamateriału.Sferęzjawiskjęzykamówionegonieograniczamjedyniedokoduwerbalnego,leczwskazujęwszystkiesposobykomunikowaniasię:przekazywanieinformacjigestem,mimiką,atakżeintona-cją,ponieważwosiąganiuskutecznegooddziaływanianaodbiorcę,opróczsamejtreści,istotnyudziałmająwszelkiezabiegipozajęzykowe(por.Niedzielski1991:109–114;Brocki2000;Tkaczyk2000),środkiparalingwistyczneiekstralingwi-styczne,którewrazześrodkamijęzykowymioddziałująnaodbiorcę.

Rolękomunikacjiniewerbalnej,tj.zespołuśrodkówkinetycznychiprokse-micznych,podkreślawielubadaczy,wskazując,żejestonaważnymelementemprzekazuitakżespełniaokreślonefunkcjeperswazyjne(zob.Birdwhistell1970;Kneblewski1980:237–250;Jarząbek1989).K.Jarząbek (1992:186) pisze:„[…]zainteresowaniajęzykoznawcówbardzodługoskupiałysięwyłącznienasłowie,które,choćniewątpliwiestanowinajważniejszyzczynnikówwprzebieguaktukomunikacji,niejestczynnikiemjedynym”.Użytkownicyjęzykastosująelemen-tywerbalneiniewerbalnełączniem.in.wceluwzmocnieniazachowańjęzyko-wych(Brocki2000).Narolęelementów niewerbalnych winterpretacjiprzeka-zuprzezodbiorcęwskazujeJ.Warchala(2001:168):„Wsytuacjachpotocznychwnioskiwyciągamynietylkoztego,cointerlokutordonasmówi,aleteżzjegowyglądu,stanuemocjonalnego,barwyi tonugłosu,rodzajujęzyka,którymdonasmówiitd.”

16

Dlapotrzebopracowaniaprzyjęto,żenadrzędnymcelemperswazjijestdąże-niedozmianyprzekonańipostawodbiorcywzględempewnegowycinkarzeczy-wistości,abyzrównałysięzprzekonaniamiipostawamiprezentowanymiprzeznadawcę.Skutecznośćperswazjipoleganatym,byodbiorcauświadomiłsobie,cosiędoniegomówi,uwierzyłtemu,przyznałracjęmówiącemuipostąpiłzgodniezjegosugestią.

Abyzdefiniowaćzjawiskoperswazji,występującewkomunikacjigwarowej,należynajpierwprzyjrzećsięterminowipolszczyzna mówiona mieszkańców wsi . Wopracowaniachjęzykoznawczychróżneodmianypolszczyznywiejskiejokre-ślanesąterminem:język wsi, język mówiony mieszkańców współczesnej wsi (zob.Węgier,Oronowicz1992;Sierociuk1998), nazwępolszczyzna mówiona miesz-kańców wsiużywamwymienniezokreśleniami:język ustny,język mówiony,obie-gowy,codzienny, mowa mieszkańców wsi itraktujęjakoodmianęjęzykaetnicz-nego,charakteryzującąsięosobliwymicechamisystemowymi(gramatycznymiileksykalnymi),atakżekomunikacyjnymi.Zbadańdialektologicznychwynika,żejęzykmieszkańcówwsiniemajednolitejstruktury,ponieważobejmujewieleodmiankomunikowaniasię.Polszczyznaludowa rozwijasięnapodłożugrupyspołecznejokreślonejwspólnotązamieszkaniaisłużyprzedewszystkimwyraże-niupotrzebżyciacodziennego,mawięcwpewiensposóbograniczonąprzydat-nośćkomunikatywną.Gwarę,jakojedenzwariantówporozumiewaniasię,sto-sująużytkownicy jedyniewokreślonymśrodowiskuiwkonkretnychsytuacjach. K.Ożóg(1998b:125)wskazuje,że:„Konsekwentna,pięknagwarajestjużdziśna wsipolskiejzjawiskiemcorazrzadszym.Dominujeobecnieodmianamieszana,przejściowa,niejednorodna,składasiębowiemzróżnychelementów”.Współ-cześniesystemygwarowedezintegrująsię,przejmująwieleelementówzinnychodmianjęzyka,awkomunikacjiobserwujesięróżnesposobymówieniawzależ-nościodsytuacjiitypukontaktu.

Wychodzęzzałożenia,żenowekoncepcjezzakresuteoriikomunikacji,in-tensywnierozwijającesięwostatnimtrzydziestoleciuXXwieku,mogąbyćwy-korzystanedobadańrozmówmieszkańcówwsi.Właściwadoopisuwewnętrz-negozróżnicowaniakomunikacyjno-stylowego(zob.Grabias,Skubalanka1979;Dubisz2004:3–19;Habrajska2006;Zdunkiewicz-Jedynak2008)wydajesięteo-riadyskursu(por.Lizisowa2006;Witosz2009),ponieważprzedmiotembadańsąnaturalnezachowaniajęzykoweobejmująceteksty,którepowstaływwarunkachustnej, bezpośredniej, spontanicznej i niewymuszonej rozmowy, prowadzonejwnajbardziejtypowychsytuacjachżyciacodziennego.Wkomunikacjiinterper-sonalnejkoncentrujęsięnarelacji:nadawca–komunikat–odbiorca,zwracamuwagęnaczynnościpodejmowanewtokukomunikowaniasięzinnymiludźmi,któresłużąwyrażaniuintencjinadawcy.Przedmiotemanalizyjęzykowejuczyni-łamcechystylistycznewypowiedzizpunktuwidzeniaichprawdopodobnegood-działywanianaodbiorcę,ichwidocznejintencjiretorycznej.Wopracowaniuroz-patrujęzagadnieniestyluitekstuwujęciupragmatycznym,ponieważprzyjmuję

17

pojęcieczynności(działania)zapodstawęteoretycznejinterpretacjiopisu,rozpa-trywanegozgodniezzałożeniamiAustinaiSearle’a(zob.Mazur1990:71–72).Wzebranychtekstachbadałamsposoby językowegooddziaływanianaodbiorcę,sformułowanenapodstawieanalizykonkretnychaktówmowy.Moimzamiarembyłoprzedstawieniemetodsłużącychosiąganiuperswazji.

Uważam,żewtypiekontaktubezpośredniego,któryjestprzedmiotemba-dań,rozmówcywybierająpewienstyl komunikowania,częstorubaszno-dosadny,nacechowanyironiąisarkazmem,swobodnieujawniającyemocje,oceny,aod-zwierciedlającysięm.in.wdoborześrodkówjęzykowychiwsposobiewarto-ściowania.Zachowaniajęzykowemieszkańcówwsiujmujęjakokategorię styli-styczno-komunikacyjną (zob.Kita2001:170),pozostającąwzwiązkuzokreślonąsferąfunkcjonalno-komunikatywną.Pogląd takiwodniesieniudopolszczyznypotocznej reprezentujewopracowaniachwielubadaczy (por.Buttler,Furdala,Skubalanka1991).Styl (por.Skubalanka1991;1993;1995)rozumiemjakospo-sóbwyrażaniaokreślonej treści,charakteryzującysiędoboremtakichśrodkówjęzykowych,któreuznanesązaszczególnieprzydatnezewzględunaokreślony typwypowiedziipełnioneprzezniąfunkcjeorazcel,dlaktóregotworzonajestwypowiedź.Uważam,żestyltostrukturatekstu,swoistysposóbwiedzeniaświata, znajdującyodbiciewtworzywiesłownym.

Gwaręujmujęjakokategorięstylistycznejkomunikacjicharakterystycznądlaokreślonejgrupyśrodowiskowej,uwarunkowanąwpływamikulturowymi,wiedząoświecie,zainteresowaniami,skłonnościamiiwykształceniemmieszkańcówwsi.AmerykańskibadaczstyluR.Ohmann (1977:126) dowodzi,że nieistniejejednadefinicjastylu,ponieważposzczególnekoncepcjeniesązesobąsprzeczne,apro-ponowaneprzeznieanalizyuzupełniająsię.Autor,przywołującróżnestanowiskabadaczy,definiujestyl:„jakowynikw y b o r ów pomiędzyrozmaitymiwarian-tami,[…]wyboryteniesąobojętnedlaznaczenia;[…]jakoekspresywny,emo-cjonalnylubestetycznyakcentdołączonydoprzenoszonejinformacji,zakładająctymsamymrozróżnieniemiędzyinformacjąaznaczeniemekspresywnym[…],wreszciesposób,wjakistrukturatekstuprzedstawiarzeczywistość”.

Komunikację językowąmieszkańcówwsi traktuję jakopłaszczyznębadańinterdyscyplinarnych(zob.Doroszewski1973).Lingwiścizauważylizalety łą-czeniajęzykoznawstwazinnymidyscyplinamiwiedzy:antropologią,socjologią,biologią,psychologią,neurofizjologią (Doroszewski1973:18),wskazywalinamiędzydyscyplinarny obszar badań, obejmujących polszczyznęmówioną orazwzajemnewykorzystywaniemetodorazdoświadczeń:dialektologii i socjolin-gwistyki(zob.Dunaj,Lubaś1996),atakżeetnolingwistykiorazjęzykoznawstwakognitywnego (por.Habrajska 1998: 55–61).Zalety interdyscyplinarności do-strzegasięrównieżwzakresiepodejmowanychbadańdialektologicznych(zob.Gala1998),współczesnegwaroznawstwozmieniacelebadawczeimetodologię.Wopisiepolszczyznyludowejzalecasięwielostronnośćstanowiskmetodologicz-nych(Mrózek1998:63–68),wskazujenapotrzebęłączeniaproblematykidialek-

18

tologicznejzsocjologiczną,psychologicznąorazkulturową(Zagórski1998:29).H.Pelcowa(1998:117)podkreśla,że:„Wbadaniachdzisiejszychgwartrzebauwzględnićzarównoczynnikikulturowe,cywilizacyjne,społeczne,jakteżpoko-lenioweisytuacyjne,wtymoficjalnośćinieoficjalność,czas,miejsceiprzedmiotrozmowy,typirodzajrozmówcy,płeć,wiek,obligującedoużywaniapewnychformczywyrazów”.

Rozpatrująckomunikacyjnąpłaszczyznęjęzykamieszkańcówwsi,koncen-trowałam się na intencjach nadawcy oraz kontekście socjologicznym.Wybórukierunkowaniasocjologicznego(zob.Homa1979;Kurek1996:169–173)wyni-kałzprzypisywaniaważnejroliczynnikowisytuacyjnemu oraz czynnikompoko-leniowymigeograficznymwkonkretnychaktachkomunikacji.Socjolingwistykatraktowanabywajakometodainterdyscyplinarna,którawedługLubasia(1982:14) „[…]musiwłączyćdoswoichmetodbadawczych[…]ludzkąpsychikę,otoczeniespołeczneiinterakcjęjęzykową”.Natomiastwopisietekstówuwzględniłamprze-słankipragmalingwistyczne(zob.Pisarkowa1994:11–23;Kurek1997:129–133), ponieważ przedmiot niniejszej pracy stanowi praktyczny aspekt komunikacji,czylizagadnienierelacjipomiędzyznakiemajegoużytkownikiem.Analizawy-powiedzimiałanaceluwskazaniewaktachkomunikacjielementów,decydują-cychoskutecznościperswazyjnejprzekazu.

Prowadzonebadaniasytuująsięnapłaszczyźnieidiolektu (por.Żurek2011),czyliindywidualnegomówieniaisocjolektu,czyli„mowygrupspołecznychbądźmowyużywanejwpewnychspołecznychsytuacjach”(Głowiński1980:8),ponie-ważuważam,żeopiskomunikacjiperswazyjnejwymagadostrzeżeniazarównoindywidualnego,jakispołecznegocharakterujęzykaorazmiędzyludzkiegoza-kresukomunikacji.

Wspontanicznej,swobodnejkomunikacjibadanieperswazjijestzadaniemtrudnym,ponieważrozmówcyczęstowprowadzajązłożone,ukryte treści,wy-kraczające poza zasady kooperacji i maksymy konwersacyjne ustalone przez H.P.Grice’a(1980:91–114).Ostatecznyefektdziałańperswazyjnychzależyodintencji izabiegównadawcykomunikatu,ale takżeodpercepcyjnejgotowościi podatnościnaperswazjęodbiorcy tekstu.Powszechniewiadomo, żemówią-cydostosowujeswąwypowiedźdoodbiorcy,aodoborześrodkówjęzykowychwznacznymstopniudecydująrelacje,jakiemiędzynimizachodzą(por.Dunaj1985:88–97).Rozmowa toczy sięmiędzypartnerami i zawsze jest skierowa-nadokogoś.Tworząckonkretnewypowiedzi,nadawcaposługujesięwzględnietrwałymi,typowymiformamiichkonstruowania,byosiągnąćcele,wcielamyśliizamiarywokreśloneramyjęzykowe.

Rozważania opieramna założeniu, żewypowiedzimówione nawzór ko-munikatówpisanychmożnatraktowaćjakoteksty.JakpodkreślaT.Dobrzyńska(1993:7):„Jednostkazwanatekstemobejmujeciągiwyrazoweoróżnejrozpięto-ści,rozmaitymstopniuzłożonościiróżnieprzekazywane.Jejmanifestacjęstano-wiąwypowiedzizarównowielo-jakijednozdaniowe,prostekomunikatypotocz-

19

neitekstyliterackie[…],przekazypisaneorazmówione”.Termintekstzgodniezujęciemteoriitekstutraktujęjakowypowiedźcałościową,będącąwyrazemin-tencjikomunikacyjnejmówiącegoiprzyjmuję,żepojęcietekstumożebyćrozu-mianedwutorowo:„zjednejstronyjakojednostkajęzykowa”,zdrugiej–jakoefekt perswazyjny (zob.Żydek-Bednarczuk 2005: 56). Ponieważw perswazjiistotnajestefektywnośćosiąganiacelów,illokucjęrozumiemjakoaktmowy,któ-ryspełniasiępoprzezkomunikowanieintencji,tj.zawierasięwtym,conadawcachceosiągnąćpoprzezwypowiedzeniedanegokomunikatu.Wartośćaktuilloku-cyjnegoleżywjegomocymierzonejwkategoriachskuteczności.K.Pisarkowa(1994:11–23)podkreśla,żekomunikacjaprzebiegazewzględunaodbiorcę,doktóregojestadresowanawypowiedźinaniegomawywrzećwpływ.

Podstawą teoretyczną opracowania jest założenie, że teksty gwarowe sta-nowią aktymowy, ponieważ dana czynnośćmówieniama spełniać określonąfunkcję.Wanalizowanymmateriale znalazły się ciekawe i zróżnicowanepodwzględempragmatycznymgatunkimowy,mająceformęoddziaływaniabezpo-średniego:zachęty,namowy, prośby,groźby,obietnicy,polecenia,rozkazu,za-kazu,sądu,oceny,chwalenia się luboddziaływaniapośredniego:inspirowania,motywowania,rady,przestrogi, polemiki,wyjaśniania,pouczenia, informowania,przedstawienia,opisu .

Stosujęokreśleniekomunikaty perswazyjne,ponieważwcodziennejpraktycekomunikacyjnejtrudnooddzielićperswazjęodmanipulacji.Terminfunkcja pers- wazyjnatraktujębardzoszeroko,włączającdoobszaruperswazjitakżenakazy,polecenia,komendy,awięcformyoddziaływaniajęzykowego,którewykluczająmożliwośćoporuodbiorcy.Zamierzeniemmoim jestpokazanieperswazyjnegoaktukomunikacjina tle typów illokucyjnych,zewskazaniemstrategii języko-wych,jakiewykorzystująmieszkańcywsi.Szczególnośćtekstówgwarowychpo-legam.in.natym,żeniektóreaktymowyodbiegająodwystępującychwpolsz-czyźnieogólnej.J.Waniakowa (1992:280) zauważa,że np.:„Sposóbproszenianawsiniecoróżnisięodprzyjętegowpolszczyźnieogólnej.Jakwiadomo,aktprośbymaszansepowodzenia,gdyzawierapewneelementywyrażające,jakbar-dzozależynadawcynajejspełnieniu.[…]niezwykleważnyjestpostulatgrzecz-ności.Tymczasemprośbynawsiwwiększościmajątrochępostaćzwykłychpo-leceńczypropozycji”.

F.deSaussure(1961)traktowałjęzykjakozjawiskospołeczneiuważał,żewdociekaniachlingwistycznychnależyskupićuwagęprzedewszystkimnatek-ście,wbadaniuktóregonajważniejszajestanalizafunkcjonalnaśrodkówjęzyko-wych.Teksttraktujęjakowytwórkomunikacji,jakostrukturę,wktórejwszystkieelementysązesobąwzajemniepowiązaneikonstytuująsiędopierowswejfunk-cjonalności.Wyznacznikiemtekstowościjestszerokoprzyjętaspójność–skła-dasięnaniąkohezja (dającesięodczytaćzależnościgramatyczne)ikoherencja (związkiznaczeniowe).Wbogatejliteraturzedotyczącejtekstowościbadaczere-prezentująróżnestanowiskaidefinicjetekstu,którywzależnościodprzyjętejkon-

20

cepcjipoznawczejbywaróżniedefiniowany.Wlingwistycetekstujest„tospójnyzbiórnastępującychposobiezdańlubjakikolwiekkomunikatdającysięodgra-niczyćodinnychkomunikatów”(Urbańczyk1991:355),natomiastwteoriilite-ratury(zob.Sławiński1988:575)to„wypowiedź[...]powstaławobrębieokreś- lonegosystemu językowego,stanowiącazamkniętą i logicznącałośćzpunktuwidzeniatreściowego”.

Materiał badawczy: źródła, cechy badanej grupy, metoda rejestrowania

Źródłemekscerpcjimateriałubyłyspontanicznewypowiedziskierowanedowąskiegogronaodbiorców,którerejestrowałamwróżnychsytuacjachkomunika-cyjnych:wwarunkachdomowych,podczaspracy,wtrakcieprzypadkowychspo-tkań,podczasróżnychformspędzaniawolnegoczasu.Rozmówcamibyłynajczęś- ciejosobyznanesobie,połączonewięziamiemocjonalnymi:członkowierodziny,przyjaciele,dobrzyznajomi,sąsiedzi.Komunikacjamiędzypartnerami,którychłącząbliskierelacje,prowadzidowzajemnejotwartościipowoduje,żetekstysąbogatszewróżnorodneśrodkijęzykowegooddziaływania.Badanieiopiszacho-wańkomunikacyjnychwichnaturalnymkształcie,służącymrealizacjirozmaitychludzkichpotrzeb,koncentrowałamgłównienaodczytaniuintencjinadawcy.Wba-daniachzastosowałamtechnikiobserwacjiuczestniczącejiswobodnejrozmowy.

Działaniomkomunikacyjnymmieszkańcówwsiprzyglądałamsięzperspek-tywynazwanejsocjolingwistycznąipragmatycznojęzykową.Sposóbgromadze-niamateriałuwyznaczametodęwłaściwą socjolingwistyce, a cel, jakiemumasłużyćtekst,metodęwłaściwąpragmatyce, aspektsocjolingwistycznyipragma-lingwistycznyuzupełniająsię.Podobieństwomiędzytymimetodamibywabar-dziejlubmniejodczuwalne.Socjolingwistyka(zob.Gołąb,Heinz,Polański1968)jakometodabadawczaokreślawpływczynnikówspołecznychnakształtsystemujęzykowego,apragmalingwistyka (Maas,Wunderlich1972) jako teoriaaktówmowyjestzainteresowanawypowiedziąijejotoczeniem,badatecechyzachowańmownych,naktórewpływasytuacjaaktukomunikacyjnegowyznaczanaprzeztakiekategorie,jak:rolakomunikacyjnanadawcy/odbiorcy;łącząceichrelacje:symetryczna/niesymetryczna,miejsce,czas,cele.Wpraktyce trudnowsposóbjednoznacznyrozgraniczyćsocjolingwistycznepodejściedozagadnieńjęzyko-wychodkontekstupragmalingwistycznego,ponieważprzedmiotemzaintereso-waniatychmetodjestwypowiedźijejotoczenie.

Wewspółczesnychbadaniachnadjęzykiemmieszkańcówwsidialektolodzywskazująnazastosowaniesocjolingwistyki,którejjednązpodstawowychzasadjestzałożenie,żejęzyknależyopisywaćwścisłympowiązaniuzczynnikamispo-łeczno-kulturowymi.H.Kurek (2001: 117) pisze: „Ponieważ źródłemwiedzyokulturzekażdejspołecznościjestjęzykgromadzącyiprzechowującydoświad-czeniapokoleń,topodstawąinformacjinatematkulturywiejskiejbędziegwara–macierzystamowamieszkańcówwsi”.

21

Wbezpośredniejkomunikacjiustnej,którajestprzedmiotemanalizy,podką-temperswazyjnegooddziaływaniawykorzystujesięwszystkieśrodkijęzykoweskorelowanezczynnikamisytuacyjnymi, toteżdlapełnegozrozumienia inten-cjiwypowiedzikoniecznejestwskazaniekontekstuspołecznego,wktórymwy-powiedźpowstała.Rolęczynnika sytuacyjnegowakciekomunikacjipodkreślawielubadaczy(zob.Dunaj1985:88–97;Grabias1994;Pelcowa2000:91–104). Opracowaniasocjolingwistycznewykazały,żenawybórokreślonejformyjęzyko-wejmająwpływnastępująceczynnikisocjologiczneisytuacyjne:relacjamiędzynadawcąaodbiorcą,pełnioneprzeznichrolespołeczne,wiek,płeć;typkontaktumiędzynadawcąiodbiorcą(zob.Dunaj1981:11–20).Społecznośćwiejska–takjakiinnegrupyspołeczne,np.mieszkańcywiększychlubmniejszychośrodkówmiejskich–tworzyswojewłasneśrodowiskojęzykowe,naktóreskładająsięspe-cyficznesytuacjekomunikacyjne.Nawsidonajbardziejtypowychnależą:roz-mowymiędzydomownikamiisąsiadami,alenakomunikacjęjęzykowąskładająsięrównieżkontaktyzmieszkańcamipobliskichmiast,pracownikamibankówiurzędów,personelemsłużbyzdrowiaitp.Małe,lokalnegrupyludzkie,szczegól-niespołecznościwiejskie,sązregułybardziejspójneiłącząjesilniejszewięzi prospołeczne, któremająwpływ na zachowaniamiędzyludzkie (zob.Grabias1994),wtymzachowaniajęzykowe,któresączęściązarównookreślonejkulturyspołecznej,jakirealizacjąobowiązującejwtymśrodowiskunormyjęzykowej.

Napodstawęmateriałowąpracyskładasię210 godzinprywatnychrozmów,którychbyłamświadkiemlubuczestnikiem.Wopracowaniuzostaływykorzy-stanetekstyzmoichwieloletnich,botrwającychponad20 lat,badańjęzykamó-wionegomieszkańcówwsiprzedewszystkimzobszaruMazowsza,MałopolskiiŚląska.Eksploracją terenowąobjęto12wsiwokolicachŁodzi,Grójca,Bia-łobrzegówiCzęstochowy,należącychdo3różnychdialektów.CzęśćmateriałupochodziodPolakówprzesiedlonychzeWschodupoIIwojnieświatowej.Anali-zowanymateriałobejmujezróżnicowanegatunkowotekstymówione,zarejestro-wanew latach:1995–2010.Współcześnieprowadzonaeksploracjazostałapo-szerzonaomateriałystarsze,którepochodząsprzed1995 roku.Graniceczasowemateriałustanowiąlata:1990–2010.Wykorzystanorozmowyze104mieszkańca-miwsi.Badanaspołecznośćbyłazróżnicowanawiekiem(14–98lat)iwykształ-ceniem,tekstypochodząodinformatoróworóżnym(przeważniepodstawowym)stopniuwykształcenia.

Podkątemwykorzystaniamechanizmówperswazyjnychbadanomowę,któ-rąmieszkańcywsiposługująsięnacodzieńwdomu,czyliodmianę,którabywaokreślanajako:„kodpierwotny(domowy)”(zob.Zagórski1998:29).Bezpośred-nierozmowy,obejmującekontaktywwąskimkręgunajbliższejrodziny,dobrychznajomych,sąsiadów,sytuująsięwtzw.ludowymjęzyku familijnym (zob.Handke 2006); w ten sposób badaczka określa potoczną, głównie mówioną odmianę językanarodowego,używanąwśrodowiskurodzinno-przyjacielsko-sąsiedzkim,wskazującm.in.na jejcharakterystycznyrys, jakimjestkolokwialność.Więk-

22

szośćprzykładówrejestrujekontaktywewnątrzrodzinne,obejmującerozmowyosób,którepozostająwrelacjach trwałych,tj.komunikacjęmiędzymałżonka-mi,rodzicamiidziećmi,dziadkamiiwnukami oraz kontakty międzysąsiedzkie,obejmującezachowaniajęzykowewkomunikacjiwewnątrzgrupowej,rozmowymiędzysąsiadami,znajomymi,kontakty towarzyskie (rozmowyosób równychrangą), rzadziej (w interakcjach przedstawicieli różnych środowisk). Czasemwrelacjachsąsiedzkichinterlokutorzypochodzązlokalnejspołeczności,alenieznająsięzbytdobrzelubdzieliichdużaróżnicawieku.Częśćmateriałuobejmujetakżezachowaniajęzykowemieszkańcówwsizosobami,które niemówiągwarą.Sątointerakcjewerbalne,zachodzącemiędzyreprezentantamiróżnychgrupiśro-dowiskspołecznych,rozmowyzosobaminieznanymiwmiejscachpublicznych(wśrodkachkomunikacji,wsklepach,natargowisku,wośrodkachzdrowia).Ob-serwacji poddano komunikacjęw różnych kontekstach sytuacyjnych: podczaspracy,zakupów,podróży,spotkańtowarzyskichiwróżnychmiejscach:wdomu,natargowisku,wsklepie,naprzystankuautobusowym,wotwartejprzestrzeni,takiejjakpole,las,łąka.Komunikacjamiałacharakternaturalny,swobodny,niebyłyjejnarzucaneżadneograniczenia,badanimielipoczucieswobody.

Analizowanetekstymożnapodzielićnadwatypypłaszczyznkontaktówję-zykowych.Sytuacjapierwsza,gdybadającaprzytaczazachowaniajęzykowein-terlokutorów,naogółosóbbardzodobrzesięznających,pozostającychwzględemsiebiewhierarchiirównorzędnej.Sytuacjadruga,gdysamauczestniczywroz- mowie.Ponieważmateriałrejestrowanowśrodowiskudobrzeznanymeksplora-torowi,nawiązaniekontaktuzinformatoraminiebyłotrudne.

Podstawowąmetodą zbierania materiału były nagrania tekstów ciągłychjęzykamówionego, przy którego rejestracji i analizie uwzględniono kontekstspołecznych zachowań językowych zewszystkimi składnikami aktu komuni-kacji.Techniką zastosowanądopozyskiwaniamateriału językowegobyłaob-serwacjauczestniczącaocharakterzeniejawnym,polegającana rejestrowaniuzpodsłuchuwypowiedziwnaturalnych, autentycznych sytuacjachkomunika-cyjnych.Gromadzeniemateriału językowegowymagałozastosowaniametody,którąmożnauznaćzanieetyczną.Powodemjejwyborubyłatroskaowiarygod-nośćuzyskiwanychinformacjiorazprzekonanie,żemetodazapewniaprecyzjębadańipozwalaprześledzićpraktykęjęzykową,ponadtozapewniaspontanicz-nośćwypowiedzi orazpozwalalepiejwniknąćwsferęwzajemnychoddziaływańzachodzącychwprocesachinterakcji.Rozmówcyniewiedzieli,żewypowiedzisąnagrywane.Oceluprowadzonychbadańbyliinformowanipodokonaniure-jestracjimateriałuiwprzypadkuwyrażeniazgodynapublikacjętekstudowia-dywalisięosposobiewykorzystaniaichwypowiedzi.Prywatnerozmowyuka-zanesąwpracyznależytądyskrecją,m.in.zrezygnowanozumieszczeniaoboktekstówszczegółowychdanych,dotyczącychinformatorówczylokalizacjiwsi,ograniczającsięjedyniedowskazaniapłcirozmówcówiwyjaśnieniaosobliwo-ścijęzykowych,występującychwgwarze,zktórejpochodząwybraneprzykłady.

23

Dialektolodzy(zob.Gardzińska1997:31–38;Kurek1998:50–54)podkreśla-jązaletymateriałujęzykowegouzyskiwanegometodąrejestrowaniazpodsłuchuiwskazują,żesposóbbadaniapolszczyznyludowej zewzględunadynamikęorazwymiarzmianjęzykowych,zachodzącychwkomunikacjimieszkańcówwsi,musibyć dostosowany dowymagańwspółczesności (por. Kleszcz 1998: 159–167; Paryl1998:153–158;Pelcowa1998:105–117).

Tematyka tekstów

Materiałzawieraswobodnerozmowyzwykłychludzirejestrowanewcodzien-nychokolicznościachżyciowych.Wypowiedzimającharakterosobisty,dotycząspraw,zktórymistykająsięmieszkańcywsi,nawiązujądoaktualnychwydarzeńrodzinnych,niekiedywrozmowachpowracająbolesnewspomnieniawojenne,cza-semrozmówcykoncentrująsięnakwestiachpublicznych,sytuacjispołecznej,poli-tycznejczygospodarczejkraju.Zawartośćtreściowąopracowaniastanowiątekstyzwiązanezrzeczywistościąlokalnejspołeczności,dotyczącenajczęściejbieżą-cejsytuacji,konkretnychosóblubzdarzeń.Rozmówcywspominająwydarzenia,wktórychuczestniczyli,opowiadająoludziach,którychdobrzeznają,zwłaszczaoswoichbliskich:współmałżonkach,dzieciach,wnukach.Tematykaanalizowa-nychtekstówmazwiązekgłówniezrealiamiisprawamiżyciacodziennego,odnosisiędoaktualnychlubminionychwydarzeńrodzinnych.Mieszkańcywsiopowiada-jąoproblemachwrodzinieiwpracy,orelacjachzsąsiadami,dzieląsięuwagaminatematzdrowia,wychowaniaikształceniadzieci,zwracająuwagęnazmianysposo-buprowadzeniagospodarstwaipracynaroli,wskazująnaginącątradycjęiobrzędo-wośćludową.Rozmówcyinformująosprawachdlanichważnych,dzieląsięemo-cjami,niekiedymówiąoswoichbardzoosobistych,wręczintymnychprzeżyciach.

Korpustekstówstanowiąrozmaitetypywypowiedzinagranewróżnychkon-tekstach.Przy doborzepopulacjikierowałamsięzasadąwłaściwejreprezentacjisocjalnej(kulturowej)inaturalnegoaktumówienia(por.Lubaś1979b:186).

Sposób opracowania i prezentacji materiału

Komunikację mieszkańców wsi podaję w transkrypcji fonetycznej, żebyutrwalićwszystkiecechyjęzykanaturalnego,ponieważtakizapisnajlepiejod-zwierciedlażywąmowęzzachowaniemwłaściwościfonetycznych,morfologicz-nychiskładniowych,występującychwdanejwypowiedzi.Rodzajzapisuwynikazespecyfikibadanegomateriału ipodyktowanyzostał faktem,żepochodzionzróżnychrejonówkraju:zMazowsza,MałopolskiiŚląskaorazbyłzbieranynaprzestrzeniwielulat.Jedyniewnazwachwłasnych,zapisanychzgodnieznormąortograficzną,zastosowanowielkielitery.Przetranskrybowanenagraniatekstówzostałypoddane jedyniedrobnym ikoniecznymskrótom,by jaknajlepiejod-zwierciedlałyperswazyjnąfunkcjęwypowiedzi.

24

Materiałegzemplifikacyjnyskładasięzczęściwprowadzającej,którazawie-ra informacjeorodzajukomunikacji,sytuacjikomunikacyjnej, typiekontaktu,tlewypowiedzi:temacierozmowy,danychouczestnikachkomunikacji(płciroz-mówców,randzespołecznej).Analizowanetekstyumieszczonesąnatleszersze-gokontekstu,któryrozumianyjest jakowieloaspektowyelementkomunikacji,obejmującym.in.:kontekst fizyczny,społeczny,kulturowy.Znajomośćkontekstumaistotneznaczeniewkażdejsytuacjikomunikacyjnej,bowiemwarunkujewła-ściweodczytaniekomunikatu,decydujeofunkcjiwypowiedzi.Zwłaszczakon-tekst sytuacyjnymożetakżewywieraćwpływnazmianęodcieniznaczeniowychprzekazujęzykowego,ponadtopodsuwawłaściwąinterpretację,pomaga,acza-semjestwręczniezbędny,wzrozumieniuintencjonalnościwypowiedzi.

Ponieważbadanetekstywystępująwformiemówionejizawierająinformacjedostępnedlawąskiegokręguosób,abyjezrozumieć,prawidłowoodczytaćizinter-pretować,należyznaćsytuację,wktórejzostałyzarejestrowane.Szerszykontekstumożliwiawyjaśnieniebrakującychwiadomości,odczytaniepodtekstów,ukry-tychsensów,któretowarzysząkomunikacji,bowiemjedynierozmówcywokreślo-nymczasie,miejscu,warunkachiokolicznościach,zracjiposiadanejwiedzy,mogąuchwycićwszystkiekomunikacyjneniuanse.Naistotnąrolęczynnikasytuacyjnegowakciekomunikacjizwracauwagęwielubadaczy(zob.Dunaj1985:88–97;Grabias1994;Szczepankowska1993:87–91).Opisującskładnikitłakomunikacji,uwzględ-niamklasyfikacjęzaproponowanąprzezK.Pisarkową(1978b:7–20),którawyróżni-łatrzyogólnegrupyskładnikówtłakomunikacji:fizyczne,społeczne,merytoryczne .

I.Składniki(zmienne)tworzącekontekst fizyczny: 1)liczbauczestnikówkomunikacji,2)mediumkomunikacji (narzędzieprzekazu),3)miejsce komunikacji – przestrzeń, którawmniejszym lubwiększym

stopniuwpływanasposóbkomunikowania.II.Składnikitworzące kontekst społeczny:1)rangaipodziałrólpartnerów:nadawca–odbiorca,2)wiek/płećpartnerów:nadawca–odbiorca.

III.Składnikimerytoryczne(dotyczącetematu):1)rodzajtematu,2)sposóbjegoopracowania.

Przywypowiedzi,którajestprzedmiotemjęzykowegoopisu,podajęnastę-pująceinformacje:

– rodzajrelacji,statususpołecznegomiędzynadawcąiodbiorcą, – zasięgwypowiedzi(tj.kontaktjęzykowy:prywatny,lokalny), – stopieńoficjalnościsytuacji(stopieńzażyłościmiędzynadawcąiodbior-

cą:sytuacjanieoficjalna,półoficjalnaioficjalna), – rodzaj tekstu, z którego pochodzi dany fragment, ponieważ materiał

uwzględniaróżneformypodawcze(dialog,monolog,polilog), – otowarzyszącychjejelementachniewerbalnych,

25

– czasem przy cytowanych wypowiedziach odnotowuję także niezbędneobjaśnieniasemantyczne.

Przywyborzewypowiedzi,któreweszływskładopracowania,kierowałamsiępodstawowymkryteriumnajlepiejodzwierciedlającymperswazyjnośćprzeka-zu.Celemdoborufragmentów,pochodzącychztekstówciągłych,byłowydobyciewystępującychreprezentatywnychprzykładówzwiązanychzrealizacjąperswazyj-nejfunkcjijęzyka.Wanalizowanychwypowiedziachwyodrębniłamsłużąceper-swazjiśrodkijęzykowe,stanowiąceegzemplifikacjęokreślonychmechanizmównakłaniania.Elementytezostałypodkreślone,wyróżnieniegraficzne mapodnieśćczytelnośćiułatwićodbiórtekstu.Opisuwzględniatakżetowarzyszącekomunika-cjiwerbalnejpozajęzykoweiparalingwistyczneśrodkiwykorzystywanewcelachperswazyjnych,którymzostałpoświęconyoddzielnypodrozdziałpracy(zob.II.9.Komunikacja niewerbalna jako element wzmacniający perswazyjność przekazu).Wrozmowachspontanicznychsłowaczęstosąilustrowanegestem,cowzmagasiłęoddziaływaniaperswazji,prowadzącdogłębokiegoutrwaleniaprzekazanejtre-ści.Istotneznaczeniematakżeuzależnienietreściodsposobujejwypowiedzenia, np.ironia,uszczypliwośćczęściejzaznaczasięwintonacjiniżwsamejtreścisłów.

Napoczątkupracyzamieszczonowykazzastosowanychskrótów.Analizowanetekstypochodząznastępującychwsi: – Konopiska,Rększowice(wokolicachCzęstochowy), – Michałowice,Otaląż,Stamirowice,UlaskiGrzmiąckie,Wólka(wokoli-

cachGrójca), – Cedrowice, Ostrów, Krasnodęby, Jastrzębiec, Bratków koło Poddębic

(wokolicachŁodzi).

Zakres i budowa pracy

Pracaskładasięzewstępu,dwóchrozdziałówipodsumowania.Wewstępiewskazujęcelopracowaniaiomawiamzałożeniametodologiczne,zakresorazbu-dowępracy.

Wrozdzialepierwszymprzedstawiamuwarunkowaniasocjologiczne,psy-chologiczneikulturowekomunikacji językowej,ponadtoprzybliżamtematykęperswazji,stanowiącąjejistotnyelement.Podajęrównieżdefinicjęterminuper-swazja językowaorazzasadniczeelementywspółtworzącetopojęcie;wskazujęnakwestie sporne,dotycząceodróżnieniaperswazjiodmanipulacji językowejoraznapowiązaniapomiędzykomunikacją a perswazją i manipulacją językową .

Jakożeperswazjajestzjawiskiemtrudnodefiniowalnym,asamopojęciejestniejednoznaczne,szerokieipojemne,wpierwszymrozdzialezawartotakżeusta-lenia terminologiczneorazinformacjenatemat:stanu badań nad perswazją ję-zykowąwróżnychdziedzinachhumanistyki.Wieloznacznośćterminuwskazano,odwołującsiędowspółczesnychsłowników,leksykonówiopracowańnaukowych,którepodająróżnemożliwościrozumieniaperswazji,atakżedorozprawdefiniu-

26

jącychisystematyzującychprzedmiotbadańorazporządkującychpodejmowanąproblematykęterminologiczną.Zuwaginafakt,żewciążniemapowszechnejzgo-dycodosamejistotyperswazji,taczęśćopracowaniajestpróbąodpowiedzinapy-tanie,czymwłaściwiejestperswazjaijakmożnająbadaćwodniesieniudomowymieszkańcówwsi.Wpierwszymrozdzialepracyzawartoinformacjenatematprze-obrażeńzachodzącychwspółcześniewpolszczyźnieludowej,któremająwpływnasposóbkomunikowaniasięirealizacjęperswazyjnejfunkcjijęzyka.

Wrozdzialedrugim,któryzostałwcałościpoświęconyanaliziezebranegoma-teriałujęzykowego,prezentujęodstronyfunkcjonalnejipragmatycznejwybranetekstygwarowe,zwracającuwagęnaichcelowośćiskutecznośćoddziaływanianaodbiorcę.Badaniaobejmująteksty,reprezentująceróżnegatunkimowywścisłympowiązaniuzwykorzystanymiwnichmechanizmamiorazśrodkamijęzykowymiipozajęzykowymi,któresłużąprzekonywaniu.Całośćmateriałuzostałapodzielo-nanapodrozdziały,obejmująceśrodkileksykalne,przekształcenia semantyczne, środkimorfologiczne,składniowe orazśrodkikomunikacji niewerbalnej . Zakres zagadnień,którezostałyprzedstawionewczęścimateriałowo-analitycznejpracy,obejmujetrzycele:pierwszytowyodrębnienieposzczególnychelementówjęzyko-wych,kompozycyjnych,argumentacyjnychorazwskazanieichperswazyjnejfunk-cjiwaktachkomunikacji,drugitoprzedstawienietychmechanizmównakłaniania,któredlaopisubadanegośrodowiskasąnajbardziejtypoweiostatni,polegającynaodniesieniurezultatówopisumetodiśrodkówstosowanychwtekstachgwarowychdotych,którewykorzystywanesąwinnychdyskursachjęzykowych.

Najważniejszymcelemdrugiegorozdziałuopracowaniajestprzedstawieniezachowańkomunikacyjnychrozmówcóworazokreślenie:jakiestrategiesąsto-sowaneprzezuczestnikówkomunikacjiwceluperswazyjnym?jakikształtprzyj-mujeargumentacja?jakijestudziałwprocesieprzekonywaniawspółrozmówcówkanałuwerbalnegoiniewerbalnego?

Przedstawionaanalizałączyujęcia:językowe,stylistyczneitekstowe.Wy-odrębnionemechanizmyiśrodkiperswazjiobecnewgwarzezestawionozana-logicznymiwystępującymiwpolszczyźnieogólnejzuwzględnieniemróżnychformdyskursu.Językoznawczyopisdziałańperswazyjnychzostałskonfrontowa-nyzujęciamiproponowanymiprzezprzedstawicieli innychdyscyplinwiedzy,badającychperswazjęjęzykową,np.:socjologów,psychologów,politologów.

Ostatniaczęśćpracy,podsumowanie,służyprezentacjiwynikówbadań.Ana-lizowanetekstyzostałytamporównanepodkątempodobieństwiróżnicwza-kresiewykorzystanychmechanizmówperswazyjnychiśrodkówjęzykowychimsłużących zwystępującymiw innych typach dyskursu.Ukazano, które zwy-odrębnionychwtokubadańmechanizmówperswazyjnychsąwspólnegwaromipolszczyźnieogólnej,aktórestanowiąoichodrębności,szczególnieskoncen-trowanosięnawskazaniuosobliwościwykorzystanychmechanizmówiśrodków.

ROZDZIAŁ I

Problematyka perswazji w języku i w tekście

1. Przeobrażenia w komunikacji mieszkańców wsi – status dialektów wobec współczesnej polszczyzny

Wpolskiejliteraturzejęzykoznawczejprzyjmujesiępowszechnieistnieniedwóchpodstawowychodmianjęzykapolskiego:polszczyzny ogólnej i gwar lu-dowych.Natematstatusujęzykaogólnegoigwarpowstałowieleopracowań(por.Dejna1998:13–29;Skudrzyk2004:169–176;Wronicz2007:91–176).Wopo-zycjidojęzykaogólnopolskiegowskazujesiętakżeodmianyśrodowiskowepol-szczyzny–socjolekty.Dialektolodzypodkreślają,żezarównogwaryludowe,jakisocjolektysytuująsięnaobrzeżachjęzykaogólnego,ponieważpodwzględemgramatycznymnależądopolszczyznyogólnej,znacznajednakczęśćsłownictwatychodmianpozostajedlaogółuspołecznościniezrozumiała.

Wopracowaniachlingwistycznychwskazujesięnazróżnicowaniestylistycz-nejęzyków(Wierzbicka1965:127).Gwara,którąK.Dejna(1998:14)uważazajedną„zodmianformalno-funkcjonalnychpolskiegojęzykaetnicznego”, takżewykazujewewnętrznezróżnicowanie.Mowaśrodowiskawiejskiegosłużyprzedewszystkim zaspokajaniu codziennych potrzeb komunikacyjnychmieszkańcówipodobniejakpolszczyznamiejskastanowizjawiskozłożone,wktóregoopisienależyuwzględnićróżnewarianty .

Współczesnąmówionąodmianępolszczyznyludowejcharakteryzujedyna-mizmrozwojowy.Dialektolodzypodkreślają,żeobecnietrudnospotkaćnawsiosobymówiącekonsekwentniegwarą(zob.Kurek1988:50–54;Reichan1999:262–278).Gwaryużywajądziśprzedstawicielenajstarszegopokolenia,pokolenieśredniestosujegwaręzelementamipolszczyznyogólnej,potocznej,natomiastmło-dzieżmówipolszczyznąstandardową.Gwara,jakojedenzwariantówpolszczyznyludowej,obsługujewspółcześniesferękomunikacjicharakterystycznądlakontak-tówprywatnych,wewnątrzrodzinnych,towarzyskich iniejestdziśjedynymśrod-kiemkomunikacjijęzykowejwśrodowiskuwiejskim(zob.Wronicz2007:91–96). Ograniczaonaswefunkcjewobecpolszczyznyogólnejipotocznejorazróżnychodmianstylistycznych.J.Bartmiński(1977:222)postrzegagwaręjakoswoistywa-riantfunkcjonalnyookreślonymwyspecjalizowanymprzeznaczeniutematycznym

28

i sytuacyjnym, „jako język rodzinny, towarzyski, sąsiedzki, regionalny itp.” H.Kurek(2001:122)zauważa,że:„[…]konkurującezesobąsystemyjęzyko-we–dialekt i standard [podkr.–B.B.-R.] –powoliopanowująokreślone«polakomunikacyjne»,toznaczyograniczająswefunkcjedorolijednegozkodów,naprzykładrodzinno-domowegowopozycjidokoduoficjalnego”.

Językmieszkańcówwsirozumiemjakośrodekkomunikacjiużywanywco-dziennych,swobodnychrozmowachitraktujęjakoodmianęjęzykaogólnego,ma-jącąspecyficznewłaściwościzewzględunaodrębnośćjęzykowąikulturowątejspołeczności.W opracowaniachjęzykoznawczych gwaradefiniowanajestjakood-mianajęzykaetnicznego,któraobokcechwspólnychzjęzykiemogólnonarodowymodznaczasięzespołemcechwłaściwychtylkojejnosicielom,tj.zamkniętejspołecz-nościwiejskiej,atakżeszczególnymicechamisystemowymi,któresąwyznacza-neprzezfonologięigramatykę(zob.Dejna1973:115).Regionalnewariantyjęzykanarodowego,będąceczęściąskładowąwspólnotynarodowej,stanowiąceobogac-twiepolszczyznyogólnej,należądotychodmianwspółczesnegojęzykapolskie-go,któreoddawnabyłyprzedmiotemzainteresowaniaitroskiwieludialektologów(Nitsch1915;Urbańczyk1968;Dejna1973).Wbadaniachnadmowąmieszkańcówwsiistotneznaczeniemasamakwestiamiejscaiobecnościgwarywkomunikacjijęzykowej.Wpełniakceptujętezęwyrażonąprzezwielubadaczy(Kucała1960;Ożóg1998b;Pelcowa1998;Gala2002;Kajtoch2009),żewskutekoddziaływanianamowęmieszkańcówwsipolszczyznyogólnej,będącejniejedynym,aleistotnymbodźcemzmian,zmieniasięstosunekmówiącychdogwaryiewoluujesamagwara.Zróżnicowaniewspółczesnejpolszczyznyludowejnajlepiejobrazujeanalizawy-powiedzimieszkańcówwsi,szczególnieprzedstawicielinajstarszegopokolenia,oddzieckaużywającychgwaryorazpokolenianajmłodszego,któredobrzeopanowałopolszczyznęogólnąioddaliłosięjęzykowoodsposobukomunikowaniasiędziad-kówirodziców.Kontaktmłodychzgwarąmaraczejcharakterbierny.Różnicejęzy-kowemiędzypokoleniamiistniałyzawszeibyłyprzyczynąrozwojujęzyka,dziśjed-nakzwiększyłasiędynamikazmianjęzykowychopodłożujęzykowo-kulturowym.

Wśródnajważniejszychprzeobrażeńzachodzącychwspółcześniewpolsz-czyźnieludowejK.Ożóg(2001:21)wymieniazanikgwaritworzeniesię„no-wejjakościjęzykawsi”.Wopracowaniachdialektologicznych(zob.Kurek1995;Pelcowa2000:91–104)podkreśla się, żewgwarachoddawnaobserwuje sięzmianyformyzachowańwerbalnychisposobówużyciajęzykawróżnychtypachkontaktówmiędzyludzkich–wkomunikacjiindywidualnej,masowej,grupowejczymiędzypokoleniowej –wskazuje się nawariantywność form językowychimieszanieróżnychsystemówmówienia.Zustaleńbadawczychwynika,żenasposóbkomunikowaniasięnawsimająwpływzmieniającesięuwarunkowaniazewnętrzne,wszczególnościspołeczne,polityczne,kulturalne,któredokonałysięwPolscepoIIwojnieświatowej,anasiliłysiępo1989roku.Gwaraniejestobec-nie jedynym środkiemkomunikowania sięw środowiskuwiejskim, ponieważmieszkańcywsiwcorazszerszymzakresiesięgająpojęzykogólny,szczególnie

29

wkontaktachzosobamireprezentującymiinneśrodowiskakulturowe(zob.Ku-cała1960).H.Kurek(1995:12–13)stwierdza:„[…]konwencjonalneznaczenieterminu«gwara»,jakomowaludnościwiejskiej,stajesięnieprecyzyjne,bowiemnieodzwierciedlarzeczywistościjęzykowejwspółczesnegośrodowiskawiejskie-go […].Poprawniejbyłobyposługiwaćsięnadrzędnymwstosunkudogwaryokreśleniem«polszczyznamówionawsi».Zaproponowanyterminnietylkoniewykluczapojawieniasięwmowieludnościwiejskiejelementówjęzykaogólnego,alewręczdopuszczamożliwośćfunkcjonowanianawsiodmianyliterackiej,któraobecniezwłaszczadlawieluwykształconychmieszkańcówwsiwpewnychsytu-acjachkomunikacyjnychjesttypowymsposobemporozumiewaniasię”.

ProcesupowszechnianiasiępolszczyznyogólnejprzybrałnasilewXXwie-kuwskutekrozwojuoświaty,migracjiludności,awansuspołecznegomieszkań-cówwsi.Na:„wyższośćjęzykaliterackiegonadgwarąiusiłowaniezastąpieniatego,cogwarowe, tym,co literackie”wskazywałM.Kucała(1960:154).Podwpływemuwarunkowańzewnętrznychzmienił sięstatus gwar, tworzeniuno-wychsystemówkomunikacyjnychsprzyjaintegracja językowa .

Wewspółczesnejpolszczyźnieludowejdialektolodzywskazująwspółistnie-jącezróżnicowanekody językowe.Funkcjonującyobecnienawsijęzykowykod komunikacyjnyma charaktermieszany.Najstarsi mieszkańcywsi obok gwary posługująsię kodem mieszanym,którypowstałnapograniczujęzykaogólnegoirodzimejgwary.Charakteryzujesięonobecnościącechdialektalnychwpostacielementówgramatycznychi leksykalno-frazeologicznychorazwystępowaniemnowychśrodkówwyrazuisposobówwysłowienia,zwłaszczaprzenikającymidogwaryobcymistrukturami,aktywizacjąleksykiobcej.Obecniemieszkańcywsisądwu-,anawettrójjęzyczni .

Opisujączachowaniajęzykoweużytkownikówpolszczyznyludowej,H.Kurek (1987: 63–69) wprowadziła termin przełączanie kodów i wyodrębniła trzy podstawowe odmiany językowe, występujące w środowiskuwiejskim: gwarę, polszczyznę ogólną i kod mieszany,którypowstałwwynikuprzenikaniasięobusystemów.W„polszczyźniewiejskiegoobszarujęzykowo-kulturowego”autorka(2001:117)wskazuje„gwarę,którajestnormąkomunikacjijęzykowejmieszkań-cówwsiwkontaktachrodzinno-domowych,orazodmianęgwarowo-literackąlubliteracko-gwarowąpojawiającąsięnaskutekprzełączaniakodugwarowegonaogólnopolski.Dochodzidotegonajczęściejwrozmowiemieszkańcawsizoso-bąpochodzącą spoza lokalnego, gwarowegoobszaru językowo-kulturowego”. A.Wilkoń(1979:405–414)wyróżniatrzy systemy językowefunkcjonującewśro-dowiskuwiejskim:system gwarowy(wyjściowy),system przejściowy,którycha-rakteryzujesięnajwiększymrozchwianiemwzakresienormgwarowychisystem ogólnopolski(możliwypoprzejęciuogólnopolskiegotypuwymowywmiejscegwarowego).ZkoleiJ.Kąś(1994a:33–79)wskazuje,żenasposóbkomunikacjimieszkańcówwsimawpływtakżefunkcjonowanietrzech filtrów: sytuacyjnego,kulturowego i informacyjnego .

30

Wwieluopracowaniachdialektologicznychpodkreślasię,żegwaryludowezanikają(Kurek1988:50–54),zmieniająsię(Pelcowa1994;Wyderka1994:24;Kurek1995;Ożóg1998b:119–125),przejmującelementypolszczyznyogólnej ipotocznej(Węgier1978;Dunaj1980:99–108;Kajtoch2009:208–220).K.Dej-na (1991/1992:81)wskazywał, żezjawiskoma różnystopieńnasilenia:„[…]wmowieposzczególnychmieszkańcówwsi,zależnieodwykształcenia,oczyta-nia,zainteresowańpostępemitd.,cechygwaroweutrzymująsięwbardzonierów-nym,nierazmałymstopniu”.

ZdaniemK.Ożoga(2001:216)naszybkieobecnietempoprzeobrażeńgwarmiaławpływzmianastosunkówekonomicznychispołecznychnawsipolskiej,zwłaszcza„dezintegracjaspołecznościwiejskiej”i„jejtradycyjnegojęzyka”.We-długS.Gali(2006:81):„Aktualnystangwarjestwięcdziedzictwemhistorycz-nym,wynikieminterferencjimiędzygwarowychoraznastępstwemprocesówin-tegracyjnychzpolszczyznąogólną,aprzedewszystkimzjejodmianąpotoczną”.

J.Kowalikowa(2002:243)podkreśla,że:„Doinnegospojrzenianagwaręskłaniazmianajejmiejscaorazfunkcjiwogólnospołecznympejzażukomunika-cyjnym”,gwarętraktujesięjako„swoistywariantfunkcyjnyookreślonymwy-specjalizowanymprzeznaczeniutematycznymisytuacyjnym,jakojęzykrodzin-ny,towarzyski,sąsiedzki”(Bartmiński1973:232).

Przeobrażenia językowe i stylistyczne, dokonujące się ostatniowmowiemieszkańcówwsi,stanowiąinteresującezjawiskojęzykowe,któregoopiswyma-gazastosowanianowychmetodbadawczych(Pelcowa1998:111–112).Ozain-teresowaniutąproblematykąświadcząliczneopracowaniazzakresudialektolo-gii(zob.Węgier,Oronowicz1992;Gardzińska1993a;Sędziak1996;Czyżewski,Warchoł1998),szczególnieujmującezachowaniakomunikacyjnemieszkańcówwsiwkontekściespołecznychuwarunkowańfunkcjonowaniagwaryiinnychod-mianjęzykowych(zob.Kurek1994;Mrózek2002:353–358).

2. Uwarunkowania socjologiczne, psychologiczne i kulturowe komunikacji językowej a zjawisko perswazji

Każdycodzienniekomunikujesięzróżnymiosobami,ponieważporozumie-waniesięzinnymijestnajbardziejpowszechnąipodstawowąformąkontaktówinterpersonalnych,aperswazjastanowiważnyelementcodziennegojęzykaipro-cesukomunikacji. Nasposóbprzebiegukomunikacji,którajestdziałaniemjęzy-kowymsłużącymrealizacjiróżnorodnychludzkichpotrzeb,mawpływwiedza,doświadczenieorazotoczeniespołeczne,wjakimczłowiekfunkcjonuje.Tąsferąludzkiegodziałaniaorazjejróżnorodnymiaspektamizajmująsiębadaczerepre-zentującyróżnedyscyplinynaukowe,ajęzykwkontekściekomunikacjistałsięprzedmiotemzainteresowanialingwistów(por.Wolski1998;Dobek-Ostrowska

31

2004b;Kamińska-Szmajiin.2006;Bugajski2008),szczególnieteoretykówję-zyka(por.Jakobson1989),atakżeteoretykówliteratury(Mayenowa1979;Sku-balanka1991),twórcówsocjolingwistyki(zob.Bokszański1972;Lubaś1979b),filozofii(por.Austin1987),psychologów(zob.Nęcki1996a).

Komunikacjajestniezwykłymnarzędziembudowaniaspołecznychrelacji,aposługiwaniesięjęzykiem–naturalnączynnościąocharakterzespołecznym,mającąmotywacjęsocjologiczną(por.Piotrowski,Ziółkowski1976),kulturową(zob.Habrajska2008;Anusiewicz1994)ipsychologiczną(por.Sujak2006).Za-wszekomunikując sięzkimś,nadawca (mniej lubbardziej świadomie)odpo-wiadasobienapytania:kimjestdlamnieodbiorca?kimjajestemdlaniego?jakpowinienemznimrozmawiać,jeślichcęosiągnąćokreślonycelkomunikacyjny?

M.Wojtak(1993:235)pisze:„Zgodniezustaleniamisocjolingwistykikon-kretnynadawcatekstupodejmujezwykledziałaniajęzykowezdeterminowanespo-łecznieikulturowo,występującwstosunkudoodbiorcywokreślonejrolispołecz-nej”.M.Filipiak(1996:85)wskazuje,że:„Mechanizmwpływukulturynażyciespołecznejestzłożonyiskomplikowany”.Rozważanianatematsytuacji socjolin-gwistycznejznajdująodzwierciedleniewlicznychpracachzzakresukomunikacjijęzykowej(por.Lubaś1979a:11–27;Miodunka,Ropa1979;Dunaj1985:88–97), także tych, poświęconychperswazji.W.Tomasik (1988: 20) podkreśla, że:„[…]wanalizieaktuperswazyjnegowmaksymalnymstopniuuwzględnićtrze-baelementynaturyintersubiektywnej,właściweniekonkretnejjednostce,aleca-łejgrupie.Proceskomunikowanianigdyniezachodziwspołecznejpróżni.[…] welementarnejpostacipowołujenajmniejszągrupę […], sprzęgajączesobąnadawcęiodbiorcę,lecztakżedlategożekomunikującyzanurzenisąwprzestrzenispołecznejioddziaływaniajejnaprocesporozumienianiesposóbwyeliminować”.

Dlawłaściwegozrozumieniazjawiskaperswazjiniezbędnejestprzeanalizo-waniedwóchzasadniczychproblemów:popierwsze,określenierelacjikomuni-kacja a perswazjaorazsprecyzowaniewzajemnegozwiązkudwóchpojęć–perswazji i manipulacji,ponieważwyrazyperswazja i manipulacja bywająużywanezamiennie.

Językwujęciukomunikacyjnym(por.Awdiejew,Habrajska2004:19)defi-niowanyjestjako:„proceswerbalizacjiprzezczłowiekajegointencjiprzedsta-wieniowych (gdycelemjestopisrzeczywistości)ipragmatycznych(gdycelemjestwpływanienaprzekonaniaizachowaniaodbiorcy),realizowanywpostaciróżnychgatunkówtekstu”.

Wychodzęzzałożenia,żewypowiedźmożepełnićwielefunkcji,możeprze-kazywaćinformacje,ekspresje,aletakżewywoływaćpożądanepostawyodbior-cy.Nawielofunkcyjnośćprzekazuzwracauwagęm.in.R.Jakobson(zob.Kurcz1975:411–489)wskazując,żemożeonbyćskoncentrowanyna:słuchaczu,za-wieraćprośby,polecenia,rozkazy;namówcy –pełniwtedyfunkcjęekspresyw-ną;nastawionynaprzedmiot–pełniwówczasfunkcjęreprezentatywną;stosowa-nyjakometakomunikat,gdyuwaganadawcyskupiasięnauzgadnianiubądźna

32

weryfikacjikoduczyteżnakanale,wjakimjestprzekazywany.Niewątpliwienaj-ważniejsząfunkcjąjęzykajestfunkcja komunikatywna,innefunkcje,jakokreślaA.Wierzbicka(1967:134),stanowiątylko„nadbudówkę”nadtąpodstawową.

Wsocjologiiipsychologiispołecznej(zob.Kłoskowska1983a:170)komu-nikowaniedefiniowanejestjako:„procesprzekazywaniazcentrum,określonegojakoźródło,treścizawartychwsymbolicznejpostaciznaków,skierowanychdoodbiorcówposiadającychzdolnośćdoichprzyjęcia”.Komunikowaniemasoweskierowanejestdobardzolicznej,zróżnicowanejiszerokorozproszonejpublicz-ności,natomiastistotnymrysemkomunikacjiinterpersonalnejjestograniczonośćodbiorców.

Językjakośrodekkomunikacjiinterpersonalnejopróczformułowaniamyśliumożliwiarównieżwartościowanieiocenęrzeczywistości.Zakładam,żeperswa-zjaobecnajesttakżewaktachmowynastawionychnaprzekazywanieinformacji,ponieważkażdykomunikatpozatreścią,jakązawiera,możeponadtowiązaćsięzokreślonymnakazem,zakazemczyinstrukcjądlajegoodbiorcy.

Przyjmuję,żewkomunikacjiinterpersonalnejinformacjaczęstojestjedynietłemdlawyrażeniaoceny,któramanaceluskłonienieodbiorcydopodzieleniaprzekonaniawartościującegowyrażonegoprzeznadawcę.E.Laskowska(2009:57),któraanalizowaławartościowanie,zauważa,żegranicamiędzyinformowa-niemawartościowaniemniezawsze jest łatwadowyznaczenia.Wkontekścieujęciaproblematykiperswazjiwydajesię,żeracjęnależyprzyznaćW.Pisarkowi(2004:124),którytwierdzi,żekomunikowaniesięsłużynietylkoprzekazywaniuinformacji,aletakżeprzekonywaniurozmówcy,asposobyprzekonywanialudziestosująintuicyjnie,„odkądzaczęliporozumiewaćsięzapomocąjęzyka,amożejeszczewcześniej”.

Komunikowaniesię,podobniejakprzekonywanie,opisywanejestzróżnychperspektywbadawczych.Refleksjanadjęzykiemisposobamiwykorzystywaniagoprzezużytkownikówprzyczyniłasiędowyodrębnieniawjęzykoznawstwieróżnychjegonurtów.Teoretycznejproblematyceinterakcjipoświęconesąopra-cowaniadotyczące gramatykikomunikacyjnej(zob.Awdiejew1999;Awdiejew, Habrajska 2004; 2006;Habrajska 2008; 2009), lingwistyki kulturowej (por. Anusiewicz 1994;Duszak 1998), stylistyki pragmatycznej (zob.Kalisz 1993;Sławkowa2002), tekstologii lingwistycznej (por.Bartmiński,Boniecka1998).

Jestrzecząoczywistą,żetakże perswazji–zjawiskuzłożonemu,wieloaspek-towemu,stanowiącemuistotnyelementkomunikacjiwwieluprzejawachżyciaspołecznego, poświęcono dużo uwagi. Działania perswazyjne dotyczą zacho-wańogólnokulturowych, pojawiają się nie tylkowoficjalnychwystąpieniach,aletakżewcodziennychsytuacjachżyciowych,wzwyczajnych,bezpośrednichkontaktachmiędzyludzkich.Perswazja,jakoważnaipowszechnaczęśćaktyw-nościczłowieka,praktyczniemożezaistniećwszędzieimożemiećróżnycharak-ter . Komunikowanie interpersonalne (zob.Bietka,Kierubiński1982;ProctorII Russell2006) określanejestjakoporozumiewaniesiępomiędzydwiemaosobami

33

lubwniewielkichgrupachludzi.Wtymtypiekomunikacjiwpływnaperswa-zyjnośćkomunikatumająprzedewszystkimrelacje,wjakichpozostająnadawcaiodbiorca,ponieważwrozmowiebezpośredniejefektywnośćosiąganiacelówzależyodzaufaniaodbiorcydonadawcy.

Problematycekomunikacji lingwiścipoświęciliwieleuwagi,komunikacjajestbadanawramachjęzykoznawstwaorazinnychdyscyplinhumanistycznych.Teoretycznarefleksjanadmechanizmamifunkcjonowaniajęzykajestprzedmio-temzainteresowaniatakichdziedzinhumanistyki,jak:filozofia,socjologia,psy-chologiaczykulturoznawstwo.Specjaliściróżnychdyscyplinwiedzy,zajmującysięanaliząjęzyka,badająproblematykęzagadnieniakomunikacjiwewłaściwejsobie perspektywie. Z punktuwidzenia psychologii i socjologii podkreśla sięwpływgrupynajęzykjednostki,aistotneznaczeniematurodzina,społecznośćlokalno-sąsiedzka(por.Ziemska1975).W.Doroszewski(1973:20)pojmujeję-zykjakorodzajkomunikacji,formęprzekazuiodwołujesiędoO.Jespersena,który pisał:„Językjestczynnością,czynnościącelową,toteżnigdyniepowinnosięzapominaćojednostkachmówiącychiocelu,jakionemają,działającwtenszczególnysposób”.

Wmodelachkomunikowaniainterpersonalnegopodmiotemsąjednostki,któ-rerolenadawcyiodbiorcypełniąwymiennieijednocześnie.Natentypkomuni-kacjiskładająsiędwapodstawoweelementy:bezpośredniaobecnośćuczestnikówinawiązanieosobistegokontaktu(twarząwtwarz).Podkreślasię,żekomuniko-wanieinterpersonalnemacharakterdwustronny,interaktywny izwykleprzybieraformędialogu,rozmowy.Mówieniepojmowanebywajakokształtowanierelacjimiędzyludźmi(por.Gajda,Rymut,Żydek-Bednarczuk2002;Grybosiowa2003;Wolski1998).Językjakonarzędziespołecznejkomunikacjistwarzaużytkowni-komniezwykłemożliwościkształtowaniawypowiedziioddziaływanianaodbior-cętekstupoprzezwykorzystanieróżnychtechnikperswazji.Zpunktuwidzeniarealizacjiperswazyjnejfunkcjijęzykawrelacjachinterpersonalnychopróczko-munikacjiwerbalnejistotneznaczeniemanajczęściejwystępującawpołączeniuzniąkomunikacjaniewerbalna(zob.Kneblewski1980:237–249;Brocki2001).Komunikowaniepozasłowneobejmujewszelkiezachowaniaintencjonalne(ce-lowelubnieświadome,mającesens),tj.mimikę,pozycjęiruchyciała,kontaktnapłaszczyźniewzrokowej,słuchowejidotykowej.Wyróżniasiękomunikację kinezyjną (ruchciałaimimikę),komunikację proksemiczną(informacjeprzeka-zywaneprzezusytuowaniepodmiotówwprzestrzeni)orazkomunikację paraling- wistyczną (sposóbartykulacji,tonację,głośnośćwypowiedzi),którewzmacniająoddziaływaniekomunikatusłownego imająwpływnasposób interpretowaniawypowiedziprzezodbiorcę.

Badaniaprowadzonem.in.przezjęzykoznawców,psychologów,etnolingwi-stówdowiodły,żeukształtowaniewypowiedzioddziaływanapercepcjęwrażeńzmysłowych.A.Wierzbicka(1967:172)wskazuje,że:„Językwpewnymstopniukształtujenasząmyśl,awkażdymraziezabarwiająwokreślonysposób”.Etno-

34

lingwiści(zob.Sapir1978;Whorf1982)podkreślają,żejęzykwpływanasposóbmyślenia,stosunekdootaczającegoświataczypostrzeganierzeczywistości.

Uważam,żewprocesiekomunikacjirównieważnaiściślezwiązanazfunk-cjąkomunikatywnąjestfunkcja perswazyjna,nazywanatakżeimpresywną, impe-ratywną, nakłaniającą, regulacyjnąlubdyrektywną (por.Grzegorczykowa1985:378–381;Grzegorczykowa1991:11–28),którejcelemjestwpływanienasądyipostawyuczestnikówdialogu,ponieważinformowaniemożebyćrównieżśrod-kiemoddziaływanianapoglądyizachowaniainnychludzi.Każdyużytkownikwykorzystujekomunikacjędorealizacjiokreślonychcelów,ajegodziałaniajęzy-kowemogąmiećcharakterbardziejlubmniejświadomy.

Przez perswazję w kontekście zabiegów stosowanychw komunikacji in-terpersonalnejrozumiemogółstarańnadawcyowywarcie–bezprzymusu,zapomocącelowoukształtowanychprzekazów–wpływunaprzekonania,opinie, postawy,nastroje,acozatymidzieizachowaniabezpośrednichorazpośrednichadresatówtychprzekazów.Samoprzekonywaniemożemiećwydźwiękpozytyw-ny–prowokujedomyślenia,zachęcadokonstruktywnychdziałań,dajemotywa-cjęitp.;aletakżenegatywny–sprowadzającysiędomanipulowaniainformacja-mi,sugerowaniapewnychzachowańkorzystnychdlanadawcykomunikatu.

Wśróduczonychzajmującychsięrelacjamimiędzyperswazjąamanipulacjąpojawiająsiębardzozróżnicowaneopinie–jedniutożsamiająpojęcia,częśćbada-czytraktujemanipulacjęjakorodzajwynaturzonejperswazji,jeszczeinniuważająjezazupełnieodrębnepojęcia(por.Pisarek1974;Barańczak1975;Grzegorczykowa 1991;Lewiński2001).Wpracyterminperswazjatraktujęjakonadrzędnywobec manipulacji,którąuważamza metodęukrytego,nieuczciwegooddziaływanianaświadomośćizachowaniejednostkilubgrupy.Uważam,żeperswazjatodziałanie,którerespektujewolnośćwyboru,swobodękomunikowaniasię,zaśmanipulacja jestdziałaniem,wktórymnadawcaświadomieukrywaprzedodbiorcąrzeczywisteintencjeswojejwypowiedzi.Traktujęmanipulacjęjakodziałanieunikającejaw-negoprzekonywania.Powodówzabiegówmanipulacyjnychmożebyćwiele,np.:chęćprzekonaniadoswoichracji,zmianarzeczywistości,kontrolanadodbiorcą/grupą,przedewszystkimzaśwłasnakorzyść.Bezinteresownośćnadawcyuważamzaistotnyelementperswazji.Przyjmujęjednak,żekryteriumtomacharakterin-tuicyjnegozałożenia,obciążonysubiektywizmemocenybadacza,ponieważrze-czywisteintencjenadawcybardzotrudnoodkryć,jeżeliwogóledasięjewyjaśnić,szczególniewsytuacji,kiedykomunikacjaodbywasięwśródludzi,którychzdaniusięufa.Jesttozadanieniełatwenawetwprzypadkuanalizyprzebiegukomunikacjizperspektywypostronnegoobserwatora,któryzakładaokreślonekryteriajejoce-ny.Należybowiempamiętać,żekażdysądjestwpewnymstopniusubiektywny.

Perswazyjna funkcja języka realizuje się poprzez wykorzystanie wszyst-kichmożliwych zachowań komunikacyjnych zdolnychwywołaćw odbierają-cymjeczłowiekuokreśloneprzeżycia,uczucia,myśliiwrażenia,którezgodnesązintencjaminadawcy,aktórewzałożeniuwistotnysposóbmająwpływaćna

35

ukształtowaniepoglądówodbiorcy.Będątowszelkiezachowaniamającenaceluzwrócenieuwagi,wyrażenieopiniilubpoparciadlaczegośbądźzaprotestowaniewjakiejśsprawie.Dlapotrzebopracowaniaprzyjąćnależy,żenadrzędnymcelemwypowiedziperswazyjnejjestskuteczneprzekonywanieodbiorcydogłoszonychtezczyradudzielanychprzeznadawcę,którychkonsekwencjąmabyćokreślonepostępowanieodbiorcy.Takrozumianejperswazjisłużąelementysłowne,gdyżperswazjawidocznajesttakżenaróżnychpoziomachjęzyka,ponadtoobejmujekomunikacjępozawerbalną,ponieważsukcesprzekonywaniatkwiwumiejętnymwykorzystaniuprzeznadawcębogactwaśrodkówjęzykowychisugestywnegołą-czeniaichzelementamikodupozasłownego.Perswazjajestmożliwawewszyst-kichpodsystemachjęzyka,szczególniewidocznajestnapoziomieleksykalnym,zewzględunajegoznacznieszerszeniżwinnychpodsystemachmożliwościwar-tościowania.ZasłusznyuważampoglądD.Galasińskiego(1992:26),że:„Wpływnapoglądyczyprzekonaniaodbiorcydokonujesiępoprzezmniej lubbardziejwidocznezawarcieocenywwypowiedzi(nawartościowaniuopierasięgłównymechanizmperswazyjny[…])”.

Wszędzie tam, gdzie nadawcy chodzi owywołanie odpowiednich reakcjiwzachowaniuodbiorcy,pojawiająsięzabiegiperswazyjne,którenieodłączniezwiązanesązróżnymiaspektamiżyciaspołecznego.Perswazjawystępujewróż-norodnychukładachmiędzyludzkich,takżewkontaktachcodziennych.Wywierawpływnasposóbkomunikowaniasięwkręgurodziny,domowników,przyjaciół,sąsiadów iznajomych,choćczęstoniezdajemysobie sprawyz jejobecności.Oczywiścieróżnajestwróżnychtekstachhierarchizacjafunkcji(por.Koj1991:36–52; Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska 2006), a więc dominowaniewwypowiedzikonkretnejfunkcji,coniezmieniawniczymzasadniczegopryma-tufunkcjikomunikatywnej.

Sądzę, że zwłaszcza w codziennych, bezpośrednich kontaktach między-ludzkichprzekonywanieodgrywa istotną rolę,bowiemkażdyczłowiek,mającdodyspozycjiokreślonezasobyjęzykowe,możewyrażaćswojemyśli,uczuciaipoglądywsposóbspontaniczny,przyczymwybórśrodkówjęzykowychdeter-minowanybywa takżepresją innychprzedstawicieli społeczeństwa,wktórymjednostka funkcjonuje.Badaniawykazują, że język, którego używa określonaspołeczność,jestformąpoznaniaświataizwierciadłemludzkichzachowań(zob.Grabias1994:134–164),lingwiścizwracająuwagęnakilkaaspektówpowiązańmiędzyjęzykiemikulturą(por.Ożdżyński1993:7–20).Popierwsze,język,będącczęściąkultury,stanowinajważniejszyskładnikkomunikacyjnejsferykultury,podrugie,językmożebyćśrodkiempoznaniakulturyipotrzecie,jestelementemprzekazywaniadziedzictwakulturowego.AmerykańscyetnolingwiściE.SapiriB.Whorfwskazywalinazależnośćmiędzymyśleniemijęzykiem,którawynikazpodwójnejfunkcjimowy,będącejskładnikiemkulturyiprzekaźnikiemtradycji,wierzeń,systemuwartości,doświadczania.RównieżantropologC.Lévi-Strauss(zob.Charbonnier1968:140)traktowałjęzykjakofaktkulturowy,środek,dzięki

36

któremuprzyswajamykulturędanejgrupy,elementniezbędnydozrozumieniasztuki,religii,prawaczyzasaddobregowychowania.

Każdy język naturalny jest ponadtomiarą osobowości człowieka i odbi-ciemjegoindywidualnejkultury(por.Bugajski1993;Bartmiński2001a:13–22).Wlingwistycekulturowej,koncentrującejsięnazależnościachmiędzyjęzykiemakulturą,człowiekiemarzeczywistością,podkreślasię,że:„trzebabadaćjęzykpoprzezbadanieuwikłań,relacjiorazzależności,wjakiewchodząonezkulturą,społeczeństwem,rzeczywistościąorazczłowiekiemrozumianymjakojednostkaspołeczna,azarazemosobowość–bytpsychiczny,mentalny,wartościujący,sa-moświadomy,atakżekulturowy”(Anusiewicz1994:3).

Lingwistykakulturowa traktujeperswazję jakoswoistąrolęjęzyka.J.Anusie-wicz(1994:3)wśródważnychfunkcjijęzykawskazujerównieżto,że:„[...]od- działuje na zachowania i działania społeczne, organizując je i sterując nimi”, językjestmagazynemdoświadczeniazbiorowegodanejspołeczności,odzwier-ciedlającego hierarchiewartości i systemy znaczeń, „służy do ich utrwalania,transmitowania,atakżedoichkodyfikowaniaiweryfikowania”.

Celemniniejszejpracyjestpokazaniestrategiikomunikacyjnychwykorzy-stywanychwdziałaniachperswazyjnychprzezmieszkańcówwsiiprzedstawie-nieichspecyfikinatlekulturowym,socjologicznym,psychologicznym,cojestzjawiskiemzupełnienaturalnymwprzypadkuproblematykikomunikowaniasię,którawymagauwzględnieniarzeczywistościpozajęzykowej,czyliszerokorozu-mianegokontekstukulturowego.Wskazujęśrodkijęzykoweiokreślam ichfunk-cjęwzwiązkuznadrzędnymcelem,jakimjestperswazyjnośćorazwyjaśniam,jakiemiejscezajmująonewcałokształcieprzekazu.Wczęścipoświęconejza-gadnieniomteoretycznym(por.I.4.1.Różne ujęcia perswazyjnej funkcji języka;I .6 . Perswazja a manipulacja językowa – określenie pojęć, stan badań)staramsięspojrzećnaperswazjęzperspektywyróżnychstanowiskbadawczych.Wrozwa-żaniachnadperswazyjnąfunkcjąjęzyka,którasilnieangażujeodbiorcę,istotnewydajesięuwzględnienieszczegółówobyczajowychbadanegośrodowiska,po-nieważniemożnawpłynąćnazachowanieczłowiekabezwzbudzeniazaintere-sowaniatreściąprzekazu,bezodwołaniasiędojegoemocjiczydojegoświatawartości(por.Tokarski,Nowak1999:207–215).

Wpracyprzyjmujęzałożenie,żenaproceskomunikacjiwpływajączynni-kispołeczne (typkontaktu,rolerozmówców,sytuacjaitp.)orazosobowościowe nadawcyiodbiorcy,atakżebiologiczne(wiek,płeć).WedługB.Dunaja(1986b:18) „[…]występowaniepewnychwariantówjęzykowychbywazdeterminowanezjed-nejstronyokreślonymicechamisocjalno-biologicznymiużytkownikówjęzyka,zdrugiejzaś–sytuacjąkomunikacyjną,tzn.typemkontaktujęzykowego,rela-cjąrangi(równorzędna–nierównorzędna)itypemrelacjipomiędzyrozmówcami(ludzieobcy,znajomi,krewni)”.Jednostka,posługującsięjęzykiem,selekcjonujesposobyużyćformjęzykowych„zgodniezwzoramiinterakcjiprzewidzianymidlaaktualnierealizowanejroli”(zob.Piotrowski,Ziółkowski1976;Lubaś1979b).

37

Konwersacjęperswazyjnąmieszkańcówwsi,dotyczącąróżnychokolicznościżyciowych,przedstawiamnatlekonkretnychsytuacjikomunikacyjnych.Rozmo-wy analizujęzpunktuwidzeniawykorzystanychprzeznadawcęśrodkówsłużą-cychnakłanianiu,szczególniekoncentrującsięnaprocesachkonstruowaniawy-powiedzi,pojawiającychsięwkonkretnych,sytuacyjnieuwarunkowanychaktachużyciajęzyka(por.Ziółkowski1981:197).

W badaniu zjawiska perswazji językowej w tekstach gwarowych istotneznaczeniemająobserwacjepoczynioneprzezdialektologów. Analizazachowańkomunikacyjnychmieszkańcówwsipokazuje,żepolszczyzna ludowapodlegawspółcześnie bardzo dynamicznym przeobrażeniom, bezpośredni i wyrazistywpływnagwarywiejskiemająpolszczyznaogólnairóżneodmianystylistyczne(zob.Zagórski1998:27).Dokładnieopisanozjawiskoprzełączaniakodówjakoproblemsocjo-ipsycholingwistyczny(por.Kurek1995),wskazując,żeistotnywpływnasposóbporozumiewaniasięużytkownikówgwarymają:wiek,wykształ-cenie,płećrozmówców,ważnąrolęodgrywasytuacja,wjakiejodbywasięaktko-munikacji:oficjalna–nieoficjalna,typrozmowyczyrodzajrozmówcy:gwarowy–niegwarowy,miejscowy–obcy(zob.Kurek1994:109–114;Pelcowa1996).

W opracowaniach językoznawczych dialekt,którydotejporydefiniowanybyłjako„mowaludnościwiejskiejpewnejdzielnicykrajuróżniącasięodjęzykaogólnonarodowegoiinnychdialektówswoistymicechami,główniefonetyczny-miileksykalnymi”corazczęściejujmowanyjestnietylkojako„lingwistycznajednostkaterytorialna,alejednocześniejednostkaetnograficznaikulturologicz-na”(Tołstoj1992:19).Nagrunciesocjologiiwskazujesię,że:„Życieczłowiekajestzarazemspołeczneikulturowe”(Nowicka1991:43–44),awzakreskulturywchodzątakżezachowanialudzkie.Wnaukachokulturzestosujesięterminwzór kulturowy,którydefiniowanyjest jako:„mniej lubbardziejustalonywzbioro-wościsposóbzachowaniasięimyślenia”(Nowicka1991:77).WspółzależnośćmiędzysystememspołecznymasystememkulturyA.Rodziński(1989:27)okreś- lanastępująco:„Osobajakopodmiotdziałańjestczymśwtórnymwstosunkudotego,wczymistnieje.Osobawstosunkudokulturyjestpodstawowymipierwot-nympunktemwyjścia.Niemaosoby,którabynietworzyłakultury,aleteżniemaosoby,którabymogłarozwijaćsiębezkultury”.

Posługując się określeniem gwara ludowa, przyjmuję znaczenie ‘mowaludnościwiejskiejzniewielkiegoterytorium,przeważniezkilkulubkilkunastuwsi,różniącasięodjęzykaogólnegoimowysąsiednichokolicpewnymicecha-mi,zwłaszczafonetycznymiileksykalnymi,podrzędnawstosunkudodialektu’(Urbańczyk1991:58,105)iokreślamtymterminemzróżnicowanąwewnętrz-niepolszczyznęmówionąwspółczesnejwsi,którąwznacznymstopniukształtujączynnikizewnętrzne.Obecnystangwaryjestrezultatemwielowiekowegoroz-woju,któryjestprocesemwznacznejmierzeżywiołowyminiekontrolowanym.

Wsocjologii(zob.Kłoskowska1983b)wyróżniasiętrzytypykontaktówspo-łecznych:bezpośredni,instytucjonalnyimasowy.A.Kłoskowska(1983b:324–370)

38

wprowadziłapojęcie trzechukładówkultury:układpierwotny, instytucjonalnyi kulturymasowych środkówkomunikowania.Przedmiotemmoichbadań jestpierwszyukład,doktóregoautorkazaliczakulturypierwotne ikulturywspól-nottradycyjnegotypu:małaspołecznośćlokalna,wieś,sąsiedztwo.Wśródcha-rakterystycznychcechtegoukładuwymienićnależyprzewagęstycznościbezpo-średnich:twarząwtwarzinieformalnych.Wtakichwspólnotach,jakdowodziM.Filipiak(1996:62),komunikowaniejestułatwionedzięki„bliskościpsycho- fizycznejjejczłonków,podobieństwuichżyciowychlosówidoświadczeń”.Przed-miotemmoichbadańjestukładkulturywkontaktach bezpośrednich,tj.osobistychizindywidualizowanych,odpowiadamupolszczyznapotoczna,przejawiającasięwrelacjachrodzinnych,sąsiedzkichoraztowarzyskich.Obszarprezentowanychiomawianychproblemówujmujęwkontekściefaktówpsychicznych,społecznychikulturowych,ponieważuważam,żedziałaniakomunikacyjnenadawcy(wtymrównieżperswazyjne)determinowanesąprzezszeregczynników,wśródktórychnajważniejszesą:psychologiczne(postawy,osobowość,samoocena),społeczne(strukturaspołeczna)ikulturowe(orientacjepoznawcze,ekspresywne,wartościu-jące).Zakładam,żeistniejeścisłazależnośćmiędzyjęzykiemawiedząikulturąposługującejsięnimgrupy(por.Grabias1994:61–63).Badaniapotwierdzają,że:„Wkulturzeludowejmałychspołecznościpojawiasięjednakpewnaformaprzymu-sunakazującegostosowaniesiędoformuświęconychtradycją”(Filipiak1996:64).

3. Pojęcie perswazji i zasięg oddziaływań perswazyjnych

Perswazja–istotnyelement komunikacji językowej,pomimowieluprób,do-tądnieposiadaprecyzyjnejipowszechnieakceptowanejeksplikacji.Samopojęciemawielopłaszczyznowycharakterijestprzezbadaczyróżniedefiniowane.Wo-kółproblematykiwywieraniawpływunamyślenie,odczuwanie,aprzedewszyst-kimnapostępowanieodbiorcy,koncentrująsięzainteresowaniaipolemikiprzed-stawicieliróżnychdziedzinwiedzy.Badaniezagadnieniaperswazjijestzasadnewzwiązkuzróżnymiformamikomunikacjijęzykowej.JedenznajwybitniejszychamerykańskichprawnikówG.Spence(2001:7)pisze:„Sztukaperswazjiiprzeko-nywaniatosztukażycia.Sprzeczamysię,wysuwamyargumenty,botakajestży-ciowakonieczność.Życiesamowsobietonicinnego,jakdebataispory”.Autorpodkreśla,żeperswazjamadoniosłeznaczeniewkomunikacji,ponieważuczymysięmyśleniairozumowania,słuchająctego,comówiąinni,samitakżetworzy-mywewnętrzneargumentacje,dziękiktórymstaramysięwpływaćna innych.

Sztukaprzekonywaniaodgrywaważnąrolętakżewspontanicznejkomunika-cjiinterpersonalnej.Opublikowanedotądprace,dotyczącenakłaniania,sąprzedewszystkimkomentarzami do konkretnychmechanizmówperswazji publicznejiopierająsięnaanaliziefunkcjonującychwPolscemassmediów.Opisują zabiegi

39

występującewpolityce, szczególniewdziałaniach propagandowych imarke-tingowych,zwłaszczawreklamieihandlu.Perswazyjnąfunkcjęjęzykałączonoprzedewszystkimzproblematykąwolności i zniewolenia,badając różne typydyskursówpolitycznych.Niewyczerpujetojednakcałościproblematyki,ponie-ważzjawiskonieograniczasięwyłączniedosferydziałalnościpublicznej,aleobejmujetakżeróżneformykontaktówcodziennych,którecharakteryzujenaj-większasiłaprzekonywania.Obecniebadaczedostrzegajątakżeistotnąrolęper-swazjiwkomunikacjipotocznej.Z.Bokszański(1983:18)uważa,że:„Wświeciewspółczesnym,wktórymwielemożnazdobyćistracić,kontaktypotocznestająsięwcorazwiększymstopniuprzesyconewątkiemdziałaństrategicznych”.

Treściperswazyjne możnaprzekazywaćwsposóbjawnylubskryty,odko-munikatówjawnieperswazyjnychpozabiegisubtelne,utajone,niedostrzegalne,stądperswazjamożeprzybieraćróżneformyjęzykowegooddziaływania–odbar-dzodelikatnychwskazań,podpowiedzi,powyraźnenarzucaniewłasnychpoglą-dówinnym.Wbadaniachperswazji interpersonalnejnależyskoncentrowaćsięna:intencjinadawcy,sposobieukształtowaniaprzekazuorazreakcjiadresatako-munikatuperswazyjnego.Działaniusłownemunadawcyzawszetowarzyszyin-tencjalność,zamiarpragmatyczny, jakimówiącypragniezrealizować,kierującokreślonykomunikatdoodbiorcy.Wypowiedźmożnarozpatrywaćwdwuper-spektywach–zpunktuwidzeniaintencjinadawcy,którypoprzezdyskurspragnieosiągnąćokreślonycelizpunktuwidzeniaodbiorcy,którymożetenprzekazza-akceptowaćlubodrzucić.

Zakładam,żekażdypoprawny tekst jestnośnikiemuporządkowanegopodwzględemlogicznymigramatycznymciąguinformacji,czylikomunikatu,którymożerealizować treść ikształtowaćpostawęodbiorcy.Wdziałaniachperswa-zyjnychważna jestkwestia skuteczności,mającazwiązekz językiem, jakiegoużywanadawca(Lubaś1979b:139–147).Formułująckomunikat,nadawcamusidostosowywaćrepertuarśrodkówwyrazudomożliwościpercepcyjnychodbiorcy.Natomiastodbiorca,interpretującwypowiedź,możeuzupełnićwiedzęnajakiśte-mat,odkryćjejgłębszypodtekst,wydobyćnajawaluzję,ukrytysenskomunikatuipodzielićlubodrzucićsugestienadawcy.Nasposóbinterpretowaniakomunikatuprzezodbiorcę(zob.Szwabe2008)istotnywpływmaocenainformacji,pojejdo-konaniuodbiorca możepozostaćwobecprzekazuobojętny,możesięznimzgo-dzićlubgozanegować,ponieważ,jaktwierdziHymes(1980),znaczenieformyjęzykowej(jejsenskomunikacyjny)jestwpewnymzakresiepotencjalne,musibyćukonkretnioneprzezodbiorcęwzależnościodsytuacjijejużycia.

O skuteczności perswazjidecydujem.in.możliwośćrozpoznaniajejprzezod-biorcę.Badaniezjawiskajestutrudnione,gdyżtensamprzekazmożebyćuznanywjednymprzypadkuzaperswazjęskuteczną,winnymzanieskuteczną,akiedyindziejzaprzekazłączącysystemwartościtożsamynadawcyiodbiorcy.Cowię-cej,adresatwypowiedzibezpośredniejmożenawetniebyćtożsamyzadresatemperswazji .

40

3.1. Czynniki warunkujące przekaz perswazyjny

Donajczęściejopisywanychczynnikówskutecznejperswazji należąm.in.:wagazagadnienia,będącegoprzedmiotemprzekonywania,wiarygodnośćźródłainformacji i nadawcyprzekazu,osobowośćperswadującego, społeczny i kul-turowywizerunek instytucji prowadzącejperswazję, kontekst aktuperswazji.Zperspektywysystemujęzykowegonaperswazyjnąskutecznośćprzekazumawpływużycieodpowiednichargumentóworazsposóbzestawieniaśrodkówję-zykowych.Argumentacja(zob.Perelman2004;Szymanek2005)rozumianajestjakoaktywnośćmyślowazwiązanazuzasadnieniemlubobaleniemtezy.Czyn-nikamiuwarunkowanymisamymprzekazemperswazjisą:typyzastosowanychargumentówikolejnośćichprzedstawienia,jednostronność/dwustronnośćargu-mentacji(kontrargumentacja),sposóbtraktowaniaargumentacjiprzeciwnej,wy-rażaniakonkluzjiexplicite lub implicite, zróżnicowanie i stopień intensywno- ścijęzyka,sugestywnośćikategorycznośćwypowiedzi,zakressłownictwaoraz powtarzalnośćprzekazu.

3.2. Sposoby definiowania perswazji

W opracowaniach dotyczących przekonywania wyodrębnia się działania perswazyjne o charakterze przemyślanym, wyreżyserowanym, będące rezulta-temprzygotowanejwcześniejizastosowanejprzeznadawcęstrategiinakłanianialubocharakterzeżywiołowym,będącedziałaniemspontanicznym,gdynadawcakomunikatuniejestmotywowanyobmyślonąwcześniej intencjąinformacyjną. K.Hogan(1996)uważaperswazjęzaumiejętnośćskłanianialudzidoprzyjęciaswoichprzekonańiwartościpoprzezoddziaływanienaichmyśliizachowaniaprzyużyciuspecyficznychstrategii ipodejmujepróbęusystematyzowaniaper-swazji,wyodrębniającdwiezasadniczeodmiany:

1) naturalną, nieuświadomioną skłonność do informowania rozmówcyoczymśzintencją,abytainformacjazostałaprzyjętazaprobatąlubzdezaproba-tązgodniezzamiaremnadawcy,zczegomożeonczerpaćsatysfakcję,

2) wyreżyserowaną,„spektakl teatralny”,wktórymscenariusz iaktorstwobierzenasiebienadawca,aodbiorcypozostawiarolęaktywnegowidzanakłania-negodoprzejmowaniaprzekonańipostaworazwykonywaniaczynnościzaleca-nychprzezjegorozmówcę.

Wkonsekwencjitegorozróżnieniaperswazjęmożnapodzielićna:1) naturalną,zudziałem(wyłącznielubwprzeważającejmierze)argumen-

tów jako racjonalnego składnika nakłaniającego – perswazja naturalna racjo-nalna,zudziałemwyłącznielubwprzeważającejmierzeemocjijakoskładnikanakłaniającego–perswazja naturalna emocjonalnazudziałemwyrazówekspre-sywnych,

41

2) strategiczną (planowaną,obmyślaną),którajestużywanawwypowiedziachżyczeniowychpragmatycznych,naprzykładwniektórych tekstachpublicystycz-nychiliterackich,gdziewykorzystujesięswoistągręsłowami(Lubaś2006:44).

Typowyminarzędziamiperswazjisąnp.:apelebudzącelęk(bądźinnąemo-cję),rekomendacjapopularnejlubszanowanejosoby,tropyifiguryretoryczne.Wjęzykuperswazjiwykorzystujesiętrzy techniki oddziaływanianaodbiorcę:apelowanie o zajęcie określonego stanowiska i podjęcie określonych działań;sugerowaniepożądanejinterpretacjirzeczywistościijedyniesłusznegosystemuwartości;argumentowanie, czyli racjonalneuzasadnienieprawdziwości iwagiprzedstawionychtreści.

Ze względu na stopień zaangażowania odbiorcy w procesie komunikacjimożliwesądwasposoby osiągnięcia celu perswazji: centralny(zakładawysokistopieńzaangażowaniaodbiorcyijegokrytycznepodejściedozawartościkomu-nikatu)iperyferyjny (zaangażowanieadresatakomunikatujestniskie).

4. Historia i stan badań nad perswazją

Badania nad perswazjąmają długą tradycję. Zmożliwościwpływania naczłowiekazdawalisobiesprawęjużfilozofowiestarożytni,którzywskazywali,żejęzykjestnietylkonarzędziemprzekazywaniainformacji,alerównieżśrodkiemoddziaływanianapoglądyizachowaniainnychludzi.Zbiórtechnikwłaściwychprzekonywaniunajwcześniejstanowiłprzedmiotzainteresowaniaretoryki i po-etyki.Teoretycznezasadyiprzepisywymowy,wskazówkipraktyczneilustrowaneprzykładami,wjakisposóbmówić,byinnisłuchaliiprzyjmowaliokreślonepo-glądyipostawy,znaleźćmożnawwielupodręcznikachretorykiipoetyki.Wska-zywałyoneiuczyły,jakpiękniemówićipisać.

W retoryce–sztucewyzwolonej–istotnąrolęodgrywałaumiejętnośćprze-konywania,rozumianajakodydaktyczne,emocjonalneiestetyczneoddziaływa-nienaodbiorcę.Retorykabyłasztukąmówienia.Retorzyuważnieczytaliistudio-walidawnychautorów,sięgalidowzorówklasycznych,ujmowalioracjewregułykompozycjiirytmu.

Wteoriiretorycznej,stworzonejprzezArystotelesa,perswazjapojmowanajestjakowpływanienaprzekonaniaodbiorcyzapomocąmowyprzezoddziały-wanienajegorozum,wolęiemocje.Wyjątkowoceniliumiejętnośćprzekonywa-niagreccysofiści,którzyuczylisztukimówieniaiargumentacji,doskonalilisięwbiegłościprowadzeniasporówiskutecznegoobalaniaargumentacjiprzeciw-nika,czylierystyce.WspółcześnisofistomSokratesiPlatonzajmowalisiędia-lektyką,tj.umiejętnościądochodzeniaprawdyiprzekonywaniapoprzezsekwen-cjepytańiodpowiedzi.JednymznajwiększychmówcówstarożytnejGrecjibył Demostenes,doskonałymmówcąinauczycielemretorykiwstarożytnymRzymie

42

byłCyceron(właśc.MarcusTulliusCicero;106–43p.n.e),uważanyzaautorytetwsztuceprzekonywaniaiargumentacji,najbardziejznanyoratorstarożytności,mówca,filozofipolityk,któregodorobekliterackistanowiądziełaretoryczne:O mówcy,Brutus, Orator,atakżerozprawyfilozoficzne:O państwie,O powinno-ściach,O granicach dobra i zła.TrzystalatpóźniejAugustynwczwartymtomiedziełaO doktrynie chrześcijańskiejpoświęciłwielemiejscaretoryce.Uznawał,żecelemnadrzędnymkażdegoprzemówieniapowinnobyćposzukiwanieprawdy.

Wwiekachśrednichretorykastałasięjednązsiedmiusztukwyzwolonych,domeną jej zainteresowania była umiejętność wygłaszania mów oraz pisania listów.Znaczeniesztukiwysławianiasięwmowieipiśmieumocniłokresrene-sansu.NapoczątkuXXwieku,w1910rokunauniwersytetachamerykańskichwyodrębniła się nowa dyscyplina o nazwie comunication, która szybko upo-wszechniłasięnauczelniachcałegoświata.

4.1. Różne ujęcia perswazyjnej funkcji języka

Nagrunciepolszczyznyperswazjajestróżnieujmowana,toteżjejdefinicjawymagauściśleńiograniczeń.Wyraźniejszemuobjaśnieniuistotyimechanizmówperswazjijęzykowejorazokreśleniujejgranicsłużyprzegląddefinicjisłowniko-wychiróżnychstanowiskbadawczych.JakwyjaśniaM.Korolko(1998:32),po-jęcieperswazjaetymologiczniewywodzisięodłacińskiegopersuasio ‘przekony-wanie,wiara,uspokojenie,opinia’,jestprzekłademgreckiegoczasownika peitho ‘namawiać,nakłaniać,staraćsięprzekonać,radzić,zachęcać,ustąpić,oczarować,zwabić,zjednać’.Opracowanialeksykograficznepodkreślająróżneaspektyper-swazji.Definicjęczasownika:„perswadować–[…]namawiaćdoczego;[…]irzeczownikaperswazya[…]namawianiedoczego,namowa[…]”podajeLindew Słowniku języka polskiego(1854–1860),synonimyleksemu:perswada,perswa-dunek,perswadowanie,namowa;doradzanie a . odradzanie,przekładanie komu zawieraniecopóźniejszysłownik(Słownik języka polskiego1900–1927).Opra-cowaniazXXwiekuzawierająobjaśnieniapodobnedodefinicjihistorycznych.W Słowniku języka polskiego(Doroszewski1958–1969)perswazjadefiniowanajestjako:„tłumaczeniekomuczego,przekonywaniekogooczym:perswadowa-nie”orazzkwalifikatoremdaw.„przekonywanie,przeświadczenie,rozumienie”,w Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem (Kopaliń-ski2007:69)jako:„przekonanie;wiara;opinia;przesąd”.Kolejnysłownik(Słow-nik języka polskiego1979)podajedefinicjęhasłaperswazja:„tłumaczeniekomuśczegoś,namawianie,odradzanie;przekonywaniekogośoczymś;perswadowa-nie”,ponadtozawieraczasownikperswadować:„tłumaczyćcośkomuś,przekony-waćkogośoczymś,dowodzićcośkomuś”. W Słowniku współczesnej polszczyzny (Dunaj1996)wyrazperswazja objaśnionyjestjako:„wpływanienakogośwceluskłonieniago,bywcośuwierzył”oraz„przekonywanie,tłumaczenie”,wdefinicji

43

leksemupodkreślasięczynnikretoryczny.Częśćopracowańsłownikowychpodno-siwdefinicjikwestięargumentacji,np.Słownik wyrazów obcych (Słownik wyrazów obcych 2002)wskazuje,żegłównymcelemperswazjijestargumentowanie:„prze-konywanieoczymś,namawianielubodradzaniezprzytoczeniemargumentówpo-pierającychsłusznośćzdania”.Podobnądefinicjęperswazji zawiera Słownik termi-nologii medialnej (Pisarek2006:144),wedługktóregojestto:„procesświadomegonamawiania,nakłaniania,przekonywaniakogośdoczegoś,polegającynawyko-rzystaniuargumentacjisłownej,awięcwykluczającyużyciesiły”.WMałym słow-niku terminów z zakresu socjolingwistyki i pragmatyki językowej(Skudrzykowa,Urban2000:110–111)podkreślasię,żeperswazjajestjednymzespecyficznychprzejawówfunkcjiimpresywnejjęzyka,jestto:„sposóbwykorzystaniajęzyka,po-legającynaoddziaływaniujednychnadrugich.Człowiek–istotaspołeczna–przezcałeżyciesamprzekonujeijestprzekonywanyprzezinnych(wychowanie,terapia,polityka,reklama).Przedmiotemperswazjimożebyćkażdasprawa,aperswadują-cymazamiarskłonićodbiorcędoprzyjęciaakceptowanychprzezsiebiewartości”.

Wdziałaniachperswazyjnychistotneznaczeniemarespektowaniewolnościwy-boruodbiorcy.Poszczególnibadaczezjawiskaróżnierozumiejąiwyjaśniająpojęcie,niektórzytraktująperswazjęjakotakiedziałanienadawcy,którezmuszaodbiorcędozmianystanumentalnego,postawyi/lubzachowania(zob.Laskowska2007:93),inniwskazują,żejestto:„procesświadomegonamawiania,nakłaniania,przekony-waniakogośdoczegoś,polegającynawykorzystaniuargumentacjisłownej,awięcwykluczającyużyciesiły”,celemperswazjijest„przekonanieosłusznościswojejtezywdyskusji,podtrzymaniejejażdouzyskaniakorzystnegodlasiebiewyrokualbowykazaniezaletomawianegozdarzenia,czyosoby”(Pisarek2006:144–145).

Wdefinicjiperswazjiwskazuje się równieżna sposóbukształtowaniako-munikatujęzykowego.Wjęzykoznawstwielatsiedemdziesiątychiosiemdziesią-tychzewzględunaówczesnąsytuacjępolitycznąpojęcieperswazjiłączonebyłozdziałaniamimającyminaceluwpływanienacudzepoglądyipostawywsposóbniejawny,pozaświadomościąodbiorcy.Takieujęciemożnaznaleźćwopracowa-niuS.Barańczaka(1975:49),wedługktórego„perswazyjnafunkcjawypowiedzijestszczególnąodmianąfunkcjikonatywnej,polegającejnausiłowaniuuzyska-niarealnegowpływunasposóbmyślenialubpostępowaniaodbiorcy,jednakżeniedrogąbezpośredniegorozkazu,leczmetodąutajonąipośredniątak,iżwwy-powiedzidominujezpozoruinnaniżkonatywnafunkcjajęzykowa(np.funkcjaestetyczna,poznawcza,emotywnaitp.)”.Autorwymieniaczterymechanizmy sto-sowanewtekstachkulturymasowejwfunkcjiperswazyjnej:

– mechanizm emocjonalizacji odbioru i bezrefleksyjnej percepcji,któryjestczęstowykorzystywany,gdynadawcastarasięosłabićmożliwościintelektualneirefleksyjneodbiorcy,aspotęgowaćnastawianieemocjonalne,

– mechanizm wspólnoty świata i wspólnoty języka,czylispełnieniewarun-kupełnegoporozumienia,mechanizmpolegającynawykorzystywaniusformu-łowań, które tworzą pozory jakiegoś „my” oraz sugerująwspólnotę interesów

44

iwartości,owemuumacnianiuwspólnotytowarzyszyniekiedynegatywnewarto-ściowanie„innych”,„obcych”,

– mechanizm uproszczenia nieskończonej skali aksjologicznej i zreduko-wania jej do czarno-białego przeciwstawienia wartości „naszych”, czyli pozy-tywnychi„obcych”,czylinegatywnych,ponieważperswazjakierujesięzawszeprzeciwczemuśiwimięczegoś,wtekstachperswazyjnychniemamiejscanawartościpośrednie,

– mechanizm odbioru bezalternatywnego,czylizwolnienieoddecyzji,po-legającynatym,żewypowiedzinadawcypozornieodwołująsiędowolnejwoliodbiorcy,wrzeczywistościsąjednaktaksformułowane,abyodbiorcapoczułsięcałkowiciezwolnionyzsamodzielnychdecyzjiinterpretacyjnych,gdyżczuje,żewybórjesttylkojeden.

Nasposóbujmowaniaperswazji, jakpodkreślaI.Kamińska-Szmaj(2004:20),mająwpływ takżeposzczególneodwołaniabadawcze:„Pojęcieperswazji definiujesięzjednejstronywnawiązaniudotradycjiretorycznej,zdrugiejzaś,doteoriifunkcjijęzykowychorazteoriiaktówmowy.Wklasycznejteoriiretorycz-nej,którejfundamentystworzyłArystoteles,perswazjajestrozumianajakowpły-wanienaprzekonaniaodbiorcyzapomocąmowypoprzezoddziaływanianajegorozum,wolęiemocje”.Natomiast„Wteoriifunkcjijęzykowychsłowneoddzia-ływanienadawcynaodbiorcęokreślasięterminami:funkcja apelatywna,dyrek-tywna,nakłaniająca,konatywna,impresywna,perswazyjna [podkr.–B.B.-R.]”.

ZdaniemR.Grzegorczykowej(1985:379)„funkcjaperswazyjnapoleganawytwarzaniuuodbiorcypewnegostanuprzekonaniowego,ukształtowaniuwnimocenipoglądów,aceltenuzyskujesięprzedewszystkimpoprzezprzekazanieemocjiiocenukrytychwużywanychwyrazach.Pomagatemucałysystempre-supozycji,awięcpoglądówzałożonychjakowspólnenadawcyiodbiorcytekstu,przyjmowanychbezrefleksji,onewłaśniekształtująwsposóbnieświadomydlaodbiorcyjegopostawę”.

ZkoleiJ.Warchala(2004:50)wskazuje,że:„Perswazjamanaturęjęzykową,wiążesięzfunkcjąznakuwprocesiewymianykomunikacyjnejimożebyćujaw-nionapoprzezformalnąanalizęregułużyciajęzyka.Maonaswojeeksponentynawszystkichpoziomachstrukturyjęzyka,napłaszczyźniesuprasegmentalnej,wzastosowanejleksyce,konstrukcjitekstuijegowarstwieinformacyjnej,atakżemożewykraczaćpozajęzyk,gdyzastosowanieznakujęzykowego(np.jegowy-bór)uwarunkowanejestkulturowo”.

Wopracowaniachdotyczącychperswazjiwskazujesięnaetykęzachowańkomunikacyjnychrozmówców,oddzielającnieuczciwe,ukrytewpływanienapo-stawyidecyzjeludziodperswazji,którarozumianajestjako:„proceskomuni-kacyjnymającynaceluwywarciewpływunasposóbpostrzeganiaświataprzezodbiorcę(zmianę lubmodyfikację jegopostawpoglądów,wierzeń,przekonań,sądów) w celu osiągnięcia określonych efektów perlokucyjnych z zaznacze-niem,żeodbiorcamusidysponowaćwolnościąwyboru”(Lewiński2001:292).

45

P.H.Lewiński(2001),któryniecoinaczejpostrzegaitraktujeperswazję,wskazu-je,żeistniejątrzysposobyrozwiązywaniasprzecznościmiędzynadawcąiodbior-cą:przymus,refleksja i perswazja.Perswazjęokreślajako:„usiłowanieuzyskaniarealnegowpływunasposóbmyślenialubpostępowaniaodbiorcy,jednakżeniedrogąbezpośredniegorozkazu,leczmetodąpośrednią,poprzezpodporządkowa-niezałożonemucelowiwszystkichpozostałychzachowańkomunikacyjnych,któ-reodbiorcabyłbywstaniezrozumiećiwłaściwiezinterpretować”izakłada,że:„każdyczłowiek,posługującsięinteligencjąietyką,jestzdolnyrozpoznać,cojestdobreiprawdziwe,ijestwstanienapodstawieprzedstawionychargumen-tówpodjąćwłaściwądecyzję”.Wskazuje,żeistotaperswazjizakładakoniecznośćdokonywaniawyboru.Perswazjajestzatemdziałaniem„etycznym,demokratycz-nymikoniecznymwkażdejgrupiespołecznej”(Lewiński2001:284–285), jejcelemjestdążeniedozmianyprzekonańipostawodbiorcywzględemjakiegośodcinkarzeczywistościwtakisposób,abyprzystawały,awkońcuzrównałysięzprzekonaniamiipostawamireprezentowanymiprzeznadawcę.

Wwieluopracowaniachpodkreślasię,żezjawiskoperswazjiopierasięnawartościowaniu,awypowiedziperswazyjnezawierająwswejstrukturzejakiśele-ment wartościujący,wktórymprzejawiasięswegorodzajuimperatywność.Dozabiegówsłużącychwyrażaniuwartościnależątakżeśrodkiparajęzykowe:gesty,intonacja,symbolikadźwiękowaigraficznaorazśrodkijęzykowe:fleksyjne,sło-wotwórcze,składnioweileksykalne,atakżefrazeologizmyifigurystylistyczne,któreszczegółowoanalizowałaJ.Puzynina(1992).Badaczka(1992:214)traktujeperswazjęjakodziałaniamającenacelukierowaniepostawamiodbiorcybezwar-tościowanianegatywnegonadawcyibezgroźbystosowaniasankcji.Umieszczaperswazjęwśródtakichdziałań,jak:przekonywanie,namowa,rada ipodkreśla,żeczynnikiemróżnicującymdziałaniajestelement aksjologiczny,tj.uczciwośćwperswazjiwobecnieuczciwościwmanipulacji.Istotąfunkcjiimpresywnejjestwpływanienaodbiorcęikształtowaniejegopostaw(uczuć,poglądówiwoli)lubskłanianiegodopewnychzachowań(zob.Puzynina1987:168).

Zewzględunaintencje wypowiadającegoprzeprowadzasięzróżnicowaniefunkcjinakłaniającejwzależnościodtego,czynacisknaodbiorcęmanaceluwywołaniedziałaniasłownego(pytanialubdyrektywy:rozkazu,groźby,prośby),czydążydowpłynięciazwłaszczanastanmentalnyodbiorcypoprzezperswazję(radyiinnegotypuwypowiedziwartościujące),bądźpoprzezdziałanieunikają-ce jawnegopostrzegania (zob.Grzegorczykowa1991:24) iwyodrębnia różneaspektynakłaniania:dyrektywność i perswazję (Bralczyk1987:18).J.Bralczykdyrektywnośćokreślajako„wezwaniedoaktywnychzachowań”,perswazjętrak-tujejako„wypowiedzistymulującepostawy,którezkoleipowinnysprzyjaćpo-żądanymzachowaniom”.

Natomiast I.Kamińska-Szmaj(2004:13–27)łączyperswazjęzpropagandąimówiwówczasonakłanianiu.Istotnącechądefinicyjnąperswazjijestpozosta-wieniewyboruzachowaniaczywyborupostawysamemuodbiorcy.Toznaczy,że

46

każdyczłowiek,posługującsięwłasnymrozumemietyką,weryfikujeprzedsta-wioneargumentyirozpoznaje,cojestdobreiprawdziwe,następnienatejpod- stawiepodejmujewłaściwądecyzję.Toodbiorcamamożliwośćwyboru.

Wyróżniasięperswazję uczciwą i nieuczciwą.Tadrugabywautożsamianaz manipulacją,którejdziałaniepoleganakierowaniupodświadomościąjednost-ki,bezposzanowaniaprawaodbiorcydosamodzielnegopodejmowaniadecyzji.

Badaczezgodniepodkreślają,żenajważniejszymkryteriumocenyperswazjijest jej skuteczność,naktórąmawpływdecyzjaodbiorcy,bo to„onmaprze-cieżodrzucićswojedawnepoglądyiprzyjąćsposóbmyśleniasugerowanyprzeznadawcę”(Mamcarz1996:22–23).

Z zagadnieniemperswazyjnegowpływania na świadomość słuchaczy po-przez stosowanie potencjału środkówwartościującychwiąże się pojęcie stylu perswazyjnego (zob.Siwek1992:162).Jegoistotaprzejawiasięwodpowiednimdoborzesłów,odznaczasięonnasyceniempewnymitypowymiwyrazamiorazzabiegamistylistycznymi,mającyminaceluukierunkowanieodbioruwypowie-dzi.Badanialingwistycznepokazują,żeperswazjisłużyargumentacjaorazsys-temoweśrodki,perswazyjnycharaktermożemiećsamwybórelementówrzeczy-wistości,októrychnadawcamówiwtekście,takżeorganizacjatekstu,ponieważperswazjamożeobejmowaćkażdyetapkomunikacji.

Zewzględunazróżnicowanie działań perswazyjnych wyróżniasięperswazję: polityczną,ideologiczną, handlową,natomiastzewzględunazasięg oddziaływa-nia: perswazję interpersonalną i publiczną.Typowymprzykłademtejpierwszejjestdoraźnaperswazjaobejmującakomunikacjęwniewielkichgrupach,zkoleiperswazjapublicznamożemiećcharakterdoraźny,agitujący(celemnadawcyjestskłonienieodbiorcydoprzyjęciapoglądulubpodjęcianatychmiastowegodziała-nia)alboteżdługotrwały –nakłaniający(instytucjonalninadawcyprzekonująma-sowychodbiorcówdoprzyjęciaokreślonejideologii).Zwykleperswazjapublicz-naodbywasięzapomocąmediówmasowych.Typowymiodmianamiperswazjipublicznejsąpropaganda i reklama .

Większośćbadaczywskazuje,żeperswazjadotyczysytuacji,gdyprzekony-wanieodbiorcyodbywasięwwarunkachwolności,aefektperswazjizależyodsiłyisposobówargumentowania.Wliteraturzewyróżniasiępięćkoncepcji per-swazji (Mamcarz1996):

1) koncepcja behawiorystyczna–odwołujesiędowzajemnościoddziaływa-niaperswazji.Samaperswazjatraktowanajestjakopewienbodziec,akcja,którawywołujeodpowiedniereakcjeodbiorcy.Pierwsząreakcjąnabodziecjestzmianazachowania,askutkiem–zmianapostawy.Perswazjaskierowanajesttunawy-wołanieuodbiorcypostawaktywnych;wpsychologicznymaspekcieperswazja przedstawiasięjakozbiórpewnychmotywówiregułpostępowania,formekspresji,nakazówizakazów,ocenisądów,poprzezktórenadawcaoddziałujenaodbiorcę,

2) koncepcja „wolnościowa” – zakłada rozróżnienie między perswazjąaprzymusem.Przekonywaniemożeodbywaćsięwwarunkachwolności.Podob-

47

nacechaujawniasięwkoncepcjiretorycznej,jednakwkoncepcjiwolnościowejchodzitakżeowolnośćwewnętrzną,

3) koncepcja „głęboka” – zwraca uwagę na oddziaływanie perswazji naosobowośćipsychikęczłowieka.Istotneznaczeniemanietyledokonanaprzezperswazjęmodyfikacjazachowaniaodbiorcy,coraczejgłębszeibardziejtrwałeprzekonaniego.Perswazjaistniejeotyle,oileudasięskłonićadresatadoprzyję-ciaokreślonejpostawy,poglądu,sposobumyślenia.Najpierwdokonujesięwod-biorcyweryfikacjadotychczasowegosposobupatrzenianaświat,adopieropóź-niejwynikaztegokonkretnaaktywność,

4) koncepcja Barańczaka–wswojejdefinicjiautorpodkreśla tajność, po-średniośćnakłaniania;funkcjęperswazyjnąwypowiedziujmujejakoszczególnąodmianęfunkcjikonatywnej,polegającąnausiłowaniuuzyskaniarealnegowpły-wunasposóbmyślenialubpostępowaniaodbiorcy,jednakniedrogąbezpośred-niegorozkazu,leczmetodąutajonąipośrednią,takżewwypowiedzidominujezpozoruinnaniżkonatywnafunkcjajęzykowa(np.funkcjaestetyczna,poznaw-cza,emotywnaitp.),

5) koncepcja retoryczna, w której ważną rolę odgrywa relacja międzyprzekonującymaprzekonywanym.Relacja ta jestnieproporcjonalna,ponieważnadawca jest niemalwszechwładnynadodbiorcąkomunikatu. Istotne jestwy-wołaniewkimś stanuwewnętrznego zwanego przekonaniem.W tej koncepcjiskutek,jakimjestprzekonanierozmówcy,osiągasięwszelkimi(względnieuczci-wymi)sposobami.

Wkontekściewymienionychkoncepcjimożnawskazaćcechy i sfery oddzia-ływania perswazji oraz jej rodzaje . Perswazja jestsynteząróżnorodnychdziałańioddziałujenaróżnesferyosobowościczłowieka–odzwykłejreakcjinabodziec(konkretnezachowanie)przezemocje,język,ażpoprzyjęcieokreślonegoświato- poglądu,jestdwuwymiarowa–negatywnaipozytywna,możebyćjawnalubuta-jona.Wpływaonanazachowanie,emocje,język,myślenie.Wkażdejztychsfermożeoddziaływaćwprostlubpośrednio.Istotneznaczeniewperswazjimawieleelementów,np.:dobór słów, jasnośćwypowiedzi,wybórargumentów,celnośćuwagitp.Perswazjisprzyjawiarygodnośćinaturalność.

Wyróżniasięetyczną perswazję,która poleganaokazaniuodbiorcyszacun-ku,zbudowaniusugestiiwskazującej,żerealizacjatego,conadawcaproponuje,pozwolinaosiągnięcieprzezodbiorcęsukcesuorazperswazję nieetyczną,odwo-łującąsiędoszantażu,korupcji,zastraszania,przymusu.

Perswazja jest działaniem językowym, polegającymna doborze informa-cjiorazśrodkówjęzykowych,dziękiktórymwybranezdarzenia,osobyicechymogą zostać przedstawionew sposób życzliwy, z sympatią lub nieuprzejmie,uszczypliwie.W.Lubaś(zob.2006:44)twierdzi,że:„Pierwszorzędnymcelemperswazjiniejestlogiczniepoprawnedowiedzeniesłusznościjakiegośpoglądu,tylkouzyskaniewpływunaodbiorcę.Wielostronneoddziaływanienastanwe-wnętrzny i procesymotywacyjne odbiorcy dokonują sięwperswazji poprzez

48

zastosowanie środków zaczerpniętych z bogatego arsenału technik łączącychelementy intelektualne z emocjonalnymi i estetycznymi.Wzajemny stosunekmiędzy zamiarem perswazyjnym a emocjami uczestników aktumowy i sku-tecznościąwybranejstrategiinie jest łatwydouchwycenia,a tymbardziejdooceny.Potencjałemocjonalnyperswazjipoleganatym,żesąonezjednejstronynosicielamijakiśuczuć,którewzmacniają lubzubażająargumentację,azdru-giejstronysązawszenosicielamiwartościowaniaprzedmiotu,októrymmówikomunikat”.

Wewspółczesnychopracowaniachniemajednej,powszechnieakceptowa-nejdefinicjidlaokreśleniaperswazji.Napodstawieprzegląduróżnychkoncep-cjiperswazjimożnapodjąćpróbęichusystematyzowaniawedługnastępującychkryteriów:

– podmiotperswazji, – istotaprocesu, – czastrwania, – postawanadawcy, – postawaodbiorcy, – czynnikioddziałującenaprzebiegprocesu, – charakteroddziaływań.Zewzględunapodmiot perswazjimożnawyróżnić:perswazję publiczną i in-

terpersonalną;podstawowympodmiotemperswazjijestjednostkalubgrupa,któ-rawtrakcieoddziaływaniaprzyswajasobiecele,wartości,normyiwzoryzacho-wańnadawcyiwtensposóbprzystosowujesiędojegowymagań.

Czynnikiperswazji,któreoddziałująnaprzebiegiefektyperswazji,możnapodzielićnatrzygrupy:uwarunkowania i wpływy makrospołeczne,czynniki bez-pośredniego otoczenia jednostki,cechy osobowościowe(temperament,zaintereso-wania,charakter)nadawcyiodbiorcyprzekazuperswazyjnego.

Charakteroddziaływańczynnikówperswazji jestkolejnymzagadnieniem,któredzielibadaczyperswazjinadwiegrupy. Jedni akcentująbardziej jedno-kierunkowy wpływ perswadującego,drudzyzaśpodkreślająświadomy i aktywny udziałsamychodbiorców w procesie perswazji .

Wszyscycytowaniautorzytraktująperswazjęjakoprocespowodującywy-stępowaniezmianwzachowaniujednostki.

Wliteraturzespotykasięrównieższerokierozumienieperswazji,toznaczytakie,któreobejmujewszelkieoddziaływanieprzynoszącewartośćodbiorcy,jakteżdestrukcyjne,zapewniającewartośćjedynienadawcy.

Napodstawieprzegląduisystematyzacjiróżnychkoncepcjiperswazjimoż-napodjąćpróbęsformułowaniatakiegoopisuzjawiska,którywyrażajegoistotęiobejmujepodstawowejegoelementy:

– perswazjęmożnanajogólniejokreślićjakoprocesstałychinterakcjimię-dzyprzekonywanym/-ymiaprzekonującym,

– procestenobejmujeróżnegrupyiróżnetypykontaktu,

49

– w procesie perswazji można wyróżnić dwa wymiary: subiektywny, uj-mujący to zjawisko z punktuwidzenia uczestnikówkomunikacji perswazyjneji obiektywny,formułowanynapodstawieobserwacjibadacza.

Możnapowiedzieć,żeperswazjaobejmujeteprocesy,wktórychjednostkadostosowuje swoje zachowania do oczekiwań odbiorcy,względnieimsię przeciw-stawia.Perswazjęmożnarozpatrywaćzpunktuwidzeniaskuteczności oddziały-wań,wsytuacjiprzystosowaniasięodbiorcydowymagańnadawcy,lecztrzebawniejwidziećproces,któregowynikkażdorazowojesttrudnydoprzewidzenia,bowiemodbiorcamożeokazaćsięwobecdziałańnadawcyaktywnylubbierny.

Perswazja językowa jest zjawiskiem fascynującym,ale iniebezpiecznym.Stanowiważnyelementkomunikacjizwiązanyzwkraczaniemwsferęzachowańczłowieka.Istotądziałańperswazyjnychjestkomunikowaniesię,któremado-prowadzićdoukształtowaniaokreślonychpostawodbiorcy. Stosowanieperswa-zjipolega,wmiaręmożliwości,nałącznymodwoływaniusiędorozumu,woliiuczućadresatazapomocądostępnychwewspólnejdlanadawcyiodbiorcykul-turześrodkówjęzykowegoipozajęzykowegooddziaływania(zob.Pisarek2006:144–145).

SyntetycznądefinicjęzjawiskapodajeK.Szymanek(2005:228),traktującperswazjęjako:„świadomeużycieznakówisymboli,azwłaszczapisanegoimó-wionegosłowa,obrazuitp.wceluwywarciawpływunaczyjeśprzekonania,po-stawyidecyzje:zdobyciaczyjejśakceptacjidlaproponowanychpoglądów,spo-sobuzachowania,decyzji”.

4.2. Opracowania dotyczące różnych aspektów perswazji językowej

Istota i rola perswazji w komunikacji językowej jest zagadnieniem wewspółczesnejliteraturzeszerokoomówionym(zob.Pisarek2003:9–17;Batko2005;Stefańczyk2008).Zjawisko byłoprzedmiotemdociekańnaukowychpo-cząwszyodstarożytnościdoczasówwspółczesnych,azabiegi,któremusłużą,ludzkośćstosowałaodtysiącleciwróżnychdziałaniachiwróżnychtypachko-munikacji.Współcześnieperswazjaanalizowanajestnatleretoryki,tradycyjnierozumianejjakosztukawymowy,przemawianiaijestpojmowanajako„sztukaargumentacji”(por.Ziomek1990;Dubisz1992;Lichański1996;Korolko1998;Lewiński1999;Przybylska,Przyczyna2001;Fish2002;Pisarek2002;Korolko2003;Obremski2004;Perelman2004;Turk2004;Rusinek,Załazińska2005;Marcjanik2006).

Słowneoddziaływanienadawcynaodbiorcębadanotakżewkontekścieteoriifunkcjijęzykowych,gdzieokreślasięjenastępującymiterminami:funkcjaape-latywna,dyrektywna,nakłaniająca,impresywna,konatywna,perswazyjna (zob.Pisarek1974:175–179;Grzegorczykowa1991).Bogatądokumentacjęmaana-lizaperswazjiwewspółczesnymjęzykoznawstwie,m.in.wramachlingwistyki

50

tekstuigramatykifunkcjonalnej.Szczegółowoopisanoteorięipraktykępublicz-nejperswazji,oczymświadczywszechstronnośćopracowańiichzróżnicowanietematyczne,obejmującepłaszczyznępolityczną,prawną,gospodarczą,społeczną,wychowawczączykulturową.Niejestmożliwewskazanieopracowańdotyczą-cychwszystkichaspektówfunkcjonowaniaperswazji,zkoniecznościwymieniamjedynieniektóre,omawiającemetody,strategieitechniki,którewróżnychtypachdyskursupozwalająnadawcysterowaćzachowaniamiodbiorców.

Istotneznaczeniewbadaniuperswazjimająujęciaocharakterzeinterdyscy-plinarnym(zob.Garpiel,Leszczyńska2004).Liczneopracowaniateoretycznedo-tycząmetodologiiiteoriiperswazji,aliteraturaopisującazjawiskojestrzetelnieudokumentowanawopracowaniachkrajowych(zob.Szymanek1999;Wieczorek1999;Mosiołek-Kłosińska,Zgółka2003;Batko2005;Doliński2005;Szymanek,Wieczorek,Wójcik2005;Lubaś2006;Tokarz2006)izagranicznych(Reardon1981;Grać1985;O’Keefe1990;Cialdini1999;Spence2001;Pratkanis,Aronson2003).Ponieważ perswazjajestdziałaniemzpograniczapsychologiispołecznej,etyki,pragmatykiorazlingwistyki,byłaijestprzedmiotemzainteresowaniaróż-nychdyscyplinbadawczych,zwłaszczanaukhumanistycznych:psychologii,so-cjologii,filozofii,politologii,logiki,etykiijęzykoznawstwa.

Zjawiskostanowiłoobiektwnikliwejanalizyzwłaszczanagruncienaukpsy-chologicznych(zob.Kozielecki1975;Wojciszke2006),awopracowaniachzza-kresupsychologiiwskazywanonowoczesnemetodypsychoterapeutyczne,wzbu-dzającelubtłumiącepobudkidopewnychdziałań.K.Dąbrowski(1975;1979),badającoddziaływaniezabiegówperswazyjnychnapsychikęczłowieka,wyka-zywał,żeperswazjawpływanasferęzachowańireakcjimiędzyludzkich,skłaniajednostkiigrupydookreślonychpoczynań,służykorygowaniuzachowańczło-wiekawobecinnychludzi.Znaczenieperswazjijestszczególnieważnewterapii,obecniepowstająspecjalistycznefirmyszkoleniowe,zatrudniającepsychologówi trenerówpersonalnych,którzyprowadzą treningiz technikkomunikacjioraznegocjacji.Przygotowujesięopracowaniaispecjalneprogramy,mającenacelupoprawęporozumieniamiędzymałżonkami, rodzicami i dziećmi (zob.Covey2003)czyosobamiwspólniepracującymi,analizowane są efektypsychicznychoddziaływańnaludziwśrodowiskurodzinnym,wszkole iwzespołachpracow-niczych.Mechanizmyperswazji, technikiwpływuimotywacjęwcelutworze-niadobrychrelacjimiędzyludzkichopisująspecjaliściwzakresieporadnictwarodzinnego orazzarządzaniaipracyzespołowej(Benedikt2003;Kobjoll2004;Ślósarska2000:45–50;Brzeziński2008).Istotnymelementemperswazjiwrela-cjachzawodowychjestpobudzaniekreatywnościorazzwiększeniezaangażowa-niaosóbwwykonywanąpracę.Wielewspółczesnychopracowańiporadników,omawiającychnajnowocześniejszestrategiepsychologiczne,przedstawiamecha-nizmyrządzące ludzkąpsychiką,którychznajomośćsprawia,że jednostki lubgrupyulegająokreślonymsugestiom(zob.Brown1996;Carnegie1996;Hogan1996;Liberman2005;Sujak2006).

51

Perswazjabyłatakżeprzedmiotemrefleksjifilozoficznej(zob.Austin1987),socjologicznej(Marody2003:18–27;Hałas2001) i politologicznej(Karwat1999;2006), podejmowanopróby rozgraniczeniaterminów:perswazja i manipulacja oraz propaganda (zob.Kamińska-Szmaj2004:13–27;Kudrowie2004:91–100),stoso-wanychzwłaszczawopisiejęzyka polityki.Zainteresowanieproblematykąipocząt-kibadańperswazjiwPolscesąściślezwiązanewłaśniezdyskursempolitycznym,wktórymperswazyjnafunkcjajęzykawykorzystywanajestdokształtowaniaświato- poglądu.Wewspółczesnejlingwistycebadaniazwiązanezjęzykiemjakoinstru-mentemwładzyspołecznejzajmująważnemiejsce.Badaczeperswazjiideologicz-nej,któradostarczaobfitegomateriałujęzykowego,szczególniewobszarzezjawiskpropagandowych(zob.Wojtasik1973;Dobek-Ostrowska,Fras,Ociepka1997),wskazywali,żejęzykmożedeformowaćrzeczywistośćistaćsięnarzędziemmani-pulacji.Badaniomróżnychmetodipłaszczyznkomunikacjiideologicznej poświę-conowieleopracowańzzakresumechanizmów,metoditechnikdziałania,traktują-cychodeformacjiżyciapolitycznego(Bednarczuk1981:93–102;Bralczyk1981a:336–354;Barańczak1983;Dubisz1983:150–158;Grzegorczykowa,Bartmiński1999;Głowiński1991a;1991b;Pabijańska2007).SzczegółowoprzedstawianoPRL-owskąpropagandęicharakterystycznedlaniejmetodybudowydyskursu,funkcjonującewnimformułypropagandowe,sposobynadużywaniaimanipulowa-niasłowami,którewopracowaniachsąokreślanejakonowomowa (zob.Grzegor-czykowa1985:365–378;Sambor1985:Michalewski1994:65–70;Wesołowska 1996:349–354).Wskazywanonawyraźnątendencjędoprzesycaniatreściamipo-litycznymiliteratury,sztuki,nauki,obyczajowości,anawetżyciacodziennego.Wpracachnadsterowaniemszczególnymzainteresowaniembadaczycieszyłsięjęzykosóbpublicznych.Z punktuwidzeniamechanizmówperswazjianalizowanooficjalnewypowiedzipolitykówzuwzględnieniemśrodkówjęzykowychobserwo-wanychnaróżnychpoziomachjęzyka,zwłaszczanapłaszczyźnieleksykalnejisty-listycznej.Wskazywanowykorzystywanewcelachperswazyjnychokreślonestra-tegiekomunikacyjne,częstoopartenaznajomościzasadpsychologiispołecznej.Politycyświadomiestosująpewnewzorcezachowań,środkijęzykoweorazpozaję-zykowe,pozwalającewywieraćwpływnasposóbmyśleniaidziałanieodbiorców.Częśćopracowańdotyczyperswazjiwkampaniachwyborczych(Mosiołek-Kłosiń-ska1996:12–20;Ożóg2001:126–175),autorzybadająsposóbprezentacjikandy-datów,któryjestnajbardziejskutecznymśrodkiemoddziaływaniamarketinguwy-borczego,sztukąpolitycznejautokreacji(Dobek-Ostrowska2004a;Michalewski2004b:271–280;Obrębska2007:489–498;Burska-Ratajczyk:2010a:211–224). Uwagę poświęcono także sloganom oraz hasłom wyborczymopozytywnejsileoddziaływaniaperswazyjnego,wykorzystywanymwdyskur-siepolitycznym(Galasiński1991:85–97;Kochan2002).Nurtbadańnaddzia-łaniamimanipulacyjnymizwiązanymizpaństwemiłączonymizdziałalnościąpolityczną stanowiprzedmiotszczególnegozainteresowaniapolitologów(zob.Karwat1999;2006) ipsychologów(zob.Cwalina2000;Falkowski,Cwalina2005).

52

Realizacji perswazyjnej funkcji językawbiznesiepoświęcone sąbadanianadkomunikacją marketingową (Małyska2006:245–257;Łabuz,Urbański2006)i strategiami językowymiwykorzystywanymiwzarządzaniu ihandlu (Sztucki1995;Pałka206:117–130;Edwards,Edwards,ClampittDouglas2006).Powstałyopracowaniazzakresupsychologiikomunikacjimarketingowej,dotycząceleksy-kiifrazeologiinacechowanejperswazyjnie(Lewandowska-Tarasiuk2005).Wieleznaczącychpublikacjidotyczystrategiiijęzykaperswazjiwróżnychtypachko-munikatówreklamowych,zwłaszczawreklamieprasowej,radiowejitelewizyj-nej.Reklama–współcześniestałyelementrynkuigospodarki–jestwszechobec-na,wpływowa imodna. Ponieważ przekaz reklamowy jest podporządkowanyzasadzieskuteczności,toteżwsposobachpromocjiproduktówiusługwieleuwagipoświęcasięwykorzystywanymstrategiomiśrodkomjęzykowym,zwłaszczawi-zualności,funkcjonalnościicelnośćsłowaorazindywidualizacjiprzekazu.Tekstyreklamowe,jakokomunikatyodominującejfunkcjiperswazyjnej(zob.Skowronek 1993; Golka 1994; Tokarski 1995a, 1995b; Bralczyk 1999a: 218–227;Albin2000; Giedz 2000: 216–224; Kopertowska 2000: 231–237; Budzyński 2001;Kamińska-Szmaj 2003: 77–79;Benedikt 2006), analizowanebyłym.in. przez językoznawców,teoretykówreklamy,socjologów,psychologów.

Następnągrupętematycznąstanowiąpracepoświęconeperswazji w litera-turze,dotycząonetekstówartystycznych oróżnychkwalifikacjachgatunkowychistylowych(Barańczak1977:44–57;Woźniakiewicz-Dziadosz2004:233–242).Badano zjawisko z perspektywy autorów i epok,w których utwory powstały,uwzględniającrolęperswazjiwplanie ideowymutworów.Analizowanotekstypodkątemwykorzystaniaśrodkówjęzykowych,któresłużąutrwaleniuwspołe-czeństwieokreślonychwzorcówiprzekonań.Przedmiotemzainteresowaniabyłym.in. powieści tworzonew duchu realizmu socjalistycznego (Tomasik 1988), literaturałagrowa(Nagy2004:243–260),poezjapatriotyczna(Pogonowska2007:125–140).

Interesującympolembadawczymsąpracedotyczącezagadnieńperswazji stosowanej w nauce, związanez realiami i doświadczeniamiżycia szkolnego.Autorzypróbująinterpretowaćzjawiskowkategoriachdydaktycznych,zwraca-jącuwagęnaproblematykęperswazjiwkontekścienauczaniaiwychowaniakuwartościom(Włodek-Chronowska1993;Wojtczuk2000:391–398;Karwatowska2004:175–186;Łuczeńczyk2007:383–396).

Rolęperswazjidocenionotakżena gruncie badań teologicznych,analizowa-nojęzykoweśrodkiperswazjiwróżnychtypachtekstów(Zdunkiewicz-Jedynak1991:149–157;1996;Zachwieja2002:329–336).Obserwujesięwzrastająceza-interesowaniezjawiskiemwjęzykureligijnym(Bajerowa1994;Makuchowska2001:392–402;Urbański2003), szczególniew jegoodmianiekaznodziejskiej(Pilch1958;Siwek1992;Matuszczyk2002:318–323).

Przedmiotemzainteresowaniabadaczystałasiętakżeurzędowa odmiana pol-szczyzny,będącaważnączęściąkażdegojęzyka(Libura2000:92–103;Winiarska

53

2007:320–322).Zjawiskoperswazjidotyczydyskursu prawnego,któregofunkcjapoleganawcielaniuwżycieiegzekwowaniuprzepisów.Analizowanoperswazjęwtekstachprawnychiprawniczych(Zgółka,Zieliński2003:182–189;Spence2001),wskazując jej elementywustawach, rozporządzeniach iwystąpieniachprocesowych(Habrajska2000:70–83).

Ostatnie lata cechuje wzmożone zainteresowanie zjawiskiem perswazji,szczególniezaśjejsiłąizasięgiemoddziaływaniaw mediach masowych (Wilk2000):wtelewizji,radiu,prasie,atakżewInternecie(Łobodzińska,Peisert2004:211–220;Sobstyl2008:242–249).Powstająopracowania,dotycząceróżnychro-dzajówi formwypowiedzi.Autorzypodkreślająmanipulacyjnycharakter(Le-wicki,Nowak2000;Michalewski2004c:187–198)różnorakichtypówprzekazumedialnego.Ważnemiejscezajmująpracepoświęconepublicystyce,ciekawymkierunkiemeksploracjisąopisyperswazjiw wypowiedziach prasowych (Abram-czyk2006;Lizisowa2009;Znyk2008).Przedmiotemzainteresowaniabadaczyjestrealizacjaperswazyjnejfunkcjijęzykawróżnychgatunkachdziennikarskichiwróżnych typachprzekazu(Puzynina1984b:69–78;Wolińska1987;Błaże-jewska2000:140–150;Kajtoch,Kołodziej,Planeta2000:120–134;Siwek2002:29–41;Florczak2004:71–88;Lewicki2004:101–114;Rejakowa2004:161–174;Sławek2007).Współczesnemediasąistotnąformąkomunikowaniasięzmaso-wymodbiorcąinajbardziejskutecznymsposobemzdobywaniajegowzględów.Wieleuwagipoświęconoperswazjiwprzekazach telewizyjnych (Michalewski1999:63–69;2004a:271–280),ponieważtomediummaobecnienajwiększyza-sięgoddziaływanianaodbiorców.

Wpływnaefektywnośćperswazjimawieleróżnychczynników.Celemstu-diównadperswazjąjestpoznaniemechanizmówiśrodków językowych,jakimioperujązróżnicowanejęzykowoteksty.Funkcjaperswazyjnarealizujesiędziękiwykorzystaniuspołecznegowartościowania(Wieczorek1999;Bralczyk,Majkow-ska2000:43–50;Laskowska2008:219–226),stądzainteresowaniebadaczyzja- wiskajestpoświęconewaloryzowaniu.Ważnesątakżeopracowaniadotyczącekul-tury języka stylu perswazyjnego (Kajtoch1999:159–169)różnychtypówtekstów.Wnikliwieanalizowanojęzykwypowiedzi,środkistylistyczne(Sławek2005:79–91) stosowanewcelachperswazyjnych,służącewzmocnieniuprzekazywanychtreści.Sporopublikacjipoświęconosłownictwuwszczególnościleksyce nacechowanej aksjologicznie (Laskowska2000:342–348)iemocjonalnie (Bugajski2000:419–424;Kacprzak2008:69–73),wykorzystywanejwdyskursiepolitycznym(Kudra1997:169–176;Laskowska2000:342–348;Michalewski2001:3–8),zwłaszczawtekstachpropagandowych(Kwiatkowski1974),wmarketingu(Ryzza-Woź-niak2000:261–267)orazwkomunikatachreklamowych(Kamińska-Szmaj1998).

Istotneznaczeniewdyskursieperswazyjnymmajątakżeelementy pozalek-sykalne (Smól2000:233–244),wtymśrodkimorfologiczne(Kowalewska-Dą-browska2007:79–87) i składniowe (Maciuszek2007:29–48)stosowane jakoczynnikwzmagającysiłęprzekazu.

54

Uwagę poświęcono także perswazyjnej funkcji komunikacji niewerbalnej (Antas,Załazińska2004;Szkudlarek-Śmiechowicz2007:299–308),wspomaga-jącejkomunikacjęsłowną.Środkipozawerbalne,którewzmacniająsugestywnośćprzekazulubnadająnoweznaczenie,sąistotnedlapowodzeniaperswazji,ponie-ważskutecznośćoddziaływanianaodbiorcęzależyododpowiedniegołączeniaichzelementamijęzykowymi(Jarząbek1989;Nęcki1996b:212–213).Komuni-kacjapozasłownajakorodzajwymianyinformacjimiędzyludźmi,dostarczakon-tekstu,wktóregoramachdokonujesięinterpretacjakomunikatówjęzykowych.Mowaciaładotyczywszystkichzachowań,postawiobiektówinnychniżsłowa,obejmuje:wyglądfizyczny,ruchyciała,gesty,wyraztwarzy,ruchyoczu,dotyk,głos.Jejfunkcjapoleganainformowaniuostanieemocjonalnymnadawcy,jegointencjachioczekiwaniachwobecrozmówcy.

Jakpokazujeprzeglądopracowań,zagadnieniewywieraniawpływunaludzistanowiprzedmiot zainteresowaniawielubadaczyzarównowPolsce, jak inaświecie.Obecniebadanianadperswazjąsądynamicznierozwijającąsiędziedzi-nąwiedzy,analizujesięperswazjęwróżnychtypachtekstów,aproblematykataznajdujeodbiciewlicznychpracachpoświęconychzwłaszczaperswazjipublicz-nej.Opracowania,dotyczącezjawiska,zarównoocharakterzeteoretycznym,jakite,odnoszącesiędopewnychwyodrębnionychzagadnień,wskazują,żeperswa-zjajestwszechobecna,występujewróżnychtypachdyskursuimaswojąbogatądokumentacjęzwłaszczawzakresieoficjalnejpolszczyznypisanejimówionej.

Przekonywaniejestniezwyklepotrzebnąiważnąumiejętnością,toteżwnurtrozważańnadperswazją,jejroląimiejscemwkomunikacjijęzykowejobokling- wistówwłączająsięreprezentanciróżnychdyscyplinhumanistycznych:filozofii,psychologii,pedagogiki,socjologii,politologii.Literaturadotyczącazjawiskajestobszerna,bogatairóżnorodna,aszczególnyudziałjęzykoznawcówwbadaniachnadperswazjąsprawił,żezagadnienietostałosięprzykładembadań pogranicz-nych,syntetyzującychelementywiedzyzzakresunakłaniania.

5. Komunikacja a perswazja

5.1. Definicja komunikacji językowej

Problematyce komunikowania międzyludzkiego autorzy poświęcili wieleuwagiwróżnychmodelachbadawczych(Grzesiuk,Trzebińska1978;Grice1980:91–114;Friske 1999;Dziewiecki 2000;Kurcz 2000;Dobek-Ostrowska 2001; Fleischer2002;Steward2005) i typachdyskursu(zob.Lalewicz1975;Gajda,Rymut,Żydek-Bednarczuk2002;Goban-Klas2004).Prowadzoneprzezlatam.in.przezjęzykoznawców,filozofów,psychologów,socjologówbadanianadprzebie-giemprocesówkomunikacyjnychwskazujączynniki,odktórychsąonezależne.

55

Wywieraniewpływunaludzi,stanowiąceistotnyelementprocesukomunikowa-niasię,jestrównieżprzedmiotemzainteresowaniaróżnychdyscyplinnaukowych.

Słowo komunikacja pochodzi od łacińskiego communio oznaczającego‘uczestnictwo,więź,to,cołączy’,komunikowanieetymologiczniewywodzisięodcommunicare(byćwrelacjiz,uczestniczyćw)(Goban-Klas2004:41),połaci-nieoznaczatakżedzielenie się;tosposóbwymianymyśli,uczuć,przekonańipo-glądów,wynikającyznaturalnejpotrzebypsychicznegokontaktuzotoczeniem.Opracowanialeksykograficznewyjaśniają–komunikować coś komuśtodzielićsięznimjakąśmyślą,wiedzą,spostrzeżeniem,prosićocoś,zlecaćjakieśzadanie,wypowiadaćopinię,wydawaćpoleceniaitp.Współcześnietermin(Słownik języ-ka polskiego1979:981)jestrozumianyzgodniezjęzykiemangielskimioznaczaporozumiewaniesię,udzielaniewiadomości;łączność.Wsocjologii(Olechnicki,Załęcki1988:97)terminkomunikacja społeczna jestdefiniowanyjako:„przekazinformacjimiędzyjednostkamilubgrupamizajmującymiwdanejhierarchiispo-łecznejczystrukturzeorganizacyjnejtakiesamelubpodobnepozycje”.Komuni-kacjajestprocesemdwukierunkowym,polegającymnaprzekazywaniuinformacjimiędzyludźmizapośrednictwemsymboliwerbalnychiniewerbalnychwceluwywołaniaokreślonychzmianwzachowaniulubmyśleniuodbiorcy.

5.2. Komunikacja interpersonalna a perswazja

Komunikowanie interpersonalne(Pisarek2006:100;Marcjanik2007)ozna-cza,żedanawiadomośćjestkierowanadodwuosóblubniewielkiejgrupy.Wtymtypiekomunikowania„niezbędnajestbezpośredniaobecnośćuczestnikówina-wiązanieosobistegokontaktu(k.«twarząwtwarz»).Komunikowanieinterperso-nalnemacharakterdwustronny,interaktywnyizwykleprzybieraformędialogu,rozmowy”,zachodziwtedy,gdyjegouczestnicysąwsytuacjitwarząwtwarz,umożliwiającejbezpośredniąorazbezzwłocznąreakcjęodbiorcynawypowiedźnadawcyivice versa .

P. Grice (1980) uznawał rozmowę za rodzaj współpracy jej uczestnikówisformułowałogólnązasadęswojejkoncepcji–„Wnośswójwkładdokonwer-sacjitak,jaktegowdanymmomenciewymagacelrozmowy,wktórejbierzeszudział”.

Komunikowaniewpływanakształtowanieopiniiipostaworazsystemuwar-tości.Istniejewieledefinicjipojęciakomunikowaniesię,np.R.Buck(1984)rozu-miejejakowzajemneprzekazywanieinformacji,umiejętności,pojęć,idei,uczućzapomocąsymbolitworzonychprzezsłowa,dźwięki,obrazyczydotyk.

Wopracowaniachzwracasięuwagęnaspołecznyaspektkomunikacjijęzy-kowej (Aronson1994;Nęcki1996a;Gajda,Rymut,Żydek-Bednarczuk,2002;Awdiejew2004a;Awdiejew,Habrajska2006;Bugajski2007;Griffin2010).Teo-retykjęzykaE.Benveniste (1980:27) pisze:„Językdlaczłowiekajestśrodkiem,

56

właściwiejedynymśrodkiempozwalającymdosięgnąćinnegoczłowieka,przeka-zaćmuiodebraćodniegokomunikat.Wkonsekwencjijęzykzakładaipotwier-dzaistnieniekogośdrugiego”.WmodelukomunikacjijęzykowejL.Bloomfielda(1933)komunikatjęzykowytraktowanyjestjakoinstrumentwerbalnejinterakcjisubiektów,jakozastępcza,mowna,reakcjamówiącegonabodzieczewnętrzny,czyliokreślonąpotrzebę.

Wkontekścierozpatrywaniaperswazjizanajodpowiedniejszeuznajęokre-ślenie,którezaproponowałD.Hymes(1980:67),twórcateoretycznychimetodo-logicznychpodstawetnografii mówienia,traktującykomunikacjęjęzykowąjakodziałanieookreślonejintencji:„Mowa,wtymtakżestrukturajęzykowa(stano-wiącapodstawowe,aleniewyłącznejejzaplecze),pośredniczymiędzyosobamiisytuacjami,wktórychsięoneznajdują.Zwykłastrukturajęzykowajestwtymujęciuskładnikiemorganizacjimowyiniewystarczadotego,byrozpocząćujaw-nieniejejorganizacji.Zacząćnależyodmówieniaujawnianegojakoformadzia-łania,niezaśodjęzykajakomechanizmupozbawionegomotywacji”.

Uważam,żekomunikacjajestprzekazywaniemiporównywanieminforma-cjiorazkonfrontowaniempoglądówwceluwyciągnięciaokreślonychwniosków,służyporządkowaniumyśliikontroliprzekonań.Komunikującsię,nadawcaprze-kazujeodbiorcyswojeodczucia,opinieiżyciowedoświadczenia,komunikowa-niesłużyzaspokojeniupewnychpotrzeb:korygowaniulubumacnianiuwłasne-gostanowiskaczysposobuspojrzenianajakiśproblem,własnejinterpretacjilubwłasnegopunktuwidzenia.Natenaspektkomunikacjijęzykowejzwracauwa-gęm.in.J.Lalewicz(1985:31):„[…]komunikacjatoporozumiewaniesię–tj.przekazywanieiwymianainformacji,propozycji,poleceńczydeklaracjiwceluustalenialubuzgodnieniawspólnychlubwzajemnychopinii,zamiarów,stano-wiskalbodziałańwjakiejśsprawielubjakiejśsferzewspółżycia–nawiązywanieipodtrzymywaniekontaktów,stwarzanie i integrowaniewspólnotyzaintereso-wań,poglądówlubdziałań,koordynowaniewspółdziałaniaitd.”.

Podzielampogląd,żejęzykjestnie tylkonarzędziemkomunikowania,alemożebyć takżeperfekcyjniewykorzystywanymnarzędziemwpływaniana lu-dzi.Uważam,żeperswazjastanowiistotnyelementprocesukomunikowaniasię,ponieważodpowiednieużyciejęzykakształtujesposóbmyśleniaipostępowanieczłowiekaimożeprowadzićdoznacznychzmianzachowańodbiorcy.Wwieluopracowaniachpodkreślasięfakt,żeperswazjajestintegralnączęściązachowańjęzykowychiwskazujesięnajejważnąfunkcjęwżyciuspołecznym.Wprocesiekomunikacji istotne znaczeniema: sposóbwyrażaniaopinii, reakcjanakryty-kę,myśleniewielostronne.Porozumiewaniesięmożliwejestprzedewszystkimdziękiwykorzystaniubardzopotężnegonarzędzia,jakimjestmowa,podstawo-wenarzędziekomunikacjimiędzyludzkiej.Wtensposóbludzieprzekazująsobiewiększośćinformacji,alekomunikacjaobejmujewszystkieelementywypowie-dzi,zarównowerbalne,jakiniewerbalne,tedającesiębezpośrednioodczytać,jakite,częstoukrytewpresupozycjach.Wprawiekażdejwypowiedzimożnawy-

57

różnićpewneskładniki:zawartośćtreściową,relacjezrozmówcą,intencje,towa-rzyszącewypowiadanymsłowom.Zkomunikacjąjęzykowąwiążąsięokreślonemotywy(przyczyny)iceldziałaniaorazprzewidywaneskutki,któreniezawszemusząbyćzgodnezzałożeniaminadawcy.

Celdziałańkomunikacyjnychjestpodporządkowanyokreślonejidei.Wper-swazjikomunikacjajestdwuetapowa–chodziwniejnietylkooprzekazanieinfor- macji,aleprzedewszystkimoprzekonaniedoniejodbiorcy.Zabiegiperswazyjnełączonesąnajczęściejzdziałalnościąpolityczną,handlowączymarketingiem,alenależymiećświadomość,żeobiektemperswazjimożeokazaćsiępraktyczniekażdytemat.Współcześnieperswazjabywapostrzeganajakojedenzpodstawo-wychcelówkomunikacjijęzykowej.Badaczewskazują,żeobserwujesięjąwco-dziennejpraktycejęzykowej,aprzeciętnyużytkownikjęzykanieustanniejestjejpoddawany,zarównojakoobiektperswazji,jakipodmiotperswadujący.Działa-niaperswazyjnespełniająbardzoważnąfunkcjętakżewcodziennejkomunikacjijęzykowej.W.Pisarek(2004:125)dowodzi,żewpraktycekażde działanie języ-kowejestprzekonywaniem:„[…]ludziesięzesobąkomunikująnajczęściejpoto,bysięwzajemniedoczegośprzekonywać”,analogicznieujmujezagadnienieE.Lewandowska-Tarasiuk(2005:34):„Każdarozmowajestpróbąprzekonaniarozmówcydoswoichracji,aiontakże–wchodzącwdialogznami,radząc,za-chęcając,tłumacząc,ustępując,namawiającczynakłaniając–równieżprzekonujenasdoswoichracji,doswojegoodbioruświata”.

W komunikacyjno-działaniowym zachowaniu człowieka językmoże byćtraktowanyjakonarzędziewpływunainnych.Jeślizasłuszneuznamystwierdze-nie,żeperswazjatkwiwsamejnaturzejęzyka(mówionegoipisanego),aprzeko-nywaniestanowiintegralnączęśćkażdejwypowiedzijęzykowej,toperswazyjna funkcja językarealizujesiębezmaławkażdejwypowiedzi:„Niemalwkażdymtekściejednocześnieinformujemy,wyrażamycośistaramysięwpłynąćnaod-biorcę”(Cegieła,Markowski1982:27).

Funkcjanakłaniająca jestsilniezwiązanazfunkcjąkomunikacyjną.Oddzia-ływaniesystemujęzykowegonasposóbmyśleniaizachowanialudzibyłoprzed-miotem szczególnego zainteresowania badaczy komunikacji językowej (zob.Humboldt1965:141),którzywskazywali,że:„Potencjalniewkażdymjęzykumożnawyrażaćwszelkietreści[…],alejestistotnaróżnicamiędzytym,czegodanyjęzyk«nieumożliwia»,atym,codanyjęzykpodsuwa,ułatwiaisugeruje”(Wierzbicka1978:22).

Wopracowaniachlingwistycznych(Kamińska-Szmaj2004:20):„definiującpojęcieperswazji,zjednejstrony,nawiązujesiędotradycji retorycznej,zdrugiejzaś,doteorii funkcji językowych oraz teorii aktówmowy”.Perswazjajestcentral-nympojęciemwteoriisztukiwymowy(retoryce).Wteoriiretorycznejperswazjęrozumiesięjakowpływanienaprzekonaniaodbiorcyzapomocąmowypoprzezoddziaływanienajegorozum,wolęlubemocje.Pierwotnieoznaczałaonaumie-jętność stosowania przekonujących dowodów.Według klasycznego określenia

58

Arystotelesamówcamógłoprzećswojąwypowiedźnaperswazyjnejsilewłasne-gocharakteru,wywołaniuuodbiorcówkorzystnychemocjilubsile„oczywistegodowodu”.Odpowiadałototrzemrodzajommowy,aprzyokazjitrzemodmianomperswazji–opartejnaapelachnaturyetycznej,emocjonalnejbądźlogicznej .

Wewspółczesnymjęzykoznawstwie,m.in.wramachlingwistykitekstuigra-matyki funkcjonalnej, corazaktualniejsze staje siębadaniezjawiskaperswazjiwkontekścieróżnychsytuacjijęzykowychiwróżnychtypachtekstów.

Wskazującrelacjemiędzykomunikowaniemsięaperswazją,odwołujęsiędozałożeniaJ.Warchali(2004:41–60),którytraktujemówieniejakodziałaniezdeterminowane teleologicznie,nastawionenawspółpracę iporozumienie,zaśperswazję,którastanowijedenzjawnychsposobówrealizacjizałożonychcelówkomunikacyjnych,jakostałyelementtowarzyszącykomunikowaniu.Uważam,żeperswazjajęzykowajestnieodłącznymskładnikiemżyciaspołecznegoikomuni-kacjimiędzyludzkiej,perswazyjnycharaktermawiększośćinterakcjispołecznychorazpublicznychaktówkomunikowania.Perswazjęrozumiemjakonakłanianieodbiorcydozmianypoglądów,wskazywaniemuocenykogoślubczegoś.Używa-jącterminuperswazja, mamnamyśliprzedewszystkimpewnąsumę właściwości formy wypowiedzi,któraopierasięnadążeniudoprzetworzeniapoglądów,zapa-trywań,ocenczłowiekalubzbiorowości.JakstwierdzaE.Tomiczek(1992:15):„rzadkozdajemysobiesprawęztego,żekażdyjęzykdysponujesporympoten-cjałemform,którenietylkoumożliwiajączłowiekowidziałaniewramachprzyję-tychnormspołecznych(konwencji),leczczęstowsposóbsubtelnyazamierzonystająsięnarzędziembezpośredniegooddziaływanianapartnera(-ów)interakcji”.

Przekonywaniezależyodumiejętności wchodzeniawinterakcjeiwybieraniatakichzachowańkomunikacyjnych,któremogązapewnićskutecznośćporozu-mienia.Zasadyskutecznegoprzekonywaniauwarunkowanesąwielomaczynni-kami:umiejętnościaminadawcy,podatnościąodbiorcy,tematykąwypowiedziitp.W.Pisarek(2004:138)wskazuje,żeperswazjawkomunikacjijęzykowejodwo-łujesiędomechanizmudoboruśrodkówjęzykowych:„Istotamechanizmuprze-konywaniazapomocąkomunikowaniasłownegozasadzasięnaselekcji.Zazwy-czajdokonujesięjejnadwóchpoziomach:poziompierwszyodpowiadaselekcjisamych faktów(informacji),poziomdrugi–selekcjiśrodkówjęzykowych opi-sującychtefakty.Zgodniezprawemselekcjimotywowanejperswazyjnieinfor-mujesięwięctylkooniektórychwłaściwościachprzedmiotówluboniektórychcechachirolachosób.Wspominasięzaśalbouwydatniatewłaściwości,cechyirole,któreodpowiadająintencjomnadawcy”.

Wopracowaniachbadaczepodkreślają,że:„Wperswazjimamydoczynieniazeszczególnymtypemnadawcy:perswadorem,czylitym,którystosujeperswa-zję,orazodbiorcąperswazji,czylitym,wobeckogoperswazjajeststosowana”(zob.Laskowska2007:93).

Skutecznośćperswazjiwdużymstopniuzależyodzachowań językowychnadawcy,odumiejętnościzaprezentowaniaswoichracji,przełożeniamyśliisą-

59

dównaodpowiedniesłowa.Ważnajestjegokompetencjakomunikacyjna,czyliumiejętnośćposługiwaniasięjęzykiem,którawarunkujesukcesprzekazuipoma-gakształtowaćpostępowanieodbiorcyzgodnezintencjamirozmówcy.Byprze-konującowpływaćnaczyjeśzachowania,należyumiećwczuwaćsięwemocjeinnychludzi,odczytywaćichpotrzebyioczekiwania,aprzedewszystkimumie-jętniebudowaćinterakcyjnerelacje.Wskutecznychdziałaniachperswazyjnychpierwszorzędneznaczeniemarównieżwiedzaoodbiorcy,którastwarzaważnąwperswazjiwięźmiędzynadawcąaodbiorcą.Istotneznaczeniema:wiek,płeć,statusspołeczny,zawodowy,intelektualny,kulturowy,anawetmajątkowyosoby,atakżewiedzaopoglądachideowych,politycznychczymoralno-obyczajowych,odoświadczeniachżyciowych,gustachczysympatiachrozmówcy.E.Lewandow-ska-Tarasiuk(2005:35)pisze:„Chcącbyćperswazyjnym,trzebamiećświado-mość,dokogosięzwracamy,awięcodpowiedziećsobienapytanie,ktobędziestanowićnaszeaudytorium”.

5.3. Komunikacja bezpośrednia a perswazyjność przekazu

Przyjmujęnastępującerozumieniekomunikacji bezpośredniej– jest toko-munikacjaface to face,wktórejistotnajestfizycznaobecnośćodbiorcy,jednośćczasumiędzyaktemnadawczymazaistnieniemkomunikatu.Komunikacjębez-pośredniącechujetypowaswobodajęzykowa,nadawcęiodbiorcęłączybliskawięź,któraznajdujeodbiciewdoborześrodkówjęzykowych.Językmówionyrealizujesięprzedewszystkimwrozmowie,wformiemówionegodialogu,wktó-rymuczestnicyformułująmyślinagorąco,przekazując informacjezapomocąkoduwerbalnegoimowyciała,istotneznaczeniematakżemimika,gestykulacja,intonacja, tempomowyoraznatężeniegłosu.Bezpośredniakomunikacjaustnawykorzystujewszystkieśrodkijęzykoweskorelowanezczynnikamisytuacyjny-mi.Istotneznaczeniewtymtypiekomunikacjimawspółobecność odbiorcy,żywy kontakt(sygnałyfatyczneikonatywne,systemdodatkowychpytań).

Właściwainterpretacjakomunikacjimówionejzależyodwieluczynników:odtego,gdzieodbywasięrozmowa,ktojestjejuczestnikiem,jakietowarzysząjejgestyitp.Badaczepodkreślająrolęczynnikówparalingwistycznych,towarzyszą-cychjęzykowimówionemu,ściślezwiązanychzokreślonymizwerbalizowanymiinformacjami.Wkontaktachinterpersonalnychważnajestmimika,dystansprze-strzenny(Nęcki1996b:212–213;Niedzielski1991:108–114),zpunktuwidzeniaperswazjiistotneznaczeniemajągesty:„wskazującenaprzeżywaneuczuciabądźpodkreślające treśćwypowiedzi” (Polański1999:199), „[…]czasemkomuni-kowaniekinestetyczno-sensualnemożebyćekonomiczniejszeiprecyzyjniejsze”(Kneblewski1980:241).

Podczas bezpośredniej komunikacji międzyludzkiej najważniejszą formąprzekazu jest język potoczny.Polszczyznapotoczna,którastosunkowopóźno,bo

60

w latach siedemdziesiątychXXwieku, stała sięprzedmiotemzainteresowaniajęzykoznawców,posiadadziśbogatądokumentacjęnaukową(Buttler1982;Anu-siewicz,Nieckula1992;Lubaś2003),szczególniewzakresieregionalnej polsz-czyzny miejskiej (Dunajiin.1986a;Gardzińska1989;Kamińska1989;Kamińska1992) oraz dialektów (Sędziak1996;Sędziak,Frąckiewicz1999).J.Bartmiński(1993:115–134)uważa,żepolszczyznapotocznajestcentrumstylowymjęzykapolskiego,A.Wilkoń(1987:61)uznajejęzykpotocznyza:„odmianęjęzykamó-wionegomającąnajszerszyuzusizwiązanązcodziennąkomunikacją”.Badacze(Kita1993:33–41)wskazują,żetenwariantjęzykajestwykorzystywanywfunk-cjiperswazyjnejwkontakcieogólnym.

Publikacjejęzykoznawczewyróżniająnastępującewłaściwości komunikacji potocznej:dialogowość,komunikatywność,obrazowość,emocjonalność.Wprze-konywaniuistotnąwartośćmadialogowość,którapoleganautrzymywaniużywe-gokontaktuzesłuchaczemiwciąganiugowprowadzonerozumowanie.G.Siwek (1992: 120) uważa, że: „dialogowość dotyczy każdej postaci języka, równieższczególnejpostacijęzykamówionego,jakąjestwypowiedźmonologowa.Możeonabyćwswejstylistycznejwarstwiebardziejlubmniejdialogowa”.

Wbudowaniukontaktuzewspółpartneremważnajesttakżekomunikatyw-ność,czylizwięzłośćijasnośćwypowiedzi.Osiąganajestonapoprzezodpowied-nidobórsłownictwa ikonstrukcjizdaniowych,ponieważ„proceskomunikacjinajsprawniejprzebiegawówczas,kiedywykorzystujesięsystemznakówznanychnadawcyiodbiorcyijednakowoprzeznichdekodowanych,stądpierwszymobo-wiązkiemwprocesiekomunikacjijestodpowiednidobórsłów(znaków),wktó-rychzamykasięikodujemyśl”(Siwek1992:134).

Kolejnacechapolszczyznypotocznejwpływającanaperswazyjnośćprzeka-zu to zwięzłość wypowiedzi(Siwek1992:137–138),która„polegananiewystę-powaniuwniejelementówzbędnychzewzględunajejfunkcjękomunikatywnąiniepełniącychżadnychfunkcjistylistycznych”.Konkretyzacjajęzykapotoczne-goprzejawiasięrównieżwzdolnościprzekazywaniainformacjimiędzynadawcąiodbiorcąwsposóbmożliwienajkrótszyisprawiającynajmniejproblemówprzydekodowaniu.Najważniejsząwartościąstajesięwówczassamainformacja.

Natomiastobrazowość (plastyczność) tozespółelementów,dziękiktórymapelujesiędoprzedstawieńwyobrażeniowychsłuchacza.

Cechącharakterystycznąkomunikacjipotocznejjestniezwykłabezpośred-niość i emocjonalność,wynikającazrelacjizachodzącychmiędzyosobamibliskimisobiepsychicznieiuczuciowo,którewcodziennymobcowaniuwyrażająiprzeka-zująróżneemocjewprost.Wkomunikacjiczłonkówrodziny,przyjaciół,wąskiegogronalokalnychwiejskichspołecznościprzekazinformacjiodbywasięwsposóbspontanicznyinieskrępowany,zapomocąmowyorazkanałówniewerbalnych.

Spośródinnychformkomunikacjipolszczyznapotocznawyróżniasięprzedewszystkimwiększąswobodąwzakresiepoprawności językowej,niejednokrot-nieprzekraczającgraniceprzyjętychnormgramatycznych.J.Bartmiński(2001b:

61

124–125)uważa,że:„Racjonalnośćpotocznajestpraktycznaizdroworozsądko-wa:ujmujerzeczywistośćpodkątemkonkretnegoczłowiekaiwedlejegozdol-nościpercepcyjnych;dopuszczasięistnieniewewnętrznychsprzecznościiróż-norodności środków służących do osiągania zamierzonych celów”, natomiast J.Warchala(2001:165)wskazuje,że:„Potocznośćrozpatrywaćnależy[…]wka-tegoriachogólnychreakcjimiędzywiedząpotocznąalogiką(wiedząnaukową)”.J.Skawiński(1992:85)takpiszeojęzyku potocznym:„Istotategosystemuleżywspecyficznymsposobiespojrzenianarzeczywistość,regulowanymprzezinnytypdoświadczeń.Źródełtegostanurzeczynależyupatrywaćwrozbieżnościmię-dzyspołecznieuznawanyminormamipostępowaniaiwartościamikulturowymiastylemirealiamiwspółczesnegożycia”.

Językwykorzystywanydoporozumiewaniasięwcodziennych,najróżnorod-niejszychsytuacjachżyciowychutrwalapodstawowestrukturymyślenia iper-cepcji świata (zob.Hołówka1986)oraz składa się na językowy obraz świata,którywedługbadaczy(Anusiewicz,Dąbrowska,Fleischer2000:25):„stanowipodsumowanieizestawieniecodziennychdoświadczeńiprzejętych,tudzieżza-akceptowanychprzezdanąwspólnotękomunikatywnąnorm,wartości,sposobówwartościowaniaorazwyobrażeńinastawieńwobectejrzeczywistościitozarów-nomaterialnej,substancjalnej,zewnętrznej,jakiduchowej,psychicznej,świado-mościowej,wewnętrznej”.

Wśród pierwszorzędnych cech składających się na zjawisko komunikacjibezpośredniejmaustność,któradeterminujespecyficznewarunkitworzeniawy-powiedzi,dlategowopisieiocenietegorodzajukomunikacjiuwzględnićnależysytuacjęmówienia(Anusiewicz,Nieckula1978:21–39;Warchala1991).Polsz-czyźnie mówionejpoświęconosporouwagiw literaturze (Banach1983;Dunaj1985:88–98),byłaobiektemwnikliwychbadańdialektologiiisocjolingwistyki(Perczyńska1975;Skubalanka1978;Wilkoń1979;Ożóg1990),koncentrowa-nosięzwłaszczanastrukturze rozmów potocznych (Lubaś1988:45–47;Lubaś2003),wedługJ.Warchali(2001:167–168)komunikatywpotocznejodmianiejęzyka są: „efektemwspółdziałania conajmniejdwóch interlokutorów,którzywspółtworzątenkomunikat,alesątakżekompleksowymwspółwystępowaniemróżnychpłaszczyzn,naktórychodbywasiękomunikowanietreści”,tj.płaszczy-znywerbalnej;płaszczyznygestówpozawerbalnychorazpłaszczyznyinferencjiipresupozycji,a istotętekstupotocznegowyznaczająnastępującetendencje:dą-żeniedokonkretnościobrazowania; intersubiektywność(współprodukowanie);sytuacyjność(sytuacjajakointerpretantsensów);ulotnośćindywidualnychwyko-nań;trwałośćschematówistereotypowość.U.Żydek-Bednarczuk(2004a)wśródcharakterystycznychcechrozmówpotocznych wskazuje:

– przekazustny,mówiony,któryuzupełniakodawerbalny,mimika,gest; – brakprzygotowania,spontaniczność,naturalność; – naturalnepełnienieról językowychwrozmowachrodzinnych,towarzy-

skich;

62

– symetrycznośćirównorzędnośćrangispołecznejlubzażyłośćpartnerówrozmowy,któraniwelujeasymetrięwiedzy,rangispołecznej;

– kontaktindywidualny,prywatny,nieoficjalny,bezpośredniwtypiekomu-nikacji„facetoface”;

– małaliczbapartnerówrozmowy,małegrupy; – codzienna,bytowatematyka,konkretyzacja,leksykalnaantropocentrycz-

ność,aktualizacja; – interakcjaikooperacjapartnerówrozmowy; – uzusowystopieńabstrakcjijęzykowejiwzwiązkuztymmożliwośćwy-

stąpieniaelementówgwarowych.Komunikacjamówiona(por.Lubaś1979b;2003)wbezpośrednichkontak-

tach,zazwyczajmającychcharakterosobisty,utożsamianabywazkolokwialno-ścią,ewentualniezpotocznościąiokreślanajestjakojęzyk mówiony, komunikacja mówiona.F.Nieckula(1992)zwracauwagę,żewariantnieoficjalny polszczyzny mówionej,którystanowicentrumkomunikacji,znacznie różnisięodwariantuoficjalnego. Wśród typowychcech komunikacjimówionejwymienia się kolo-kwialność,któradefiniowanajestjako:„cechaśrodkówjęzykowychnadającychsiędoużyciawyłącznielubprawiewyłączniewbezpośrednichkontaktachmię-dzyludźmi,zwłaszczazaśwswobodnejrozmowieosóbwystępującychwtakichsamychlubzbliżonychrolachspołecznych”(Urbańczyk1991:160).

Wopracowaniachlingwistycznychwymieniasięnastępującecechy komuni-kacji ustnej:spontaniczność,bezpośrednikontaktnadawcyiodbiorcyorazaku-styczno-artykulacyjnykanałkomunikacyjny.

Ustnośćkomunikatukojarzonajestnaogółzespontanicznością,ponieważtekst ustnywodróżnieniuodpisanego,powstajebezpośrednioiżywiołowopod-czasaktukomunikacji.Cechącharakterystycznątekstówustnychjestniezwykłabezpośredniość iemocjonalność,ponieważmamydoczynieniazkomunikacjąwłaściwądlarelacjimiędzyosobamibliskimisobiepsychicznieiemocjonalnie:rodzicamiidziećmi,małżonkami,przyjaciółmi,osobami,którewcodziennymobcowaniuzsobąwyrażają iprzekazująróżneuczuciawsposóbbezpośredni.

Spontaniczność, czyli równoczesnośćmówienia ibudowaniawypowiedzi,wkontekścierealizacjiperswazyjnejfunkcjijęzyka,stawiamówiącegowtrud-niejszejsytuacjiprzedewszystkimzpowodubrakuczasunazaplanowaniekom-pozycjiwypowiedzi,jednakczasemwypowiedźustnamożebyćowocemgrun-townychidługichprzemyśleń.

Bezpośredniość kontakturozmówcówitowarzyszącajejnaprzemiennośćrólnadawczo-odbiorczychusprawniakomunikacjęijestokolicznościąkorzystnądlaprzebieguorazskutecznościperswazji.

Wprzekaziemówionymnadawcastajetwarząwtwarzzodbiorcą,możewięcmyśliwyrazićnietylkosłowami,alerównieżgestami,mimiką,czylimową cia-ła,któraułatwiawłaściweodczytanieiinterpretacjęwypowiedzi.Wkomunika-cjiuczestnicząspostrzeżeniawszystkichzmysłów,bowiemwszystko,cosłyszy-

63

myispostrzegamywwyglądzieorazzachowaniachludzi,tokomunikaty.Mogąonebyćzamierzoneistaranniedobrane,niekiedynieświadome,czasemnawetsprzecznezintencjaminadawcy.Informacjeprzekazuje:sposóbporuszaniasię,gestykulacja,mniejlubbardziejkontrolowanywyraztwarzy.Decydującywpływnawrażeniaodbiorcymakomunikatwzrokowy,którydocieradorozmówcyjakopierwszy,ponadtoważnesą:brzmieniegłosuitonwypowiedziorazkanałaku-styczno-artykulacyjny,którypozwalanadawcyrozporządzaćelementamiprozo-dycznymiwypowiedzi,takimijakintonacjazdania,zawieszeniegłosu,coumoż-liwiawyrażaniemyśliwsposóbklarowny.

Siłę perswazjiwzmacnia takżeumiejętność komunikowania się,budowa-nia autorytetu nadawcy oraz wzbudzania zaufania odbiorcy.Wprzekonywaniuistotnyjestzwłaszczaostatnizwymienionychczynników,ponieważbezzaufaniaodbiorcynadawcaniewielemożeosiągnąć.Perswazjaprzynosiefekty,gdypo-zwalananawiązaniespecyficznegokontaktuzodbiorcą,awarunkiemdecydu-jącymozaangażowaniuodbiorcyjestpoziomzaufania,jakimobdarzanadawcę.Istotnejestsilnepoczucie więzi,łączącerozmówców,bowiemakceptacja i zaufa-niesprzyjająkomunikacji iprzekonywaniu.Odbiorca,któryzakładaszczerośćnadawcy,ufamu,niedoszukuje sięw jegozachowaniudziałańnieetycznych,więcchętniejprzyjmujejegosugestie.Sukceslubporażkadziałańperswazyjnychzależąodrelacjimiędzyrozmówcami,ponieważupodstawprzekonywaniależyzaufanie,któregwarantujeskutecznośćporozumieniamiędzynadawcąaodbior-cą.JakpodkreślaW.Pisarek(2004:127):„Perswazyjnośćszczerościwiążesięza-pewneściślezzaufaniemodbiorcówdonadawcy.[…]wchodzituwgręzaufanieopartenaprzeświadczeniuraczejouczciwościnadawcyniżojegokompetencji”.

Charakterystycznącechąwariantumówionegopolszczyzny,mającąwpływnaperswazyjnośćprzekazu,jestmożliwośćwykorzystaniawkomunikacjibezpo-średnich zwrotów do rozmówcy,którepodkreślająswegorodzajuwięźzodbiorcą.Komunikacjaperswazyjnaodwołuje się takżedoelementówwspólnej wiedzy,przekonań,norm obyczajowych,atakżesposobu użycia językaprzezrozmówców.Życieintelektualnejednostekkoncentrujesięwokółokreślonej–mniejszejlubwiększej grupyspołecznej,apostawyświatopoglądoweisympatieestetyczneśro-dowiskawpływająnasposóbbyciaipostrzeganiasiebieorazinnych.Środowiskowznacznymstopniukształtujeopinieipostępowanieczłowieka,szczególniesilnywpływnasposóbmyśleniaizachowaniemająnajbliżsi.Tonrozmowypotocznejuzależnionyjestprzedewszystkimodwzajemnychrelacjiłączącychinterlokuto-rów,któresąwyznaczoneprzezmiejscekażdegoznichwhierarchiispołecznej,ważnesątakżeiinneparametry:wiek,wykształcenie,poziomintelektualnyorazstanowiskozawodowerozmówców.Spontaniczny,swobodnycharakterwypowie-dzimieszkańcówwsiwynikazrodzajuwięzi,zachodzącejmiędzyrozmówcami,którąmożnaokreślićjako„językbliskości”,kategoriętędoopisupolszczyznypotocznejwłączyłaM.Kita(2001:172),wskazującnawpływaspektuprzestrzen-negooraznaznaczenieparametruinterakcyjnego:„relacjęmiędzyuczestnikami

64

komunikacji:codostopniawzajemnejznajomościczyzażyłości”wtymtypiekomunikacji.Codzienną,żywiołowąkomunikacjęcechujebliskawięź, łączącanadawcę i odbiorcę, zbudowana na specyficznej formie porozumieniamiędzyuczestnikamidialogu,wktórejnajważniejszymczynnikiemnawiązaniastosun-kówpomiędzyrozmówcamijestistnieniewspólnego świata,czyli„zespołusą-dów,którepodzielająwszyscyuczestnicydyskursu”(Szczerbowski1994:27).Badaczezjawiskaperswazjizwracająuwagę,że:„Wprzeciwieństwiedożyciapublicznegoatmosferażyciaprywatnegojestciepłaiintymna.[…]«Swójczło-wiek»toktoś,ktomyślipodobniejakty,ktośdokogomaszzaufanieizkimdzie-liszokreślonewartościiprzekonania”(Szarota2006:97).Wbadanymtypiekon-taktówinterpersonalnychrozmówcamisąosobyznajbliższegokręgu,cosprzyjaprzekonaniu,żerozmawiasięzosobamiżyczliwymi.

6. Perswazja a manipulacja językowa – określenie pojęć, stan badań

Perswazja, przedmiotuwagiprzedstawicieliróżnychdyscyplinhumanistycz-nych,bezwątpienianależydopojęćtrudnodefiniowalnych,świadczyotymbo-gataliteraturapoświęconatejproblematyce.Mimożezagadnieniedoczekałosięwieluopracowań,rozpatrywanychwkontekścieszerokopojętychdziałańspo-łecznych,tonadalkwestiądyskusyjnąpozostajesamadefinicjazjawiskaiprecy-zyjnewyznaczeniegranicymiędzyperswazją i manipulacją.Zwłaszczapostawymanipulacyjne(zob.Klemantowicz1982:247–260;Grodziński1983;Lewicki,Nowak2000;Kita2004:199–210),jakocharakterystycznyprzejawinstrumen-talnegostosunkudoludzi,oddawnastanowiłyobiektwnikliwejanalizypsycho-logów(por.Jarymowicz1980:285–315;Lis-Turska1980:317–354),politologów(Karwat1999;Karwat2006)orazjęzykoznawców(Puzynina1992;Krzyżanow-ski,Nowak2004).Rozważaniadotycząceprzekonywaniawartozacząćodustaleńterminologicznych.Perswazja i manipulacja,będącerealizacjąfunkcji nakłania-jącej,dotycządziałań,któremająnacelukierowaniepostawamiorazzachowa-niamiludzkimi.Pojęcianiesąjednaktożsameiwymagająuporządkowaniazwią-zanejznimiterminologii.

Złożoność problematyki przekonywania,wieloaspektowość badań imno-gośćpowstałychodstarożytności teoriipowoduje,żedefinicje terminów:per-swazja i manipulacjaniezostałyostatecznieunormowaneiusystematyzowane,stądczasamitraktujesięjejakotożsame.Brakujednoliconejterminologiiwynikazrozbieżnychstanowiskjęzykoznawcówcodosamegozjawiskaprzekonywa-nia.Wopracowaniachzzakresuperswazjikategoriatajestpojmowanawniecoodmiennysposób.Licznewątpliwościbudzizwłaszczatermin manipulacja,któ-rycechujenieostrośćznaczeniowa–zarównojegotreśćpojęciowa,jakigrani-cestosowalnościsąmałowyraziste,niekiedywręczniejasne,asamanazwanie

65

spełniawymagańterminologicznych.J.Warchala(2004:48)podkreśla,że:„[…]niemamydostateczniesatysfakcjonującegoopisuzjawiskamanipulacji,któreniebyłoby jednocześnie obciążone jednostronnie aksjologicznymi ocenami […]”.Częśćbadaczy(por.Bralczyk2000b:244–252;Kamińska-Szmaj2004:13–27)kwestionuje zasadność samegookreśleniamanipulacjaw terminologii nauko-wej,wskazującnawyraźnenegatywnenacechowanieemocjonalnewyrazu,którepowoduje, że zastosowaniego jako terminunaukowegobudzi zastrzeżeniazewzględunakonotowanąocenę,która„podważapostulowanąneutralnośćtermi-nu”(Kamińska-Szmaj2004:25).

Perswazjaimanipulacjaczęstołączonesązdziałalnościąpolityczną,publi-cystyką,reklamą,dotyczątakżesferycodziennejkomunikacjijęzykowej.M.Kita(2004:199–200)podkreśla,żezjawiskomanipulacjiobejmujeswymzasięgiemtakżespontanicznekontaktyjęzykowe,gdyżnadawcadobierainformacje,który-michcepodzielićsięzinnymi.

Wdyskusjachterminologicznych,dotyczącychbadańnadzakresempojęciaperswazja językowa,częstostawianejestpytanie:codecydujeotym,żedanyaktkomunikacjimożnauznaćzaperswazję,aco,żezamanipulacjęjęzykową?Opra-cowaniafilologiczne,stawiającoboksiebietakiesłowa,jak:perswazja, manipu-lacja, agitacja, indoktrynacja, stymulacja, dostarczająinteresującegomateriałuna tenwciążotwarty temat.Ustalenierelacjimiędzyperswazją a manipulacją jesttymbardziejkłopotliwe,iżceltychdziałań,dotyczącychwkraczaniawsferęzachowańczłowieka,kształtowaniajegopostaw,poglądów,opinii,odbywasięetapami,odzainteresowania,poprzezemocje,przeżyciadozaangażowaniaiuzy-skaniapoparciaodbiorcydlawskazanejprzeznadawcęidei.

Jużsamopojęcieperswazja językowawzbudzawśródbadaczykontrowersje.Proponująoniróżnerozstrzygnięciainterpretacyjnewkwestiidefiniowaniaper-swazyjnejfunkcjijęzyka.I.Kamińska-Szmaj(2004:21)wskazuje,że:„[…]narozumieniepojęciaperswazjadużywpływmiałybadaniawykorzystaniajęzykajakonarzędziapropagandywsystemiekomunistycznymi–szerzej–wsystemachtotalitarnych(np.wTrzeciejRzeszy).Wsystemietotalitarnymmanipulacjauwa-runkowanabyłauprzywilejowanąroląnadawcyizdegradowaniemroliodbiorcy,zadaniemnadawcybyłonarzucićodbiorcyswojąwizjęświata iosłabićkryty-cyzmodbiorcy.Wpracachtychwiększośćjęzykoznawcówutożsamiaperswazjęzmanipulacją”.

Definicja funkcji perswazyjnej sformułowanaprzezS.Barańczaka (1983:33)niewyznaczagranicymiędzyperswazjąimanipulacją,niewidaćwniejwy-raźnegorozgraniczeniapojęć.Autor(1975:44–57)wyróżniaczterypodstawowemechanizmyuruchamiającefunkcję perswazyjną:mechanizmemocjonalizacjiod-bioru,mechanizmwspólnotyświataijęzyka,mechanizmsymplifikacjirozkładuwartości,mechanizmodbiorubezalternatywnego.

Pojęciemanipulacji jestmniejustabilizowaneodpojęciaperswazji;terminnagrunciepolszczyznypojawiłsięstosunkowoniedawno,toteżjegodefinicja wymaga

66

uściśleńiograniczeń.Ważnymźródłemwiedzynatematsłowasąopracowanialeksykograficzne,pierwotniewyrazymanipulacja i manipulowanie (zob.Doro-szewski1958–1969;Dunaj1996),wywodzącesięzłacińskiegomanipulo,którewskazująna posługiwaniesięrękami,jakonaturalnyminarzędziamiwkontaktachzprzedmiotamimaterialnymi,wiązałysięzesposobemwykonywaniaczynności.Właciniemanipulus oznacza‘naręcze,wiązkęlubkompanięwojskową’,manus ‘rękę’,amanus pellere–‘trzymaćwdłoni’.Większośćdefinicjisłownikowych(zob.Słownik języka polskiego1979:105;Kopaliński2007:264)odnosiłasło-wadowykonywaniaręcznieprecyzyjnychczynności.Słownik warszawski podajedwaznaczeniamanipulacji;1.„porządekodbywaniaroboty,odbywaniasprawwszelkich,procedura[…];2.kierowanieczym,prowadzenieinteresu,zarząd,za-wiadywanie”.PodobnieSłownik języka polskiego podred.W.Doroszewskiego:1.„czynnośćwykonywanaręcznie,zwłaszczaczynnośćprecyzyjna,wymagającaumiejętnościizręczności”;2.„sposóbprowadzenialubzałatwianiajakiśspraw”.Psychologiczneznaczenieterminu‘kształtowanielubprzekształcaniepoglądówipostawludzi,dokonywanepozaichświadomością’pojawiłosięwopracowaniachleksykograficznychznaczniepóźniej,bodopierowSłowniku współczesnego języ-ka polskiegoB.Dunaja(1996):manipulacja1.„nieuczciwewpływanienacudzepoglądy;naginanie,przeinaczaniefaktówwceluosiągnięciawłasnychkorzyści”; 2.„tendencyjnainterpretacjafaktówidanychwceluosiągnięciawłasnychkorzy-ści”(zob.Kopaliński2000:305).WyrazzacząłbyćczęstostosowanywostatnichlatachXXwiekuwkontekścieocenydziałalnościpolitykóworazmediówiobec-nieprzyjmujenegatywnekonotacje.

Istniejewieledefinicjimanipulacji.J.Fras(1997:97)uważa,żejestto:„nie-jawny,podstępny,nierzetelnydobórinformacjiiśrodkówjęzykowych,którymanacelu:wywarciewpływunanastroje,poglądy,opinieinnychludzi;uzyskiwaniemożliwościkierowaniazachowaniemludzi,abyosiągnąćwłasnecele ikorzy-ści”.PodobniedefiniujezjawiskoA.Lepa.Wedługniegomanipulacjato:„celo-weiskrytedziałanie,przezktórenarzucasięjednostcelubgrupieludzifałszywyobrazpewnejrzeczywistości”(Lepa2000:122).W.Pisarek(2006:116)podkre-śla,że:„manipulacjajęzykowa–poleganainformowaniuodanymfakcieczyzjawiskuzapomocąsłówtakdobranych,abyodbiorcaprzekazumógłzrozumiećizinterpretowaćtęinformacjęwtakisposób,wjakiżyczysobietegomanipulator–tylkotak”.

Porównującobapojęciaw kategoriach etycznych,widaćwyraźnie,żeper-swazjatoprzekonywanie,któresłużyodbiorcyinienaruszajegowolnościosobi-stej,posiadawięcwydźwiękpozytywny,zaśmanipulacja tooddziaływanienega-tywne,ponieważmaprzynieśćkorzyśćnadawcyisprowadzasiędoosiągnięciaceluzawszelkącenę.

JakpodkreślaM.Jarymowicz(1980:285):„Działaniapolegającenawywie-raniuzamierzonegowpływunainneosobyczygrupyludzimogąprzybieraćróż-norodne,odrębneformy,takiejak:

67

– nadmiernaopiekuńczość,przejawiającasięwudzielaniusugestii,dostar-czaniu wzorców postępowania, wskazywaniu sposobu rozwiązywania proble-mówitp.

– jawnenarzucaniewłasnejwoli,stosowanienacisku,rozkazywanie,kon-trolowanieitp.

– manipulowanieinnymiwsposóbdlanichniedostrzegalnyprzezokłamy-wanieich,dyskretnearanżowanieokreślonychsytuacji,schlebianieczyinnefor-myzachowańingracjacyjnych”.

Powstajewięcpytanie:czymożnazatemoddzielićperswazjęoddziałańma-nipulacyjnych?Badaniuterminówwkontekściepróbyichrozgraniczeniapoświę-conowieleopracowań (por.Lewiński2001:284–293;Kamińska-Szmaj2004:13–27;Kudrowie2004:91–100;Mamcarz,Warchala2004:41–60),wktórychpodkreślasię,żeproblemzależnościmiędzyperswazjąimanipulacjąmożnaroz-patrywaćzróżnychperspektyw,zktórychnajistotniejszawydajesięperspektywa aksjologiczna,wskazującanamotywyistotydziałaniajęzykowego,ichcelowośći skutek.Upodstawwyodrębnienia idefiniowania terminów leżyproblematy-ka uczciwości i zachowań etycznych w komunikacji językowej.W aspekcieetyki językoznawcy przypisują komunikacji określone powinności i wymogi, tzn.komunikowaniepowinnomiećcharakterrzetelnyiprzejrzysty,pozbawionyformmanipulacji.Ważnymelementemwetyce–takżewetycekomunikacji–jestintencyjnośćczynu,którejpoświęciłwieleuwagiwswoichpracachśw.TomaszzAkwinu.E.Gilson(1960:364)interpretujejąwnastępującysposób:„Gdyza-miarjestzły–czynjestnieodwracalniezły,gdyżwszystkocosięnańskładajestpowołanedoistnieniapoto,bysłużyćzłu.Kiedynatomiastzamiarjestdobry–owopoczątkoweskierowaniewolikudobrumusisięniewątpliwieodbićnacałymczynie,doktóregoprowadzi”.

ZaodrębnościątychdwóchpojęćopowiadasięJ.Puzynina,którawskazuje,żetym,coróżnizjawiskajestcelużyciaperswazji,różnicatychdwóchpojęć,wykorzystującychjęzyk,polegaprzedewszystkimnaodmiennościpodejściadonadawcy.Wopracowaniachpodkreśla się etycznyaspekt technikoddziaływa-niazapomocąjęzyka.J.PuzyninaiA.PajdzińskawszkicuEtyka słowa(1996),analizującproblematykęuczciwościwkomunikacjimiędzyludzkiej, wskazują,żewłaściweużyciejęzykapowinnouwzględniaćreguły:estetyczne,społeczne,moralne,obowiązująceuczestnikówkonwersacji.Każdytekstwinienrealizowaćzasady:wyrażaj się jasno;wyrażaj się grzecznie;nie bądź natrętny;daj możliwość wyboru;bądź przyjazny .

Podstawowezasadyetykisłowa,związanezogólnymideałemdobraindywi-dualnegoizbiorowego,możnasformułowaćna tak i na nie .

Zasadyna nie:1) jako nadawcaniekrzywdźdrugiegoczłowiekaanigrupspołecznychsło-

wemwrogim,poniżającym,raniącym;nieokłamujinnych,niemanipulujnimizapomocąpółprawd,pochlebstwa,demagogii,szantażu,

68

2) jako odbiorcaniezrywajdialogu,niezamykajsięnasłowoinnych,nieprzyjmujichzezgórypowziętymiuprzedzeniami;jednocześnieniebądźnaiw-nymwodbiorzekomunikatów,zdawajsobiesprawęzmożliwościokłamywaniaimanipulacji.

Zasadyna tak:1) jako nadawcamówtak,abypartnerzyczulisiębezpiecznieimieliświa-

domośćakceptacji;mówto,cosięuważazaprawdę,chybażeprzemilczenielubnawetkłamstwosąuzasadnionedobreminnych;mówtak,bynieutrudniaćpart-nerowizrozumieniainiedenerwowaćgobrakiempoprawnościlubsnobizmemjęzykowym,

2) jako odbiorcawysłuchajinnychzdobrąwolą,choćbeznaiwności,starajsięzrozumiećichreakcje.

Onajważniejszychdlaetykisłowakwestiachprawdy i szacunku jako istocie przekonywaniawkontaktachmiędzyludzkichpiszeM.Brzeziński (2008:19):„Podstawąskutecznychtechnikwpływujestszacunekdlaludzi,umiejętnośćwy-baczaniaiciekawośćczłowieka.Jeślichcęnakogośwpłynąć,bardziejinteresujemniejegoświatniżmój.Ufamdrugiejosobie,pozostawiamjejwybór,motywuję,aleniemamzamiarujejskrzywdzić”.

Uważam,żewdziałaniachocharakterzeperswazyjnymrozmówcypowinnikierowaćsięnastępującymizasadami:

– zasadą prawdy–informacjewprzekaziepowinnybyćzgodnezprawdą,bezzniekształceń,przedstawiaćfaktywewłaściwymkontekście,

– zasadą obiektywizmu–nadawcapowinienprzedstawićrzeczywistośćnie-zależnieodswoichpoglądów,

– zasadą uczciwości–nadawcapowiniendziałaćwzgodziezwłasnymsu-mieniem,nieulegaćwpływom,

– zasadą szacunku i tolerancji–poszanowania ludzkiejgodności,prawa,prywatnościidobregoimienia,

– zasadą pierwszeństwa dobra odbiorcy – dobro odbiorcy powinno byćnadrzędnewobecdobranadawcy.

Zdaniem J. Puzyniny (1992: 214), którawyróżniamanipulację językową i manipulację językiem, kryteriumpozwalającymnaodróżnienieperswazjiimani-pulacjijestwystępującywprzebieguinterakcjiwzachowaniuelement oszustwa . Perswazja i manipulacjawykorzystująwspólnyzestawśrodkówretorycznych,aleprzyjrzeniesięobudziałaniomzperspektywyjawnychiukrytychintencjinadaw-cypozwalajerozróżnić.Perswazjaodwołujesiędokategoriiprawdywswychdziałaniachwobecinnychludzi,opierasięnaszacunkudlaodmiennychpoglądówizapatrywań.Manipulację możnatraktowaćjakorodzajzachowaniakomunika-cyjnego,wtrakciektóregoomijasięzasadykooperacjiwprocesieinterakcjimię-dzypartnerami,czynnikiemróżnicującymdziałaniajestelement aksjologiczny,tj.uczciwośćwperswazjiwobecnieuczciwościwmanipulacji.Proponowanaprzezautorkędefinicjamanipulacjibrzminastępująco:„XmanipulujeY-kiem=oddzia-

69

łujenaY-kawtakisposób,abyYpoprzezswojąpostawęi/lubzachowaniebyłnarzędziemrealizacjijakiścelówX-a.Xdziałabezużyciaprzemocy,aletak,że Yniewie,jakijestceldziałaniaX-a”.Ozjawiskubadaczka(1992:203)pisze:„Manipulacja–bywazazwyczajukrytą,niejednokrotniebardzofinezyjną,wyszu-kanąformązniewalania.Częstopóźnozauważamyjejistnienie,czasemwogólneniezdajemysobiezniejsprawy”.

Manipulację językiem rozumieJ.Puzyninajakosplotnieuczciwościpopeł-nionychwopisiejęzykajakokodu,asłużącychokreślonymcelom.Manipulacja językowa tomanipulacjaludźmizapomocątekstówjęzykanaturalnego.Wystę-pujeonawdwóchzakresach:szerszym i węższym.Wszerszymznaczeniubędzietomanipulacjadokonywanazapomocątreścizawartychwtekście,wjejkręguznajdujesięwszelkademagogia,kłamstwoczyposługiwaniesięstereotypami.Węższe znaczenietomanipulacja,przyktórejśrodkijęzykowe(określonecechywyrazówistrukturygramatyczne)umożliwiająwywieraniewpływunaodbiorcę,zktóregoonniezdajesobiesprawy.PodobnieujmujezagadnienieD.Zdunkie-wicz-Jedynak (1996:37),któraokreślaperswazję jakowpływnaprzekonaniaodbiorcyprzezoddziaływanienajegorozum,sferęemocjiiwolę,i„odróżniaper-swazjęodmanipulacji,przypisująctejdrugiejniespełnieniewarunkuszczerości”.

NatomiastR.Grzegorczykowa(1991),różnicującpojęciawpływunaodbior-cęuważa,żekluczowądlarozróżnieniaperswazjiimanipulacjijestkwestiare-alizacji intencjinadawcy.Funkcja perswazyjna i manipulacyjna sąpostaciamifunkcji impresywnej,ztym,żeperswazjajestdziałaniemnaświadomość,manipu-lacja–pozaświadomościąodbiorcy,działaniemanipulacyjne traktujejakotakie,któreunikajawnegoprzekonywania.R.Grzegorczykowa(1991:24)wyodrębniawwypowiedziróżnefunkcje(intencje),awśródnichfunkcję nakłaniającą,pod-kreślającjejzróżnicowanie:„nacisknaodbiorcęmożemiećnacelu:1.wywoła-niedziałaniasłownego(pytania)lubinnego(dyrektywy:rozkazy,groźby,proś-byitp.),atakże:2.wpłynięciewpewiensposóbnaodbiorcę,przedewszystkimnajegostanmentalnyprzezperswazję(radyiinnegotypuwypowiedziprzedewszystkimwartościujące),bądźteżprzezdziałaniemanipulacyjneunikającejaw-negoprzekonywania”.

ZkoleiP.H.Lewiński(2001:285)wskazuje,żetrudnojestustalićgraniceperswazji,azjawiskodefiniujejako:„[…]usiłowanieuzyskaniarealnegowpływunasposóbmyślenialubpostępowaniaodbiorcy,jednakżeniedrogąbezpośred-niegorozkazu,leczmetodąpośrednią,poprzezpodporządkowaniezałożonemucelowiwszystkichpozostałychzachowańkomunikacyjnych,któreodbiorcabył-bywstaniezrozumiećiwłaściwiezinterpretować”.Definicjatazakłada,żepopierwsze,odbiorcaprzeważnieorientujesię,żemadoczynieniazperswazją(sy-tuacjajawnaijednoznaczna).Podrugie,perswazjaniejestśrodkiemprzymusu,alezakładawymianękomunikatów.Oczywiścieperswazjadziałatakżenaemocjeodbiorcy, jednakosiągnięciuceluperswazji służy przedewszystkimargumen-tacja,któramożebyć:logiczna,dialektyczna–wymagadialogu,interakcjiod-

70

biorcy,konieczneprzytymjestzrozumienie,analizaiakceptacjalubodrzucenieargumentacji(sposóbcentralny)albopoprzezracjonalizacjęopartąnaemocjach(sposóbperyferyjny);erystyczna–sterujewrażeniamiodbiorców,odwołujesiędologiki,alepoleganausprawiedliwieniudanegostanowiska.Perswazjawedługautoramożebyćosiągananadwasposoby:drogą centralną–przezzrozumienieianalizowanieargumentacji;drogą peryferyjną–naskutekwpływuczynnikówakcydentalnych,jaksympatiadlanadawcy,jegowygląd,korzyści.

NatomiastJ.Warchalatraktujeperswazjęjakostałyelementtowarzyszącyko-munikowaniu,któryznaturyswojejjestdziałaniemnastawionymnawspółpracęiporozumienie,natomiastmanipulacjasłużyukrywaniucelówirealizowaniuichzawszelkącenę.Autor(2004:41)pisze:„Jeślispojrzymynamówieniejakonadziałanieocharakterzekomunikacyjnymzdeterminowaneteleologicznie,azatemodstronyspełnianychintencjiirealizowanychcelów,toszczególnieważneokażesięzagadnienieperswazjijakodrogidowypełnieniazałożonychcelówimanipu-lacji–realizowaniacelówzawszelkącenę.Wydajesię,żeperswazja,którejnaturajestpragmalingwistyczna,związanabyćpowinnazdziałaniamikomunikacyjnymisensu stricte,awięcdziałaniaminastawionyminakoordynacjęiporozumienie.Wtymsensieperswazjajestmechanizmemkoniecznietowarzyszącymkomuniko-waniu.Omanipulacji,którejnaturajestpsychologiczna,możemymówićwówczas,gdypotrafimydostrzeccelestrategiczneuczestnika(uczestników)komunikacji”.

U.Żydek-Bednarczuk(2004b:32–33)uważa,że:„Manipulacjajęzykowatotakieukształtowaniewypowiedziprzeznadawcę,któresłużyprzekonaniuodbior-cydoczegoś,comożebyćdlaniegoniekorzystne,ajestpożądanezpunktuwi-dzenianadawcy.Zewzględunanieuczciwe,najczęściejukryteintencjenadawcyleżąceupodstawmanipulacjijęzykowej,jestonaoceniananegatywnie”.

ZkoleiJ.Bralczyk(1999a:218–227)traktujemanipulacjęjako:„nieetycznewykorzystywanieprzewaginadawcydoinstrumentalnegolubprzedmiotowegotraktowaniaodbiorców”iwskazuje,żeistotneznaczeniewbadaniachnadper-swazjąimanipulacjąmarozróżnienie aspektów nakłaniania: dyrektywności i per-swazji (Bralczyk1987:17).Zadyrektywneuznajeautorwezwaniedozachowańaktywnych(nawetwezwaniapośrednie),natomiastzaperswazyjne–wypowiedzistymulującepostawy,którepowinnysprzyjaćpożądanymzachowaniom.

W definicjimanipulacji językowejoprócznieuczciwych intencjinadawcypodkreślasiętakżetowarzyszącyimsposóbprzekazuinformacji.

Badaczewskazują,że manipulacja przybiera różne formyijestuzależnionaod rodzaju sytuacjikomunikatywnej. JakpodajeMały słownik terminów z za-kresu socjolingwistyki i pragmatyki językowej (Skudrzykowa,Urban2000:111):„Wodróżnieniuodmanipulacjizabiegiperswazyjnewpływająnastanmentalnyodbiorcówpoprzezdziałanienaichświadomość(odwołaniedoprzykładów,argu-mentacjilogicznejitp.)”,natomiastmanipulacja„poleganadziałaniunauczucia,nawolęiprzekonaniaodbiorcyniepoprzezjawneodwoływaniesiędoracjonal-nychargumentów,alepoprzezniejawneoddziaływanienajegoświadomość”.

71

P.Krzyżanowski(2004:279)wyodrębniadwa typy manipulacji:wjęzykuiwtekście.Manipulacjawjęzykuutrudnia,aczasemuniemożliwiaadekwatnemówienieoświecie,cowkonsekwencjiograniczamożliwościpoznawczeużyt-kownikówjęzyka,ponieważutrudniawypełnienieprzezjęzykjednejzjegopod-stawowychfunkcji–funkcjipoznawczej.

Wopracowaniachprzedstawicieliinnychdyscyplinwiedzy,np.politologów,psychologówczysocjologówmanipulacjabywałączonaprzedewszystkimzjed-nostronnościąifragmentarycznościąinformacji.Politolodzywśródtechnik ma-nipulacyjnychwskazują:techniki oparte na oddziaływaniu emocjonalnym,którewykorzystująuczuciaiemocje:strach,dumę,chciwość,nadmierneambicjeorazpolegającenamanipulowaniu informacją,odwołującesiędofragmentarycznościinatychmiastowościinformacji.Manipulację polityczną(Chmaj,Sokół1997:158) definiują jako zjawisko, które: „Polega na ograniczeniu kontrolnych funkcji świadomości, oddziaływaniu na jednostkę w sposób powodujący powstanie zespołuprzekonań,odpowiadającychmanipulującemu”.

Na gruncie nauk psychologicznychmanipulacja rozumiana jest szeroko,szczególnie w kontekście komunikacji jako centralnego procesu kulturowego(zob.Hałas2001:44)ioznaczaposługiwaniesiękomunikacjąjakonarzędziemskutecznegooddziaływanianaosoby,któretraktujesięwsposóbinstrumentalny.Zmanipulacjąwiążąsiębowiemokreślonedziałaniajęzykowe,którenaruszająwolność jednostki.Służyonadozaspokajaniawłasnychpotrzeb (takżegrupo-wych)(Sujak2006:81).

Wujęciusocjologicznymnaciskkładziesiętakżenazwiązekperswazji z ko-munikacją.M.Marody(2003:18–27)jestzdania,żewarunkiemzaistnieniarze-czywistejperswazjijestdialog,bezktóregoniemożebyćmowyofaktycznychnegocjacjach,oprzekonywaniuświadomegoadresata,awięcoperswazjiwewła-ściwymznaczeniutegosłowa.

Zewzględunaróżneceleperswazyjnebadaczewyodrębniają trzy rodzaje perswazji: przekonującą,nakłaniającą i pobudzającą (Korolko1998:34).Per-swazja przekonująca,którazakładaaktywnośćintelektualnąodbiorcyorazuczci-wośćnadawcy,jestnajbardziejrzetelnymrodzajemperswazji.Celemperswazji nakłaniającej,zwanejpropagandą,jestpozyskiwaniejaknajwięcejzwolennikówdlaprezentowanychidei,dlategowjejramachwykorzystujesięróżnetechnikiwpływu,możebyćstosowanajawnielubskrycie,możetakżeokazaćsięoddzia-ływaniemperswazyjnymzarównouczciwym,jakinierzetelnym,anawetszko-dliwym.Natomiastperswazja pobudzająca,czyliagitacja,obliczonanadoraźnezjednywanieodbiorcówdlaideiczyinicjatywy,wykorzystujesugestywnetech-nikiprzekonywania,którewyzwalająuodbiorcówaktywnestanyemocjonalno--intelektualne.

Ponieważprzekonywaniesłużyróżnymcelom,perswazję i manipulację trak-tujęjakozjawiskazesobąpowiązane,dotycząbowiemoddziaływanianainnych.Leżąceuichpodstawmechanizmysąpodobne,różnicadotyczyintencjinakła-

72

nianiaorazodniesienianadawcydoodbiorcy.Uważam,żetym,cowzasadniczysposóbróżniperswazjęodmanipulacjijestmotywjęzykowegodziałania,zamiar,zamysłnadawcy,którypragnieosiągnąćokreślonycel.Perswazjęrozumiemjakopojęcienadrzędneterminologicznie,zaśmanipulacjętraktujęjakorodzajwyna-turzonejperswazji.Wpraktycemanipulacjaoznaczabrakszczerości,ukrywanieprzedodbiorcąkomunikatuprawdziwych intencji imyśli.Działania językowewperswazjiimanipulacjiróżnicujestosunekwzględeminterlokutora.Wperswa-zjiistotnymelementemkomunikacjijestpostawanadawcy,którawychodzipozajegoegocentrycznyinteres,uwzględniającpotrzebyidobroodbiorcy,natomiastwmanipulacjicelemnadrzędnymjestprzedewszystkimdobronadawcy,wdzia-łaniachmanipulacyjnychosoba ludzkanie jest traktowana jako autonomicznawartość,stajesięnarzędziemdorealizacjiwłasnychcelów.Perswazjatymróżnisięodmanipulacji,żepozostawiajednostceswobodny wybór.Upodłożadziałańperswazyjnychleżytroskaiżyczliwośćdlainnych,którajestimpulsemjęzyko-wegozachowanianadawcy.Cechujejąbezinteresownośćorazzainteresowaniedrugimczłowiekiemdlaniegosamego,aniedlarealizacjiwłasnychcelów,per-swazyjneśrodki językowegooddziaływaniakończąsię tam,gdziezaczynasięprzymusiprzemoc.

JakpodkreślaE.Laskowska(2004:81–90)bardzotrudnoustalićgraniceper-swazji,zwłaszczarelacjemiędzyperswazją uczuciową a nieuczciwą manipulacją . Problematykarozróżnieniaformnakłanianiawciążpozostajekwestiąnierozstrzy-gniętą(por.Lewiński2001:284–293),ponieważnadalbrakskutecznychkryte-riówformalnychiznaczeniowych,któredoprowadziłybydowyodrębnieniapojęć.Cowięcej,nowebadaniarozmyłynadobregranicęmiędzyzjawiskami,współ-cześnie w szczególności zjawiskomanipulacji wymaga nowego zrozumienia.

Podstawowatrudnośćbadańperswazjiwynikazkoniecznościwypracowa-niametodwyjaśnieniazwiązkówmiędzyprzekazamiperswazyjnymi,postawa-miodbiorcówipodejmowanymiprzeznichdziałaniamispołecznymi.Starającsięocenić,czydanezjawiskojestperswazją,czymanipulacją,należymiećnawzględzienastępującekwestie: intencję nadawcy,cel komunikacyjny (czy jestonjawny,czyukryty),sposób ukształtowania komunikatu językowego, odbiorcę (czyjestondlanadawcypodmiotemkomunikacji,czynarzędziemdouzyskaniakorzyści)orazczyuwzględnia on prawa odbiorcy do samodzielnej decyzji (czynadawcapozostawiaodbiorcywolnośćwyboruzachowańipostaw,czynarzucamuwłasnypunktwidzenia).

Wdefinicjimanipulacjibadaczeuwypuklają pewneelementywspólne,trak-tującjąjakospecyficznąformędziałanianapostawyizachowanialudzi,polega-jącąnaukrywaniuintencjiiposługiwaniusięwybranymiśrodkamijęzykowymiorazodpowiednimitechnikami.Manipulacjaniekiedymożeprzyjmowaćbardzofinezyjnykształt,alezawszeprowadzidozniewolenia.Wypowiedźjestśrodkiemmanipulacji,kiedynadawcazatajalubfałszujeprawdę,kiedyformułujekomuni-katjęzykowytak,byuniknąćtego,cojestzjegopunktuwidzenianiepożądane,

73

gdyjegocelembędziewykorzystanieakceptacjiodbiorcykomunikatudlawłas- nychkorzyści.Badaczezgodniepodkreślają,żemanipulacjamazwiązekzoso-bistyminteresemnadawcy,kojarzonajestzoszustwem,kłamstwemczęstodoko-nywanymwsposóbwyszukany.

I.Kamińska-Szmaj(2004:13)uważa,że:„Odróżnienieperswazjiodmani-pulacji jestmożliweporozpoznaniucałejsytuacjikomunikacyjnej.Przyczymnależypamiętać,żetoobserwator–osobazzewnątrzanalizującacałewydarzeniekomunikacyjne–napodstawiewłasnejwiedzyiprzyjętychprzezsiebiekryteriówopisuiwartościowaniastwierdza,żedziałanianadawcytomanipulacja”.

Tymczasemnaprzekraczaniegranicoddziaływanianaodbiorcęitrudnościzwiązanezrozpoznaniemrzeczywistychpobudek,związanychzdziałaniamiprzy-noszącymipożytekinnymzwracasięuwagęwopracowaniachpsychologicznych,wktórychwskazujesięróżnetypymotywacji.JakzauważaA.Gołąb(1980),roz-poznanierzeczywistychintencji,skłaniającychczłowiekadodziałanianakorzyśćinnychludzi,jestzadaniemtrudnym,ponieważniekiedyintencjemogąwynikaćz pobudek egoistycznych.Autor(1980:229–230,podkr.–B.B.-R.)pisze:„Gdyczło-wiekpomagakomuś:możezabiegaćwtensposóbopomyślnydlasiebieukładze-wnętrznychokoliczności;możezmierzaćdozapewnieniasobiejakichśosobistych korzyści(np.rewanż)lubzabezpieczeniasięprzedniepożądanymidlańewentual-nościami(np.przykrawymówka);możekierować się współczuciemdlatego,komupomaga,pragnieniemsprawieniamuprzyjemnościlubpoprawieniajegosytuacji (azatemdziałaćpodwpływememocji,jakiewywołujewnimwyobrażenieaktu-alnychlubmożliwychdoznańdrugiegoczłowieka);możedążyć do wypełnienia obowiązków, jakienakładająnańaprobowaneprzezniegonormymoralne(np.normy«miłościbliźniego»,«uczynności»,«solidarnościkoleżeńskiej»,«wzajem-ności»itd.)”.

Granicamiędzyperswazją a manipulacjąjestpłynnaitaknaprawdętrudnostwierdzić,kiedykończysięjedna,azaczynadruga.Obasposobyoddziaływaniastosująpodobnetechnikiimetody,obejmującswymzasięgiemniemalwszystkiepolaaktywnościczłowieka:wychowanie,handel,politykę,mediaitd.

Wpracybadawczejbardzotrudnelubwręczniemożliwejestoddzielenieper-swazjioddziałań,któremogąuchodzićzamanipulacyjne,ponieważobserwatorniemamożliwościwgląduwświadomośćczyintencjerozmówcy,awzwiązkuztymniemożebyćcałkowiciebezstronnywocenietychdziałań.Wkonkretnychżyciowychsytuacjachtrudnorozdzielićperswazjęimanipulację,częstoichroz-różnieniebywajedniezabiegiemteoretycznym.Pytaniezatem,cojestperswazją,acomanipulacją,pozostajewciążotwarte.

ROZDZIAŁ II

Środki wyrażania perswazji

1. Leksykalne środki perswazji

1.1. Wartościowanie, rodzaje wartości i sposoby wartościowania

Elementemnieodłącznietowarzyszącymperswazjijestwartościowanie ro-zumianejakoproceswewnętrzny,polegającynapoznawaniuwartościwprzed-miociei/lubprzypisywaniuwartościprzedmiotowi.Wartościowanietomówienie,żecośjestdobrelubzłepodjakimśwzględem(zob.Puzynina1992;Laskowska1996:76–82),toprzekonaniewartościującelubsądwartościujący,którypoleganaprzypisywaniuwartościjakiemuśprzedmiotowi(zob.Laskowska1992:20).

Lingwistycznebadaniawartości,dotycząceistotyhierarchiiipodziałuwar-tości,byłyprzedmiotemwnikliwejanalizy(zob.Puzynina1990:81–94;Bartmiń-ski,Mazurkiewicz-Brzozowska1993;Puzynina1997;Bartmiński2002).Perswa-zjisłużynapoziomieleksykisłownictwo wartościujące,wprowadzająceocenępozytywnąlubnegatywną.Wartościowaniemożebyćwyrażanewprost–poprzezwprowadzaniesłówbezpośrednionazywającychzjawiskapozytywnelubnega-tywne,służątemunajczęściej:przymiotniki,przysłówkiirzeczownikilubpośred-nio–przezkontekstwypowiedzi.Światwartości odgrywaniezwykledoniosłąrolęwżyciuczłowieka;wartościsąprzejawemswoistejorientacjiświatopoglą-dowejisposobeminterpretacjirzeczywistości.Odhierarchiiwartościuzależnionajestwdużejmierzecałasferaodniesieńdoświataiinnychludzi,atakżeobszardecyzjiiżyciowychwyborówjednostek.Człowiek,odwołującsiędowartości,nazywapewnefragmentyświata,kierujesięprzytymprostymiregułami,którepozwalająmugozrozumiećiuporządkować,przedewszystkimpostrzegaotocze-niedziękizmysłomiskojarzeniom.

Zjawisko perswazji również odwołuje się dowartościowania, a akty per-swazyjnezawierająwswejstrukturzejakiśelementaksjologiczny,wpływwar-tościowanianaperswazyjnośćkomunikatubadanowaspekcie różnych typówprzekazów:propagandowych(Bralczyk1981a:339–343),publicystycznych(Pu-zynina1984b:69–78),reklamowych(Zimny1995:239–254).S.Grabias(1994:155)uważa,że:„Wartościamiutrwalonymiwjęzykusąniechcianelubpożądane

76

stany,doktórychzmierzawswympostępowaniuczłowiekjakofaktycznyipo-tencjalnyichnosicieliktóre,interpretującrzeczywistość,nadajeprzedmiotom,wytworomludzkiegodziałanialubzjawiskomodniegoniezależnym”.Poglądynatematwartościstanowiąistotnyskładnikpoglądunaświat.Najważniejszajestdlajednostkiwartośćnadrzędna,usytuowananaszczyciepiramidywartości,na-zywanawnaukachowychowaniuwartością strukturalną . Hierarchiawartości,zwłaszczawartośćnaczelna,przyjętaprzezjednostkęrzutujenaróżnesferyjejżyciainazachowanie.

Wproceswartościowaniazaangażowanyjestnietylkointelekt,alerównieżemocje.Emocjonalnejoceniepodlegająprzedewszystkimludzie,charakteryzo-wani–zwykleujemnie–zewzględunacechyfizyczneipsychiczne,awperswa-zyjnymoddziaływaniuistotnąrolęodgrywaznajomośćkontekstuśrodowiskowe-goikulturowegoodbiorcy,jegosferawartości,przekonańipostaw.

Problematykawartościwjęzykupotocznym(zob.Laskowska1992;1996:76–82)byłaprzedmiotemwnikliwejanalizy językowej.E.Grzelakowa(2002:198)wskazuje,że:„Kategoryzacjajestwszechobecnawnaszymżyciucodzien-nym, nie tylko pomaga porządkować otaczającą nas rzeczywistość, ale takżeumożliwiainterpretacjęaksjologicznątejrzeczywistości,aprzeztowpływananasze zachowania”.Trzeba zaznaczyć, że nie każdywartościujący aktmowymanacelunakłonićczyprzekonaćdoczegośodbiorcę.Zasadniczeznaczeniematutajintencjakomunikacyjnanadawcy,toonabowiemdecydujeotym,czywkonkretnymdziałaniu językowymmamydoczynieniazperswazją.Przekazperswazyjny jest sprytną techniką ingerencjiwczyjśwewnętrznysystemwar-tości,pozwalainterpretowaćioceniaćrzeczywistośćzgodniezczyimśplanem,wydawaćsądyzgodnezczyjąśwolą.Perswazjatotypoddziaływania,odwołu-jącysiędowartościowaniaintelektualnego,etycznegolubemocjonalnego,któryobejmujewszystkiesferyludzkiejkomunikacji.Wperswazjinadrzędnąwartościązawszejestprawda,ajejprzyjęciewymagaświadomegoidobrowolnegowyborumiędzyróżnymiwartościami.Procesocenymożedotyczyćróżnychaspektów,ponieważwartościowaniejestczynnościąwysocerelatywnąiodbywasięwedługwielukryteriów:pragmatycznych,ekonomicznych,hedonistycznych,witalnych,społecznych,odczućperfekcjonistycznych, estetycznych,poznawczych, etycz-nych,sakralnych.

Samowartościowaniemożebyćcelemzasadniczymprzekazulubdodatko-wymdoniegokomentarzem,dotyczyludzi,rzeczy,zjawisk,aoceniepodlegaza-równonadawca,jakiodbiorcawypowiedzi.Wopiniiautoraprzekazuto,oczymsięmówi,postrzeganejestjakodobrelubzłe,pięknelubbrzydkie,korzystnelubniekorzystnezjakiegośpunktuwidzenia,budzącesympatię,życzliwość,niechęć,złość,gniew,pogardę.Dziękiwyrażaniuocennadawcaujawniaodbiorcyswójpoglądnaświat,stosunekdoludzi,doróżnychproblemówżyciowych,dosprawspołecznych,politycznych iświatopoglądowych,przekazując także informacjeo sobie .

77

J. Puzynina (1992: 118) podkreśla, że: „Podstawowym środkiem języko-wym służącymwyrażaniuwartości są słowa”.Wartościowaniewyrażane jestwprost,poprzezwprowadzaniesłówbezpośrednionazywającychzjawiskapo-zytywnelubnegatywne.Wyrazywartościującedzielimynadwatypy.Dopierw-szegozaliczasię te,wktórychwystępujeskładnikznaczeniowowartościującycałątreśćwyrazu.Maonpostać:‘nadawcasądzi,żetojestdobrze(dobre)’lub:‘nadawcasądzi,że to jestźle(złe)’ inależywsposóbstałydocechdefinicyj-nych tegowyrazu.Mówimywtedy owyrazach definicyjnie lub semantycznie wartościujących,gdyż ichznaczeniewcałości traktowane jestprzeznadawcęjakozłelubdobre.Drugimtypemwyrazówsąte,którezależąodmniejlubbar-dziejustabilizowanejkonotacjiiichznaczeniezmieniasięwzależnościodkon-tekstu.Są towyrazypragmatycznie lubkonotacyjnie wartościujące (Puzynina1992:119–120).I.Bajerowa(1988:37)wskazuje,że:„Wzakresiesłownictwaznamiennegodlastyluperswazyjnegomożnawyróżnićnastępującerodzajewy-razówizabiegówstylistycznych”:

– wyrazywartościujące, – wyrazyschematyzujące, – zmianyznaczeniowewyrazów, – wyrazyzachęcająceinakazujące, – gromadzeniewyrazówopodobnejfunkcji(wyrażeniaszeregowe). Wanalizowanychtekstachnajczęstszymzabiegiemsłużącymperswazjijest

wartościowaniebezpośrednie.

1.1.1. Wartościowanie bezpośrednie. Wyrażanie ocen za pomocą słownictwa wartościującego – wyrazy wprowadzające pozytywną lub negatywną ocenę

Perswazjisłużysłownictwo wartościujące,którewyrażawprostocenępo-zytywnąlubnegatywną.Obecnośćsłownictwaaksjologicznego,nazywającegobezpośredniowartości,doktórychrozmówcapragnieprzekonaćsłuchaczalubantywartości,postrzeganeprzezJ.Puzyninę(1990:81)jako:„cechy,któreuzna-jemyzazłei/lubodczuwamyjakotakie”,przedktórymiprzestrzega,mazwiązekzcharakteremgrupyspołecznej,którawdużejmierzekształtujesposóbwidze-nia rzeczywistości, awięc sposóbkategoryzowania świata imówieniaonim.

Mieszkańcywsiodwołująsięipodkreślająwswoichrozmowachwartościpowszechnieuznawane,takiejak:uczciwość,pracowitość,oddanie,tradycja,ro-dzina,miłość,przyjaźń,zdrowie.Wanalizowanymmaterialewartościowaniusłu-żąróżneczęścimowy:rzeczowniki,czasowniki,przymiotniki,przysłówki,atak-żezwiązkifrazeologiczne.

78

D / K – M / III / III1

K:– Vi¾ ¾e Stasiu2 znovu SeXi. ßkoda h•opa!M:– ßkoda to dobrego. •o‰ce ‰ego to Slahetne luXe, a •uN Se ca•Kim zga•gaNi•.

Rozmówcaniepodzielawspółczuciakobietywobecmężczyzny,októrymopo-wiada.Wypowiedźzbudowana jestna zasadziewyrazistegokontrastupostaw.Wartościowaniuczęstosłużąprzymiotniki(zob.Lubaś2003:363–380).Przymiot-nik szlachetny oznaczanajpiękniejszeprzymiotymoralne,któreczyniączłowiekawyższymponadpospolitychludzi,odnosisiędoosób,którepostępująwsposóbwspaniałomyślny, sprawiedliwy, bezinteresowny, prawy, natomiast czasownikzgałganić sięwsposóbbardzosugestywnypodkreśladegeneracjęmężczyzny,wskazując,żepostępujeonwsposóbodmiennyniżrodzice.

D / K1 – K2 / III / IV K1:– Ne ka¾dy dba o po¾undek.K2:– •una barxo luBi èystoS. vruCi ze ßko•y torbe, buty pomy‰e,

zeßyty, ‹SÖßKi pook•ado. to na•uèyCelka ‰e‰ ußystKim pokazu‰e, bo Ne ma f ßkole Xecka, coby tak èysto ´ßyma•o Se.

Wartościowaniuestetycznemusłużąleksemy:rzeczownikczystość,przysłówekczysto, czasownikidystrybutywne:pomyje,pookłada,wskazującenadziałaniedziecka.Uwiarygodnieniuwypowiedzi służy takżeodwołanie sięnadawcydoautorytetunauczycielki,którastawiadziewczynęzawzórpozostałymuczniomszkoły.

D / K1 – K2 / IV / IIIK1: – tag dob¾e Se •ucy, aß fa‰Ne IZ do ßko•y. Janek poßed na

vy–‰adufke to vyèyta•a na•uèyCelka, pothoXi, i zeßy¤ ‰emu da‰e, i muVi: paCCe, ‰aKi zeßyt, i fßysKim pokazu‰e.

K2:– tfo‰a Se dob¾e •ucy, bo ma muÌ…ryj •o‰cuf. ´ßeba Z XeCa‹‰em rozma–‰aC. •uny mu – NièyÐ Ne pomogom, Ne nagaNa‰om do na•uKi.

Pierwszakobietapodkreślaumiejętnościpoznawczedziecka,por.przysłówek:dobrzeimodneokreśleniewartościującefajnie.Drugazrozmówczyńwskazuje,żesukcesszkolnyuczniawznacznymstopniuzależyodinteligencjiipomocyro-dziców,por.przymiotnikmądry,którzytworząodpowiedniąatmosferęwdomu,dostrzegająmożliwościdzieckaimotywująjedonauki.Braktakichdziałań,por.nie pomagają, nie naganiają do nauki, możeprowadzićdo pojawieniasięproble-mówszkolnych.

1 Objaśnienia skrótów użytych do prezentacji tekstów gwarowych znajdują sięwWykazie skrótówzamieszczonymnapoczątkuniniejszejpublikacji.

2Wnazwachwłasnych(osobowychigeograficznych)występującychwtekstachgwarowychzostałzastosowanyzapisortograficzny.

79

D / K1 < K2 / II / IIIMatkarozmawiazcórką.

K1:– Ne hce Se pßy•o¾yX do lekƒ‰i. paNi da•a kartke do psyhologa. K2:– sama š Nim ßèe¾e pogade‰. na‰lePi za•atFiC fßysko v roXiNe,

sfu‰ ze sfoim, po co •opcego fta‰eÐNièaC?

Kobietaprzekonuje,żenajlepszymrozwiązaniemproblemówszkolnychbędzieszczerarozmowazdzieckiem.Wyrazamiozabarwieniupozytywnymsą:przy-miotnikszczera i rzeczownikrodzina.Rodzina jestwspólnotą swoich,krewnitoludzienajbliżsi,znani,swojscy,którymmożnazaufać, powierzającszczegó-łyjakiejśsprawy.Zaprzeczeniembliskościjestwyrazobcy . Kategorie ważności oraz bliskości,któremająwyraźnąfunkcjęperswazyjną,zostałyopisaneprzez J.Bralczyka(2001)wkontekściejęzykapropagandypolitycznej.

D / M – K / III / IIIM:– pßeCeß ty Ne muSi¾ gotovaC.K:– to XeCa‡ NiC Cep•ego Ne š‰i. Xevußysko leN, Ni˜ Ne roBi. tylko

fstaNe ‘‰e’SCuqkuv na •apy nazak•ado, pazury pomalu‰e, kavy se naroBi, SeXi, poPi‰o, f teleVizo’ Se gaPi.

Negatywnemu wartościowaniu osoby, którą rozmówczyni prezentuje z dużądoząsugestywności,służyatrakcyjnieprzedstawionyobraz,trafiającydoodbior-cy.Wwypowiedzizastosowanośrodkisłowotwórcze:rzeczownikdziewuszysko zniechęciąodziewczynieorazśrodkileksykalne:rzeczownikileń,łapa–rub. żart. ‘ludzkadłoń,ręka’,pazury– posp.‘paznokcie’,tuiron.wypielęgnowane;czasownikgapić się – pot.‘przyglądaćsięczemuśbezmyślnie,tępo’.Osobawtensposóbcharakteryzowanajawisięjakokobietazaniedbującadziecko,próżna,ma-jącazamiłowaniedobłyskotek,skupionajedynienawłasnejurodzie.Świadczyotymodwołaniesiędoatrybutówiwartościestetycznych: pierścionki,malowaniepaznokci.Realistycznyopiswygląduosoby,któryprzedstawiająwkrytycznymświetle,jakonadmiernąelegantkę,przenoszącąwyglądzewnętrznyponadcechycharakteru,powiązanyjestzopiniąnatematjejpostępowania.H.Pelcowa(1998:107–108),którabadałazjawiskadialektalne,ujmujezagadnieniewnastępującysposób:„[…]jakwiadomo–postępowanieczłowiekapodlegaokreślonemusys-temowiwartości,wytworzonemuwdanymśrodowisku,przyczymnawsi,gdziewszyscydobrzesięznają,towartościowaniejestwyrazistsze.Wjęzykuodbijająsięformyizasadywspółżyciaspołecznego,wyrażonezarównostosunkiemdoin-nychosób,jakisposobempostrzeganiaprzyrody,stosunkiemdopracy.Ztymteżściślełączysię,uwarunkowanyczynnikamizewnętrznymi,sposóbjęzykowegoreagowanianaotaczającyświat”.

„Natematpostawuzewnętrznianychprzezsłownictwoperswazyjnepisałaprzedtrzydziestulaty A.Wierzbicka,analizującm.in.leksemLeń=ten,ktoniechcepracować+sądzę,żewiesz,że toźle[…].Perswazyjnośćwyrazów[…]

80

polega na odwołaniu się do systemuwartości akceptowanego przez nadawcęiodbiorców”(cyt.za:Pisarek2004:140–141).Wyraz leńmajakbypodwójnąwartośćperswazyjną–popierwsze,nastawiasłuchaczynieprzychylniedoko-goś,ktojestleniem,podrugie,utrwalanegatywnąocenębrakuchęcidopracy.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– tera pu‰Xe na kurs, to Se po´ßkoLi.M2:– bapsko g•u‘‰e, Cimne, tuman zacofany. kto cymba•a rozumu

na•uèy?

Nagromadzeniezróżnicowanychśrodkówleksykalnychozbliżonejsemantycemacharakterwyrazistejinwektywy.Służyswoistejgradacjiiprzejaskrawieniuocenyintelektualnejkobiety,por.:głupia,ciemna,tuman zacofany,cymbał.Rozmówcapodkreśla,żeosoba,którąnazywawsposóbironicznybabsko,mimoukończeniakursuitakniepodniesieswoichkwalifikacji.

D / K – M / IV / IVDziadkowierozmawiająownuku.

K:– pofta¾e‰ mu, pofta¾e‰, to mo¾e Ce •us•uho.M:– ‹‰edyS to ca•KiÐ inacy by•o. XeCi Ð‰a•y ßacuneg …la o‰cuf,

pos•uhaNe. o‰Cec, matka tylko spo‰¾a•y, a XiSe‰ XeCoKi o‰cuf po kuntah sta–‰a‰um, ro‚‰om, co kcom.

Stosującopozycjękiedyś –dziś,nadawcapodkreśla,żerodziceniestanowiąobec-niewzorcadladzieci.Dialektolodzywskazują,żewartościowaniewkulturzelu-dowej:„odbywasięprzedewszystkimnazasadzieprzeciwstawienia:przeszłość–teraźniejszośćiobcość–swojskość”(zob.Pelcowa1998:114).Wartościowaniupozytywnemusłużą:rzeczownikszacunekorazdopuszczalnywpolszczyźnie po-tocznejczasownik słuchać się ‘stosowaćsiędoczyichśpoleceń’,intensywniejszypodwzględememocjonalnym.Wyraźniekontrastująznimifrazeologizmy:robić, co się chce ‘nieliczyćsięzinnymi’istawiać po kątach,którewzabawnysposóbwskazująnaodwrócenierólwrodzinie.Mężczyznakrytykujeswobodępozosta-wionądzieciom,rozpieszczanieiwszechogarniającąopiekęrodziców.Uważa,żeczynniki te sądziałaniemutrudniającymrozwójsamodzielnościdziecka.Roz-mówcawyrażaopinię,żedziecisąprzezrodzicówchowanewsposóbnieodpo-wiedzialny,dlategonieszanujątradycyjnychwartości.Prowadzitodozachowańopartychnazasadzieradykalnegoodwrócenianormizasadobowiązującychwro-dzinie.Wsposóbwyolbrzymionymężczyznapodkreślato,żedziecizaczynająwychowywaćrodziców.

D / M – K / IV / IVM:– za¾eka•a Se, ¾e tag by•o. K:– •una po´raFi k•amaC, g•upoty gadaC. muVi Se ‰a‡ ‰es.

81

Rozmówczyni podważa wiarygodność kobiety, eksponuje wartość uczciwegowygłaszaniaopiniinatematinnychludzi.Perswazjisłużywarstwaleksykalna,przede wszystkimwyrazy definicyjnie wartościujące, konotujące treści nega-tywne:czasownikkłamać,który należydopolaznaczeniowego‘wprowadzaniawbłąd’orazrzeczownik: głupota.Leksykaoceniająco-emocjonalnajestnarzę-dziemośmieszania,aprzeztokorygowanianiekorzystnychzjawiskwystępują-cychwżyciuspołecznymirelacjachmiędzyludzkich.

D / K1 – K2 / IV / IVK1:– •uny to ta‹‰e sopKi, tylko aby so‚‰e. K2:– •u Nij v roXiNe fßys‹‰e so‚‰e dopomaga‰om. do vu‰ny po‰eha•y,

galaNCe zaroBi•y. ZiMi se dokuPi•y, dobudova•y. tak poVinno byC.

Drugazkobietkwestionujeopinięrozmówczyni,por.sobek ‘egoista’iwskazuje,żewartościąpozytywnąjestrodzinnasolidarność, ponieważcharakterpopraw-nychrelacjiznajbliższymimożeprzekładaćsięna wartościekonomiczne.Nośni-kiemdodatniejcechyjestczasownik:dopomagać,którywsweznaczeniemawpi-sanąpozytywnąwartość.Ostatusiematerialnymrodzinyświadczyprzysłówekgalancieorazczasownikizformantemprefiksalnymdo-: dokupiły, dobudowały,które oznaczająwykonanieczynnościdodatkowej,uzupełniającejcałość,miarę,ilośćitp.Orelacjachmiędzywartościowaniemilościowymwznaczeniachlekse-mówpisałaJ.Puzynina(1988).

D / M1 – M2 / IV / IVMężczyźnirozmawiająowojnie.

M1:– my Ð‰eLi myqke za Niemców, Niemiec ty¾ by• okrutny …la Polaków.

M2:– ale Ne ta‡ ‰ag Ruski. ‰ak to vo‰sko ß•o, to Xi¸ by•a, Xika Xiè. krad•o to, graBi•o, paLi•o.

Drugizrozmówcówzgadzasięzopiniąpoprzednika,alepodkreśla,żewojskorosyjskiebyłowstosunkudoludnościcywilnejbardziejokrutneniżniemieckie.Negatywnejocenie służyhiperbolizacjadzika dzicz.E.Laskowska (1992:14)wskazuje,żezeznakiemminusmożnawymienićleksem:dziki tosłowooujem-nejwartościwprzeciwieństwiedocywilizowany.Istotneznaczeniewwypowiedzimająrównieżczasownikionegatywnychkonotacjach:kraść,grabić,palić .

Analizowaneprzykładypokazują,żemieszkańcywsiopowiadająsięzatra-dycyjnymiwartościami,pożądaneprzeznadawcępostawyosiągasięm.in.dziękiwykorzystaniumechanizmusymplifikacjirozkładuwartości,czyliłatwejorienta-cjiaksjologicznej;odbiorcamapostrzegaćwszystkowkategoriach„czarne–bia-łe”(zob.Barańczak1975:44–57).Wpływnaprzekonaniaczypoglądyodbiorcydokonujesiępoprzezmniejlubbardziejwidocznezawarcieocenywwypowiedzi.D.Galasiński(1992:26)twierdzi,żenawartościowaniuopierasięgłównyme-

82

chanizmperswazji,awięcipośredniośćperswazyjnychaktówmowy–wszystkiepośredniosąaktamiwartościującymi.

Istotneznaczeniemato,któreargumentywspółbrzmiązwartościami,prze-konaniamiipotrzebamiodbiorcy,którebędąnajbardziejprzekonujące.

WedługB.Wojciszke(1993:433–447)sądy,jakieludziewypowiadająza-równonawłasnytemat,jakinatematinnych,możnapodzielićnadwiekategorie:sądy moralnościowe i sądy sprawnościowe.Pierwszazwymienionychkategoriiodnosisiędoocenyfunkcjonowania jednostkiwrelacjachspołecznych,druganatomiaststanowiocenęróżnychkompetencji,np.:intelektualnychczyzawodo-wychczłowieka.

Nawartościowanie jakojednązróżnorakichról,jakiemożepełnićjęzyk,wska-zujeT.Zgółka(1991:9–18).Wedługautorajęzykmożebyćśrodkiempoznaniaiwartościowania.Odpowiedzialnośćzafiltrowanie(wartościowanie)obrazurze-czywistości,któreniezostałowpełnidostrzeżone,spadanaużytkownikajęzyka.

Ważne są wartości moralne, których próbę systematyzacji przedstawiła M.Ossowska (1970), awięcwaloryzująceczynygłównienapodstawieprzy-świecającejdanemudziałaniuintencjiorazpragmatyczne,czylinawiązującedokryteriumpożytkuspołecznego.

1.2. Leksyka potoczna

Pierwszym iniewątpliwienajważniejszymśrodkiemperswazji jest słowo,którestanowipodstawętekstu.Słowojakonośniktreścipełniniezwykleważnąfunkcjęwprzekonywaniuodbiorcy.Należyjednakpamiętać,żeleksykastanowijedynieelementwielowarstwowejbudowyprzekazuperswazyjnego.

Wanalizowanymmateriale,zewzględunabadanytypkomunikacji, istot-neznaczeniemaleksykapotoczna.Potocznośćbywaujmowanajakokategoriapoznawczaistylistyczna,któraprzejawiasięnapłaszczyźnieleksykalnej,wza-kresiesłowotwórstwa,składniorazstrukturytekstu.Obecnośćwykładnikówpo-tocznościmotywowanajestdążeniemdoobrazowościiwyrazistości,atakżeeks-presywnościikonkretnościtekstu.

Leksykapotocznaprzedstawia rzeczywistośćw sposóbkonkretny,oddajeoceniającyiwartościującysposóbujmowaniaświata.Jakwskazująjęzykoznaw-cy,charakterystycznącechąleksykipotocznejjestekspresywność(zob.Kamiń-ska1976:77–84;Grzegorczykowa1979:118–122)iemocjonalnenacechowanie.Ekspresywnośćznakówjęzykowychpozwalaujawnićstosuneknadawcydoko-munikatu,postawęmówiącegowobecotaczającychzjawisk.

Wyrazy potoczne,czylitakie,któresą„używanewkontaktachnieoficjalnych(rodzinnych,towarzyskich,przyjacielskich),aleniemożliwedoużyciawsytuacjioficjalnejbezwywoływanianegatywnejreakcjiodbiorcy”(zob.Engelking,Mar-kowski,Niemczuk-Weiss1989)wedługD.Buttler(1991:39)„odgrywają[…]rolę

83

środkówsekundarnejnominacji–nazywająobiektyrealnejużnazwane,ukazującjejakgdybywnowymwymiarze,przezpryzmatżartu,ironii,parodii,zwyklefamiliar-ności,aprzedewszystkimwartościowania,częściejnegatywnegoniżpozytywnego”.

Doleksykiocharakterzepotocznymnależyzaliczyćekspresywnienacecho-wanesłownictwopogardliwe,lekceważące,zodcieniempolitowania,doktóregonależąnegatywneokreślenialudzizewzględunaichwygląd,cechycharakteruczysposóbpostępowania.

Wbadanychtekstachdobórleksykijestuwarunkowanystanememocjonal-nymmówiącegoimasłużyćwyrażeniuzróżnicowanychuczuć.Nasycenietekstucechamiuważanymizawyznacznikipotocznościprowadzidosubiektywizmusą-dów,przejawiającychemocjenadawcy,ponadtoleksykapotocznasłużyzmniej-szeniudystansumiędzyrozmówcami,wprowadzanastrójfamiliarności,aswoistącechąwyróżniającąwyrazypotoczne jestto,że potęgująobrazowośćwypowie-dzi.Realizacjifunkcjiperswazyjnejsłużąróżneczęścimowy:czasowniki,rze-czowniki,przymiotniki,przysłówki,zwłaszczaczasowniki potoczne,któresłużądozaprezentowaniacechfizycznychiemocjonalnychosób.

D / K – M / III / IVK:– Łukaszek Se ma•o •uèy. M:– •uN Se du¾o •uèy. •un taKi kry‰o‡ ‰e, ‰ag go paNi beXe pytaC,

to Se zataI i beXe dukaC.

Mężczyznatłumaczyrozmówczyni,żeniepowodzeniaszkolnedzieckaniewyni-kajązbrakuwiedzy,alezestrachu,którydeterminujejegozachowanieipowodu-je,żechłopiecmaproblemyzwypowiadaniemsię.Motywowanyczasownikiem kryć się derywat kryjak oznacza ‘osobę nieśmiałą, wstydliwą’, wykorzystanywformacjisufiks-ak tworzynazwynosicielicech i jakwskazujeR.Grzegor-czykowa (1984:44), „mawyraźnenacechowaniepotocznością”,podobnie jakczasownikdukać – pot.‘czytaćniewyraźnie,mozolnie,jąkającsię’.Wprzypadkuderywatównacechowaniepotocznościąmożewynikaćzpotocznegonacechowa-niapodstawyi/lubformantuorazsposobutworzeniaderywatu.

D / K – M / IV / IVKobietaimężczyznarozmawiająokrewnej.

K:– pßeCe •una ‰e horo.M:– ‰ag •uË ‰e v dumu, to •una zafße ‰e horo. ledvo Se talaho. ‰ak

po‰aXe do roboty, to zasuva do curKi a¾ Mi•o i ‰ez z…rovo.

Oceniajączachowaniekobiety,którejdotyczyrozmowa,mężczyznaużywanace-chowanychemocjonalnie,obrazowychantonimówczasownikowych:gwarowegotalachać się–‘poruszaćsięztrudem,niezgrabnie’izasuwać– pot.‘iść,masze-rować;poruszaćsięszybkoenergicznie’,poprzezzastosowanykontrastefektper-swazjinabieradodatkowejgłębi.

84

D / K – M / III / IIIKolejnerozmowydotycząosoby,któraodbywakarępozbawieniawolności.

K:– zafße to è•o–‰eka ßkoda.M:– a co •um by• XeCok? ˆCo• Se byèyX i letko ¾yC.

Mężczyznaniepodzielawspółczuciakobietywobecczłowieka,któryprzebywawwięzieniu.Negatywnemuwartościowaniuosobysłużą:zastosowanepytanieretoryczne,wktórymużytyzostałrzeczownikdzieciak – pot.‘człowiekdorosły,którypostępujejakdziecko’orazczynnośćokreślanaczasownikiempochodnymodnazwyzwierząt,np.:byczyć się–leniuchować,któramapodobnąsemantykę,jak zwrot lekko żyć .

D / M1 – M2 / III / IVM1:– ÐNe Se Ne hce –‰e¾yC, ¾e •un to zroBi•. M2:– Ne sam pßeCe, bo •un na to za g•uPi. tyn facet, co tu pßy‰¾¸o•,

namuVi• go i buh•y.

Drugiz rozmówcówwyjaśnia,żeosobaniedokonałakradzieżysamodzielnie,alewniejuczestniczyła.Wyrażeniapotoczne,por.facet – pot.‘mężczyznamałoznany’,buchnąć – pot.‘ukraść’,sprawiają,żenadawcaformułujemyśliwspo-sóbprosty,ekonomiczny.Znaczenieperswazyjnemarównieżto,żezastosowaneśrodkijęzykowemająwytworzyćpoczuciebliskościzodbiorcą.

1.3. Leksyka obca

Znamiennącechąwspółczesnejgwaryjestjejdynamicznyrozwój.Wielośćdokonującychsięwostatnichdziesięcioleciachzmianwkomunikacjimieszkań-cówwsipodkreślająliczneopracowaniapoświęconetejproblematyce(zob.Cy-gan1996:43–53;Pelcowa1998:105–117;Burska-Ratajczyk2004:247–256).Ogromnatransformacjaznajduje odzwierciedleniem.in.wsposobachwykorzy-staniaobcychśrodkówjęzykowych,nietrudnozauważyćtendencjędoużywaniazapożyczeń.Wświadomościużytkownikówgwaryistniejeprzeświadczenie,żeelementyobceczasemprecyzyjniejoddajątreść.Obcewstrukturzedanegojęzy-kawyrazy,zwroty,typyderywatów,formyfleksyjne,konstrukcjeskładnioweczyzwiązkifrazeologiczne(zob.Markowski2009:1139)wzbogacajązasobysłow-nictwagwarowego.Klasyfikacjazapożyczeńzależnajestodichformy,źródła,sposobuurabianialubfunkcji,wyróżniasięzapożyczeniawyrazowe(leksykalne),frazeologiczne,składniowe(syntaktyczne),znaczeniowe(semantyczne).

Wzachowaniachjęzykowychmieszkańcówwsiobserwujesięwieleobcychstruktur.Procesprzenikaniatychelementówjęzykowychnależyuznaćzaistot-nązmianęwfunkcjonowaniusystemuleksykalnegogwar.Okierunkuitempieprocesów przekształcających sposób komunikacjimieszkańcówwsi decydują

85

przedewszystkimzmianywświadomościmówiących(zob.Grybosiowa2003:42–50).

Elementyjęzykoweprzeniesionezinnegojęzykalubstyludowypowiedzimającejogólnyjednorodnycharakterjęzykowo-stylistycznymogązyskaćszcze-gólnąwartośćperswazyjną.Zapożyczeniamajązazadanieprzyciągnąćuwagęodbiorcy,zatrzymaćbiegmyśli,uatrakcyjnićprzekaz, atakżepodnieśćrangęwy-powiedzi.Nazwyobcojęzycznemogąwywoływaćuodbiorcypozytywneskoja-rzeniaibyćważnymelementemwpolemice,ponadtoaktywizacjaleksykiobcejświadczyoprestiżujednostki.

W dobie współczesnej polszczyzna ludowa jest szczególnie podatna narozległewpływy obce, dynamicznie rozwijająca się cywilizacja prowadzi doprzekształcaniasię języka jednostek igrup.Wobrębiespołecznościwiejskiejobserwujesięswoistąhierarchizacjęjęzyka.Językoznawcywielokrotniepodkreś- lali,żesytuacjajestważnymczynnikiemwarunkującymzachowaniajęzykowe.Wkontakciezosobązzewnątrzwyraźniewidać,żenadawcyusiłujązapano-waćnadprymarnymkodemkomunikacyjnym i starają się dostosować formęwypowiedzidoodbiorcy,podporządkowująsłowaizdaniasztywnymregułompolszczyznyliterackiej,ograniczającymswobodęidynamizmrodzimegosyste-mu.Zmiennośćkultury,nowystylżyciaoddziaływabezpośrednionacodziennąegzystencjęczłowieka,nasposóbpostrzeganiaświataimówieniaonim.Sku-teczneporozumiewaniesięmożliwejestdziękiciągłemuudoskonalaniuprocesukomunikowaniasię.

Wbadanymmaterialenotowanozapożyczenia całkowite (zob.Markowski2009:1141),wyrazy pochodzącezjęzykaangielskiego,francuskiego,niemiec-kiego,łaciny,greki.Niektóreelementyobcenapłaszczyźniefonetycznejniezo-stałyzaadaptowaneprzezgwarowysystem.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– pßy‰eho• na urlop, to Cud •o…¾y‰e. M2:– a Neh tyro. ÐNe go Ne ¾ol. mySlo•, ¾e ‰e taKi ‡‰ero‰, a tu go

zahaltova•y.

Występujące w pierwszej wypowiedzi eufemistyczne określenie urlop w zn.‘przepustkazwięzienia’orazzwrotciut odżyjedrugizrozmówcówodbierajakoelementwspółczucia,któregoonniepodziela. Zastosowana przezdrugiegomęż-czyznę leksykaobcegopochodzeniamożemiećwocenienadawcywyższąrangęibyćbardziejużytecznawkomunikacji,por.gieroj zros.‘bohater’.Należyzazna-czyć,żewyrazyobcemogąbyćpodstawątworzenianowychleksemów:zahalto-wać – niem.‘Halt!stój!’tuwzn.‘aresztować’.

D / M – K / IV / III M:– •un dob¾e vyLicy. K:– de‰ to so•tyseVi. mo Biznesmeªs‹‰e stu¤‰a, to Se lePi zna.

86

Użyciewwypowiedziokreśleniabiznesmeńskie studia służybudowaniuwize-runkuosobykompetentnej,którejumiejętnościniemożnazakwestionować,por.derywatbiznesmeńskie .

D / K – M / III / IVK:– podobno •adna ta ‰ego koBita.M:– fspaNa•o, alegancko tako. ‰a‡ iXe do koguS, to vyalegantovaC Se

muSi na Õip top.

Częstoelementyobce służąoceniewygląduzewnętrznegokogoślubczegoś,sąponętnym,aletrudnymdozinterpretowaniaprzezużytkownikagwaryśrodkiemjęzykowym. Rozmówcy mają problem z ich poprawną artykulacją,elegancka fr.złac.,por.elegantować się – pot.żart.‘ubieraćsięzprzesadnąelegancją,mod-nie,wytwornie’,na tip-top –zang., przestarz.‘bardzodobry,najwyższejklasy,doskonały;bardzodobrze,doskonale’.

Biorącpoduwagęstopieńprzyswojeniazapożyczeńobokformpoprawnych,możnazaobserwowaćmodyfikacjefonetyczne.

D / K < M / II / IVK:– fa‰ny facet. M:– fa‰ny, fa‰ny, ale ba‚‰oß.

Zastosowanewyrazy: przymiotnik fajny – z niem. ‘ciekawy, dobry, ładny’ tuodnoszącysiędowygląduzewnętrznego, facet – pot.‘mężczyznamałoznany’świadcząochęcinawiązaniawspólnegojęzykazosobąmłodą.Abyskutecznieprzekonać,nadawcamusizyskaćzaufanieodbiorcy,dlategopodporządkowujeśrodkijęzykoweswojemurozmówcy.Wwypowiedziwartościowanypozytywniewyglądkontrastujezzachowaniemosoby,przyrostek-arz wderywaciebabiarz charakteryzujeosobęzewzględunajejpewnesłabości.

Leksykaobcamożebyćwykorzystywanajakośrodeksłużącyeufemizacji .

P / K1 < K2 – M / II / III / IVK1:– S†‰etLicy ‰u¾ Ne ma? K2:– tero to taÐ ‰est klup, som pota‰ncufKi.M:– ‰a‹‰e pota‰ncufKi! muVi Se ia‡ ‰es. taÐ ‰e tero danƒiqg

z dupƒiQGem.

Nadawcazastosowałopartąnakontraściestylistycznymkontaminacjęwyrazuob-cegodancing –zang.‘lokalpubliczny,wktórymodbywająsiętańce;dyskoteka’irodzimego,silnienacechowanegoemocjonalniesłowadupa–wulg.‘pośladki’.Powstaławtensposóbżartobliwa,nacechowanaironiąhybryda oznaczająca‘dompubliczny’.Wyrazmasłużyćzłagodzeniutonuwypowiedzi,ponadtoinnowacjajestsposobemzwróceniauwagiodbiorcy,wzmacniaiuatrakcyjniaformęprze-kazu,atakisposóbwypowiedziodbieranyjestjakobardziejprzekonujący.Ory-ginalna leksyka,będącaelementemdowcipu językowego,manacelu również

87

ożywieniewypowiedziiwywołanieefektówekspresywno-perswazyjnych.Indy-widualnośćiniezwykłośćprzekazudajenadawcyszansęnazwrócenieuwaginasiebieinaprzedmiotwypowiedzi.

Leksyka obcawkomunikacjimieszkańcówwsi jest interesującymzjawi-skiemjęzykowym,wynikającymzposzukiwaniaatrakcyjniejszegosposobuwy-rażeniatreści,matakżezwiązekzchęciązamanifestowaniaprzezrozmówcębie-głościjęzykowej.

1.4. Zapożyczenia wewnątrzjęzykowe – słownictwo pochodzące z innych odmian języka

H.KurkowskaiS.Skorupka(2001),badającproblemzróżnicowaniastylo-wego,stwierdzają,żegłównychodmianstylowychniemożnapostrzegać jakozamkniętychsystemów,ponieważwpływająnasiebieiulegająkontaminacjom,współistniejąwobrębiejednegojęzyka,silnienasiebieoddziaływają,wzajemniesięprzenikająimieszają.

Wopracowaniachdialektologicznych(zob.Ożóg2001:215–223;Kajtoch2009:208–220)podkreślasię,żedogwar ludowychtakżeprzenikawieleele-mentówzróżnychodmianstylistycznychpolszczyzny,cosprzyjatworzeniusię„nowejjakościjęzykawsi”(Ożóg2001:21).Słownictwospecjalistyczne,szcze- gólnie zaś terminologia, może w wypowiedziach mieszkańców wsi zyskać szczególnąwartośćstylistyczną.Poprzezwykorzystanietychśrodkównadawcastarasięzadziwićodbiorcę,wywołaćimponującewrażenie,pochwalićumiejęt-nościąjasnegoiprecyzyjnegowyrażaniaswoichmyśli.

Wymienioneczynniki,odgrywająbardzoważnąrolęwludzkichzachowa-niachjęzykowych,wpływającnaperswazyjnośćprzekazu. Jakwykazująbada-nia,terminologiaspecjalistyczna(zob.Gajda1990)możeposiadaćnacechowanieemocjonalneiperswazyjne,por.np.występującewpolitologiiterminymarksizm,kapitalizm,reakcyjny,postępowy .

Wbadanychtekstachpojawiająsięformycharakterystycznedlaspecjalistycz-negojęzykalekarskiegoiadministracyjnego.Użyciesłownictwagrupyzawodo-wej lubśrodowiskowejwzamyślenadawcymanobilitowaćdanąwypowiedź,maprzekonaćodbiorcęooczytaniuierudycjirozmówcy,ponadtojestśrodkiemleksykalnymsłużącymekspresjiiwzmocnieniuperswazyjnościprzekazu.

D / K1 – K2 / IV / IVK1:– tera, ‰ak htuS mo dobrom robote, to Vi, ¾e ¾y‰e. K2: – moim ‹‰edyZ by•o lePi. •un Kiramy ‰eZXi•, ve valuCe

•obcokra‰ovy mu p•aCi•y, a tero ma taksufke, ale ‰uß tyle Ne zaroBi, bo kaza•y pomontovaC te kasy †Ciskalne.

88

Wwypowiedziwyraźnajestopozycja:teraz–kiedyś.Rozmówczynitraktujefor-my:kirwzn.‘tir’,waluta obcokrajowa,kasa fiskalna jakoelementbardziejele-ganckiegostylu,którymapodkreślićumiejętnośćposługiwaniasięurozmaico-nymsłownictwem(zob.Burska-Ratajczyk2002:65–74).Ponieważużyteśrodkicharakterystycznesądlajęzykaspecjalistycznego,kłopotysprawiawłaściwawy-mowaisemantyka.Ciekawajestinnowacjawzakresiewyrażenia kasa fiskalna,któregodrugiczłonwskutekmotywacyjnegoskojarzenia(zob.Cienkowski1972)utożsamionyzostałzpopularnym,swojskimczasownikiemwciskać,cojestlo-gicznieuzasadnionezewzględunaistotnepodobieństwobrzmieniowe.Nadawcaniemazbytdużejświadomościjęzykowej,więctakaformawydajemusięnajzu-pełniejlogicznaiumotywowanaznaczeniowo.Niedoszłobydopomyłki,gdybyznaczenieleksemufiskustkwiłowświadomościmówiącego.

D / K – M / III / IVK:– mu–‰om tera, ¾e ta‹‰e luXe ty¾ mußom byC. M:– h•o‚ ‰e …la baby, a baba …la h•opa. tak PanBóg S†‰at stfo¾y•.

a bes cudactfa, to luXe horu‰um na a‰dsa.

Określeniezzakresumedycyny,któranależydojęzykówspecjalistycznych,manadaćwypowiedziznamionanaukowości.Mężczyznabardzostarannieformułujemyśli,byprzekazbyłprzejrzystyznaczeniowo.Opisujeidiagnozujeczasywspół-czesne,potępiaswobodęobyczajową,używanieżycia,odwracanietradycyjnychwartościrodzinnych.Przekonuje,żeswobodnezachowanieiekscesyseksualne,por.cudactwo, sąwbrewwoliBogaiprzyczyniająsiędorozpowszechnianiachoroby.

P / K1 < K2 – K3 / II / IV / IVK1:– ´ßeba Se badaC, hoX raz v roku. K2:– pevno to by• zava•. mo¾e udar? bo tag momynta«Ne zgas•a. K3:– muVi• doktur, ¾e novootfur. ta‡ ‰um shlo•, ¾e tylko •otfar•y

i zaßy•y, bo fßysko ve Srotku ze¾ar, same Xury by•y.

Modulant pewnie wyrażaprzypuszczenie,żeprawdopodobnąprzyczyną nagłego zgonu,o którymmówieufemistycznyczasownikzgasnąć–‘miećlekkąśmierć,umrzećszybko,bezboleśnie’,byłudarlubzawał.Kolejnarozmówczynipowołujesięnaopinięlekarzaiwyjaśnia,żeprzyczynąśmiercibyłnowotwór,którypoci-chuniszczyłorganizmkobiety.Niepoprawnawymowaibłędnaetymologiasłowawydobywazwyrazunieoczekiwanysens.Nadawcaszukaodpowiedniejformyjęzykowej,żebyzwerbalizowaćmyśli,chcenadaćwypowiedziznamionastylunaukowego,cojestistotnymelementemsprzyjającymprzekonywaniu.Słownic-twospecjalistyczneczęstokierowanejestdoosóbspozaśrodowiskawiejskiego,ponieważrozmówcamaświadomość,żetylkookreślonagrupaodbiorcówbędziemogłapoprawnieodebraćkomunikat, liczy się zdoświadczeniem językowymodbiorcy.Zastosowanieterminuspecjalistycznegomaułatwić identyfikacjęipo-rozumieniesię.

89

D / K1 – K2 / III / IV K1:– PiNunxe to Ne fßysko.K2:– …la m•odyh tylko PiNuNC Se Lièy! roBi na dvuf puqkƒ‰ah,

i ma•o! i ma•o!

Czasemnadawcamożemiećproblemzwłaściwymzrozumieniempojęcia,myliwyrazzpodobnymbrzmieniowo,por.funkcja –łac.‘czynność’ipunkcja – med.‘nakłucie’.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– ma•o dosto•.M2:– Ne tag ma•o, ale •o‰ce •adny gro¾ vybuLi•y, to mu anulova•y

oÕSatke.

Wrozmowieuwagęzwracakontraststylistycznywzakresieśrodkówleksykal-nych,którypowoduje,żeprzekazjestciekawszy,por.wyrazistszysemantycznieczasownik bulić–pot. ‘płacićzacośdużopieniędzy’, także‘przepłacać’, rze-czownikodsiadkaiczasownikanulować – złac. ‘unicestwić,unieważnić,odwo-łać,kasować,znosić’,charakterystycznyjestdlastyluurzędowego.

Przeobrażenia zachodzącewżyciu i otaczającymświeciemająwpływnadynamicznezmianywzasobieleksykalnympolszczyznyludowej.Zmieniająsięcodziennezachowaniawerbalnemieszkańcówwsi,którzystarająsięwykorzysty-waćzróżnicowaneśrodkistylistyczne.Warstwaleksykalnapolszczyznyludowejulegadynamicznymmodyfikacjom,użytkownicygwarypróbująwypowiadaćsięwnowoczesnymkształciesłownym,którymabyćbardziejkomunikatywny,masłużyćprecyzjiidokładnościprzekazuorazświadczyćowyrobieniujęzykowymrozmówcy.

Kształtujesięnowy,bardzociekawystylwypowiedzi(zob.Pisarkowa1978a:163–172),stanowiącyobiektwnikliwychbadańdialektologicznych(zob.Kajtoch2009:208–220).

1.5. Wyrazy modne

Niekiedywtekstachgwarowychsłowarodzimezastępowanesątzw.wyra-zamimodnymi.Wyrazy modne (zob.Buttler,Kurkowska,Satkiewicz1987) toelementyleksykalne,którewjednymzeswoichznaczeńsąwpewnymokresieużywaneowieleczęściej,niżbytowynikałozpotrzebkomunikacyjnych.

Wanalizowanymmaterialejęzykowymbyłyniminajczęściejobceleksemyizwroty,pochodzącezjęzykaangielskiego.

D / K < M / II / IVK:– o tu ‰ez na z¤‰eNCU. taKi so‚‰e. M:– e! fa‰ny facet! vyso‹‰e h•oPisko. VidaX zdolny goSCu.

90

Rozmówcachwalimężczyznę,używającwtymcelumodnegoprzymiotnikafajny,któryczęstopojawiasięwprzekazachperswazyjnych,ponadtostosujerzeczowni-ki: facet złac.,ipot.żart.zodcieniemironiigość.Wymienioneśrodkileksykalnewnosządorozmowypozytywnekonotacje,pojawiająsiępoto,bynadaćwypo-wiedziznamionastylumłodzieżowegoiwtensposóbzmniejszyćdystansmiędzyrozmówcami.Zabiegmaułatwićnawiązaniebliskiego,bezpośredniegokontaktuzosobąmłodą,cojestistotnymelementemsprzyjającymprzekonywaniu.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– vySLi h•opa. u ÐNe Janek hoXi na vy–‰adufke, bo do ßko•y

daleko, a tu i krove ´ßeba doiX i XeCi ÐNe‰se ´ßeba pa´ßeC. tag dob¾e Se uèy, aß fa‰Ne IZ do ßko•y.

K2:– mu‰ to Se Ne interesu‰e XeCoKim.

Używającwyrazówmodnych,kobietapragniewyróżnićsięsposobemmówienia.

1.6. Neologizmy

Wwynikunieustannegorozwojukomunikacjipowstająnoweelementyję-zyka–wyrazy,ichznaczeniaizwroty(zob.Markowski2009:1085).Służąna-zywaniunowychzjawisklubprzedmiotówisąjednymzesposobówwzbogaca-niasłownictwa;mogąbyćtakże,jakwskazujeJ.Sławiński(1988:311):„celowostosowanymirozwiązaniamistylistycznymi”,którychprymarnąfunkcjąjesteks-presja.Wneologizmachprzejawiasiępotrzebanazwaniaelementówmaterialnejiduchowejkulturyorazchęćwyrażenia indywidualnego„ja” twórczego (zob.Markowski2006:1625).

WedługD.Buttler(1976)oinnowacjimożnamówićwtedy,gdytwórcatek-stuodchylasięodnormydanegojęzyka lub jegosystemuinormy.Innowacje mogąpowstawaćpoto,bywzbudzićzainteresowanietreściąprzekazu,nadaw-caposzukujesposobudotarciadoodbiorcy,nowychsposobówzwerbalizowaniamyśli.

Innowacje językowe sąnastępstwemprzemiancywilizacyjnych,wyrazemdoskonalenia się umiejętnościw zakresie komunikowania.K.Handke (2008:258–271) uznaje innowacje językowe jako fakty bądź zjawiskawprowadzanespontanicznieprzezużytkownikówdokomunikacjispołecznej,któreniemogąbyćuznanezatrwałyelementjęzykadomomentu,ażniezweryfikujeichczas.Autorkazauważa,żepo1989rokuaktywnośćjęzykowaPolakówzdecydowa-niewzrosła,coskładasięnawiększąotwartośćspołeczeństwawprzyswajaniujęzykowychnowinekiumiejętnośćzabawyjęzykiem(reklama,polityka,media,środowiskamłodzieżowe,kabarety).

Nowewyrazy,noweznaczeniaiformyorazzwiązkiwyrazowemająnaceluuzupełnienieiwzbogaceniesłownictwadanejspołeczności.Głównymiprzyczy-

91

namitworzenianowychsłówjestprzedewszystkimrozwójkultury,naukiitech-niki.Neologizmymogąpełnićwtekstachróżnorodnefunkcje:nazywająnoweprzedmioty, zjawiska, pojęcia, sytuacje itp., czasem: zapewniają skrótowość,zwięzłość wypowiedzi. Ponadto wzbogacają wartość estetyczno-znaczeniowąprzekazu,ponieważopisująstanyemocjonalneisubiektywneprzeżycianadawcy–sąwięcśrodkiemekspresjiioceny.

Wkomunikacjimieszkańcówwsiinnowacjejęzykowe(zob.Burska-Ratajczyk2004:247–256)wypełniająlukiwsłownictwieizaspokajająpotrzebęwyrażeniaróżnorodnychemocji.Zewzględunarodzajpełnionejfunkcjineologizmy możnapodzielićna:neosemantyzmy nominatywne i neosemantyzmy ekspresywne (zob.Buttler,Kurkowska,Satkiewicz1987:147).Pierwszeuzupełniajązasóbleksykalny,natomiastgłównąfunkcjąneosemantyzmów ekspresywnych jestwyrażanieemocjiorazokreślonegostosunkudodanegoprzedmiotu/sytuacji;tegotypuwyrazysącha-rakterystycznedlajęzykapotocznegoorazodmianśrodowiskowo-profesjonalnych.

S.Grabias(1981),uwzględniającrodzajinnowacjiorazcharakterjednostkileksykalnej,którainnowacjipodlega,proponujenastępującąklasyfikacjęneologi-zmów:strukturalne,znaczeniowe,funkcyjne,natomiastzpunktuwidzeniafunkcjijęzykowychwyróżnianeologizmy:nominatywne,stylistyczneofunkcjiuwydat-niającejlubekspresywnej.

Neologizmyzwiększająszansęzainteresowaniaodbiorcyprzekazem,czyniąwypowiedźatrakcyjnąpodwzględemjęzykowym,ależebyatrakcyjnośćwypo-wiedzimogłasięujawnić,koniecznajestmetajęzykowarefleksjaodbiorcy,pole-gającanaumiejscowieniuneologizmuwsystemieleksykalnym.Kiedyoperacjatakawświadomościodbiorcyzachodzi,nowość,którejneologizmysąnośnikami,możepozostawaćkomponentem komizmu językowego,byćoznaką intensywniej-szego zaangażowania nadawcy lubskładnikiem ironii leksykalnej .

Neologizmywykorzystywane są jako typowe środki ekspresji, zwłaszczawpoezji,aletakżewutworachprozatorskich,wtekstachpublicystycznych.Na-tomiastneologizmyludowe świadcząokreatywnejpostawiemieszkańcówwsiwobecrzeczywistościorazoszczególnejwrażliwościnazjawiskażyciacodzien-nego.Sąznakiemczasu,rejestrującymwpływzmiancywilizacyjnychnarozwójwyrazów. Mieszkańcywsiużywajątychśrodkówjęzykowych,gdypragnąwyra-zićtreścibardzoodległeodsprawżyciacodziennego,uatrakcyjnićformęprzeka-zulubnacechowaćwypowiedźstylistycznie.

1.6.1. Neologizmy słowotwórcze

Proceswzbogacaniajęzykadokonujesiędziękiinnowacjomsłowotwórczym,ponieważpodstawowymśrodkiemuzupełnianiasystemuleksykalnegowpolsz-czyźniejestderywacja.Tendencjesłowotwórczewgwarach(zob.Cyran1977),takżewjęzykuwspółczesnejwsi,byłyprzedmiotemwnikliwychbadań(Siero-ciuk1998:265–272;Gala2000b:29–36).

92

Równieżsłownictwogwarowejestciąglewzbogacaneiodświeżane,gdyżjęzykmówionyzmieniasięwsposóbbardziejdynamicznyniżjęzykpisany,po-nadtoniezawszepodporządkowujesięsztywnymnormomobowiązującympol-szczyznęogólną.Poinnowacjejęzykowesięgająmieszkańcywsi,kiedybrakujeimsłównaokreślenienowychrzeczyizjawisk,którepostrzegająwokółsiebie,potrzeba nazwania dotyczy przedmiotów czy pojęć, obiektywnie nowych, np.urządzeńlubgdyrozmówcachcewyrazićswojeemocje.

Zpunktuwidzeniarealizacjifunkcjiperswazjineologizmypodnosząatrak-cyjnośćprzekazu,zaskakująodbiorcębłyskotliwąformąinacechowaniememo-cjonalnym.

Wtekstachwystępująróżnetypysłowotwórczeneologizmów.Wzoremdlautworzeniawyrazumogąbyćzarównosufiksyrodzime,jakiobce,atakżetakie,którychzasięgużyciaograniczonyjestwyłączniedogwar.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– Ne ta sama ha•upa, tag •a¤Ne vyremontova•a. K2:– •una NiX Ne roBi•a, to fßysko curka z Ð‰asta. meble im pßy-

–‰ez•a, navet te podg¾eva‰ke.

Niekiedypolszczyznaogólna,któranazywaskomplikowaneurządzeniaczyabs-trakcyjnepojęciazbytodległepoznawczomieszkańcomwsi,zastępowana jestswoistymi,oryginalnymiformamijęzykowymi,któresąbardziejprzystępneiła-twiejszewużyciu. Innowacyjne leksemymieszczą sięwsystemie słowotwór-czymgwary,powielająstrukturyznaneiwykorzystująsufiksytypowogwarowe-ajka,por.neologizmpodgrzewajkawzn.kuchenkamikrofalowa,utworzonyodczasownikapodgrzewać.Formacjegwarowezsufiksem-ajkaanalizowałaH.Po-powska-Taborska(1974:87–92).

Nominacjajęzykowawgwarzejestzjawiskiemniezwykleciekawym.Spo-sóbnazywanianowychdlamieszkańcówwsirealiówmożełączyćiwiązaćsięztym,coprzyswojone,znane.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– XiSe‰ èasy ´rudne. dob¾e, ¾e se ‰akoZ raXi. K2:– ÐNe Se to Ne podoba. •otfo¾y•a g¾ebule˜ I haÌ…lu‰e tyÐ

Xadostfym, tymy bublamy, starymy lumpamy ‰ag Żyd.

Drugazkobietpodkreśla, żeniepochwala sposobuzarobkowaniaosoby,któ-rejdotyczyrozmowa.Neologizmgrzebulec motywowanyczasownikiem grzebać oznacza ‘sklepzodzieżąużywaną’,negatywnemuwartościowaniusłużynagro-madzenierzeczowników:dziadostwo, buble,lump zniem.Lump–gałgan.Wwy-powiedziwartościowaniusłużytakżestereotypodwołującysiędopostrzeganiaŻydówprzezpryzmathandluużywanąodzieżą.

93

D / K1 < K2 / II / IV K1:– ba‘Cu, on ÐNe koha! K2:– tyÌ laluS tylko Se‚‰e koha. s•uhe‰, s•uhe‰ tego Picanta, to sama

beXe¾ XeCoka dyrtoSiC.

Babciaprzestrzegawnuczkęprzedniestosownościąwyborupartnera,kwestionujeuczciwośćjegozamiarówiwizjęwspólnegoszczęśliwegozwiązku.Wironicznysposóbpodkreślaurodę,por.laluś,iegoizmkawalera,por.kochać siebie.Nega-tywnemuwartościowaniumężczyznysłużymocnonacechowaneemocjonalnieokreśleniepicantod picować ‘gładkokłamać,zręczniekpić’,któreoznaczana-trętnegopodrywacza,uwodziciela,usiłującegorobićdobrewrażenie.Wderywa-ciezwracauwagękontraststylistyczny zespolenia:nacechowanejpodstawyiob-cegoformantu-ant,naupowszechnieniesięprzyrostka, szczególniewśrodkachmasowegoprzekazu,zwróciłuwagęB.Dunaj(1993:59–62).

D / K – M / III / III Kobietaopowiadaomężukuzynki.

K:– •un zu‘‰oß. o‰! ‰ag •un luBi zupy. za‰ada Se v zupah. M:– zu‘‰oß, zu‘‰oß, a co mo ‰eS, ‰ag •una tylko zuPiny pohLiPa‰Ki

gotu‰e.

Konotacjeośmieszająceposiadanazwaatrybutywna zupiarzzsufiksem-arz,two-rzącymnazwynosicielicech,któreodnosząsiędoobiektuczynności.R.Grze-gorczykowa (1984:46)uważa, żeo charakterzeatrybutywnymmożnamówićwprzypadku,gdy:„desygnatpodstawyjestprzedmiotemzamiłowaniaosobyna-zwanejlubcharakteryzujetęosobę”.Wyrazistejoceniesłużąleksemyzwiązanezżyciemcodziennym,nazwypotrawy:formacjazupina,wktórejsuf.-inamawydźwiękpolitowaniaorazmotywowanyczasownikiempochlipaćderywatzsuf.-ajka–pochlipajka‘bylejaka,niesmacznazupa’.

D / M1 – M2 / III / IIIRozmowadotyczykupnadomu.

M1:– …rogo kuPi•y, by•o èekaC.M2:– barxo …rogo! vy¾y•as! tyle PiNinxy –Zu•. ale muSa•y Se s

kredytu vyLièyC.

Derywat wyżyłas ‘człowiekbez skrupułów,walczącyozyskzawszelkącenę,wyzyskiwacz,zdzierca’,utworzonyformantem-as,tworzącymzgrubieniaocha-rakterzepejoratywnymiaugmentatywnym,podkreśla,żeosobazbywającadomkierowałasięchęciązysku,por.wyżyłować–pot.‘zmusićkogośdopracyponadsiły;wyzyskać,wyeksploatować’,tuwzn.wyzyskiwaćkogośmaterialnie.

Współcześnie gwara żywo reaguje na dynamiczne przemianydokonującesięwotaczającejrzeczywistości(zob.Burska-Ratajczyk2004:247–256;Kajtoch

94

2009:208–220).Podkreślićnależykreatywnośćleksykalnąużytkownikówpolsz-czyznyludowej.

1.6.2. Derywaty złożone

WedługS.Grabiasa(1981:115)złożenie„stanowijednostkęleksykalnąpo-wstałązdwuinnychjednosteksemantyczniesamodzielnych”,któraujmujetreśćwsposóbsyntetyczny.

Wanalizowanymmateriale derywaty złożone podnoszą atrakcyjnośćwy-powiedzi, używane są zazwyczajw celuwyrażenia emocjonalnej oceny osóbi realiów, ponieważumożliwiają krótsze, zwartewyrażeniemyśli. Ponadto są źródłemróżnorodnychefektówestetycznych,np.znakomitymśrodkiemsygna-lizowaniaironii,negatywnejoceny,niechęci.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– zaras Pi‰ok, Pi‰ok, ¾e Se ´rohe naPiX luBi.M2:– Ne Pi‰ok, tylko •o‰ßèynoga. s por´èyn butelèyne vyCuqgo i hlo

pot sklepym pokunÕ Se Ne •oboLi.

Deprecjonująceokreślenieojszczynogasłużydosadnejcharakterystyceosoby,jest obrazowym, wzgardliwymkomentarzem,wskazującymnastopieńuzależnieniamężczyznyodnałogu.Silnenacechowanieemocjonalneposiada1członzłożenia,por . szczaćordynarnie‘oddawaćmocz’,ponadtoleksemy:portyczyny,butelczy-na,chlać,obalić się.Dezaprobatawobecosobymożemiećróżnąintensywność– odformyżartobliwo-ironicznejdozdecydowanejkrytyki.

D / K – M / III / IIIK:– ‰a to lu‚‰e luXi oßèyndnyh. M:– •uË Ne ‰e •oßèyndny, •uË ‰e hory. beXe koBiCe pyry v sagaNe

Lièy•, Lièypyra.

Złożenie,czasownik+-i//-y+rzeczownik,któregomotywacjęnadawcawskazu-je,użytejestwsensiejednoznacznienegatywnymioznaczaczłowiekachorobli-wieskąpego,chciwego.Mężczyznawcelachperswazyjnychstosujeoryginalnąformę,budującąwłaściweskojarzenia,złożenieliczypyra,utworzonenazasadzieczytelnejanalogii,por.liczykrupa, maprzyciągnąćuwagęodbiorcy.Wpolszczyź-nieludowejleksemyzłożonenależączęstodonazwepitetówowyrazistymujem-nymzabarwieniuemocjonalnym.

D / K – M / III / IIIK:– vykßta•cuno, a –Zi•a garot•uka. heba rozum s´raCi•a. M:– zakoha•a Se i tyle.

Równie czytelna jest nazwagarotłukmająca zabarwienie ironiczno-kpiarskie,wynikającezespecyficznegoujęciaistotyzawodu.

95

1.6.3. Neosemantyzmy

Neologizmaminazywasięzarównowyrazynowepodwzględemformalnymiznaczeniowym,jakiwyrazyformalniepodobnedowcześniejistniejących,alenowepodwzględemtreściizakresu(zob.Michalewski1993b:119).Neoseman-tyzmdefiniowanybywajakoobiekt,któregoformajestidentycznazformąinnegoobiektuleksykalnego,jużistniejącegowjęzyku,aletreśćróżnisięodtamtegoobiektu,wtakisposób,żewidocznejestwyprowadzeniezobiektupodstawowe-go,czylijestderywowanasemantycznie.Oznaczato,żepojęcieneosemantyzmunieodnosisiędowyrazu,któregonoweznaczeniewżadensposóbnienawiązujedoznaczeniapierwotnego.

Wanalizowanymmaterialezanotowałamjedenprzykładzabiegupolegają-cegonanadaniunowegoznaczeniawyrazowijużistniejącemu(por.Urbańczyk1991:222).

D / K1 – K2 / IV / IV K1:– poViNin byX v dumu. K2:– a co •uny mog•y zroBiC. do roboty mußoÐ iS. leko¾ •obado•

i muVi: ‰a Nic tu ‰u› Ne pumoge, a •o‘‰eke muSi MiC. I zabra•y do pßehova«Ni.

Słowoprzechowalnia, tuwzn.‘hospicjum’,stajesięswegorodzajuneosemanty-zmem,ponieważprzyjmujesens,któregopoprzednionieposiadało.

1.7. Stereotyp jako środek wartościowania

Stereotyp definiowany jest jako funkcjonującyw świadomości społecznejuproszczonyizabarwionywartościującoobrazrzeczywistości,częstoopartynaniepełnejlubfałszywejwiedzyoświecie,utrwalonyjednakprzeztradycjęjako„gotowaformamyślenia”,którawynikaztendencjipsychikiczłowiekadodoko-nywaniauogólnieńorazstałejniechęcidopoddawaniaowychuogólnieńczynno-ścisprawdzania.

L.Kołakowski(2000:97–98)podkreśla,że:„Nieczęstozauważyćnamsięzdarza,żewielkaczęśćnaszejprzestrzeniduchowej,naszychobrazówinaszychsposobówreagowanianaświatinainnychludzi,urobionajestczyteżwytworzo-naprzezstereotypy,toznaczyspontanicznieukształtowane,quasi- empirycznegeneralizacje,które–gdysięutrwalą–niemalniedająsiękorygowaćprzezpóź-niejszedoświadczenia”.

Naszaświadomośćjestowładniętaprzekazywanymizpokolenianapokole-niepoglądami,częstoulegamytemu,costereotypowe,zakorzenionewprzesą-dachiniechętniedokonujemywtejsferzeprzewartościowań.Dlategostereotypyfunkcjonująpozakontrolązestronyczłowiekaistająsięwperswazjiśrodkiem

96

dogodnymiwdużejmierzedecydującymojejskuteczności.Stereotyp,jakośro-dekinformacjioinnych,odgrywawyjątkowoszkodliwąrolę,gdywstosunkachmiędzyludzkichprowadzidouprzedzeń,niechęci,anawetnienawiściczyagresji.

Pojęcie stereotypu, ujętego jako „obrazw głowie ludzkiej” – jednostron-ny, cząstkowy i schematyczny – zostało wprowadzone w 1922 roku przez W.Lippmana(1922)istałosięprzedmiotemwnikliwychbadańjęzykoznawczych(zob.Pisarek1975:73–78;Pisarkowa1976a:5–26;Bartmiński,Panasiuk2001:371–396).Problematykastereotypuanalizowanabyła takżezpunktuwidzeniapragmatyki (Schaff1981:60–70;127–136).A.Schaffdefiniujestereotyp jako„sądwartościujący(negatywnylubpozytywny)połączonyzprzekonaniem”,jegoprzedmiotemsąludzielubgrupyludzi.Sądtenjestemocjonalnyiniezależnyoddoświadczeniaosobistego,całkowicielubczęściowosprzecznyzfaktami,opornynazmiany,związanyzesłowem–nazwą.

Stereotyppełninastępującefunkcje:integrującą,tj.„funkcjęspójnikagru-py”,obronną,polegającąnautrzymywaniuumysłuwstaniezamkniętymnanowe,obiektywneinformacje,ideologiotwórczą i polityczną,polegającąnasocjotech-nicznymwykorzystaniustereotypówdocelówideologicznych(zob.Bartmiński1998:35–37).M.Szyszkowska(1997:11)podkreśla,że:„[…]wychowującwpa-jasięnampewneprzekonania,któreprzyjmujemyjakoniepodważalnenamocyautorytetówiichpowszechnegofunkcjonowania”.WbadaniachnadstereotypamiR.Tokarski(1995a)wskazuje,żedlawspółczesnegoczłowiekaniebezpiecznesąslogany,zbioroweopinieorazgotowewzorcemyślenia,którychperswazjiłatwomożeulec(zob.Galloway1988:92).

Stereotyp(zob.Anusiewicz,Bartmiński1998)jestnośnyperswazyjnie,po-nieważzawierawsobiepewnąnadwyżkęznaczeniową,konotację emocjonalną . Jakwykazująbadania(Bartmiński,Panasiuk2001:374),„[…]jestnierozłączniezwiązanyz językiemisłowem[…].Każdeużytewyrażeniezabarwianaswójsposóbprzekazywaną informację[…],nazywa,nieuchronnieaktywizujeokre-ślony typdoświadczeń,modelpoznawczy iwartościowanie, awkolejności –schematodbioruiinterpretacji”.Częstostereotypyuwarunkowanesąwartościamiizachowaniamispołecznymiorazuprzedzeniami.Ichprzejawamiwjęzykusągłównieetykiety.Wzdecydowanejwiększościsątouogólnienianegatywne,do-tyczącepłci,grupspołecznych,takżeetnicznych.

Wbadanymmaterialestereotypysąistotnymelementembudowaniaprzeka-zuorazskutecznymiprostymsposobemwpływanianaodbiorcę.

Istotne znaczeniemaw tradycji ludowej stereotypowywizerunekkobiety i mężczyzny,któryokreślaramyzachowańzgodnezrolamispołecznymiprzypi-sywanymiobupłciom.KulturowystereotypkobietyimężczyznywśrodowiskuwiejskimbadałJ.Kąś(1994b:119–130),natomiastszczegółowyobrazkobietyutrwalonywprzysłowiach,aforyzmachianegdotachpolskichzawieraopracowa-nieE.Jędrzejko(1999).

97

Stereotypy dotyczące płci

Stereotyp kobiety

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– •una ‰e b¾ytko. K2:– •adna Miska ‰eZ Ne do. va¾ne, ¾e robotna.

Drugarozmówczynipodkreśla,żewoceniekobietywrażeniazmysłoweniesąnajważniejsze. Swoiste uprzedmiotowienie, które zawarte jestw porównaniuurodziwej dziewczyny do ładnej miski,wskazuje,żeestetyczny,odpowiadającywymogompiękna,wyglądkobietyniejestwstaniezastąpićinnychwalorów,np. pracowitości.

Stereotyp mężczyzny

D / K – M / III / IIIK:– Ne poßè½SCi•o Se h•opu. M:– ‰aKi •un tam h•op. h•op to na‰pßud mySLi, a potym roBi.

JakzauważaJ.Wasilewski(2006:285–306),kategoriamężczyznyjesttworzonawmyśleniuikomunikowaniujakokategoriakulturowa,czylitrzebananiąza-służyć,abardzołatwojąstracićpoprzeznieodpowiedniezachowanie,ponieważwartośćmężczyznywyznaczająjegodokonania.

Stereotypy zawodowe

Badanianadstereotypamiobejmujątakżestereotypyzawodowe:stereotyppolskiegolekarza(zob.Olszewska,Nowik2002:335–347),polityka(Węgrzyn2002:225–241),biznesmena,uczonego,robotnika(zob.Zgółkowie1998).

Lekarz

D / K1 < K2 / II / IVK1:– lekaß Ci pomo¾e. K2:– Ni˜ Ne pomo¾e. o NiC Se Ne pyta, Ne zbada, tylko kce, ¾eby zaraz

za nastempnom Vizyte zap•aCiC.

Drugazkobietpodważakompetencjelekarza.Wskazuje,żenieinteresujesięonstanemzdrowiapacjenta,tylkooczekujekorzyścifinansowych.

D / K – M – Bu / IV / IV / IIK:– pomyLi• Se.M:– leka¾ Ne mo¾e Se myLiC. o‰e‰! Kiva•a g•ovum, Kiva•a. v leKi

popa´ßa•a i tag go du’Ni•a, tag go du’Ni•a.

98

Zastosowanywwypowiedziczasownikdurnićwzn.‘wyzywać’,motywowanywyrazempogard.dureń, jestmocnonacechowanyemocjonalnie,zawierabardzoczytelnąocenębrakuumiejętnościlekarza.

Polityk

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– ¾uNXiX Ne tag •atfo.M2:– pe–Ne, ¾e Ne •atfo. ale •uny Ne ¾onxom, tylko Se u¾onxa‰om.

Mężczyznapopiera stwierdzenie rozmówcy,anastępniewprzewrotny sposóbdowodzi,żepolitycysąpazerni,ceniąpieniądzeiwartościmaterialne,dbająjedy- nieowłasneinteresy.Wwypowiedziistotnywalorperswazyjnymajączasownikiowspólnymrdzeniurządzić – ‘sprawowaćwładzęnakimś’iurządzać się –iron. ‘stwarzaćsobiewarunkidożycia’.

Robotnik

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– ßypko Se z robotom uViny•y.M2:– bo te XiSe‰ße roboÕNiKi, to ro‚‰om kßyvo, prosto, byle os´ro!

Wwypowiedzirozmówcawyraźniewskazuje,żeobecniezaangażowanierobot-nikawwykonywanąpracęjestniewielkie.Oceniesłużyrymowanewyrażenie:krzywo, prosto, byle ostro,którewskazujenapośpiech,bylejakość i niedokład-ność pracy,prowadzącądotego,żeefektyczynnościsąsłabe.

Badanianadstereotypami(Zgółkowie1998:249)wykazują,żewspółcześnieobrazrobotnikajestniejednoznaczny,wedługjednychjestonpracowity,rzetelny,azdanieminnych to„obibok,którywieczniestrajkuje”,osobasilnafizycznie,którejatrybutamisą:„drelich,beret,gumiaki(kalosze)”.

Stereotypy rodzinne

Lingwistycznebadanianadstereotypemobejmująrównieżrelacjerodzinne,natematstereotypumatki(zob.Bartmiński1998:63–83).

Teściowa

D / K – M / III / III K:– ‰eßèe Se m•ode pogoxom.M:– by Se ‰akoZ u•o¾y•o, ale mamuSa palußKi maèa.

Tekst utrwala negatywny obraz teściowej, która postrzegana jest jako oso-bawścibska,chcącazepsućrelacjemiędzymałżonkami.Zdrobnieniemamusia wwypowiedzinabieracechpogardy,występujetudodatkowakonotacjapejora-

99

tywna,którejpodstawąjestnegatywneskojarzeniezwrotumaczać palce z pospo-litączynnościąfizyczną,powodującąbrudzeniesięrąk.

Znaczniemniejjeststereotypów,którewnosząuogólnienia pozytywne .

Matka

D / M > K / II / IVM:– Agniecha ‰a‹ Ci u h•opa?K:– po ‰apoªsku vu‰u. ‰ako-tako.M:– Ni ma ‰ag u matKi. •u matKi varkocyg g•atKi.

Zastosowaneprzezmężczyznęprzysłowieu matki warkoczyk gładki kreśliobrazmatki–osobytroskliwej,dbającejodziecko,zapewniającejmumiłość,wsparcieipomoc.Rozmówcaodwołujesiędostereotypu,eksponującprzymiotyprzypisy-wanematcejako‘osobiebliskiej,życzliwej’.

Stereotypy narodowe

Zjawiskostereotypizacji łączysięzpostrzeganiempewnychnacjiikultur.Literaturapoświęconastereotypomnarodowymjestbogata:na tematstereoty-puPolaka (zob.Łukaszyński2002:147–160),Niemca (zob.Wieczorek1994: 268–277),Żyda(zob.Kaczor,Romanowski2002:53–67).

Stereotypjestjednązczęstszychtechnikpropagandowych.Podziałna„swo-ich”i„obcych”zjednejstronyprowadzidosilnejintegracjigrupspołecznych,zdrugiejzaśwprowadzaograniczeniedokręguwłasnegonarodubądźpaństwa,cobywaniebezpiecznewskutkach. Język jest elementem,którymożedzielićspołecznośćna:swoich(lepsi)iobcych(gorsi).Obcyczęstowsposóbirracjonal-nytraktowanyjestjakozagrożenieinteresówcałejgrupy,służytemuwpajanaodpokoleńniechęćdoinnych.

Wbadanymmaterialedużywpływnakształtowanieokreślonychstereoty-pównarodowychmiałykonfliktyetniczne i religijne. Rosjanie i Niemcynadalpostrzeganisąnegatywnie,głównieprzezpryzmatwojnyorazzatargówpolitycz-nychzPolską.

Polak

D / K – M / II / IIIK:– a ‰a‡ Ne dostaNe Vizy. M:– dostaNe, dostaNe. Polak se zafße poraXi.

MężczyznaprzypisujePolakowisprytiambicję.Badanianadstereotypami(Łuka- szyński2002:147–160)pokazują,żewstereotypwpisanajesttakżeprostolinij-ność,przebiegłość.Polaktowścibskikombinator,wywyższającysię,nieuczciwy.

100

Niemiec

D / K – M – Bu / III / III / IIK:– pßetfu’Na ty¾ •opcego.M:– roBi•y u Se‚‰e, a tero to fßysko ‰e Niemca.

Rozmówcyprzekonują,żeznacznaczęśćmajątkunarodowegostałasięwłasnościąobcegokapitału.Wielestereotypówprzekazywanychjestobecnieprzezmedia,jakwskazujeU.Wieczorek(1994:271):„Znacznieczęściejpojawiasięwmediachste-reotypbogategokapitalisty(głównieNiemca),którydążydowykupieniamajątkunarodowego,cowkonsekwencjimożedoprowadzićdoutratysuwerennościkraju”.

Rosjanin

Wwypowiedziachwystępujenegatywny stereotypRosji iRosjanina.Ro-sjanomprzypisujesięnajgorszecechy:dzikość,okrucieństwo,ciemnotę,wiaręwzabobony,podstępność.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– zabobony byLi. pßyß•a Rosjanka, ale z g•eMBi Rosji. ca•a èervona

by•a, to muVi•a, ¾e ‰e‰ ¤‰abe• poßèypa•. taKi domovy ¤‰abe•, co dokuèa•.K2:– luXe i tera tez zabobony ma‰om.

D / M1 – M2 / III / IVM1:– Niemiec te¾ graBi•.M2:– Ne tak. ‰ak to rus‹‰e vo‰sko ß•o, to Xi¸ by•a! okropna Xiè!

Amerykanin

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– tera i v Ameryce o robote ´rudno. K2:– ale dolaru– i z•ota z Ameryki pßy–‰ez•y, duÐ i pßetfu’Ne

postaVi•y.

Amerykakojarzysięprzeciętnemuodbiorcyzbogactwem,dobrobytem,postę-pemikultempiękna.Drugakobietapodkreśla,żemimowzrastającegobezrobo-ciawUSA,osoby,któretamwyjechałydopracy,przywiozłyśrodki,por.dolary,złoto,dziękiktórymwybudowałydomiprzetwórnię.

Żyd

D / M – K / IV / IVM:– na procenta po¾yèa• i h•opuv rosPi‰o•. K:– ta‡ Ne mu†Ce. ka¾dy mo g¾ehy pofßehne i to Ne ma ru›Nicy, èy

to beNXe Żyd, oN Ne ViNen, ¾e on Żydem Se uroXi•, èy Cyganem, ‰e¾eLi è•o–‰e‹‰eÐ ‰ez dobrym.

101

Żydpostrzeganyjestprzezrozmówcęjakoosoba,którazajmowałasięlichwą,prowadziłakarczmyirozpijałachłopów.Badanianadstereotypamiwykazują,żeŻydjestpostrzeganyjakoreligijny,pracowity,wykształcony,oszczędny,zaradny,alechytryichciwy,zakłamany.Drugawypowiedźprzełamujetenstereotypowyobraz .

1.8. Słownictwo normatywne

Słownictwo normatywnestanowilicznągrupęśrodkówstylistycznych,którepozwalająnadawcywyrazićprzekonanie,żetylkoakceptacjawskazanegosposo-buizgodneznimdziałaniejestdobredlaodbiorcy.Jednymznajczęściejstoso-wanychśrodkówperswazjijestużyciewyrazówzachęcającychczynakazujących,typu: trzeba, mus,czasowników,typu:musieć, powinien orazichformzaprzeczo-nychzmodulantemnie .

Formyteznaczeniowobliskiesąwyrażeniomimperatywnym,ponieważza-wierajądużystopieńkategoryczności.Jednakniemająonecharakterustanowcze-gonakazuczyzakazu,raczejwskazująnaobowiązekczypowinność.

Silnie nacechowaneperswazyjnie są sformułowania, które zawierająkon-strukcje zaprzeczone: nie można, nie powinien, nie trza.Wskazując,żepewnepostawysąniedoprzyjęcia,nadawcastarasięwokreślonysposóbpokierowaćpostępowaniemrozmówcy.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– v Ð‰eSCe Ne zakuMBinu‰e. luXe CÉßko pracu‰om. M2:– ZiMi tyS Se Ne •oßuka. Ni mo¾na Se spuZNiC. ´ßa roBiX XiN v XiN.

D / K – M / III / IIIK:– XiSe‰ f pracy to na‰va¾Ne‰ße vykßta•ceNe. M:– doS†‰a´èeNe ´ßa MiC, ale nauka tyß po´ßebno.

Nasugestiękobiety,żewspółcześnienajważniejszejestwykształcenie,mężczy-znaodpowiada,żeosiąganiedobrychwynikówwpracywjednakowymstopniuuzależnionejestodwiedzyizdobytegodoświadczenia,ponieważwiedza,dziękiumiejętnościom,możemiećpraktycznezastosowanie.

1.9. Wyrazy uogólniające

Szczególnąrolęspełniająwkomunikacjimieszkańcówwsiwyrazyuogól-niające,zwłaszcza:każdy, wszyscy,nikt,zawsze,któreczęstopowtarzanewobrę-biejednejwypowiedziprzekonująodbiorcędookreślonegosposobupostrzeganiaosóblubzjawisk.

102

D / M – K / IV / IVM:– na procenta po¾yèa• i h•opuv ros‘‰o•. K:– ta‡ Ne mu†Ce. ka¾dy mo g¾ehy pofßehne i to Ne ma ru›Nicy, èy

to beNXe Żyd, oN Ne ViNen, ¾e on Żydem Se uroXi•, èy Cyganem, ‰e¾eLi è•o–‰e‹‰eÐ ‰ez dobrym.

Rozmówczyniprzeciwstawiasięstereotypowemuwidzeniuludziizjawisk.Pod-kreśla,żeniemaludzi,którzyniepopełniajągrzechów,por.modyfikacjęwyraże-niagrzechy powszednie: grzechy powszechneiżewocenieczłowiekanajważniej-sząprzesłankąjestjegopostępowanie,anienarodowość.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– mog•a pßeCe po‰ehaC. dosta•a Vize. K2:– Ni mog•a. ¾yCe luc‹‰e zaVi•e, pokrentne, zagmatfane, zafße Se

cuZ na z•e o¤MiNi.

Wyrazuogólniającyzawszesłużypodkreśleniuprzeszkód,któreuniemożliwiłyrealizacjęplanów.

D / K1 – K2 / IV / IV K1:– sama se ‰ez Vinna. K2:– a ‰a tylko o‰cuv Vinu‰e. •una m•odo to g•u‘‰o, a •un stary

•o‡‰er. fßyst‹‰e go tu zna•y, to Wacki Ni˜ Ne –‰eXa•y.

Wyrazyuogólniające:wszyscy,każdy wskazują,żeopinianatematmężczyznybyławśrodowiskupowszechnieznana. Nadawcapodkreśla,żeniebyłatotylkojegoopinia,ponieważto,comówi,byłowiadometakżerodzicomdziewczyny.

D / K1< K2 / Bu / II / III / IIK1:– a ÐNe tag dob¾e. K2:– co to tera za ma•¾eÉstfa? •un pracu‰e f Krakowie, a ty tute‰

‰esteS. m•ode ma•¾eÉstfo, dva lata i ‰ak to tag daLi? po–‰ec, co ty za ¾yCe maß? Ni¸ ¾ ¾yCa. pßy‰eXe na sobote, a – NeXele ´ßa ‰ehaC.

Kobietakrytykujewyjazdy dopracypozamiejscemzamieszkaniaipragnieuna-ocznićcórce,wjakimtrudnymznalazłasiępołożeniu.

1.10. Perswazyjny walor danych liczbowych

Innymprzejawemwpływuperswazjinajęzykjestmożliwośćwykorzystaniawkomunikaciedanychliczbowychorazokreśleńdotyczącychilości.Do świado-mościodbiorcy przemawiają liczby,zwłaszcza,gdyujętesąwodpowiednimkon-tekście.Daneliczbowesłużądoukształtowaniazespołusądóworzekającychisączęstostosowanymchwytemwróżnegotypuprzekazachperswazyjnych.Liczbywykorzystujązasadęspołecznegodowodusłusznościistanowiąwyrazistywyróż-

103

nikkomunikatu,aichogromnamocdowodowaprzekonujeodbiorcęoprawidło-wościpodjętegodziałania.

Wludzkąnaturęwpisanejestograniczonezaufaniedopercepcjizmysłowej,dlategonależywszystkosprawdzać,naszepragnieniaczęstoweryfikujewymowacyfr.W.Pisarek(2004:132–133)podkreśla,żeliczbymająmocdowodowąwięk-sząniżcytatyinawiązania.„Ludzieczująsięwzględniepewnie,operującliczba-midostu,ewentualniedotysiąca.Kiedywgręwchodząsetkitysięcyimiliony,różnicemiędzynimizaczynająsięzacierać”.

Wanalizowanymmaterialejęzykowymliczbysłużąuszczegółowieniu,wy-liczeniuskładników,wskazaniurozmiarówjakiegośzdarzenia.Zastosowanewewłaściwymmomencierozmowy,zawszerobiąwrażenienaodbiorcy.Oznaczeniacyfrowe,którewyrażająwielkości,służąuintensywnieniuopisywanychzjawisk.

Często oceny jakiegoś przedsięwzięciamówiący dokonujew kategoriachdobro – zło, zysk – strata. Pragmatycznywalor zyskuE.Lewandowska-Tara-siuk(2005:44)ujmujewnastępującysposób:„Szczególnieskuteczneokazujesięodwołaniesięwperswazjidosprawpostrzeganychwkategoriachkorzyści,zwłaszczamaterialnych.[…]Pragnieniezysku,materialnegodostatku,zaspoko-jeniapotrzebkonsumpcyjnych,takżenajbardziejwyrafinowanych,należydosfe-rypragnieńludzkich,doktórych,jaksięokazuje,wartosięodwoływać,chcącbyćprzekonującym”.

Wśródjęzykowychtechnikperswazyjnych wykorzystującychdaneliczbowewtekstachgwarowychznajdująsięniektórekategoriesemantyczne,wyodręb-nioneprzezK.Ożoga(2001:103–125)wodniesieniudotekstówreklamowych.Kategorieceny, skuteczności oraz wygody mogąbyćopisanewkategoriachilo-ściowych i jakościowych .

Kategoria ceny, wprzeciwieństwiedodyskursureklamowego,rzadkowska-zujenawyjątkowośćiopłacalnośćoferty.

D / K1 – K2 / III / III K1:– ´rudno Se luXom ¾y‰e.K2:– •uN Se mo dob¾e. po‰eho• z roboty na Kilka Ð‰eSincy, a by•

PINX lat. gro¾ •adny pßy–‰us.

Drugarozmówczyniwskazuje,żewczasachkryzysuekonomicznegomężczyzna,októrymrozmawiają,madobrąpracę,przynoszącągodziwyzarobek,por.fraz.ładny grosz .

D / K1 > K2 / IV / II K1:– pa´ßyß, ‰a‹‰e kamaße naXa•am. h•opa –Zi•am, bo Mint‹‰e

i Cep•e sum, to my dob¾e hoXiC. K2:– PiNinxe SCiskata …la vnuka, a botkuf po¾unnyh se Ne kuPita.K1:– ´repuv u ÐNe ‰e do ¤‰ab•a, ca•o klatka. popaè, ßeS par tamu‰

‰e, kuPi•am, no do hoxyNo Nezdatne. SCis•e sum, to me noga boLi.

104

Starszakobietaprzekonujesąsiadkę,żemadużobutów,por.określenia:do diabła,cała klatka,liczby:sześć par,aleniemożeichnosić,ponieważsąniewygodne.

Daneliczbowenajczęściej mająnaceluprzekonaćodbiorcęonieopłacalno-ścipewnychzabiegówiprzedsięwzięć,wymowaliczbmamuuzmysłowićbez-sensownośćdziałań.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– latoS to Se fcale Ne •op•aCi ‰apkuv zBiraC, po dvaXeSCa PiNX

großy za Kilo da‰um, a spaduf fcale Ne ‚‰erum. tero luXi na‰uNC, zap•aX ¤Nufke ze d–‰e dyhy, ‰eZ de‰, to Ni mo Ni‰aKi karkulaƒ‰i.

M2:– u ÐNe to fßysko XeCoKi z‚‰orom, to na sfo‰e ‰akoZ vy‰de.

Pierwszyzrozmówcówpodkreślanieopłacalnośćdziałań,ponieważpracawsa-dzienieprzynosioczekiwanegozysku.

Liczebnikiwystępującewtekstachpodkreślająskalęjakiegośzjawiska.

D / K1 – K2 / Bu / IV / IV / IIK1:– •una to Ð‰a•a du¾om ßko•e. K2:– a ftedy na †Si by•o ze dvustu h•opa, to mo¾e ze ´Þeh uÐ‰a•o

Se potPisaC. kto tam ‹‰edyS uÐ‰a• èytaC albo PisaC.

Wanalizowanejwypowiedziliczebnikiwskazująnarozmiaranalfabetyzmu.Daneliczbowesłużąocenieludzkiejwiedzyiumiejętności,mogąbyćwyko-

rzystanejakoistotnyśrodekhiperbolizacji .

D / K – M / III / III K:– pßyß•am, ¾eby my Ania Firany pßeßy•a. M:– a ‡Xe Ci •una co ußy‰e. na krafcovoÐ Se ´ßy lata ßkoLi, a o ‰igle

Ni‰aKigo po‰NCa Ni mo.

Mająpodkreślićinapiętnowaćpewneniewłaściwe zachowaniaicechycharakte-rologiczneosób.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– mo¾e ´ßa by•o leèyC. K2:– a htury Pi‰o‹ Se hce leèyC. proSi•a, ale za NiX Ne ‹Co•. a taKi

hluN by•, ¾e PiNX Ð‰eSincy nave¤ Ne VyMißka•a.

Drugazkobietwskazuje,żeprzyczynąszybkiegorozpadumałżeństwawnuczkibyłouzależnieniemężczyznyodnałogu.

D / M1 < M2 / III / IV M1:– Zocha poVinna vaz do leka¾a zaViS. M2:– ´ßy razy na XiN by•a, puKi gospodarka na ÐNe sta•a. a tero Ni‡

Ne za‰¾y, aNi •una, aNi •un, aNi XeCoKi.

105

Rozmówca,wskazującczęstośćwizytkobiety,podkreśla,żesłużyłyonerealizacjinieuczciwychplanów.

Podobnąfunkcjępełniąwbadanymmaterialeokreśleniawskazującenailość,np.:w bród,cały, dużo,parę,do diabła.Ostatniewyrażeniewtekstachgwaro-wychbadałaJ.Gardzińska(2004:73–82).

D / K1 – K2 – Bu / IV / IV / IIK1:– by•o tego paskuctfa v brut. ca•e kartofle shla•o.K2:– tera ma‰om na fßysko sposup.

D / M – K / III / IVM:– zva«Na‰oÐ i ze ßko•y. K:– mußom, bo ‹‰edyS to v •o¤Xale by•o du¾o •uéNi, tero tylko pare.

Kobietatłumaczy,żezwolnieniawszkolnictwiezwiązanesązniżemdemogra-ficznym.

1.11. Rozbudowana synonimika a intensywność ocen

Jakośrodekperswazjimogąbyćwykorzystywanewyrazybliskoznaczne,bo-gatasynonimikajestcechącharakterystycznąjęzykapotocznego.Synonimy to wy-razy,któremożnastosowaćwymiennie,aleichbliskoznacznośćnieoznaczaprzy-należnościdojednejklasysemantycznej(zob.Kurkowska,Skorupka2001:142).Zjawiskocałkowitejjednoznacznościmazregułycharakterprzejściowyzewzglę-dunasilnieprzejawiającąsiędążnośćdozróżnicowaniaznaczeniowegoistyli-stycznegojednoznaczników. Synonimia jestskrajnymrozluźnieniemidentyczno-ścibrzmieniaprzyzachowaniutożsamościznaczeniawyrazu.Powtórzenieoboksiebiejednosteksynonimicznychmanaceluwyeksponowaniewprzekazietego,coważne,istotne,comabudzićokreślonąpozytywnąlubnegatywnąkonotację.

Jakwyjaśniająbadaniazzakresupsychologii,rejestrująckolejnespostrzeże-nia,zupełnienieświadomiewłączamyjewpewnezbiorynazasadziepodobień-stwa lubodrębności,comożeprowadzićdopewnychuogólnieńpoznawczychwyrażającychsięwbudowaniuzafałszowanego obrazu .

ZbadańI.Kamińskiej-Szmaj(1994:68–69)wynika,żewtekstachpropa-gandowychwyrazybliskoznaczneukładająsię„wwiększeciągisynonimiczne,którychośrodkiemjestwyrazneutralnystylistycznie,zastępowanywkonkret-nychwypowiedziachleksemamiróżniącymisięnacechowaniememocjonalnym,intensywnościąocen”.

Wkomunikacjimieszkańcówwsipowtórzenia synonimicznesąwykorzysty-wanejakośrodkijęzykowesłużącewartościowaniuorazuwiarygodnieniuprze-kazywanychtreści.JakpodkreślaH.Pelcowa(1998:105):„[…]wartościowanieprowadzidowariantywnościiużywaniaczęstozamiennieróżnychcechgwaro-wychiwłaściwościogólnopolskich”.

106

Synonimywtekstachgwarowychpojawiająsięczęsto,aichużycieniejestprzypadkowe,ponieważwybórkolejnegowyrazuwzmacniaemocjonalnywy-dźwiękpoprzedzającego.Przedewszystkimstosowanesąoboksiebiejednostkiookreślonymładunkuemocjonalnym.Dobórwyrazówwwypowiedzijestszcze-gólnieważny,zależyodniegoreakcja,jakąnadawcachcewywołaćuodbiorcy.Określeniabliskoznaczneisynonimicznesąistotnymzabiegiemwzmacniającymfunkcjęperswazyjnątekstów,ponieważsłużąuwydatnieniutreściemocjonalnychłączącychsięzpowtarzanymiwyrazami,przyczymistotneznaczeniemarangastylistycznaleksemów.Słowapiętnujące,szydercze,obraźliwemająwzbudzićpo-gardę,niechęćizłośćwstosunkudoosoby,sytuacjiczyzjawiskataknazywanego.

Wanalizowanychtekstachznajdujemyelementysynonimicznetypowedlapolszczyznyogólnejorazśrodkioograniczonymzasięgu,używanewkonkretnejspołeczności.Wtensposóbtasamatreśćmożebyćprzekazanarazwsposóbsta-ranny,książkowy,innymrazemswobodnie,potocznie,wreszcieprzyużyciuśrod-kówpospolitych,anawettrywialnych.Synonimiaobejmujeróżnewyrazy,powta-rzasięczasowniki,rzeczownikiorazprzymiotniki,którezestawionesąwszeregi synonimiczne (Apresjan1980:318–327),jeślizaśchodziobudowę,szeregimogązawieraćbliskoznacznikiróżnordzenne,jednowyrazowe i wielowyrazowe .

Wdłuższych szeregach synonimicznychwyodrębniają się grupy lubparywyrazówściślejzesobązwiązanych.Znajdujemywśródnichekspresywne,me-taforyczneokreślenia ludzi,czynności,a takżenazwyzastępcze–eufemizmy.Wykorzystanesynonimydeterminująsposóbodbiorukomunikatu,ichnagroma-dzenieoddziałujenatokmyśleniaodbiorcy,wzmagasympatięlubpogłębianie-chęćwzględemopisywanychosób,przedmiotówczyzjawisk.Ponadtosynonimypozwalająnadawcyoddaćtreśćwsposóbnajbardziejodpowiadającyjegointen-cjom,decydująoprecyzjilogicznejtekstuizapewniająodbiorcymożliwośćlep-szegoutrwaleniakierowanegodoniegoprzekazu.Środkitekoncentrująuwagęodbiorcy.

Wanalizowanychwypowiedziachwykorzystuje siępotencję semantycznąróżnychczęścimowy,najwięcejjestsynonimówczasownikowych.Czasownikiwskazująnaprzebiegczynności,jejrezultat,służądozaprezentowaniazachowa-nia:opisująuczucia,emocje,stanpsychicznyosób.

Zestawienia2 czasownikówzostałyzaprezentowaneponiżej.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– do luXi muVi, ¾e se saÐ S†‰eÕNe raXi.M2:– a ‰ag do o‰cuf po‰eha•a, to p•ako•, beco• ‰ag ma•y XeCok.

Drugizmężczyznwskazuje,żeosoba,októrejrozmawiają,jestniezaradnażycio-wo,uzależnionaodopiekiżony.Środkiemzespalającymzastosowaneczasownikijestnajogólniejszeznaczenie:płakać – ‘wylewać,ronićłzy’,beczeć–pot.‘głośnopłakać’,por.bek ‘głosowcylubprzypominającyjegobrzmieniepłaczludzki’.

107

D / M1 – M2 / IV / IIIM1:– naroBi• Se è•o–‰ek, natyro• Se, fßysko ´ßa by•o ryncno zBiraC.M2:– a m•ode ma‰um maßyny, a i tag roBiC Se Ne hce.

Rozmówca podkreśla, że kiedyś praca nawsi wymagała ogromnegowysiłku fizycznego, wwypowiedziwykorzystałczasownikipotoczne:narobić się, natyrać się, konotującezmęczenieidługą,ciężkąpracę.

D / M – K / III / IIIM:– ßkoda. taKi •adny dum postaVi•. ‰a‹ Se Ceßy•, ‰a‹ Se radovo•.

vypacykovo•, vycacko• i Ne poMißko•. a m•ode raz dva spßeda•y. K:– m•ode ma‰um inny gust, stare inny.

Nadawcawceluzaznaczeniaemocjiwykorzystujewwypowiedziwspólnecechyczasowników:cieszyć się, radować się,które dotycządoznawaniaiprzejawianiaradości.Pozostałesynonimypodkreślająwartościestetycznebudynku:wypacyko-wać,wycackać‘przygotowaćbardzoprecyzyjnie,dopracowaćwkażdymszcze-góle,wykonaćzwyjątkowąprecyzją’,por.cackać się ‘poświęcaćwieleczasunawykonanieczegoś’.

D / K1 – K2 / III / IV K1:– Ne dba¾ o Se‚‰e. pe–Ne Ne š‰e¾ ‰ak po´ßa. K2:– ‰em, ‰em. è•o–‰eg na staroS sˆNe, kurèy Se.

Drugarozmówczyniwmetaforycznysposóbwyjaśnia,żezmianawyglądumazwiązekzprocesemstarzeniasię,por.czasownikschnąć– pot.‘gwałtownietra-cićnawadze,chudnąć,mizernieć’;kurczyć się– przen.‘zmniejszaćsiętupodwzględemwagi’.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– •una dob¾e gotu‰e. K2:– Ne ka¾dy po´raFi uva¾yC. •ugotu‰e to smaKi Ni mo.

Wwypowiedziwykorzystanoprzestarzałyczasownikwarzyć ineutralnygoto-wać,któresłużąpodkreśleniu,żeniekażdagospodynimatalentkulinarny.

Szczególne znaczeniemawykorzystaniewwypowiedzi środków języko-wychoograniczonymzasięguwystępowania,charakterystycznychdlaokreślo-negośrodowiskawiejskiego.

D / K1 – K2 / III / IV K1:– Ne gotu‰ sama! Neˆ Ci XeCoKi gotu‰om. K2:– Ne ‰eš ‰eßèe ze mnom ta‡ Zle. sama se •ugotu‰e. a to kaßy,

a to mLika, a to zuPine ‰akom. cuS Se zafße uSFirgoLi, tego kapecke, tego kapecke.

108

Sąsiadkastarasięnamówićswojąrozmówczynię(starsząkobietę),byczęśćobo-wiązkówdomowychpowierzyłamieszkającymzniąwnukom.Drugarozmówczynipodkreśla,żejestjeszczenatylesprawnafizycznie,żeniepotrzebujepomocy.Zasto-sowanewwypowiedziczasownikitoneutralnyznaczeniowougotować i nacecho-wanyekspresywniegwarowyuświrgolić,zawierającyznaczenie‘mniejsmacznie’.

D / K1 – K2 / III / IV K1:– Ni‡ Ne –‰e¾y•, ¾e •una dum postaVi. K2:– a ‰a –‰eXa•am. •oßèynxa•a, SCimboLi•a, to Se pobudova•a.

Rozmówczyniprzekonuje,żeodpowiednioplanującwydatki,możnazrealizowaćtakieplany,codoktórychwszyscymająpoważnewątpliwości.Istotneznacze-niewwypowiedzimaneutralnyczasownikoszczędzać ‘żyćwydającniewielepieniędzy,żyćskromnie,niebyćrozrzutnym’oraznacechowanyemocjonalniegwarowyczasownikścimbolićwzn.‘żyć bardzoskromnie’,któryuwypuklain-tensywnośćisłużyhiperbolizacjiprzekazu.

Niekiedywrozmowachwystępująsynonimyzróżnicowanechronologicznie .

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– pe–Ne Ne –‰eXo•, ¾e to taKi •adny mebel.K2:– co Ne –‰eXo•! fßys‹‰e luXe š ‰e‰ †Si po–‰ada•y, muVi•y, ¾e

leNuh.

Pierwszazkobietpróbuje tłumaczyćdecyzjęmężczyznyniewiedzą,wykorzy-stujewtymcelumodulantpewnieorazwyrażeniegwaroweładny mebel,będąceironicznymokreśleniemosoby,któraudajekogoś,kimnaprawdęniejest.Drugarozmówczyniodwołujesiędopowszechnieznanejopiniilokalnejspołecznościnatematkobiety,wykorzystujewwypowiedziczasownikioznaczeniu‘informować, podawaćdowiadomości’:neutralnymówić i przestarz . powiadać .

D / M1 – M2 / III / IVM1:– ‰a bym •o¤ Nih PiNenxy Ne –Zu•.M2:– ta‹ Ce •omaMom, •ocygaNom, ¾e saÐ ij beXeß proSi•, ¾eby

tylko ˆCa•y daC.

Nastanowczestwierdzenie rozmówcydrugizmężczyznodpowiada,żesprawnipracownicytakpotrafiąprzedstawićkorzyściofertybankowej,żeczłowiekko-nieczniechcezniejskorzystać.Wwypowiedziistotneznaczeniemajączasowniki: rzad.omamić ‘wprowadzićwbłąd, zwieść,otumanić,oszukać’ipot.ocyganić ‘rozmyślniewprowadzićwbłąd;oszukać;okpić’.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– •una tylko z roboty do roboty lata. ßkoda Xevuhy.K2:– Ne pßemuVi¾ do rozumu. koho go. m½¾uleg uk•aXe Se, uvaLi,

a •una tyro.

109

Drugazkobietwyjaśnia,żetłumaczenienieodnosipożądanegoskutku.Pracowi-tośćkobietyzostaławyraźnieskontrastowanazlenistwemmężczyzny,por.iron.określeniemężulek. Istotneznaczeniemająużytewwypowiedzisynonimiczneformyczasownikowe,por.kłaść się i walić się, pot.‘kłaśćsięciężko,bezwład-nie’;zob.fraz.ktoś wali się jak kłoda–‘ktośupadabezwładnie,całymciężaremciała’.

D / K – M / III / IIIK:– Ne ´ßa by•o braC pot sfu‰ dah. M:– ano è•o–‰ek se mySlo•, ¾e Se ta Xiè scyViLizu‰e i ug•aXi.

Rozmówca,stosującczasownikicywilizować się–‘przyjąćcywilizację,rozwinąćsię’iugładzić,por.przen.‘nabraćgładkościwzachowaniu’,podkreślaniepowo-dzenieczynności.Negatywniewaloryzujeosobęrzeczownikdzicz–‘człowiekniecywilizowany,okrutny,powodującysiębiologicznymiodruchami’.

Wgrupiesynonimówwyróżniająsiętakżeinneekspresywne,metaforyczne czasowniki.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– hcom, ¾eby im otPisaC. M2:– Ne otPisu‰, ‰eßèe poèeke‰. paMinto¾ Gienia. ca•y ma‰onteg

•o‰cuf pßeKiho•, pßefurmaNi•, fßysko poß•o v dva tygo¤Ne.

Użyteprzez nadawcęczasowniki:przekichać,por.kichać na co –‘lekceważyćsobieco’,przefurmanićodstereotypufurman‘człowieknadużywającyalkoholuibrzydkichsłów’,powodują,żeprzedstawionezdarzeniestajesiębardziejwy-mowne.Relacjonującje,nadawcaodwołujesiędowyobraźniodbiorcy,ekspresjęjęzykowąwzmagazastosowanysposóbobrazowania.Ważnejestponadtookreśle-niedotycząceczasu–dwa tygodnie,któretakżeintensyfikujeopis.

Perswazyjnośćprzekazuwzmagasię,gdyzestawienieobejmuje3 czasowniki .

D / K – M / III / IIIK:– mo¾e ‡Xe ‰akom robote dostaNe. M:– ‡Xe dostaNe, ‰ak poNißèy•y, zdemolova•y, zdevastova•y fßysko.

Wybórsynonimówdeterminowanyjestskojarzeniamiemocjonalnymiiocenązja-wiska,któreulegahiperbolizacji,por.czasowniki:poniszczyć ‘zniszczyćwieleczegoś,kolejnojedenpodrugim’, zdemolować,zdewastować‘burzyć,niszczyć,rozwalać’.

D / M1 – M2 / IV / IVM1:– •un by• v oboZe i tego è•o–‰eka pozno•.M2:– fstyd nazyvaX go è•o–‰eKim. Bi•, myÌèy•, katovo• luXi.

Czasowniki,mającewspólnecentrumsemantyczne‘uderzaćwceluzadawaniabólu’,służąbudowaniuwizerunkuosobyzwyrodniałej,którabyłakapowobozie

110

koncentracyjnym;por.bić‘zadawaćrany,ciosy;chłostać,smagać’; męczyć‘za-dawaćkomuśmęki,torturowaćkogoś,sprawiaćcierpieniefizycznelubmoralne;znęcaćsięnadkimś’;katować‘bić,torturować,zadawaćbólwokrutny,bestialskisposób’.

D.Buttler(1982:59)podkreśla,że:„Układkategoriiczasownikówwpol-szczyźniepotocznejodzwierciedlabardzodokładniesposóbfunkcjonowaniatejodmiany języka:dialogowej,obliczonejnapodtrzymywaniewięzi rodzinnychikoleżeńskich,nawyrażanieocenynajbliższegośrodowiska.Zestawtegosłow-nictwa– toprzeważnie lustrzaneodbicie tematyki codziennych rozmów,kon-centrującychsięgłównienastosunkachmiędzyludzkich.Niechętnieujawniasięwnichgłębszeiszlachetniejszeuczucia,[…]zatoniejednokrotniemanifestujesięironicznydystanswobeczjawisk,ichlekceważenielubprzynajmniejpostawęprotekcjonalnąwstosunkudonich”.

Zestawienie2 rzeczowników ilustrująponiższeprzykłady.

P / K1 < K2/ Ub / II / III / IK1:– Krzysiu! poba† Se, hce z ba‘Com porozma–‰aC. K2:– coS ty taKi myqkol, taKi u´raPiNec. de‰ matce hFile spoko‰noSCi.

Babka ocenianagannezachowaniewnuka, używającokreśleńwartościujących: mękol–‘ten,ktomęczy’,utrapieniectuwzn.‘niesforne,nieposłusznedziecko;psotnik’.

D / K – M / III / IVK:– t•uma¸ mu, rozma–‰e‰, mo¾e zrozuMi.M:– Nik tumana, du’Na Cimnego, •ograNièunego rozumu Ne na•ucy.

Efektperswazyjnyprzekazuwzmagahiperbolicznenagromadzeniewyrazówod-noszącychsiędowłaściwościintelektualnych,por.rzeczowniki:tuman z ros . i tur . ‘obłok’,przen.‘człowiekociężałyumysłowo,niedouczony’,dureńorazbliskichmuznaczeniowoprzymiotników: ciemny, ograniczony,uwypuklającychzwiązektreściowyzrzeczownikami.

Zestawienie3 rzeczownikówprezentujeponiższyprzykład.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– Nej go gna do roboty.K2:– leN, nygus, ‘‰ecußysko –‰erutne i tyle. roBiX im Se Ne hce, a co

•una mo¾e.

Naplanpierwszywwypowiedziwysuwasięzarównoilość,jakiróżnorodnośćrzeczowników,którychnadawcaużywadoopisuosoby,por.leń‘człowiekleni-wy;próżniak;nierób’;nygus pot.‘ten,ktozaniedbujeswojeobowiązki;leń,próż-niak,wałkoń’;piecuszysko pogardliwegwaroweokreślenie‘tego,ktosiedziprzypiecu;leniuch,próżniak’.

111

Zestawienie3 przymiotnikówzostałoprzedstawioneponiżej.Synonimyprzymiotnikowesłużąuszczegółowieniuznaczenia,różniąsięza-

kresemlubgradacjącechy.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– mog•a pßeCeß po‰ehaC. dosta•a Vize. K2:– Ni mog•a. ¾yCe luc‹‰e zaVi•e, pokrentne, zagmatfane, zafße Se

cuZ na z•e o¤MiNi.

Drugarozmówczynipodkreśla,żeniezawszemożnazrealizowaćżycioweplany.Wyjazdkobietyniedoszedłdoskutku,ponieważpojawiałysięprzeszkody,naktórewskazujezwrot:odmienić się na złe.Istotneznaczeniewwypowiedzimajątakżeokreśleniasynonimiczne:zawiłe ‘trudnedozrozumienia,pełneniejasno-ści,skomplikowane’,pokrętneprzen.‘trudnedozrozumienia,pełneniejasności,skomplikowane’,zagmatwane .

Synonimy przymiotnikowe mogą być elementem oceny wiarygodności przekazu .

D / K1 – K2 / III / IV K1:– muVi, ¾e •una o NièyÐ Ne –‰eXa•a.K2:– •una ‰e pßekrentno, fa•ßyvo i ob•udno v mo–‰e.

Treściwyrazów–przekrętna, fałszywa‘podrobiona,imitowana,obłudna,nieszczera,przewrotna’iobłudna‘świadczącaoobłudzie’–nakładająsięnasiebieczęściowo,pod-kreślającnieszczerośćdziałańosoby,októrejnadawcamówi.Szeregsynonimicznypodważaszacunekizaufaniedokobiety,uwydatnianiepożądanecechyjejcharakteru.

Wzebranymmaterialeodnotowanorównieżsynonimy różnokształtne .

D / M – K / III / IVM:– Neh prubu‰oÐ Se dogadaC. XeCokuf ßkoda! K:– Ne da rady. to ih taKi ca•y rut, Z Xada praXada. bapka s h•opyÐ

Ne SeXa•a, matka Se rozeß•a i •una ty¾ •ot h•opa •uCek•a.

Zwroty: nie siedzieć z chłopem, uciec od chłopa,czasownik:rozejść się,wpołą-czeniuzrzeczownikiemród iwyrażeniemz dziada pradziada‘oddawna’wska-zują,żewdomuosoby,którejdotyczyrozmowa,brakbyłowłaściwychwzorcówrodzinnychiodniesieńmałżeńskich,costałosięprzyczynąrozkładujejzwiązku.

D / K1 < K2 / Bu / II / IV / II K1:– on by CoCe leèy• i leèy•. K2:– ta lekarka to tylko g•ovom Kiva•a. •od na‰gorßyj go vyzyva•a,

ale go du’Ni•a.

Zwrot wyzywać od najgorszych–pot.‘obrzucaćkogośwyzwiskami,wymyślaćkomuś,używającobelżywychsłów’iczasownikdurnić, por.pogard.określeniedureń‘człowiekgłupi;głupiec’obokwymownegookreśleniakiwać głową w spo-

112

sóbsugestywnyopisująreakcjęlekarki,którabyłazaskoczonaniewłaściwądia-gnoząinieprawidłowymleczeniempacjentki.

Nagromadzenie określeń synonimicznych tobardzoekspresywnafigurastyli-styczna,zktórąmamydoczynieniawnastępującychtekstach.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– barxo dob¾e CoCa vyglonda.K2:– luXe dob¾e vyglonda‰oÐ i uÐ‰era‰om. è•o–‰e‹ Se ‰uß kuÉncy,

lata do ZiMI Coqgnom. ‰uS Se ‰e na vycugu.

Rozmówczyni,odpowiadającnakomplement,wskazuje,żeładnywyglądniejestwyznacznikiemzdrowia.Niezwykleinteresująceisugestywnesąeufemistyczneokreśleniadotyczącestarościizbliżającejsięśmierci,por.człowiek się kończy, lata do ziemi ciągną, gwarowyzwrotmetaforycznybyć na wycugu,por.odniem.Zug przestarzałe‘przeciąg’.

Interesujący językowy obraz starości ludzi i zwierząt zawiera artykuł Wolny(2003:189–199).

D / K1 – K2 / IV / IVK1:– u¾yka•a so‚‰e Wacka, ¾e Se hat•a‰um, gryzum, do garde•

skaèom, za •by ‚‰erum.K2:– m•oXi, ‰ak to m•oXi, XiN pok•uCi, noc pogoXi.

Wpierwszejwypowiedziczasowniki:gryźć się– przen.‘żyćwniezgodzie,do-kuczaćsobienawzajem,kłócićsię’, gwarowenacechowaneekspresywnieokre-ślenie chatłać się‘kłócićsię’orazfrazeologizmy:skakać sobie do gardeł‘kłócićsięzkimś,byćwobeckogośagresywnym’, brać – wziąć się za łby‘toczyćzkimśspór,prowadzićzkimśwalkę’,por. wziąć kogoś za łeb ‘podporządkowaćko-gośsobie’,wskazująnaniewłaściwerelacjemiędzymłodymi,ponieważkłótnieiawanturysąstałymelementempożyciamałżeńskiego.Drugazrozmówczyń,odwołującsiędoprzysłowia,przekonuje,żenienależyzbytniomartwićsięsytu-acją,ponieważmłodzimałżonkowiezregułyszybkodochodządoporozumienia.

D / M – K / III / IIIM:– Ne ‰es taKi z•y.K:– a dobry fcale. huLigaNiX i psoCiC to •un ‘‰erßy. poru‰novaC,

popsuC tylko po´raFi.

Kobietazaprzeczaopiniisformułowanejprzezmężczyznę.Czasowniki: chuliga-nić‘zachowywaćsięchuligańsko’;psocić‘płataćfigle,robićpsoty’orazporuj-nować, popsuć,podkreślają,żewnuczekjestwyjątkowoniesfornymdzieckiem.

Bogactwo i różnorodnośćzastosowanychw tekstachgwarowychśrodkówsynonimicznych nie dziwi, ponieważ jak podkreśla H. Pelcowa (1996: 157):„Wszystkie[…]gwarycharakteryzująsięogromnymbogactwemformgrama-tycznychiwyrazów,atakżewzasadzienieograniczonymimożliwościamiobocz-

113

nego ichwystępowania.Z tym,żenajwiększawariantywność,uwarunkowanaprzedewszystkimgeograficznieorazpokoleniowo,cechujesłownictwoifleksjęgwarową”.

1.12. Antonimy

Wfunkcjiperswazyjnejwykorzystywanyjestnietylkozwiązekpodobień-stwaznaczeńwyrazów,aletakżeichprzeciwstawności.Perswazyjnośćobejmujerównież relacjeantonimiczne, słowaoznaczeniachkontrastowychsąważnymelementemkomunikacji,zwłaszczawtedy,gdynadawcyzależynapodkreśleniuprzeciwieństwa treści. Parywyrazoweprzeciwstawnenapoziomie znaczenio-wymwskazująskrajnie różnepostawy iprzyczyniająsiędowzbudzeniasym-patii lub antypatii, przedstawiają daną osobę, zjawisko, sytuacjęw korzystnylubniekorzystny sposób.Antonimysłużąkonfrontacjioczekiwańiwartości.Nawartościowaniezapomocąantonimówwpolszczyźniepotocznejzwracauwagę W.Lubaś (2003:528–531).

Antonimy rzeczownikoweprezentująponiższeprzykłady.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– bratu tyß èasem ´ßeba ustuMPiC. M2:– ‰imu po´ßebny potaKivaè, a Ne pßeCifca.

Derywatyantonimiczne–potakiwacz odpotakiwać ‘ktoś,ktokomuśpotakuje,bezwarunkowozkimśzgadzasię’,określenieosobybezkrytyczniepotwierdza-jącejczyjeśzdanieorazprzeciwca‘ten,ktosięsprzeciwia,mawłasnezdanie’–wskazują,żerelacjamiędzybraćmipoprawisiępodwarunkiem,żejedenznichbędzieuległywobecdrugiego.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– ÐNe Se to Ne podoba, pßebaèe‰ i pßebaèe‰.K2:– PanBóg umar na kßy¾u Ne za S†‰entyh, tylko za g¾eÞNikuf. a to

´ßeba –‰el‹‰e‰ –‰exy na to, a to luXe tego Ne rozuÐ‰e‰om.

Drugazrozmówczyńwykorzystujeopozycjęświęty –grzesznik.OdwołującsiędoBiblii,podkreśla,żenależyprzebaczaćibyćwyrozumiałymdlaomylnościorazniedoskonałościludzkiej.

Antonimy przymiotnikowe sąwykorzystanejakoelementsłużącyskrajnieod-miennejoceniesposobupostępowania,charakteruiwygląduosób.

D / K1 – K2 / IV / IIIK1:– ta‡ Ne poVinno byC. Jasia pracoVito, a Romek letkoroBicKI, to ty¾

•una Cinko, a •uË ‰ak sofLik.K2:– –‰e PanBóg, co roBi, •oÌèoNC Ce’Ne i g•oGi.

114

Pierwszazkobietoperujekontrastemnadwóchpoziomachwypowiedzi.Rela-cjaantonimiiobejmujeprzymiotniki:pracowita – lekkorobicki,podkreślającróż-nystosunekosóbdopracy,przeciwieństwodotyczyrównieżopisuwygląduze-wnętrznego:ona cienka – on jak szaflik . Porównanie,nawiązującedoapelatywugwarowego szaflik‘okrągłenaczynie,zwykledrewniane,zjednymlubdwomauchami,używanewmurarstwieiwgospodarstwachwiejskich’, wskazuje,żeoso-bajestotyła,ciężka,ledwosięporusza.Wykorzystanewwypowiedziśrodkijęzy-kowenadająjejwyrazistości,opisukazujeszczegółyzabawne,groteskowe,któresłużąwyrazistejcharakterystyceiocenieosób.Zastosowaneprzeniesienienazwy,czyliwtórnanominacjawedługI.Szczepankowskiej(1998:120)–„radykalnazmianaznaczenia”,„[…]stanowijednązmożliwościwzbogaceniasłownictwaemocjonalnienacechowanego.Nazwa[…]neutralnawznaczeniupodstawowym,stajesięwybitnieekspresywnawznaczeniuwtórnym”,jakwykazujebadaczka(1998:12):„Gwarowenominaattributivaobfitująwnazwyekspresywne,charak-teryzującesięzmiennościąznaczeńinacechowaniaemocjonalnego.[…]mówią-cydysponujebowiemdużąswobodądoboruokreśleń,atakżeichtworzeniawra-ziepotrzeby”.Kontrastzastosowanywdrugiejwypowiedzipodkreśla,żeludzie,łączącsięnazasadzieprzeciwieństw,realizująplanizamysłBoga.

D / K1 – K2 / IV / IV K1:– sama se ‰ez Vinna. K2:– a ‰a tylko o‰cuv Vinu‰e. •una m•odo to g•u‘‰o, a •un stary

•o‡‰er. fßyst‹‰e go tu zna•y, to co •o‰ce Ni˜ Ne –‰eXa•y.

Drugazkobietuważa,żeosobamłoda,któraniemiałażadnychdoświadczeńmi-łosnych,mogłaulecstarszemumężczyźnie.Winąobarczarodzicówdziewczyny,którzyodpowiednioniezareagowali,gdydowiedzielisię,żecórkaspotykasięzestarszymmężczyzną,którymiałwśrodowiskuopinięrozpustnika,por.ogier przen.‘rozpustnik’.ZłożonąiróżnorodnącharakterystykęzooinwektywzawieraartykułJ.Szerszunowicz(2006:279–290).

Wzebranymmaterialeodnotowanorównieżantonimy przysłówkowe .

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– •una to mo¾e LièyX na roXine. K2:– roXina daleko, a suMSa¤ ‰e bLisko, to ‘‰erßy è•eka poratu‰e v BiXe.

Perswazyjnywalormatakżecechaodległościujętawdwóchskrajnychpunktach:daleko –blisko,którądodatkowowzmacnialiczebnikpierwszyużytywzwrocieporatować w biedzie .

D / K1 – K2 / IV / IVK1:– denervu‰e Se. i SeXi, i èyto, i Nix mu Ne IXe. K2:– nervy Ne pomogom. ‰eden •a‘‰e ßypko, barxo ßypko, a …ruGi

volno.

115

Drugazkobietprzekonuje,żenegatywneemocjeniepomagająwnauce,ponie-ważludzieprzyswajająwiedzęwróżnym,właściwymsobietempie,copodkreślakontrastowympołączeniem,por.szybko – wolno .

Antonimy zaimkowezaprezentowanonaponiższychprzykładach.

D / K – M / III / IVK:– Sławek Ne hce go znaC. M:– •uË Se tero •obuXi•! a ‡Xe by• pßudy, ‰a‡ XeCog by• ma•y?

Brakwięzimiędzyojcemasynemmężczyznauzasadniajakorezultatdawniej-szychzaniedbań,wyniklekkomyślnościzestronyojca,którywcześniejnieutrzy-mywałzdzieckiemżadnychkontaktów,por.bardzoobrazowąmetaforęobudzić się orazparęantonimów: teraz–przódy .

D / M – K / III / IVM:– zafße na¾eka•a. K:– ale tero ‰i Cªßko. pßudy h•opa rynta by•a, krova by•a, mLiko

spßeda•y, pore großy na vyhody by•o.

Zastosowanawwypowiedziopozycjawskazuje,żeobecniesytuacjamaterialnaosobyrzeczywiścieuległaznacznemupogorszeniu.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– dobre ¾yCe mo, na fßysko ‰om staC. K2:– co to za ¾yCe. •una i XeCaKi tu, •un tam.

Drugazrozmówczyńpodkreśla,żeśrodkifinansoweniesąwstaniezrekompen-sowaćrodzinierozstania,por.paręantonimów:tu – tam .

Antonimy czasownikowezostałyprzedstawionenaponiższychprzykładach.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– CoCu Ne moge so‚‰e poraXiC. na Nic teraš Ne mam èasu. pßy‰de

s pracy, to Ne –‰em za co Se zabraC. K2:– bo za dob¾e Ð‰a•aS. do roboty poß•aS, matka nagotova•a,

upra•a, uprasova•a. vruCi•aS, fßysko zro‚‰one.

Przypomocyparkontrastowychczasownikówpójść– wrócićkobietapodkre-śla,żejejrozmówczynimiałabardzodobrąmatkę,którastarałasięwyręczyćjąwwiększościobowiązkówdomowych.

Szczególnywalorperswazyjnymajązdania,wktórychwystępująpodwójne antonimy,zwłaszczaantonimy czasownikowe .

D / K – M / III / IIIK:– Neh Kaziu veZÐ‰e te gospodarke.M:– Nik tera Ne veZÐ‰e. I zaPisyvo• i otPisyvo•, i davo• i odBiro•,

tylko luXom na SMih.

116

Przypomocyantonimówczasownikowychmężczyznaukazujedynamicznyobrazzmian: zapisywał – odpisywał, dawał–odbierał ipodkreślabrakkonsekwencjiosobywrozporządzaniumajątkiem.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:–raz zrupta š Nim po¾ondek. K2:–na g•upote Ni mo rady. I othoXi i pßyhoXi. ras po raS Se roshoxom,

puZNi Se shoxom.

Antonimy:odchodzić,przychodzić;rozchodzić,schodzić wskazują,żemałżeń-stwoprzechodzipoważnykryzys.

Niekiedywwypowiedzinadawcastosujeantonimy obejmujące różne części mowy:

D / M1 – M2 / III / IVM1:– spßede‰ kava•ek satku i beXe na remont. M2:– pospßedaX •atfo, a puZNi nabyC tego ´rudno.

Drugizrozmówcównapropozycjęsąsiadaodpowiada,stosującantonimy,ma-jącepodkreślić,żepochopnedziałaniemożeprowadzićdoryzykownychposunięć,którychskutkimogąbyćnieodwracalne,por.łatwo – trudno;posprzedać – nabyć .

1.13. Polisemia

Sporączęśćzasobuleksykalnegopolszczyznystanowiąwyrazy wieloznaczne.Polisemia rozumianabywajako„posiadanieprzezwyrażeniejęzykowe(morfem,wyraz,zwrotlubzdanie)kilkuznaczeń”(zob.Polański1999:447).Ciekawymza-biegiemperswazyjnymjestwyzyskiwaniesystemowej lubkontekstowej polisemiileksemów.Określeniawieloznacznewystępujązazwyczajwokreślonymkontek-ścieisytuacji,dlategoniestanowiąprzeszkodywporozumiewaniusię.

Wieloznacznośćwyrazówwbadanychtekstachjestwykorzystywanawce-lachhumorystyczno-ironicznych.Źródłemkomizmumożebyćzestawieniezna-czeńrealnychimetaforycznych(abstrakcyjnych)oraz jakwskazujeD.Buttler(1974:301),„Reaktywizacjasemantycznawyrazówzwiązanychkonstrukcyjnie”,czylitakich,któreskładająsięnaokreślonąkonstrukcjęskładniowąmającąpew-neznaczeniecałościowelubwieloznacznośćna tle jednoznacznegokontekstu.

D / M1 – M2 / III / III M1:– to tera na tyle hektaruv dostaNeta s koBitom kupe forsy.M2:– ßkoda gadaC. daxom kupe forsy s pßevagom kupy.

Rozmowadotyczydopłatunijnych.Żebywskazaćnawielkośćdochodu,rozmów-caużywarzeczownikakupa pot.‘wielkailość, liczbaczegoś,mnóstwo’;nato-miastinterlokutorwykorzystujeznaczenieposp.‘odchody,kał’.

117

D / K – M / III / IVRozmowadotyczywspólnegoznajomego.

K:– ‰a Se go pytam: skut to iXeß, a •un: s koSCo•a i Se èervuny taKi zroBi•.

M:– •un ca•e ¾yCe by• èervuny, dob¾e, ¾e Se na staroZ navruCi•.

Efekthumorystycznyzostałosiągniętydzięki rozdźwiękowipomiędzydwomasposobamirozumieniasłowaczerwony.Wwypowiedzikobietywyrazczerwo-ny dotyczy‘kolorupodobnegodokrwi’,natomiastmężczyznaużywagowzna-czeniu‘ten,ktojestzwiązanyzkomunizmem,lewicą’.Czerwony to pogardliweokreślenie komunisty,członkapartiilewicowej.Wykorzystaniewieloznacznościsłowasłużyośmieszeniuosoby,którazmieniłaświatopoglądpolityczny.

TreścihumorystycznewsejmowychwypowiedziachpolitykówanalizowałaI.Kamińska-Szmaj(2001:132),wskazując,żeśmiechmożemiećpotrójnąfunk-cję:terapeutyczno-rozrywkową,tworzeniaiintegrowaniawspólnotyorazdegra-dującą.Autorkapisze:„śmiechjestwyrazemwrogości,anawetpogardy,bywazłośliwyiszyderczy,wymierzonyprzeciwkoludziomoodmiennychpoglądachpolitycznych”.

1.14. Homonimia

Jakoelementoddziaływaniaperswazyjnegowykorzystywanesątakżehomo-nimy,czylidwaróżnewyrazyprzypadkowotylkoidentycznewswymkształciezewnętrznym,któremogąpowstawaćwwynikudezintegracjiwyrazówwielo-znacznych,utożsamianiawyrazuzapożyczonegozwyrazemswojskim,identyfi-kacjidwóchzapożyczeńzjęzykówobcych.

D / K – M / III / IIIŻona rozmawiazmężemobardzowidocznej różnicycharakterologicznej

międzymłodymimałżonkami.

K:– ‰a to Se Xi–‰e, za co •una go koha.M:– •una go koha za –ZiNCe, a •uË ‰om za ¾a’Ce.

Budowaniuhumorusłużyhomonimia tekstowa,polegającanautożsamieniusiędwóch różnychodcinkówwypowiedzi, copowodujedwuznacznośćprzekazu.Mężczyznaodwołujesiędoprzysłówków:zawzięcie ‘zzapałem,zwielkąenergią’i zażarcie ‘zzawziętością,zaciekle’,któremożnaodczytaćjakostopieńnasileniauczucia,por.fraz.być do wzięcia ‘być osobąwolną, mogącąwstąpićwzwiązekmałżeński’orazrzeczowników:odczasownikowegowzięcie i posp . żarcie‘opo-karmiedlaludzi’.Zadaniemodbiorcyjestodkrycieżartobliwo-ironicznegocha-rakteruwypowiedzi.

118

1.15. Wulgaryzmy

Wjęzykuistniejeszeregśrodkówsłużącychdosygnalizowaniaemocji,jed-nymznichjestwulgaryzm –specyficznajednostkaleksykalna,orówniespecy-ficznymzabarwieniuemocjonalnym.Wulgaryzmdefiniowanybywajako:„wyraz,wyrażenielubzwrotodczuwanywspółcześnieprzezużytkownikówjęzykajakoordynarny,prostacki”(Urbańczyk1991:380).Wopracowaniachlingwistycznych(zob.Grybosiowa1998:361–369;Grochowski2001;Markowski2009:1135)podkreślasię,żejestśrodkiemnieakceptowanymprzezogółużytkownikówję-zykaogólnegoidialektówzewzględunagrubiaństwo,nieprzyzwoitośćalbowy-raźnąprzynależnośćdojęzykagrupyspołecznejuważanejzaniższą.Wostatnichlatachwulgaryzmyprzeniknęłyześrodowiskmarginesuspołecznegodojęzykaprzedstawicieli innychwarstw społecznych i jakpodkreślaMarkowski (2009:1135),„stałysięatrakcyjnymi,uniwersalnymisposobamiwyrażaniamyśli”.

Wulgaryzmytowyrazyizwrotydosadne,nieprzyzwoiteiordynarne,którewystępująprzeciwkoestetycesłowaorazetykieciejęzykowej(zob.Biernacka--Ligięza1999:166–182;Mosiołek-Kłosińska2000:112–119;Marcjanik2007),naruszająonenormyżyciaspołecznegoigrzecznośćjęzykową.Przezgrzeczność językową (zob.Marcjanik2007)należyrozmiećstosowaniewkomunikacjitakichokreśleńisformułowań,jakieświadcząożyczliwościiszacunkudlarozmówcylub innegoadresataprzekazu,ouwzględnieniuwłaściwych imprzyzwyczajeńjęzykowychikulturowych,anawetsposobupercepcjiświata.Grzecznośćjęzy-kowa, jakowyrażonywerbalnieskładnikkulturyogólnejczłowieka, jest takżeskładnikiemjegokulturyjęzykowej,powiązanymściślezestetykąietykąsłowa.

Należyzaznaczyć,żeowulgarnościdanejwypowiedziniemusiwcaleświad-czyćliczbaużytychwniejwulgaryzmów.JakdowodziK.Mosiołek-Kłosińska(2000:116),„efektobscenicznościmożnawywołaćtakżepoprzezstworzenieob-razumetaforycznego jednoznacznieprzywołującego tesferyżycia,doktórychodnosząsięwulgaryzmy”.

Klasyfikacjawulgaryzmówniejestłatwa,M.Grochowski(2001)stosujepo-działnawulgaryzmy systemowe i referencjalno-obyczajowe.Pierwszeznich,towyrazy,któreobjętezostałytabujęzykowymbezwzględunawłaściwościseman-tyczneikontekstużycia,drugienatomiast,obejmująjednostkileksykalne,któreobowiązuje tabuprzezwzglądna ich cechy semantyczne i zakresodniesieniaprzedmiotowego.

J.Kowalikowa(1994:107–113)dzieliwulgaryzmyna:prymarnie wulgarne –dotycząsferyfizjologii,anatomiiorazzwiązanychzniminazworganów,ichfunkcji,atakżezachowańorazprymarnie neutralne,którepierwotnieniebyłyuznawanezaordynarne,leczobecniesątakpostrzegane.

Zpunktuwidzeniaperswazjijęzykowejistotneznaczeniemająfunkcjeprzy-pisywanewulgaryzmom.I.Biernacka-Ligięza(1999:169)wskazuje,że:„Funkcjaekspresywnapozwalamówiącemuzapośrednictwem[…]przekleństwzaprezen-

119

towaćswojeuczuciawsposóbzamierzony,jakteżnieświadomy,spontaniczny.Nadawcaposługujesięniekiedywulgaryzmamiwcelurozładowaniawłasnegonapięcia psychicznego”, natomiast: „Funkcja impresywna […]wiąże się […]zdążeniemdospotęgowaniamocywykonawczejkomunikatu,zwłaszczakiedyprzybieraonformępolecenia,któregosiłaillokucyjnapowinnastymulowaćpo-stawyidziałaniaodbiorcy[…]lubzrealizacjązamiaruobrażeniaalbozirytowa-niapartnera”(1999:170).Badaczka(2001:77)wyróżniatakżefunkcjęludyczną,mającąnacelurozbawienieadresatainadawcy,np.wdowcipach.

Wanalizowanychtekstachwulgaryzmywyrażająróżneemocje:zaskocze-nie,złość,irytację itp.,głównympowodemichpojawieniasięwwypowiedzijestzamiarwzmocnieniaprzekazywanej treści(funkcja intensyfikująca),wyrażeniaemocjiorazrozładowanianapięcia(funkcja terapeutyczna).Używającwulgary-zmów,nadawcaniezależnieodnacechowaniaekspresywnegoprzekazujeodbior-cyinformacjęonieoficjalnościsytuacjikomunikacyjnej.

D / M < K / II / IVM:– ona ‰uß po tygo¤Nu Ni ma PiNinxy. po‰eXe do Ð‰asta, to dupereLi,

guVineg nakuPi. K:– to dave‰ na zakupy tylko pare großy.

Intensywnezabarwienie ironiczno-pejoratywneposiadająużytewwypowiedzimężczyznyrzeczowniki,któresłużądozilustrowanianiegospodarnościkobiety,por.derywatgówienkoutworzonynazasadziekontrastupomiędzywulgarnąpod-stawąademinutywnymsufiksem-ko;duperele– wulg.‘androny,bzdury,głupstwa’.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– do roboty Ne hoXi.M2:– mo¾e se urlob –Zu•.M1:– a skunt, vy‘‰epßyLi za vude.

Określenie:wypieprzyć za wódę, por . czas . wypieprzyć – grub.‘wyrzucić’iforma-cjaaugm.wóda, majązaskakiwać,szokować,aprzedewszystkimbardzowyraź-niedaćdozrozumieniaodbiorcykomunikatu,conadawcamyśliodanejosobie,sytuacjiiproblemie,któryomawia.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– zaras pu‰Xemy, tylko ‰eßèe ‰ego poku‰ ogarne. K2:– ßkoda tfo‰ roboty, bo •un tylko ve‰Xe, to zaro tu ‘‰epßNig zroBi.

Wydźwiękemocjonalnymaderywatpieprznik ‘miejsce,wktórym jestnieład,nieporządek’,motywowanyczasownikiempieprznąć wulg.‘cisnąć,rzucić,ude-rzyć’,któryzastosowanywwypowiedzi,charakteryzujemężczyznęjakoosobę,któraniedbaoporządek.

120

D / K – M / III / IIIK:– muVi•, ¾e z rok poSeXi, zaroBi ‰eßèe i vruCi do Ni. M:– mo¾e vruCi, ale ‰u¾ Ne do Ni. gu–Naß! ¾yCe Xevuße s‘‰epßy•.

Rozmówca podkreśla, żemężczyzna jest nieodpowiedzialny, por.gówniarz – wulg.‘człowiekniepoważny,niedojrzały’ iniewierzywskładanąprzezniegoobietnicępowrotudokraju,ponieważwielokrotnieoszukałkobietę,por.zwrotspieprzyć życie.Nadawca,używającdosadnychokreśleń,dajejasnodozrozumie-nia,comyślioosobie.

D / M – K / III / IIIM:– tag ÐNe zdenervova•a.K:– by•o Ne gadaC s tom ‘‰erdoluSNicom.

Motywowanyczasownikiempierdolić –wulg.‘kłamać,mówićodrzeczy,niedo-rzeczności’–derywat pierdoluśnica zsufiksem-uśnica jestgwarowymokreśle-niem‘kobiety,któramówidużoibezsensu’,por.zwrotgw.w pierdołach chodzić ‘byćobgadywanym’.S.Gala(2000a:173)wskazuje,że:„oaktywnościformantuwgwarzezdajesięświadczyćjegozdolnośćwystępowaniawpostacirozszerzo-nej,nienotowanejwpolszczyźnieliterackiej”.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– poß•abyZ do XeCi, dob¾e byZ Ð‰a•a.K2:– u koguS, to u koguS. ‰ak to Se muVi: volnoX dupce, f sfo‰

ha•upce.

Wformiezmodyfikowanejprzysłowiewolnoć, dupce, w swojej chałupce jest bar-dziejekspresywne,por.wolnoć, Tomku, w swoim domku .

D / K – M / III /IIIK:– d•ugo im shoXi ta budova.M:– •un to hfoLidup, Se kfoLi• co Ne postaVi, a tero Ni mo za co

vyku‰ncyC.

„Chwaleniesięipozytywnesądy–piszeH.Popowska-Taborska(1998:257)–wydająsięwludowejświadomościmniejpotrzebneniżsądypiętnująceokreślonepostawyisposobyżycia(lenistwo,powolność,niestarannośćwpracy,włóczęgo-stwo,zrzędliwość,nadmiernągadatliwość,skąpstwo,niegospodarność,niemo-ralneprowadzeniesię,pijaństwo,obżarstwo)”.Derywatchwalidup jestetykietkąjęzykową,którasłużywyrażaniudezaprobaty imazazadaniewzmocnićwalorperswazyjnyprzekazu.

Wykorzystywanewtekstachgwarowychwulgaryzmysąśrodkiemdeprecja-cji,którąM.Majewska(2005)określajakotakiezachowaniejęzykoweinieję-zykowe,świadomebądźmimowolne,któremanaceluzagrożeniepozytywnemuaspektowitwarzyinterlokutora,aszczególniestanowiataknajegopozytywnie

121

zintegrowanyobrazsamegosiebie.Deprecjacja,takjakinneaktymowy,zanurzo-najestwszerokorozumianejkomunikacji,prototypowymiaktamideprecjacjisą:wyzwiska, epitetowanie, etykietowanie,któresłużązłośliwejdyskredytacji(zob.Karwat2006).

WedługM.Karwata(2006:317)wulgaryzmy„sądziwnąmieszankąrubasz-nościiagresywności;opierająsięnaprowokowaniuotoczeniaprzekształceniempojęć intymno-wstydliwych w żetony czy wytrychy pozwalające „dosadnie”określićwszelkiezjawiskaiwłasneemocjebulwersująceczykłopotliwe”.

1.16. Nazwy własne

Nazwa własna (zob.Kania,Tokarski1984:197–201)towyraz,bądźciągwy-razów,którywsposóbindywidualnynazywadanyobiektizjawisko,noszącezna-czeniejednostkowe.Nazwywłasnewprocesiekomunikowaniawyróżniająkon-kretnąosobęlubjedenobiektspośródwszystkichinnych,nadrzędnąfunkcjąnazwwłasnychjestfunkcja identyfikacyjna,alestosowanienazwwłasnych,mającychokreślonekonotacjewartościujące(por.terminkonotacja–Tokarski1984:13–15), jestważnymsposobemwartościowaniawpłaszczyźnieleksykalnejtekstu.

Imionawłasnewykorzystywanesątakżejakoelementperswazji(zob.Kudra2001;Michalewski2004a:352–363),szczególniewtekstachpolitycznych(zob.Kudra2001),literackich(Sarnowska-Giefing1993:99–106),publicystycznych,wreklamachitp.

O funkcjinazwwłasnychdecydujenie tylko struktura, ale takżekontekstjęzykowyisytuacyjnyichużycia.Wartośćstylistycznąmatakżeichkształtjęzy-kowy,którywistotnysposóbwpływanacharakterprzekazu.

Wprocesiekomunikacjitwarząwtwarzimionawłasnemogąbyćwykorzy-stywanepodkątemmechanizmówperswazyjnych.Podanienazwywłasnejsłużyuwiarygodnieniuprzekazu;nadawcapodkreślawtensposóbprawdziwośćprze-kazywanejinformacji.Ponadtowbezpośrednimkontakcienazwywłasnewpły-wająnazachowaniaipostawyuczestnikówrozmowy,zachęcającdonawiązaniakontaktu,ponieważodbiorcaulegasilekomunikatu,któryskierowanyjestbez-pośredniodoniego.

Wwieluopracowaniachznaleźćmożnaopinię,żewyrazypospolitecośzna-czą,podczasgdyimionawłasnenazywają(por.Urbańczyk1991:216).Stwier-dzenietakiesugeruje,żenazwywłasnenieposiadająznaczenia,couznaćmożnazadalekoposunięteuproszczenie,ponieważwieleprzykładówwskazujenase-mantycznośćnazwwłasnych.E.Rzetelska-Feleszko(2001:408)konkretyzujeza-gadnieniewnastępującysposób:„[…]zespółcechistotnychdladanegoobiektu,którenadawcalubodbiorcakomunikatujęzykowegouświadamiasobiewchwiliużycianazwywłasnej–jestjejtreścią.Cechytesąznamiennewzależnościodpo-siadanejwiedzyoprzedmiocie.Wtymsensietreśćnazwyjestzazwyczajbardzo

122

bogata,możebyćjednakrównieżbardzouboga,gdyużytkownikmaniewielkąilośćinformacjionazywanymobiekcie[…]”.

Wbadanymmateriale językowymnazwywłasnesąbogatoreprezentowa-ne,szczególnienazwy osobowe:imiona,nazwiska,przezwiska(odnoszącesiędoosóbznajbliższegogrona,zkręgurodzinnegoisąsiedzkiego),występujątakżenazwywłasne(osóbpowszechnieznanych)oraznazwy miejscowe:nazwypaństw,miast,wsi.

Szczególnywalorperswazyjnymająfikcyjne nazwy własne,któresąwyko-rzystywanejakoelementwartościowaniaibudowaniakomizmuprzekazu,posłu-żeniesięnimidajeefekthumorystyczny.

1.16.1. Antroponimy

Wanalizowanymmateriale, zazwyczajwzależnościod rodzajukontaktu,środowiskaczysytuacji,używanoalboimieniapełnegoinazwiska(najczęściejwsytuacjioficjalnej),alboimieniazdrobniałego,nazwiskalubprzezwiska,jesttozjawiskoreprezentatywnedlacodziennejpraktyki językowej,wktórej imięjestśrodkiemprzekazutakichczyinnychtreściemocjonalnych,stanowitakżeichcharakterystycznywykładnik.

Wśródnazwwłasnych,którychobecnośćwbadanychtekstachłączyćmożnazzabiegamiperswazyjnymi,napierwszyplanwysuwająsięformacjeocharak-terzeekspresywno-hipokorystycznym,obejmującederywatypowstałeodimion,którestanowiągrupęekspresywizmówodominującejfunkcjiemocjonalnej.Na-zwytewyrażająróżnestanyuczuciowenadawcywobecodbiorcy.

1.16.2. Hipokorystyka imienne

Sposóbużyciaimieniamazwiązekztradycjąkulturową(zob.Umińska-Ty-toń2000:131–206),możekształtowaćprofilcałejwypowiedziibudzićróżnora-kieskojarzenia–odpieszczotliwych,wyrażającychżyczliwość,sympatięwzglę-demnosicielaimienia,przezlitość,niechęćpowrogość.Zformnieoficjalnych (oróżnymnacechowaniuemocjonalnym)derywowanychodimionoficjalnychchętniekorzystapolszczyznamówiona,ponieważjakoekspresywneodpowied-nikineutralnychimionpodstawowychformytesąwyrazemuczuciowegosto-sunkudoadresata,aponadto,zuwaginaskrótowąformę,pozostająwzgodziez tendencjądoekonomicznościwypowiedzi. Imionawłasnesąwykładnikamicharakteru kontaktów i zróżnicowanych relacjimiędzy nadawcą a odbiorcą.Wwypowiedziach sąmocno eksponowanena tle całości komunikatu i samewsobiestanowiącoświęcejniżtylkośrodekprzekazu,stająsięwykładnikiemsilnychemocji.

Odnotowanewmaterialehipokorystykaimiennesygnalizująrelacjerodzin-ne,sąsiedzkie,przyjacielskie,zachowującwłaściwąsobiebarwę(z regułydo-

123

datnią),znamionująpoufałośćzrodzonąwcodziennychkontaktach,wskazująnabliskikontaktmiędzynadawcą i odbiorcą, są jednocześniewyrazemaprobatynadawcywobecnosicielaimienia.

Formyhipokorystycznetworzonesąnadrodzetypowychzabiegówsłowo-twórczych–sufiksacjiizmianywykładnikarodzajugramatycznego(zob.Zarębi-na1954:180–187).Najliczniejreprezentowanesąderywatyzsufiksamispiesz-czającymitworzoneod:

– początkowejczęściimionsufiksem-ek,-uś, -sia:

D / K – M / III / IIIK:– Franuś to by•o ‰e‰ na‰kohaÉße Xecko.M:– a pßeCe Wiesiek i Tadek ty¾ dobre h•opoKi.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– na vnuKi èekam. M2:– pa´ßyta tylko, èy aby Marysia fpa¤Ne.

– pełnychimionpochodnychsufiksem-ek,-ka:

D / K – M / III / IVK:– Ni‡ iÐ Ne pumo¾eM:– Stasiek beNXe XiSe‰ u Baśki, to pumo¾e. Stasiek to sfu‰ h•op.

Hipokorystyka predysponowane są do wyrażania pozytywnych emocjiwzględemnosiciela,jednakwokreślonychsytuacjachmogąbyćrównieżnośni-kamiwspółczuciaczypolitowania.

D / K – M / III / IIIK:–luXoÐ Ne ´ßa ve fßysko –‰e¾yC. luXe to ruZNe gada‰om.M:–sam Franczyna muVi• my: vu‰u ‰o Vim, to Ne mu‰ XeCok, ale co

•un ViNin. hovoÐ ‰ak sfoih.

Interlokutorwskazuje,żeinformacjajestwiarygodna,ponieważpochodzibez-pośrednio odmężczyzny, o którymosoby rozmawiają.Wśród zastosowanychzabiegówsłowotwórczychwymienićnależy dobórformyimienia,która wkon-tekściewypowiedzijestdodatkowymelementembudzącymempatię,por.Fran-czynazsuf.-ynawyrażającymwspółczucie.Celemnadawcykomunikatuopróczuwiarygodnieniaprzekazubyłotakżewywołanieokreślonejreakcjikobiety, tj.wzbudzeniesympatiidlamężczyzny,którywybaczyłżoniezdradęiwychowujejejdzieckojakwłasnychsynów.

Hipokorystykapodpozoremuprzejmości,wręczczułostkowościmogąrów-nieżskrywaćemocje negatywne,wskazywaćnaniechętnystosunekdowspółroz- mówcy,stająsięwtedywyraźnymsygnałemironii.

D / K1 < K2 – Bu / II / IV K1:– poß•a do o‘‰eKi i nagada•a, ¾e ba‘Ca sama SeXi.

124

K2:– sama pßeCe Ne Sexe. a to Edziowa pßyleCi, a to baSina matka, a to XeCoKi Weryńskich, a to Se naßy g•uPi Halinci Ne podobo. v •oèy ‰uda¾ •a¤Ne Ci beXe muViC.

Olekceważącymstosunkudoosobyświadczy hipokorystyczna formaimie-nia Halincia połączona z epitetem głupia.Mamy tu do czynienia z zastoso-waniem zwrotu pieszczotliwego, semantycznie nacechowanego pozytywnieHalincia,którywkontekścieuzyskujedezaprobującywydźwięk,sygnalizującironicznydystansnadawcydonosicielaimienia.Uwiarygodnieniuprzekazusłu-żązastosowanenazwywłasne:por.Edziowa‘żonaEdzia’,Weryńskich dziecia-ki iutworzoneodnichprzymiotnikidzierżawczebasina–matkaBasi.Istotneznaczeniew kontekściewypowiedzima także deonimizacja (zob.Michalew-ski1993a:183–190),użycieokreśleniajudasz,synonimzdrajcy,którełączysięzosobąapostołaJudaszazKariotuipodkreślanieetycznepostępowaniekobiety.Zabiegmanaceluprzedewszystkimdyskredytację osobyniesłusznieoskarża-jącejinnychludzi.ProblematycepejoratywizacjilubmelioracjinazwwłasnychużytychwfunkcjiappellatywówpoświęconejestopracowanieE.Masłowskiej(1991).

Niekiedyswoistegowydźwiękunabieraoficjalna forma imieniaużytawprzy-słowiulubrymowance.

D / K – M / III / IV K:– Ne na¾eke‰, Ne na¾eke‰. Agnieszka dobra Xevuha. M:– dobra Agnieszka, kto š NoÐ Ne Ð‰eßka.

Wypowiedźmacharakterżartobliwo-ironiczny,neutralnanazwaAgnieszkawod-powiednimkontekście, dobra Agnieszka, kto z nią nie mieszka,służyprzewrotnejocenieosoby.

1.16.3. Bezpośrednie zwroty do rozmówcy

Ludzie,komunikującsięzesobą,zmuszenisądowyboruktóregośzwarian-tówjęzykowych.Koniecznościąjeststosowanieform adresatywnych,wybórspo-sobuzwracaniasiędoodbiorcyjestistotnymelementemkomunikacji,związanymz grzecznością językową,która jestwieloaspektowaistanowiważnyskładnikpro-cesuporozumiewaniasię(zob.Marcjanik2007).Gwarowezwrotygrzecznościo-wejakoelementwięzispołecznejłączącejrozmówcówbyłyprzedmiotembadań(zob.Kąś,Sikora1994:83–93;Sikora1994:195–204).

Polacypozostająwrelacjachdwojakiegorodzaju:naty(wliczbiemnogiej:wy)oraznapan,pani(państwo).Różneformyzwracaniasiędoodbiorcówuza-leżnionesąodrelacjimiędzynadawcąiodbiorcą.Relacjenatydająrozmówcypoczucierównorzędności.Możnawówczasporuszaćtematyprywatne–bycienatyjestrodzajemobustronnejzgodynawkraczaniewobszarprywatnościdrugiej

125

osoby.Zasadaużywaniaformpan,paniobejmujerelacjeosóbnaróżnychszcze-blachhierarchiizawodowejczyspołecznej.

Wanalizowanychtekstachprzywoływaneimię i/lubnazwisko,służypod-kreśleniu,żewłaśniedotejosobykierowanajestwypowiedź,wtejfunkcjiwy-korzystywanybywatakżestopieńpokrewieństwaczypowinowactwarodzinnego(np.:ciotko,wuju,tatusiu,mamusiu,dziadku,wujenkoitp.).Bezpośrednie zwroty dorozmówcypodtrzymująkontaktnadawcyzodbiorcą,ułatwiająporozumienie,aletakże,jakpodkreślaK.Pisarkowa(1974:41–84),sąważnymwykładnikiemspójnościtekstu.

Imię człowieka to jego tożsamość.Gdynadawcazwraca siędokogośpoimieniu,nawiązujeznimszczególnąnićporozumienia.Dziękiformieadresatyw-nejodbiorcałatwiejutożsamiasięzprzesłaniemitymwiększewywieraononanimwrażenie;imię zwracauwagęrozmówcynakonkretnąosobę.M.Brzeziński(2008:99)pisze:„Używajcieimionwaszychznajomych,kiedychceciepowie-dziećcośważnego[…].Imięjestdlakażdegosłowemwyjątkowym”.

D / K1 – K2 / Dz / III / III / I K1:– Ludeczka ‰a do Mani. zbuX ‰e‰. mu‰ syn proSi•, ¾eby ona

S‘‰eva•a. K2:– Mania! Mania! fstaN! K1:– Mania! ‰a pßyß•a, ¾eby ty S‘‰eva•a.Dz:– CoCu, a èy ‰a dam rady?K1:– daß, daß. ty fßysko uÐ‰eß. proSi• barxo mu‰ syn, to muSis spe•NiC.

Nadawca stosuje formacje o charakterze ekspresywno-hipokorystycznym:Lu-deczka,Mania,któresygnalizująpozytywny,ciepłystosunekdoodbiorcyisłużąbudowaniuznimwięzi.Imięskierowanedokonkretnejosobysłużyzacieśnie-niurelacjimiędzynadawcąaodbiorcąisprzyjatworzeniuatmosferyzaufania.Bezpośrednizwrotwzmacnianastawienienakontaktiobniżastopieńoficjalno-ści.Formyzdrobniałeimionsąprzykłademdziałaniatendencjidozmniejszeniadystansumiędzyrozmówcami,wtensposóbrelacjemiędzynadawcąaodbiorcąstająsięmniejoficjalne,abardziejfamiliarne.

Świadomeskracaniedystansumiędzynadawcąiodbiorcąpoprzezzwracaniesiędorozmówcyjakdoosobyznanej,bliskiej,określanejakometoda wzajemno-ści i metoda budowania sympatii,jesttypowymzabiegiemchętniewykorzysty-wanymnp.wmarketingu,takżepolitycznym.

D / K > M / IV / III M:– ve vakaƒ‰e Sexe v domu. K:– paNe Gienku! pan pßy‰eXe do nas. paÌ ´rohe otpoèNe. vnuKi Se

•uCeßom.

Stopieńzażyłościmiędzyrozmówcamiwyznaczaużyciesamego imieniabądźkonstrukcji:pan + imię spieszczone.Wwypowiedziformaimienia,którazostała

126

utworzonaodśrodkowejczęścinazwyoficjalnejsufiksem-ek rozpoczynarozmo-wę,jestelementemwyraźniewskazującymadresatazaproszenia.

Ofunkcjonowaniuwmowiemieszkańcówwsikonstrukcjipan pisze K . Si-kora(1993:298–307).

1.16.4. Nazwiska

Nazwiskamieszkańcówwsi,którewystępująwtekstach,służąuwiarygod-nieniuprzekazu,z regułynadawca,odwołując siędonich,wskazujeodbiorcycharakterystycznepostawy,któreuosabiająichnosiciele,nawiązujedosytuacji,wjakichteosobyuczestniczyły,podkreślaichpewnekompetencje.

D / K – M / III / IIIK:– d•ugo im shoXi ta budova.M:– Weryński to hfoLidup, zafße Se kfoLi• co •uN Ne zroBi. a tero

postaVi• i Ni mo za co vykuÉncyC.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– cuZ ÐNe ostaÕNo noGi bolom. K2:– ty muSi¾ uva¾aX barxo, bo cukßyco to ‰es paskudno horoba.

u noz Barylski ‰eš i ty¾ mu v noGi ot cukßycy veß•o.

D / M1 – M2 / II / IIM1:– mart†‰e Se tom krovom.M2:– ‰a‹ Se beXe CuZ XaC, to na‰lePi do Szpakowskiego na Muchówkę.

Konstrukcjapani +nazwiskowodniesieniudoautochtonamożewyrażaćsza-cuneklubprzybieraćzabarwienieironiczne,wrogieiwskazywaćnanegatywnystosuneknadawcydoosobytakokreślonej.

D / K – M / III / IIIM:– poVinnaS Se leèyX u Nego. K:– ‰a ‰eZXi•am s paNom Pawlikowską i ‰i Se tam fßysko •a¤Ne

zgoi•o, a ViXiß, a ÐNe Ne.

D / K – M / IV / IV K:– poVinna mu koBita pumuc.M:– paNi Młynarsko zafße f ha•u‘‰e vypocyvo, a Wacuś f polu

tyro.

1.16.5. Przezwiska

W celach perswazyjnych mogą być także wykorzystywane przezwiska,wktórychwyrażasięemocjonalnystosunek(niechęćlubżyczliwość)dopoje-dynczejosobylubgrupyludzi.Zagadnieniadotycząceformalnejiznaczeniowej

127

stronyprzezwiskzostałyomówionewbogatejliteraturzeprzedmiotu(zob.Popo-wska-Taborska1960:113–121;Gala1975:43–55).

D / K – M – Bu / III / III / IIK:– leC, mo¾e to ‡‰ermaNex •o´èyta?M:– vo•omy na Nego ‡‰ermaNec, bo ‰ak po dvuh tygo¤Naj vruCi•

•oÕ CotKi š Niemiec, to ´ßa by•o braC t•umaèa, ¾eby Se dagadaC.

Geramaniec to dyskredytująceprzezwiskoutworzoneodnazwynarodowości,wyrażająceironicznystosuneknadawcydoosobyijejkompetencjijęzykowych.Mężczyzna,wyjaśniającrozmówcyprzyczynęjegonadania,podkreślaprzekorną,żartobliwąmotywacjęprzezwiska.

1.16.6. Nazwy narodowości

Określonekonotacjewartościującemogąmiećrównieżnazwynarodowości.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– Ruskie …la naz z•e byLi. K2:– a p’‰etÔ‰edaÕ‰el by• Nez•ym è•o–‰e‹‰em. on Ruskim by•, ale dobrym

è•o–‰e‹‰em. ta‡ i on vezva• samolo¤ i muVi Ne p•aéCe, bo po–‰eZLi ‰e‰ f sanato’‰um, a tam ma•o hto dostaNeÕÔ‰a. tu tylko pßy‰e¾¸a‰ud z Moskwy, z Leningradu samyj uèonyj XeCi.

Nauwagęzasługujątakżewartościująceokreśleniaosóbzewzględunaichpo-chodzenieetniczne,określenieRuskiwszerszymkontekściewypowiedziwod-niesieniudoprzedstawicielawładzyniezawieranegatywnegoładunkuemocjo-nalnego,aleukazujestereotypowyobrazRosjan(por.punktII.1.7.Stereotyp jako środek wartościowania).

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– tam pßeCe Ne fßys‹‰e byLi Polakami i ¾eNiLi Se z Ruskimi. K2:– mamuSa i tatuZ byLi Polakami. tak, tak tam u nas, ko•o nas

fßys‹‰e byLi Polakami, fßys‹‰e.

Nazwa Polacy wkontekścieopisywanychrealiówhistoryczno-politycznych (po 17września1939r.)madlarozmówcyszczególneznaczeniewartościujące,jestpo-świadczeniemprzynależnościnarodowej,którąwwynikudziałańwojennychodebra-nomiejscowejludności.Nadawcapodkreślapolskośćnietylkonajbliższychczłon-kówrodziny,aletakżepozostałychmieszkańcówwsiiokolicznychmiejscowości.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– Nevola Se skuÉÌèy•a, to by•o l¾y. K2:– my Ð‰eLi myqke. za Niemca taKi Bidy Ni Ð‰a•am. spoLi•o Se

fßysko.

128

Określenieza Niemca nietylkolokalizujewczasie,alematakżeswójwaloremocjonal-nyzwiązanyztrudnymokresemokupacji.Perswazyjnywymiarmająwwypowiedziwyrazyzwiązanezesferąpolityczno-społecznąimaterialną:niewola,męka, bieda .

1.16.7. Toponimy

Autentycznenazwy miejscowe: wsi, miast,państw,wskazującnabliższąlubdalsząokolicę,służądolokalizacjizdarzeńwokreślonejprzestrzeni.FunkcjętęJ.Adamowski(1987:7–22)określajakofunkcję organizacji przestrzeni . Przekaz perswazyjnyrozmówcastarasięumiejscowićwrzeczywistości,którąodbiorcabardzodobrzeznaizktórąsięwjakiśsposóbutożsamia,ponieważludziemająznaturyskłonnośćdoidentyfikacjiznajbliższymotoczeniem.Konkretnemiej-sca,osadzonewwiejskichrealiach,wśrodowiskudobrzeznanymodbiorcy,sąrównieżistotnymelementemwartościującymprzekaz,służąnietylkolokalizacjiopisywanychwydarzeń,ale także ichuwiarygodnieniu.Użytenazwywprowa-dzająrozmówcęwwydarzenielubwhistorięzwiązanązokreślonymmiejscem,tworzącnastrójbliskości,swojskości,aświatznany,ograniczonyprzestrzennie,nasyconyrealnymiszczegółamizwyklelepiejprzemawiadowyobraźniodbiorcy.

D / K1 – K2 / Bu / III / III / IIK1:– my Ð‰eßkaLiSmy Grodno, tuta‰ bLi¾e‰ ‰eßèe do pols‹‰e‰ graNicy.

I my fèeSNi fßys‹‰e u Białegostoku byLi. K2:– roXice dostaLi zgode na vy‰azd do Polski, to tata zaraz ÐNe

pßy‰eha• zabraX na v•asnom proZbe.

Polska–ojczyznajestwartościąponadindywidualną;wdążeniachniepodległo-ściowych innewartościsąusuwanewcień,gdyżojczyznanabieranajwyższejwartości.TematycekonotacjisemantycznejnazwnarodowościpoświęconyjestartykułK.Pisarkowej(1976a:5–26).

D / K1 < K2 / II / IVK1:– poznaLi Se i dob¾e leèyLi. K2:– ‰e‰ tylko Matka Boska uz…roVi•a na JasnejGórze. ca•y èaz

le¾a•a f taKim gorseCe, a ‰a modLi•a Se na JasnejGórze […] i z¤‰eLi my ten gorset ca•y i pßesta•o ‰e‰ boleC.

Kobietaopowiadaoniecodziennościzjawiska,któregodoświadczyła,choćnieumiegoracjonalniewytłumaczyćinazwać.Faktnadnaturalnegowyleczeniacór-kiprzypisujewstawiennictwuMatki Boskiej . Dlachrześcijanpozytywnawartośćłączysięzwymienionyminazwami:Matka Boska, Jasna Góra .

D / M1 – M2 / II / IIM1:– mart†‰e Se tom krovom.M2:– ‰a‹ Se beXe CuZ XaC, to na‰lePi do Szpakowskiego na Muchówkę.

129

1.16.8. Przekształcenia nazw własnych

Wanalizowanych tekstachprzekształceniadotyczą form imion inazwisk,innowacjeobejmujątakżesposobytworzenianazwprzestrzennych.Asocjacjese-mantycznezwiązaneznazwamiwłasnymisąbardzoczytelne,wichwynikupo-wstajeszczególnegorodzajuekspresja.Każdacelowamodyfikacjaposiadaokre-ślonąmocwartościującąijestjęzykowymsposobemsłużącymskupieniuuwagiodbiorcynaobiekcie,któremunadawcaprzypisujewyraźnąocenę.Negatywneokreślenia, wykorzystujące zmianę nazwwłasnych, były przedmiotem analizjęzykowych(zob.Kochan1994:85–89;Kudra2001;Burska-Ratajczyk2010a:211–224).

D / K – M / III / IIIK:– ‰eßèe Se pogoXita z Grażyną.M:– po tym, co zroBi•a Gadzinka, Ne beXe zgody.

OkreślenieGadzinka jestironicznymprzekształceniemimieniaGrażyna, naktó-rezostałyprzeniesionenegatywnekonotacjezwiązanezwyrazempospolitym,por . gadzina‘gad, żmija,wąż,przen.osobanikczemna,fałszywa,zdradziecka,podstępna’.Imięwsugestywnysposóbuwypuklanagannysposóbpostępowaniaosoby .

Wkomunikacjimieszkańcówwsiopróczimionekspresjajakoczynnikna-zwotwórczyobejmujetakżenazwiska.Ichmodyfikacjesłużąwyrażeniusympatiilubantypatiiwzględemichnosicieli.

D / K – M / III / IIIK:– spoko‰Ne ‰i vyt•umaè. M:– š NoÐ Ni ma rozmovy. •una ka¾dego obgado. to Ne ‰es paNi

Czekalska tylko Szczekalska.

ParodystycznamodyfikacjaautentycznegonazwiskaCzekalska jestdezawuującąetykietąbrzmieniową,wskazującą,żeosobalubiplotkować,por.rzecz.szczekacz posp.ʻktoś,ktomówidużo,głośno,wsposóbzaczepny,oczerniakogoś’.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– by•y XeCoKi. da•aÐ im pare großy.K2:– o‰! Badosia, Badosia! pomyS ty o so‚‰e.

Świadomym zabiegiem jest zmiana formalna nazwiskaBadowska . Hipokory-stycznastrukturawyrażapozytywnyemocjonalnystosunekdoosoby,natomiastnadrzędnąfunkcjąkontekstuwypowiedzeniowegojestprzestroga,wskazująca,żekobietajestzbytszczerawstosunkudowłasnychdzieci.

130

1.16.9. Nazwy pseudoonomastyczne

Ciekawymi formamigwarowymi, służącymiperswazji, sąfikcyjnenazwywłasne(osoboweiprzestrzenne)ocharakterzeekspresywnym.Użyciewfunkcjiidentyfikacyjnejwyrazupospolitego,któremunadajesięstatusnazwywłasnej,maistotnywalorstylistyczny.Nazwytakiemającharakterprześmiewczej,zło-śliwejaluzji,polegającejnamniejszymlubwiększympodobieństwiedonazwyautentycznej,tworzonesąnawzórrzeczywistychimionwłasnych,aichupraw-dopodobnieniusłużątypowemodeleisufiksynazwotwórcze.Owzajemnymod-działywaniusłowotwórczymnazwwłasnychiwyrazówpospolitychpisaliSmo-czyński(1962:61–82)iHrabec(1968:284–332).Problematycealuzyjnościnazwwłasnychw tekstach literackich poświęcone są również artykuły (zob.Kosyl1988:39–50,Sarnowska-Giefing1993:101–106).

Wbadanymmaterialewystępująiluzorycznenazwywłasneodominującejfunkcjisemantycznej,tzw.nazwy mówiącespotykanewliteraturze(zob.Sarnow-ska-Giefing1993:101–106).Przypominająonenazewnictwotypowedlaepokioświeceniazupodobaniemdonazwsatyryczno-groteskowych,którychfunkcjapoleganatypizacjicharakterologicznejbohaterówiwskazaniupewnychcechza-równopotępianych,jakipostulowanych.

Aluzyjnośćnazwzastosowanychw tekstachgwarowychsłużydziałaniomekspresywnym,azarazemwartościującym,utrwalaw formie językowejobrazpewnejrzeczywistości,odpowiedniojąoceniając.Użytewwypowiedziachna-zwywywołująokreśloneskojarzeniaisąnośnikamiekspresji,którabudziemocjeuodbiorcy,zwiększającperswazyjneoddziaływanieprzekazu.

D / K1 – K2 / III / III K1:– muVi•a Halina, ¾e po‰eha•y do Ameryki. K2:– ty Ne –‰eß f to, co Ci poVi HalinciaGłupkowa z GłodowejWólki.

Nadawcawyraźnienegujeprawdziwośćinformacjipodanejprzezwymienianąoso-bę.Podkreśleniubrakuwiarygodnościkobietysłużą,opróczużytej formy tryburozkazującego,takżezastosowanenazwywłasne,będąceswegorodzajudyskredy-tującąetykietkąjęzykową.Nazwiskoimiejscowość mają wyraźnyironiczno-sarka-styczny wydźwięk.Ciekawyjestkontrast,któryzachodzimiędzyhipokorystycznąformąimienia(wartościowanąpozytywnie),por.Halincia,anacechowanymujem-nie i kompromitującym pseudonazwiskiemGłupkowa, przyrostek -owa tworzy m.in.nazwiskażon.Zdeprecjonowaniusłużyrównieżnazwamiejscowa,doauten-tycznegotoponimu Wólka,będącegomiejscempochodzeniaosoby,dodanyzostałwyraz Głodowa,por.rzecz.głód . Nazwa Wólkanawiązujedonazwmiejscowościlokowanychkiedyśnaprawiepolskim,wktórychzasadźcaotrzymywałnakilkalatwolę(zwolnienie)odpodatków,wzamianzazorganizowaniewarunkówdoży-ciawdanejmiejscowości.NatomiastświadomamodyfikacjaGłodowa Wólkamacharakteralegoryczny,nawiązujedoprzysłowiowejbiednej,wręczgłodowej wólki .

131

D / K – M / III / IVK:– zafße Se mo¾na •o… luXi èegoZ na•uèyC. M:– •uË ÐNe beXe •uèyX roboty, Leżuchowski z Pierzynowic.

SemantykanazwyLeżuchowski,por.gw.pogard.leżuch– ‘ten,którylubileżeć;leń,nierób,bumelant’,wsposóbmetaforycznypiętnujepostawę,nieakceptowanąwkulturzeludowej,którawpołączeniuzpseudonazwąmiejscową,por.Pierzyno-wice,ulegagroteskowejhiperbolizacji.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– ÐNe Se tam podoba, CIßa, spoku‰.M2:– ale to Wysranów, Ni‡Xe ha•upy, same ‘‰ohy.

Ironiczno-dezaprobującywydźwiękmanazwaWysranów, którawplecionawkon-tekstwypowiedziwskazujenamiejscowośćodludną,usytuowanązdalacywiliza-cji,atakżezacofanąizaniedbaną.

Obecnośćpowyższychformacjiwmowiemieszkańcówwsiświadczyokre-atywnościjęzykowejispecyficznympoczuciuhumoru(zob.Skorupka1949:21–26; Buttler1974:118–119)użytkownikówpolszczyznyludowej.Fikcyjnenazwysłu-żąwaloryzacjiznaczeniowejiprzydająwypowiedziomswoistejpikanterii.

2. Przekształcenia semantyczne w tekstach gwarowych a mechanizm przekonywania i nakłaniania

Nośnośćperswazyjną tekstu wzmacniają środki stylistyczne. Już retorykastarożytnadoceniałaichwpływnasugestywnośćwypowiedzi.Przedstawiająonetreśćwsposóbobrazowy,zapewniająwypowiedziozdobność,wzniosłość,atakżezwiększająjejoddziaływanienaodbiorcę.

Szczególneznaczeniewśródśrodkówstylistycznych,decydującychoperswa-zyjnościprzekazu,mametaforyka,któradodajewypowiedziuroku,czynijąbar-dziejatrakcyjną,aprzedewszystkimułatwiarealizacjęzałożonegoprzeznadawcęcelu.Wyrażeniametaforycznenienazywająopisywanychzjawiskwprosti–jakpiszeT.Dobrzyńska(1994:140)–„stanowiąwygodnyśrodekperswazji”.Trafnydobórwyrazów,umieszczenieichwodpowiednimotoczeniuskładniowymwpły-wanacharakterisemantykęwypowiedzi.

Wbadanymmaterialejęzykowymwyróżnionoperswazyjneśrodkistylistycz-ne,wtymnajbardziejcharakterystyczne:epitet,oksymoron, metaforę,porówna-nie oraz ironię .

132

2.1. Epitet

Nośnikamiperswazjimogąbyćepitetyuważanezaśrodekpotęgującypla-stycznośćtekstu.Retorykazaliczaepitetydonajważniejszychfigursłownych–przyichużyciuwypełniasiębowiemprezentowanywycinekrzeczywistościde-talami,aichnagromadzenieułatwiaopis.

Wujęciugramatyki,poetykiiretorykiepitetjestokreśleniemrzeczownika,modyfikującymjegoznaczenie,pełniwobecrzeczownikafunkcjęokreślającą,wpływanaznaczeniewyrazu,doktóregosięodnosi,możetakżewyrażaćstosu-nekuczuciowymówiącegododanegoprzedmiotulubzjawiska(zob.Kurkowska,Skorupka2001:103;Kopaliński2007:153),niekiedyobietefunkcjesązespolo-ne(zob.Krzyżanowski1984:244).Epitetmożebyćwyrażonyróżnymiczęścia-mimowy:epitet przymiotnikowy,rzeczownikowy,imiesłowowy;ponadtoepitet złożony –utworzonyzpołączeniadwuwyrazów;zewzględunastopieńzespo-leniawyrazówwyróżniasię:epitet stały–skonwencjonalizowany,którymożewystępowaćw znaczeniu konkretnym lubmetaforycznym (zob.Kurkowska, Skorupka2001:203),epitet metaforyczny–animizującyiantropomorfizującyorazmetonimiczny;atakżeepitet sprzeczny(oksymoron)(zob.Okopień-Sławińska 1984: 244).Wyodrębnia się równieżepitety złożone – przymiotniki powstałezpołączeniadwóchczłonów(najczęściejodprzymiotnikowegoiodrzeczowniko-wego).Epitetjakośrodekstylistycznypełninastępującefunkcje:estetyczną,rów-nieważną–semantyczną,ponieważuzupełnianazwęprzedmiotuprzezokreś- lenie jegowłaściwości, indywidualizującą (określa te cechy, które pozwalająnawyodrębnienie ichod innychdesygnatówdanejkategorii) iobrazotwórczą (Miodońska-Brookes,Kulawik,Tatara1980:324).Wskazującnacechędesy-gnatu,epitetniemusirozszerzaćbądźzawężaćzakresupojęcia,możenatomiastwzmacniaćplastykę iobrazowość,a takżezwiększaćzabarwienieemocjonal-ne(Kurkowska,Skorupka2001:203–204)orazwyrażaćstosuneknadawcydoprzedmiotuwypowiedzi.

Dużeznaczenieperswazyjnemająepitety wartościujące,wktórychwidaćskłonnośćdohiperbolizacji, dopopadaniawprzesadęorazepitetymetaforyczne i semantyczneskupionewokółpolawyrazówokreślającychzmysły,główniezaśzmysłwzroku.Epitetychętniewykorzystywanesąjakoelementironii.

Wanalizowanymmaterialeokreślonyśrodekstylistycznywystępujeczęsto,konstruujeniemalkażdąwypowiedź.Oczywiścierodzajokreśleniauzależnionyjestodcelu,jakiprzekazmaspełnić.Istotnąrolęperswazyjnąodgrywanagroma-dzenie,któremaułatwićcharakterystykęzewnętrznąiwewnętrznąosoby,opisprzedmiotu,zjawiska itp.–przy jednejpodstawiewystępujewtedywięcejniżjedenokreślnik. Większośćpojawiającychsięwwyliczeniachepitetówmapostaćprzymiotnikowąlubimiesłowową.Niekiedyfunkcjęepitetuspełniafrazeologizm,ogólnestwierdzeniekonkretyzowanejestwdalszejczęściwypowiedziprzezna-stępująceponimprzymiotnikiiimiesłowy.

133

Przekazjestsilniejszy,jegoperswazyjnanośnośćwzrasta,jeśligromadzisięwbliskimsąsiedztwieepitetypodobneznaczeniowo.Wtekstachgwarowychczę-stopojawiająsięepitety bezpośrednie – takie,którewyrażająwłaściwość,cechębezposługiwaniasięprzenośnią,kojarzeniemzinnymprzedmiotem,sprzyjająoneobrazowościwypowiadanychfraz.Szczególneznaczeniemająepitety super-latywnewskazującenanajwyższystopieńcechycharakteryzującejdanydesygnat.Zdarzasię,żeprzyjednejpodstawiewystępująoboksiebietrzyokreślniki–epi-tety potrójne,stanowiącetzw.symetryczną konstrukcję .

D / K – M / IV/ IVK: – taKi •adny XeCocyna. g•ufka kßta•tno, v•osKi corne, XurKi

f puLickah, a ‰aKi moÌ…ry. M:– sam ‰e, sam SPi, same mu v•osy na g•o–‰e rosnom.

Opisdzieckawwypowiedzikobietydziękizastosowanymepitetomjestszczegó-łowy,ponieważeksponujewaloryestetyczne,por.przymiotniki:ładny,kształtna,czarne, wyrażenie:dziurki w policzkach orazintelektualne–mądry.Rozmów-cacelnieidowcipniepodważazachwytkobiety,dostosowujesiędonarzuconejprzezniąkonwencji,napozórzgadzasięzopinią,śmiesznośćtkwiwprzedsta-wionychprzezniegoargumentach,którezupełnieodwracająsenswypowiedzi.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– ca•Kim Bida iXe na luXi. v Ð‰eSCe to roboty Ni‰aKi Ni mo. na

†Si to ‰eßèe. M2:– a Adaś f cukro–Ni ´ßyXeSCi lat pßeroBi•. zaras po vo‰sku m•ody

h•opok pßyßet. spoko‰ny, robotny, bes te lata aNi ¤Na Ne •opuSCi•. zvo«Ni•y i kuNec. a ‡Xe •un tero robote z•a‘‰e? a ¾yC ´ßeba.

Drugi zmężczyzn przekonuje rozmówcę, że trudna sytuacja dotyka zarówno ludziwmieście,jakinawsi.Odwołujesiędoprzykładukonkretnejosobyzna-nejwśrodowisku,podkreślajejpracowitośćiobowiązkowość,por.przymiotni-ki: młody,spokojny,robotny,istotneznaczeniemająwwypowiedzitakżedane liczbowe.

D / K – M / III / IIIK:– poViNin cuS posaXiC.M:– ‘‰erv muSi dob¾e naViS. Liho, s•abo ZiÐ‰a, lataMi okfoSCa•a, Ne

uroXi.

Mężczyznapodkreśla,żemarna,nieurodzajnaziemia,por.licha,słaba,ochwa-ściała ‘porośniętachwastami’,musinajpierwzostaćodpowiednioużyźniona,bymogławydaćplon.

134

2.1.1. Epitet sprzeczny

Oksymoronokreślanyjestjakoepitet sprzeczny,ponieważobejmujedwazna-czeniowoprzeciwstawnewyrazy(najczęściejrzeczownikijegookreślenie),któ-rezestawionezesobąwydobywająnowy,metaforycznysens.Wanalizowanychtekstachpojawiłysięnietypoweizaskakującepołączeniawyrazów,niekonwen-cjonalnezewzględunawykluczającesięznaczenia,zbliżonedooksymoronów . W.Chlebda(1984:135)nazywajeoksymoronami rzekomymi,czylitakimi,którewyrażająsprzecznośćpozorną.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– bapka i ta‡ Ne s•yßy.M2:– bapka Niby g•uho ‰ak PiN, ale co po´ßa, to •us•yßy.

Porównaniegłucha jak pień ‘zupełniegłucha’wykluczamożliwośćpercepcjisłu-chowej.

D / M – K / III / III M:– luXe rušNe o Nim mu–‰om. K:– a ‰a mu–‰e, ¾e dobry z•oXe‰ i obus.

Określeniedobry złodziej i łobuznadajewypowiedziznamionaironii.

2.2. Środki metaforyczne o funkcji perswazyjnej

Metaforatoniezwykleciekawezjawiskotekstowo-stylistyczne,którepoleganatym,żezespółwyrazówzyskujeodmienneznaczenieodtego,jakiewynika-łobyzeznaczeńposzczególnychwyrazów,jestnowymzestawieniemsemantycz-nym,któreniedasięodtworzyćprzyużyciuinnychwyrazów.M.Korolko(1998:106)uważa,żejest:„korzystnązmianąznaczeniawłaściwegonainne,dokonanąwsłowielubwyrażeniu”.Metaforystosowanesądlaoryginalnego,obrazowegoprzedstawieniarzeczywistości,służąuwypukleniupewnychaspektówopisywanejrzeczywistości.

Metafora, uważana za jeden z najbardziej perswazyjnych środków styli-stycznych(zob.Bańko2006:60),wywołującychokreśloneuczuciaikierującychuwagęodbiorcynatreść,służykształtowaniupostawiopiniiorazprzekonaniuodbiorcydookreślonegostanowiska.Czyni towsposóbprostyiskutecznyzewzględuswojąskrótowośćidostępność,ponieważ,jakdowodziT.Dobrzyńska(1995:202),wykorzystuje„tworzywopojęciowedobrzezakorzenionewosobi-stymdoświadczeniuprzeciętnegoodbiorcy”.Badaczka (1995:203)uważa, żeprzenośniajestdoskonałymśrodkiemperswazji,gdyż„odsłanianietylkopew-neobliczerzeczylubzjawiska,alezregułyukazujeswójprzedmiotodniesieniawpewnejperspektywieaksjologicznej,narzucająctymsamymodbiorcyokreślo-

135

nąperspektywęwartościującą”.I.Kamińska-Szmaj(1994:77)wskazuje,żeme-taforapozwalaukryćpozytywnylubnegatywnyładunekuczućzwiązanyzdanymdesygnatempoprzezprzeniesienieemocjiłączonychzokreślonąnazwąnainnezjawiska,osoby,pojęcia.

Zastosowanietejfigurystylistycznejnieograniczasiędopoezji,wktórejpeł-niprzedewszystkimfunkcjęestetyczną(zob.Krzyżanowski1984:656–657),wy-korzystywanajestwprozie, obecnawpublicystyce(zob.Sławek2005:79–91),wprzemówieniach,wreklamie,atakżewstylunaukowym.Badacze(zob.Bańko2002:9)wskazują,żewielemetaforwystępujerównieżwpolszczyźniepotocznej,ponieważ„[…]metafory,sąnietylkopoetyckimozdobnikiem,figurąstylistycz-ną,lecznarzędziempoznaniaipostrzeganiaświata,myśleniaonimidziałaniawnim”,służądokształtowaniapostaw,opinii,doprzekonaniaodbiorcydookre-ślonegostanowiska.Czyniątowsposóbprostyiskutecznyzewzględunaswojąskrótowośćidostępność,ponieważwykorzystują„tworzywopojęciowedobrzezakorzenionewosobistymdoświadczeniuprzeciętnegoodbiorcy”(Dobrzyńska1995:202).Przenośniawydatniewzmacniasiłęperswazji,ponieważułatwiaswo-bodnesterowanieposzczególnymiznaczeniamiwyrazów,kształtującnacechowa-nieemocjonalneiwartościującewypowiedzi.Prawidłowoskonstruowanameta-foraumożliwiaprzekazanieinformacjilubosiągnięcieokreślonegorezultatudużoszybciejiskuteczniejniżtzw.obrazowelinearneobjaśnienie.Istotnedlametaforysązmianywalencyjne,czylinietypowepołączeniawyrazoweinieoczekiwaneichzestawienia.K.Michalewski(1993b:121)podkreśla,że:„Metaforycznąwartośćpojedynczychwyrazówpostrzegaodbiorcatekstuwtedy,gdyznanemuwcześniej(jakociągibrzmieniowe)odnosząsiędonowychodmiennychpojęćizakresów.Identycznośćformalnaciągówbrzmieniowychsugerujeichgenetycznąjednośćinakłaniaodbiorcędokojarzenia także treści izakresów,dodoszukiwaniasięzwiązkówmiędzynimi.Rodzaje rzeczywistych lubdomniemanychzwiązkówstanowiąpodstawęklasyfikacjimetafor”.

Ponieważ wyrażenia metaforyczne zmieniają sposób postrzegania świa-ta,ukazując rzeczywistośćwsposóbuproszczony iodbierającposzczególnymwyrazomichpierwotneznaczenie,częściowolubcałkowicie(zob.Miodońska--Brookes,Kulawik,Tatara1980:332),sączęstowykorzystywanejakowygodnyśrodekperswazjiwdyskursiepolitycznymczyreklamowym.I.Kamińska-Szmaj(1994:77)uważa,żezaichpomocąmożnawłatwysposóbukształtowaćpostawęodbiorcy,bowiem„subiektywnydobórmetaforprzesądzaosposobieoglądu,wy-dobywajednecechyzjawiska,przesłaniającinne”.

Metaforydzielisięnapoetyckie i potoczne,zwaneteżjęzykowymi,różnijestopieńkonwencjonalności(zob.Wróblewski1998).Metafory potocznesąwielo-krotniepowtarzanymizestawieniamisłownymi,którychznaczeniejestpowszech-nierozumianeprzezużytkownikówjęzyka,„[…]bezkoniecznościuzasadnieńi odwołań do niemetaforycznych znaczeń składających się na nie wyrazów” (Sławiński1988:274).

136

Szczególnąwagędobadaniametaforprzywiązująkognitywiści,astworzonaprzeznichtypologiasemantycznamówi,że:„każdyczłowiekposiadanaturalnązdolnośćdopojmowaniacałychklaszjawiskwkategoriachpewnychpojęć”(zob.Sławek2007:147).Kognitywizmzakładaodwołaniesięprzybadaniujęzykadoświadomościużytkowników,dokultury,wktórejżyją.

Metafora potoczna,którazostaławnikliwiezanalizowanaprzezG.LakoffaiM. Johnsona (1988), jestpowszechnawżyciucodziennym i stanowi istotnyelementwielukomunikatówjęzykowych.Jestłatwawodbiorze,ponieważwy-korzystujepojęciadobrzeznaneprzeciętnemuodbiorcy,przezcowpływanado-stępnośćpoznania,stwarzaplastyczny,bardziejprzyswajalnydlaczłowiekaobrazrzeczywistości.Funkcjametaforypotocznejjestpodobnadostosowanejwjęzykupolityki(zob.Maćkiewicz1995:229–239;Ożóg2002:21–24)czywreklamie,ponieważtakżenarzucaodbiorcywłasnypunktwidzenia.T.Dobrzyńska(1995:202),którabadałajęzykwspółczesnejpolityki,stwierdza,żefigurajestbardzosugestywnymśrodkiemkomunikacji,służącymwyjaśnianiuzłożonychzjawiskspołecznychipolitycznych:„Metafora,odwołującsiędodobrzeprzyswojonychzespołówpojęciowych,modelujezaichpomocązjawiskabędąceprzedmiotemwypowiedzi.Naświetlawtensposóbpewneaspektyanalizowanychzjawisk.Matoniewątpliwiewalorpoznawczy, jednymrzutemodsłaniabowiemcałykom-plekscechiuwikłańprzedmiotu,którychujawnieniewymagałobydługiegopro-cesuanalitycznego”.

Właściwezrozumieniemetaforyumożliwiakontekstorazpewienzasóbwie-dzyorzeczywistościpozajęzykowej,którejelementysąprzedmiotemkojarzenia,ponieważjakpodkreślaW.Pisarek(2006:119)–jesttowyrażenie„[…]wobrę-biektóregodochodzidozamianylubwzajemnejwyraźnejmodyfikacjiznaczeńsłów”,coprowadzidonowegoodczytaniasensutakiegopołączenia.

Wanalizowanymmaterialemetaforyprzydatnesąszczególniewówczas,gdyzachodzipotrzebaopisupojęćabstrakcyjnych.Przenośnianarzucasięuwadzeod-biorcy,dominujewprzestrzenileksykalnejtekstu,koncentrującuwagęsłuchaczanienatreści,anaformie,wjakiejzostałaprzedstawiona.Metaforamazazadanieskłonićodbiorcędozastanowieniasięnadprzesłaniemwypowiedziidowydo-byciazprzekazu jegogłębi.Definiującmetaforę (zob.Urbańczyk1991:199),częstookreśla się ją jakoskróconeporównanie (bezużycia spójników)opartenapodobieństwieprzedmiotówlubpojęć,gdyżujejźródłazawszeleżyjakieś skojarzenie.

Kreowanie świata przezmetaforyzacjęw badanych tekstach jest ciekaweizróżnicowane,ponieważmetaforajestkonstrukcjąopartąnaskrócie,jakwska-zujeK.Szymanek (2001:197), umożliwia: „niekonwencjonalne, zaskakujące,iprzeztoprzyciągająceuwagę,przedstawieniemyśli,dajemożliwośćodwołaniasiędodoświadczeńodbiorcyijegopodstawowejwiedzyoświeciezewnętrznym,jestprzeztodoskonałymśrodkiemzwartego,skondensowanego,aprzytymczy-telnegoiwyrazistegoprzedstawieniatreści:idei,koncepcji,hasełitp.”.

137

2.3. Struktury metaforyczne – klasyfikacja semantyczna

Szczególnyśrodek językowegooddziaływania stanowiąwbadanych tek-stachmetafory,któresąważnymelementembudującymsugestywnośćprzekazu.Zastosowaneokreśleniametaforycznesąmocnoosadzonewludowejrzeczywi-stościikulturze,odnosząsięwprostdoelementówwiejskiegootoczenia,sąwy-raziste,konkretne,amimotooryginalne,nadająwypowiedziznamionaswoistejekspresji .

Językoznawcypodkreślajązależnośćjęzykaodkulturyiwarunkówżycia.R.Grzegorczykowa(2001:162)pisze:„warunkikulturowo-społecznewpływa-jąnakształt języka,anastępnie językdeterminujesposóbujmowaniaświata”.Metaforyludowesą barwnymsposobem opisu rzeczywistości,służąkonkretyza-cjitrudnychpojęć(nazywająskomplikowanedziałaniaintelektualne)lubdosad-nej,częstokarykaturalnejcharakterystyceludzi,zjawisk,przedmiotów.Czasembywająwykorzystywanedowywoływaniaokreślonychskojarzeń:pozytywnychlubnegatywnych,poważnych lub lekkich,wesołych lubsmutnych.Codzienneizwykłezpozoruwyrazyużytewnowychkontekstachotrzymująnowąwartośćwyobrażeniowąinabierająniecodziennegoznaczenia,skupiającnasobieuwagęodbiorcy.Określeniaprzenośneczyniątekstciekawymipozwalajązinnejper-spektywyspojrzećnaomawianezagadnienie.

Metafora witalności

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– Nehtury stary h•op to ‰eßèe ho! ho! M2:– ale tylko Nehtury. ‰ak è•o–‰eg by• m•ody to bes s´roiNa gra•,

a tero to Se goXine s´roi, a gro PiNX Minut.

Mężczyznaniezupełniezgadzasięzprzedmówcą.Utrzymanewżartobliwejkon-wencjiinnowacyjnezastosowaniewyrazów:stroić się,grać,kojarzonychzdzie-dzinąsztuki,nadajewypowiedzi swoistywydźwięk iwpływanaoryginalnośćwypowiedzi.

D.Wężowicz-Ziółkowska(1991:149),którabadaławzorymiłościwieśnia-czejwpolskiejpoezjiludowej,podkreśla,że:„Niemawżyciulududziedziny,któraniemogłabystanowićźródłaskojarzeńiodniesieńseksualnych”.

Metafora etapów życia biologicznego człowieka–metafora starości

D / K1 – K2 / III / IV K1:– Ne dba¾ o Se‚‰e. pe–Ne Ne š‰e¾ ‰ak po´ßeba. K2:– ‰em, ‰em. è•o–‰eg na staroS sˆNe, kurèy Se.

Drugazkobiet,opisujączmianęwygląduspowodowanąprocesemstarzenia,od-wołujesię do bardzosugestywnych doznańzmysłowych,wykorzystujeczasow-

138

niki:schnąć–pot.‘gwałtownietracićnawadze,chudnąć,mizernieć’,kurczyć się tupodwzględemwagi,przen.‘zmniejszaćsię’.

JakdowodziE.Lewandowska-Tarasiuk(2005:55):„Obrazowośćopisuczyrelacjimożewyrazićsięużyciemsłownictwa,odnoszącegosiędozmysłów–do-znańsłuchowych,wzrokowych,smakowych,węchowych,dotykowychczyki-nestetycznych”,ponieważobrazowanie„odnoszącesiędodoznańzmysłowychzwiększaperswazyjnąsiłękomunikatów”.

Metafora śmierci

D / K1 – K2 / IV / IVK1:– fßysKih èeko ‰ednaKi kuNec. K2:– pe–Ne, ale Ni‡ Ne Vi, ‹‰edy pßy‰Xe ‰ego èas. ´ßa muÌ…¾e ¾yC.

Metaforamożetakżebyćnazwązastępczą–eufemizmem,por.rzeczownikkoniec,wyrażenieprzyjdzie czasoznaczająceśmierć.Wypowiedźdrugiejkobietyzachęcainakłaniadomądregożycia,por.stwierdzenieocharakterzedyrektywnym–trze-ba mądrze żyć .

Metaforyka nadaje ludowymwypowiedziom cech obrazowości. Ciekaweefektyperswazyjnewprowadzająmetaforyczne porównania,któremająwyrazićtreśćwsposóbprzystępnydlaodbiorcy.

Metafora opieki

D / K1 – K2 / III / IVK1:– XiSe‰ èasy inne, XeCi hovo tele–‰š‰a. K2:– •una to …r¾y o XeCoKi. beXe hoXiX za NiMi ‰ak kura za

kurcokamy.

Metafora jest bardzo skutecznąmetodą wartościowania, wskazuje rozmówcyokreślonąocenę.Porównanie chodzić za kimś jak kura za kurczakami wsposóbobrazowykreśliniezwyklepozytywnywizerunekmatki–osobyoddanejdzie-ciom,troskliwej,czułej.

Metafora życia

D / M – K / III / IIIM:– •uN Ne poViNin tag zroBiC!K:– poViNin, Ne poViNin. ‰ak hceß koguS suNXiC, to vzu‰ ‰ego buty

i pße‰X ‰ego …roge.

Kategorycznestwierdzeniemężczyznyrozmówczynipodajewwątpliwość.Życieludzkieutożsamiazdrogą,którączłowiekmadoprzejścia.Kobietadowo-dzi,żenienależywypowiadaćsięopostępowaniuinnychludziwsposóbzde-cydowanyistanowczy,ponieważtrzebadoświadczyćtego,cooni,bywłaściwie

139

pojmowaćiinterpretowaćcudzeczyny. Formytryburozkazującegoczasowni-ków:wzuj,przejdź wskazują,żenależypostawićsięwczyimśpołożeniu,wczu-waćsięwczyjąśsytuację.

JakwykazująbadaniaD.Piekarczyk(1999:103):„PojęcieŚWIATizbliżo-nedoniegoŻYCIE,RZECZYWISTOŚĆnależądopodstawowychwsystemiepojęciowymczłowieka. Ichzakres jest jednak tak szeroki, żeumykająwprostwszelkimpróbomnazwaniaiopisania.Sązbytabstrakcyjne,aichgranicenie-wyraźne.Rzeczywistośćjestzmienna,dynamicznainieskończenieróżnorodna.Abyczłowiekmógłjąogarnąć,musizredukowaćjejzłożoność,narzucićpewneograniczenia.Określanieikategoryzacjasąkonieczne,bypojęciasprostaływy-mogomcodziennejkomunikacji.Dążeniedotegotonaturalnapotrzebaczłowie-ka.Głównymnarzędziemporządkowaniastajesięjęzyk,ajednymzesposobówmetafory,którepozwalająuchwycićświatwkategoriachbardziejkonkretnych”.

Metafora pracy

D / K – M / III / IIIK:– zroBiß to na ‰u´ro.M:– ZiÐ‰a Ne beXe èekaC. è•o–‰eku Cuqk, Cuqk ‰ak kuN.

Poprzezzastosowanieporównaniazezreduplikowanymczasownikiemużytymwtrybierozkazującymrozmówcanadajewypowiedziznamionahiperbolizacji.Podkreśla,żenawsitrzebaciężkopracować,boefektyprzynosijedyniecodzien-ne,uczciweisumiennewykonywanieobowiązków.

A.Batko(2005:115)uważa,że:„Metaforajestdobrzedobranawtedy,kiedydoskonalepasujedosposobu,wjakipostrzegaświatosoba,naktórąwywiera-mywpływ”.Badaczwskazuje,żemetaforaniezawszemusibyćrozbudowanaidługa,abywywołałazamierzonyrezultat.Czasamiwystarczytylkozbudowanezzaledwiekilkusłówporównanie,aefektymogąbyćnaprawdęimponujące.Wy-korzystująctenwzorzecperswazji,koniecznajestjednakgłębokaznajomośćspo-sobu,wjakipostrzegaświatczłowiek,naktóregozachowaniechcemywpłynąć.

Metafora kłopotów

D / K1 – K2 / III / IVK1:– iXe ku dobremu.K2:–‡Xe tam. c•e‹ Se vygmyro• š ‰edny Xury, a fpod v …rugom.

Metaforadołu iekspresywnyczasownikwygmyrać się mająewokowaćuodbior-cypowtarzającesięniekorzystnezdarzeniainiemożliwośćzmianyzłegolosu.

140

Metafora niegospodarności

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– hcom, ¾eby im otPisaC. M2:– Ne otPisu‰, ‰eßèe poèeke‰. paMinto¾ Gienia. ca•y ma‰onteg

•o‰cuf pßeKiho•, pßefurmaNi•, fßysko poß•o v dva tygo¤Ne.

Relacjonującwydarzenie,drugizrozmówcówwykorzystujeciekawysposóbob-razowania,por.metaforyczneczasowniki:przekichać,przefurmanić,którenapo-ziomieinterpretacjiwnosząinformację,żeosobaroztrwoniłamajątek.Dziękiichzastosowaniuwzmocnieniuulegastopieńekspresji iwyrazistościwypowiedzi.Czasownikprzekichać,por.kichać na co– ‘lekceważyćsobieco’,dynamizujeopis,drugi–przefurmanić–odwołujesiędostereotypufurman–‘człowieknad-używającyalkoholuibrzydkichsłów’.

I.Kraśnicka-Wilk(2001:343)pisze:„Widzenieabstrakcyjnejrzeczywisto-ściwkategoriachrzeczywistościmaterialnejjestjejmetaforyzacją,dokonywa-nąwsposóbnaturalnywumyśleczłowieka.Metaforajestwięcnietylkofigurąretorycznączy tropempoetyckim,aledziękikognitywnemuspojrzeniunaniąpowszechnąfigurąmyśli.[...]Metaforajestwięcobecnanietylkowjęzyku,aleprzedewszystkimwsystemiekonceptualnymczłowieka,stającsiępodstawowymśrodkiemopisuizrozumieniarzeczywistości”.

2.4. Animizacja i antropomorfizacja

Animizacja oraz antropomorfizacjatoodmianymetafory.Animizacjapolegananadawaniuprzedmiotomnieożywionym,zjawiskomprzyrody,pojęciomabs-trakcyjnymcechistotżywych(zob.Zdunkiewicz-Jedynak2008),antropomorfi-zacjazaśtoprzypisywaniezjawiskomnatury,tworomnieożywionym,pojęciomabstrakcyjnym,zwierzętom,cechpsychicznych ifizycznychwłaściwychczło-wiekowi.Sątozjawiskastylistyczneobardzoszerokimzasięguwewszystkichrodzajachwypowiedzi,wprowadzająruch,dynamikę,ponadtosąsposobemna-cechowaniaopisu(zob.Dominowa,Dominow2001:13).

Żebyskuteczniezjednywać,trzebaumiećprzekonującoprzekazaćswojesta-nowisko,zilustrowaćjeodpowiednimprzykładem,toteżożywionarzeczwydajesięjednązpodstawowychkategoriiludowegomyślenia.Wtekstachgwarowychtenrodzajmetaforyjeststosowanyprzedewszystkimwcelusugestywnegoprzed-stawieniapojęćzbytodległychpoznawczo,awszechstronnośćiczęstośćodwo-łańświadczyopotrzebieuczynieniaprzekazubardziejprzystępnym.Użyciedocharakterystykipojęćabstrakcyjnychwyrazówkonkretnych,powoduje,żestająsięonebliższeodbiorcy,ponadtozabieg takibezwątpieniasłużyzwiększeniuobrazowości,jasnościikonkretnościwypowiedzi.

141

D / M – K / III / IIIM:– ‰eßèe mam sporo èasu. K:– tag ¾yCe pßeleCi, naveÕ Se Ne •obe‰¾ys.

D / M – K / III / IIIM:– taKi zafße by• veso•y, po¾artovo•. Ni‹ Se Ne spoXivo•, ¾e tag

zroBi.K:– Ni‡ Ne Vi ‹‰edy SMi’X go zavo•o. VidaX dogryz•o h•opu ¾yCe.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– pßeCe •uË CÉßko roBi. M2:– bo Se dob¾e èu‰e. Ne –‰e¾y v leka¾y. mySLi, ¾e Se z •apsku†

horoby vyViNe.

D / Dz < K / I / IV Dz:– ba‘Cu ‰a ‰u¾ Ne moge.K:– muSiß, bo ‰ak c•o–‰e‡ Ne ‰i, skunÕ Si•a pßy‰Xe?

2.5. Peryfraza

Peryfraza(zob.Bańko2002) tometaforapolegającanazastąpieniunazwydanegoobiekturozbudowanymopisemlubcharakterystykąosoby,rzeczy,zjawi-ska,miejscalubpojęcia.Wprowadzadotekstuelementobrazowości,służywarto-ściowaniuimożebyćciekawymśrodkiemwyrażaniaemocji.Zastąpienienazwyprzezbardziejlubmniejrozbudowanyopisjestpróbąodbanalnianiasłownictwai służy zwiększeniu pojemności znaczeniowejwypowiadanych słów.Badacze(Skorupka,Kurkowska2001:94)uważają,żeużywającperyfrazy,nadawcastarasię„narzucićnamnową,własną,indywidualnąinterpretacjęznanejjużrzeczywi-stości,pokazaćjakąśrzecz,zjawisko,zinnej,nowejstrony,nakierowaćniejakonaszespojrzeniepodokreślonymkątem”.Ważnejestto,byodbiorcazauważyłformęjęzykową,odebrałizrozumiałwłaściwie.M.Bańko(2002:5)podkreśla,żeperyfrazystosowanesązewzględów„ornamentacyjnychlubeufemizacyjnych”,awięcdlaozdobienialubzłagodzeniawypowiedzi”.

Peryfraza jako środekwartościowania była przedmiotembadańw językupropagandymarksistowskiej(zob.Głowiński1990:31–37),tenrodzajmetafo-rywykorzystujesięjakozamierzonysposóbutajeniaznaczeniabezpośredniegozaokreśleniembędącymaluzjądoniego,zabiegmożebyćrównieżstosowanywceluuwypukleniaironicznychihumorystycznychtreści(zob.Skorupka,Kur-kowska2001:88–92),możewreszciewynikaćzchęcizastąpieniawyrażeniaob-jętegosferątabu.

Wbadanymmaterialejęzykowymperyfrazamożebyćśrodkiemocharakte-rzeeufemistycznym(zob.Krawczyk-Tyrpa2001;Kaczor2003:46–49).

142

D / K1 > K2 / IV / IIK1:– ‰uS Se nezad•ugo zaMißko v –‰eèysty ha•u‘‰e.K2:– Neˆ CoCa ta‡ Ne muVi, z…rova CoCa ‰es.

Wartoporównaćeufemizmczas.zamieszkaćieufemistycznewyrażeniewieczysta chałupa–‘trumna’.

D / K1 < K2 / II / IIIK1:– pe–Ne mamuSi Ne smaku‰e.K2:– smaku‰e barxo! tylko pßes te Slepe zymby Ne moge ‰eS.

Ślepe zębyoznaczają‘protezę’.Peryfrazamożeteżnadawaćwypowiedziironicznywydźwięk.

D / K1 < K2 / II / III K1:– ´ßeba š Nim du¾o roma–‰aC.K2:– mo¾e¾ mu muViC. tylko pßy tym Sklanym boßku beXe SeXiC, ca•y

XiN i kavo• v noc.

Zastosowanewwypowiedziwyrażenie szklany bożek–‘komputer’,por.bożek wzn.‘przedmiotbezkrytycznieuwielbiany,czczony’,macharakterinterpretacyj-no-wartościujący,podkreślauzależnienie,swoistezniewolenieosobyodmedium.

2.6. Hiperbola

Hiperbola to trop służący przejaskrawieniu,wyolbrzymieniu określonychkwestii,opisywanychosóbczyzdarzeń,jestśrodkiemstylistycznym,którypo-leganaprzesadnymzaprezentowaniuzjawiska,przerysowaniujegocharaktery-stycznychcech. Hiperbolizacja częstoprowadzidonadużyćleksykalnych(por.Grochala2008:413–421).

D / K1 – K2 / II / IIIK1:– za du¾o to Ne zaroBi•y.K2:– o‰ zaroBi•y, zaroBi•y ‰a‡ Ne –‰em co.

Obokpowtórzenia,osobliwehiperboliczneporównanie–jak nie wiem co,które-goczłonstanowinieokreślonailośćczegoś,coś,cotrudnojestsobiewyobrazić,podkreślawielkośćzarobionychpieniędzy.

D / M – K / III / IVM:– krova cuZ ma•o mleka da‰e. K:– ta èarna, co vyÐ‰ona ta‹‰e •adne mo, to Sika mLi‹‰em.

Hiperbolicznapochwałazwierzęciawspieraemocjonalizacjęodbioruprzekazu.

143

D / K – M / III / III K:– pßyß•am, ¾eby my Ania Firany pßeßy•a. M:– a ‡Xe Ci •una co ußy‰e. na krafcovoÐ Se ´ßy lata ßkoLi, a o ‰igle

Ni‰aKigo poiNCa Ni mo.

Elementemsłużącymhumorystycznejoceniebrakuumiejętnościdziewczynysądaneliczbowe.

2.7. Eufemizmy jako środki perswazji

Encyklopedycznadefinicjaeufemizmumówi,żejestto:„zastępczyśrodekjęzykowyużywanywceluuniknięciawyrazu,wyrażenialubzwrotuzakazanegoprzeztabujęzykowelubniewskazanegozewzględówperswazyjnych”(Urbańczyk1991:78).A.Dąbrowska(1999:216)wskazuje,że:„Eufemizmwujęciuretorykitopojęcieczęściowozachodzącenainnetropy–metaforę,ironię,peryfrazę”.Badacz-ka(1999:215)pisze:„Przyjmując,żejęzykjestsystememwartościującym,możnastwierdzić[…],żemożliwejestodmienneprzedstawianietychsamychzjawisk.Na-świetlaniejakiegośzjawiskazależyodnadawcy:czynazwieonrzeczpoimieniu,używającnazwywprost,czyteżużyjeokreśleniadowartościującegobądźdepre-cjonującegowartośćtegozjawiska.Jeślipragnieniemnadawcyjestzłagodzenie,zasłonięcielubzamaskowaniestanurzeczy,mamydoczynieniazeufemizmem”.

Eufemizmjestformąjęzykowejkurtuazji,dyplomacjioraztaktuwkomuni-kacjispołecznej(zob.Krawczyk-Tyrpa2001;Kaczor2003:46–49;Dąbrowska2006a:323–332;2006b),użytkownicyjęzykamusząsięniekiedypodporządko-waćokreślonymregułomzzakresukulturysłowa.

Tenśrodekwdyskursieideologicznymmożesłużyćmanipulacjijęzykowej,wujęciuA.Dąbrowskiej(1999:222–223):„[…]zagłównąfunkcjęeufemizmówpolitycznychprzyjmuje sięmaskowanie.Przedstawiają jakieś zjawiskow takisposób,żeuwagaodbiorcyskierowanajestnateopinieifragmentywypowie-dzi,naktóreżyczysobienadawca.Reakcjaodbiorcyjestwięcniejakosterowanaprzezodpowiednidobórśrodkówjęzykowych”.

K.Michalewski(2001:3–8)proponujenazwać„wszelkieprzeobrażeniawar-tościwyrazówsłużąceperswazji,dezinformacjiułatwiającejmanipulowanieod-biorcą,«kreowaniemwartościwyrazów»”.

Wkomunikacjimieszkańcówwsizakazyjęzykowemajązwiązekztabu(zob.Krawczyk-Tyrpa2001),silniewpływającymnastrukturęjęzykaisposóbkomu-nikacjimiędzyludzkiej.Określeniaeufemistycznemająneutralizować,łagodzićlubniwelowaćnegatywnywydźwiękpewnych sformułowań (zob.Dąbrowska2006a;2006b),któresąuważanezaniewłaściweiktóremogąobrazićbezpośred-niegolubpotencjalnegoodbiorcękomunikatu.Głównympowodemużyciaeufe-mizmówjestprzyzwoitość,skromność,wstyd,szacunekdlainnychosób,chęćzaprezentowaniasięrozmówcywsposóbkulturalny.Przyczynywystępowania

144

eufemizmówsąwięcpozajęzykowe,główniespołeczne,psychologiczne,ideolo-giczne(zob.Szewcow-Szewczyk1974:285–293).

Eufemizmyużywanezpowodudziałaniatabuobyczajowo-zwyczajowego,sąwyrazemdostosowaniasiędoistniejącychwspołecznościwiejskiejnormjęzy-kowegozachowania.Wanalizowanychtekstachneutralizowanie tonu wypowie-dzi(zob.Michalewski2006a:81),czylitakiezaprezentowanie„sprawspołeczniebulwersujących,oburzających,wywołującychsprzeciw,gniew”zdarzasięczęsto,zabiegitegotypusąstosowanedołagodnegoprzedstawieniasytuacji,mogącychwzbudzaćzbytdużeemocjewśródodbiorców.Środkieufemistycznesłużąukry-ciuemocji(zwłaszczanegatywnych),pomagająnadawcyzdystansowaćsięwobecbolesnychproblemów:bólu,nieszczęścia,starości,zniedołężnieniaorazśmierci,ukazująrzeczywistośćwsposóbbardziejłagodnyibezpieczny,pozwalająkomu-nikowaćsięzodbiorcąeleganckoiuprzejmie.

Środkite świadczątakżeowyjątkowejwrażliwościużytkownikówgwary,któraczęstoskrywanajestpodpowierzchniążartu,humoruczygroteski.

Wcelachzłagodzeniawypowiedzimogąbyćstosowaneśrodki leksykalne .

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– na‰lePi š Nom fcale o tym Ne gadaC. K2:– tera to da•a spoku‰, bo cu’Ca mo samoSe‰ke.

Użytywwypowiedziderywatsamosiejka oznacza‘panieńskiedziecko’,żarto-bliwyeufemizmwplecionywkontekstwypowiedziuwydatniazmianęsposobuocenypostępowaniainnychpodwpływemosobistychprzeżyć.

Chętniewykorzystywanesąperyfrazy eufemistyczne .

D / M – K / III / IIIM:– barxo ´rudo Se odzvyèaiC.K:– ´ßa hCiC. Durczok tyß ‹‰edyS Se vypo–‰ado•, ¾e Se za•amo•,

naved ve vutke ´rohe poßet.

Kobieta,odwołującsiędoprzykładuosobypublicznej,dziennikarzaK. Durczoka,wskazuje,żemożnaskończyćznałogiem,por.peryfrazępójść trochę w wódkę, podwarunkiem,żesiętegobardzochce.

D / K – M / III / IIIK:– ´ßeba kogoZ z•apaX za ryqke. M:– naved – ‰ego roXiNe muVi•y, ba‘Ca rynte dosta•a, vnucuS

‹‰eSuQKi pßeèySCi• i by•o za co hloC.

Rozmówcawyjaśnia,żejegowiedzanatematpostępowaniamężczyznypochodzibezpośrednioodczłonkówrodzinyosoby,którejdotyczywypowiedź.Peryfrazaprzeczyścić kieszonki ‘ukraść’sprawia,żetakprzedstawionezjawiskoniewyma-gaoceny,jużzostałowsposóbsugestywnyzaopiniowane,ironicznywydźwiękmatakżeprzewrotniezastosowanaformahipokorystyczna–wnuczuś .

145

Łagodzeniudrastycznościopisumająsłużyćfrazeologizmy i peryfrazy,zastę-pującezjawiskaczywydarzeniaprzerażające,pełnegrozy,okrutne.

D / M1 – M2 / III / IVM1:– •o‰ce ‰ego goda•y, ¾e po‰eho• do Ð‰asta na stu¤‰a. M2:– a co Se Ð‰o•y kfoLiC, ¾e SeXi pot klucym.

Mężczyznawskazuje, że rodzice, podając informację o dziecku, ukryli praw-dziwypowódjegonieobecności,wynikającyznieprzyjemnejsytuacji,por.sie-dzieć pod kluczem–‘odbywaćkarępozbawieniawolności’,fraz.pod kluczem– ‘wzamknięciu’.

Czasemzastosowanyeufemizmzamiastłagodzićdrastycznośćopisudodajeprzekazowiswoistejdramaturgii.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– ta‹‰e spravy to poVinny o… razu rossuNXiC.K2:– ale som XeCoKi, to hCa•y pogoXiC. a s•ot‹‰ego ¾yCa to •una

š NiÐ Ni Ð‰a•a. ma•o to pßeß•a. hulo•, Pi•, Bi•. ‰um poNeViro•, XeCoKi lo•. Neros to mu roqg by•o ma•o, to noGi ß•y v robote. Ile razy v nocy uCeka•y, po suÐSadah spa•y.

Zachowania,będąceprzejawembezwzględnegookrucieństwaiznęcaniasięnadnajbliższymi, zostały przedstawione przy użyciu zmodyfikowanego związkufrazeologicznego:nie mieć słodkiego życia, por.fraz.pot.mieć słodkie życie–‘bardzowygodne,beztroskie,przyjemnewarunkiegzystencji’ieufemistycznejperyfrazy–nieraz to mu rąk było mało, to i nogi szły w robotę,którawskazu-jenarodzajprzemocyfizyczneji oddajerealizmzagrożenia.Dziękizastosowa-nymśrodkomopisbudziwspółczuciewobecagresjiicierpieniainnych,bardziejprzemawiadoodbiorcy,pobudzawyobraźnię,wpływanaopinięiodczuciaroz-mówcy.Jednymzważnychkierunkówperswazyjnegooddziaływaniajestemo-cjonalizacjaprzekazu,wypowiedźjestnatylesugestywna,żesprawiawrażenieuczestnictwawzdarzeniu.Odbiorcawidziświatoczymanadawcy,stajesiębez-pośrednimświadkiemprezentowanejsytuacji.Eufemizmypowodują,żeosoba,októrejmowa,jawisięodbiorcyjakoczłowieklubiącyzdawaćbólinnym,bezli-tosny,bezwzględnysadysta.

D / M1 – M2 / II / IIIM1:– •una na nocnom zÐ‰ane hoXi•a.M2:– to Ne by•a nocna zÐ‰ana, tylko zaiNCa nocne.

Drugimężczyzna,modyfikującwyrażenie:nocna zmiana, por. zajęcia nocne, podkreśla,żekobietazdradzałamęża.

Eufemizmmożemiećpostaćaluzji,czyliświadomegonawiązaniadowiedzyodbiorcypoto,bymógłjąsamodzielnierozwinąć.

146

D / M1 – M2 / III / III M1:– stare‰ta Se ‰eßèe, tero beCikove da‰um.M2:– è•o–‰eg by• m•ody, to spßynd bu• na ‚‰egu. tero spßynd Se

pßesta¾o•, za’Xe–‰o•, kaPitalny remond by Se zda•.

Drugizrozmówców,zachęcanydopowiększeniarodziny,wsposóbaluzyjnyużywawyrażeniasprzęt był na biegu, oznaczającegosprawnośćseksualną,temperament.

Czasemwceluzłagodzeniatonuwypowiedzirozmówcywykorzystująlito-tę–zastąpieniejakiegośwyrażeniaprzezzaprzeczoneokreślenieantonimiczne.Litota traktowanajest jakoprzeciwieństwohiperboli(zob.Pisarek2006:209).

D / K1 – K2 / III / III K1:– •un taKi fa‰ny h•opok, a •una Liha. K2:– urodno to una Ne ‰e, ale ‰ak to Se muVi, •adno Miska ‰eZ Ne do.

Przezokreślenienie być urodnym–‘byćbrzydkim’kobietazaznacza,żewmał-żeństwieurodażonyniejestnajważniejsza.

2.8. Porównanie

Nazywanietozazwyczajwyodrębnianieprzezzestawienie,ponieważumysłludzkinieustanniecośzesobązestawia.Porównywanie,„zestawianienapodsta-wiecechwspólnychiróżnychdwóchlubwiększejilościrzeczy,osób,zjawisk”(Doroszewski1964,t.6:1069),służyustaleniuistotnychpodobieństwiróżnicmiędzyobiektami,stanowipodstawępoznaniarzeczywistości,asamemuproce-sowizazwyczajtowarzyszywartościowanie.

Porównanieukazujeponadtorozmaiterelacjemiędzyobiektami:wzajemneodniesieniaipowiązania,atakżewielkościistotnychparametrów(zob.Szymanek2001:239).Toszczególnyelementstylu,rodzajfiguryretorycznej,któramożewystępowaćzarównowpostaciprostejograniczonejdodwóchsłów,jakibardzorozbudowanej,którasłużyuwypukleniu,pełniejszejcharakterystyceorazustale-niuodniesieńmiędzyporównywanymiobiektami.Wporównaniuwyróżniasiętrzyistotneelementy:komparat–lewastronaporównania,komparans–prawastronaporównania i funktor.Komparansprzez swójdefinicyjnycharakter jestkonceptualnąistotąporównania,a tymsamymkognicji iwartościowania.Wy-chodzisięodkomparatu,czyliprzedmiotuiszukasięjegoodbicia,budująctzw.zestawieniowyobiektchiralny(zob.Kudra2004:18).

Waloryperswazyjneporównaniadocenianojużwstarożytności.Arystoteles(1988:212)uznajeporównaniezatrop,odmianęmetafory.Wzajemnarelacjamię-dzyporównaniemametaforądotyczywartościowania,ponieważjakwykazująbadania(zob.Wróblewski1998:63–66;Wysoczański2005),porównaniewarto-ściującesłuży,podobniejakinnetropystylistycznezmetaforąnaczele,dowyra-żaniaprzezsubiektocenyfaktówotaczającegoświata.

147

Niekiedyuznaje sięporównaniezafigurę semantyki (zob.Todorov1977:285),ponieważ jestzabiegiemdotyczącym treści iopiera sięnawzmocnieniupewnychregułznaczeniowych,czylinaintensyfikacjiznaczeniawspólnegodlaobuczłonówporównania,choćmożetakżedochodzićdoichosłabienia.Analizasemantycznapozwalanasformułowaniewniosku,żeporównaniejestnajważniej-szymtropemocharakterzeaksjologiczno-kognitywnym.

Wyodrębniasięporównania stereotypowe (zob.Kurkowska,Skorupka2001:158) oraz porównania sprzeczne, którenajczęściej służą realizacji ironii (zob.punkty:II.1.7.Stereotyp jako środek wartościowania i II .3 . Ironia – jej rodzaje i funkcje).

D / K – M / III / IIIK:– Ne dam aNi großa.M:– daß, daß, bo Ci beXe ‰o‰èyX ‰ag Żyd.

Mężczyzna,stosującstereotypoweporównanie,por.czas. jojczyć,wyjaśnia,żekobietapodwpływemusilnychnamówzmienipowziętądecyzję.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– m•ody Neˆ Se Ne ¾yNi, ‰eßèe ma èas. K2:– Ni˜ Ne poraXiß. r–‰e Se do ¾eNaèKi ‰ak koza do •oBirek.

Wdrugiejwypowiedziporównaniesłużyironicznemuuwypukleniuzaangażowa-niawplanowanyślub.

D / M – K / II / IIIM:– shud•a, •odm•o¤Na•a.K:– a ‡Xe tam. shuhra•a Se. skura to ‰i Se pomarßèy•a ‰ag Bibu•cyna.

Porównaniewskazujenastopieńintensywnościprocesu.Metafora tociekawy tropstylistyczny,którypokazujeswoistysposóbpo-

strzeganiaprzezwspółczesnychmieszkańcówwsipewnychdziedzinżycia.„Jestto–jakmówiT.Dobrzyńska(1994:135)–jedenztychśrodkówjęzykowych,którychużyciewsymptomatycznysposóbodzwierciedlazmianysytuacjikomu-nikacyjnej,aktualnystanświadomościuczestnikówkomunikacji”.

3. Ironia – jej rodzaje i funkcje

Encyklopedycznadefinicjaironiimówi,żejestto„właściwośćstylupolegają-canasprzecznościmiędzydosłownymznaczeniemwypowiedziajejznaczeniemniewypowiedzianymwprost,alezałożonymprzezautora”(Krzyżanowski1984).C.Kerbrat-Orecchioni(1986:293)uważa,żenastępujetu„odwróceniehierar-chiipoziomówsemantycznych”.Senskontekstualny(wtórny,pochodny)stajesięniejakouprzywilejowanywzględemsensudosłownego(pierwotnego,jawnego).

148

Pojęcie ironia bywabardzo różniepojmowane iklasyfikowane (zob.Sła-wiński1988:203–204;Głowiński2002).A.Kulawik(1994:112)ujmujeironięjakoosobnąfiguręstylistyczną„pośródtych,zaliczonychdometafory–polegaonanaprzypisywaniuosobom,przedmiotom,zjawiskomcech,którychabsolutnienieposiadają”.Definiowanabywajako:„Drwina,lekkisarkazmlubkpinawwy-powiedzi,którejzamierzonysensniejestwyrażonywprost,ajestodwrotnościądosłownegoznaczeniasłów, jest rozpoznawalnydlasłuchacza,np.z tonugło-su”(zob.Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny1998,red.H.Zgółkowa, t.14:373–374).

Zewzględunaswąniejednoznacznośćironiastanowiwygodne,azarazembezpiecznenarzędzieperswazji,ponieważ, jakpodkreślaM.Sarnowski(1991:41),„nadawcaokreślaswójpunktwidzeniawtakisposób,żeświadomośćjęzyko-waodbiorcykwalifikujegojakowartościującydodatnio,akontekstiszerzejsytu-acjakomunikatywnakorygujągotak,żemusibyćodczytanyjakowartościującyujemnie”.Zewzględunatęcechęironiapostrzeganajestjakospecyficznaformaocenynegatywnej.Przyczymocenatamożemiećróżnystopieńnasilenia–odzwykłejnegacjijakiegośzjawiskaczyosoby,poprzezdrwinę,szyderstwo,ażdoobelżywychinwektyw.

ZewzględunastopieńjawnościorazformysygnalizująceironięD.S.Muecke (1986: 255–258) wyróżnia jej trzy rodzaje: ironię jawną, ukrytą i prywatną . Z ironią jawnąmamydoczynieniawówczas,gdyosoba,przeciwkoktórejzo-stałaonaużyta lubwspółuczestnikkomunikacjibez trudurozpoznają iodczy-tająrzeczywistąintencjęnadawcy.Ironiajawnajestbardzowyrazistaiodbiorca(ofiara)może„odrazuzorientowaćsię,coironistamanaprawdęnamyśli”(Mu-ecke1986:255),towarzyszyjejszeregsygnałówpozajęzykowych,np.tongłosu(tonspokojnywyrażającyoczywistąsprzeczność,sygnalizującysarkazm),okreś- lonegesty,mimika(np.ironicznyuśmiech).

Natomiastironia ukrytajestbardziejsubtelna,„należyjąnietyledostrzec,coraczejwykryć”(Muecke1986:257),asposóbmówieniaczyzachowaniaironistyjedyniewminimalnysposóbpozwalarozpoznaćironię.

Ironia prywatna(Muecke1986:260–261)jestniedostrzegalnazarównodlaofiaryironisty,jakiinnychpotencjalnychodbiorców.

RolęironiidoceniałjużTeofrast,300latp.n.e.,któryradził,aby:„mówcaniewypowiadałwszystkiego,cojestdopowiedzenia,leczdzieliłsięzadaniemzesłuchaczem,abypodsuwałmumyśli,któretamtensamwysnuje”(zob.Łaguna1984:22).Terminemironia(zob.Muecke1986)wzn.„udawanaskromność”po-sługiwałsięArystoteles,któryzwracałuwagęnaironicznysposóbwyrażaniasię.Klasycznaretorykadoceniałaprzedewszystkim ironię sokratyczną,która jakoswoistychwytodniesionybezpośredniodozjawiskiosób,miałapełnićfunkcjępłaszczyznywyższegoporozumiewaniamówcyiodbiorcy.Wretorycezabiegsy-tuujesięwsferzeelocutio ijestpodzielonynakilkaszczegółowychodmian,którezwiązanesązeswoistymiformamidowcipu.Szczerbowski(1994:48)wskazu-

149

je,żedorozpoznaniaironiiniezbędnejestuświadomieniesobieprzezodbiorcę„sprzecznościkontekstualnejipewnegodysonansupoznawczego”.

Ironiamożepełnićróżnefunkcje,jakoformaopisurzeczywistościmaogrom-nąsiłęperswazji,ponieważpozwalanadawcyprzedstawićwłasnestanowisko,ośmieszyćprzekonaniaoponentaicoważne,wzbogacawypowiedź,uatrakcyj-niająctekstiułatwiającjegozapamiętanie.M.Głowiński(2002)podkreśla,żewykorzystywanabywadowykpieniapoglądów,postępowania,postawyczycechprzeciwnika;możesłużyćwzmocnieniumyśli,argumentu;urozmaiceniuwywo-du;zacieśnieniuwięzizgrupą,zjednaniusobiepubliczności.Istotnąrolęodgrywatakżeautoironia,któracharakteryzujesięokazaniemdystansuwobeczjawisk,osób,arównieżwobecsamegosiebie.

Badaczedoceniająpragmatycznywalorironii(zob.Grzelak2001:239–247;Fąka2008:161–169).E.Grzelak(2001)pisałaoironii,wskazując,żezastosowa-nietejfigurystylistycznejmasensjedyniewtedy,gdyprawdziwatreśćkomuni-katuzostanieodebranaprzezsłuchacza.Ironiajestwówczasillokucyjnymaktemmowyowyraźnymskutkuperlokucyjnymorazjednązformperswazjijęzyko-wej, tekstowymnawiązaniemdorzeczywistościpozajęzykowej.Dlarozważańzwiązanychzpragmatycznąfunkcjąironiiciekawajestkoncepcjasytuującatropwobrębietakichkategoriiestetycznych,jakkomizm,tragizm,tragikomizmiuj-mującaironięjakopostawę.P.Łaguna(1984:25)uważa,że:„jesttotakaświado-mość,którącechujepoczuciekontrastu,sprzecznośćmiędzyzjawiskamiświatawewnętrznegolubzewnętrznegodanejjednostki[…];przyczymuświadamianaprzezjednostkęsprzecznośćzostajepodporządkowanaokreślonejideibądźwizjiświataibytuludzkiego”orazjakowyrazświadomościironicznej,polegającyna:„skontrastowaniusensuliteralnegowypowiedzilubwartościdziałaniaczłowiekazsensemrzeczywistym,któryzostajezasugerowanypodmiotowiapercypujące-mupoprzezszerokorozumianykontekst lubprzedstawieniena innymmiejscuprawdziwegostanurzeczy”.

Ironiajakojedenznajskuteczniejszychsposobówprzekonywaniajestzjawi-skiembardzoczęstowykorzystywanymwpolityce(zob.Habrajska1994:57–68;Grzelak2001:239–247),dziennikarstwie,zwłaszczawfelietonachczypolemi-kachprasowych(Burska-Ratajczyk2006:21–32).

Mieszkańcywsisprawnieposługująsięironią,zabiegsłużycharakteryzowa-niu osóbireprezentowanychprzezniepostaw.

3.1. Kontrast a wyrażanie postawy ironicznej

Owystąpieniuironiimogąświadczyćzestawieniakontrastującychzesobąwyrazów,nagłazamianastyluwypowiedzi,dysonanspomiędzyprzekazywanąinformacjąawiedząoświecie,którąposiadaodbiorca.

150

D / K – M / III / IVK:– muSi Se nagotovaC, bo •uÌ luBi dob¾e š‰eS.M:– tak, •uË ‰es taKi vyvredny, ¾e tylko by ‰ot kartofle s kumpotym.

Drugawypowiedźjestzbudowananazasadziewyrazistegokontrastudoużytegowcześniejfrazeologizmudobrze zjeść.Przymiotnikwybredny wskazujena oso-bęmającąwysublimowaneupodobaniakulinarne,natomiastwyrażeniekartofle z kompotem podkreślabardzoprosteskłonnościżywieniowe.

Ironianacechowanajestdodatkowymznaczeniem,kiedynadawcaświado-mie używa sformułowań ostrzejszych, aby poprzez kontrast podnieśćwartośćtego,oczymmówi.Wtejwypowiedziironięuznaćmożnazasemantycznyśro-dekpotęgowaniakomicznejatmosfery,stanowionaswoistykomentarzdozaj-mowanychpostawlubopisywanychsytuacji,aimwięcejniedorzeczności,tymsilniejszyefektkomiczny.

3.2. Leksyka, frazeologia, metaforyka, gra słów, znaczeń jako element ironii

Wyrażaniuironiisłużątakżezastosowanewtekstachderywaty proste i zło-żone,będąceprzejawemdowcipujęzykowego.Wopracowaniachsłownikowych(Zgółkowa2003:104)dowcip językowy„tocelowyprzejawkomizmu,utrwalonynajczęściejwformiejęzykowej,którajestbądźprzekaźnikiemkomicznejtreścibądźteżsamoistnymźródłemkomicznychefektów.Jestpopisemintelektualnejinwencji twórcy iwymagaanalogicznychdyspozycji ze stronyodbiorcy. Jegopodstawąjestwielopłaszczyznowośćsemantyczna,grasensuibezsensu,równo-czesnośćlubnastępstwoznaczeńrozmaitychlubwzajemniesięwykluczającychtworzącychzazwyczajspoistąiwyodrębnionąkonstrukcjęsłowną[…]”.

D / M1 < M2 / II / IIIM1: – Ne•atfo XeCi hovaC.M2:– •uny go Ne hova‰um. ‰ego hovo teleViš‰a. XeCo‹ Cuqgle f tyn

•og•u‘‰aè Se gaPi.

Mężczyznapodkreśla,żewychowaniejestprocesemtrudnym,któryniemożepo-legaćnauleganiukaprysomdzieckaiktóryniepowinienograniczaćsiędowzor-cówkrzewionychprzezwspółczesnemedia.Telewizjaokreślanazostałabardzopejoratywnie,wderywacieogłupiaczsilnezabarwienieemocjonalnemapodsta-wa–czasownikogłupiać .

D / K1 < K2 / II / IVK1:– ba‘Cu, on ÐNe koha. K2:– s•uhe‰, s•uhe‰ tego Picanta, to sama beXe¾ XeCoka dyrtoSiC.

Zastosowanyprzezbabkęwyrazpicant jestwyrazistąsemantycznienegatywnąetykietą językową.Słowoswoją formąprzyciągauwagęodbiorcy iwzmacnia

151

dobitnośćwypowiedzi.Derywatzbudowanyjestnazasadzieniezgodnościstyli-stycznej,kontrastobejmujełac.przyrostek-ant,którynawiązujedostyluwyso-kiegoitworzyrzeczowniki,oznaczającenajczęściejmęskichwykonawcówczyn-ności,irodzimąwulg.podstawę,por.czasownikpicować .

D / K – M / III / IIIK: – muVi, ¾e na –‰osne postaVi. M: – a ‡Xe tam postaVi. […] zafse by• hfoLidup. hfyCi• pore grosy,

to Se kfoLi• co •uN Ne postaVi. a Stacha mu muVi•a: Ne beXez Ð‰o• za co vykuÉncyC, ale •un Ð‰o• rozumu za SedÐ‰u g•uPih.

Wyraz chwalidup–nazwa-epitetizwrot,wktórymwystępujeliczebnik mieć ro-zumu za siedmiu głupich,sąokreśleniamiwnajwyższymstopniunegatywnymi.Obrazowe,silnienacechowaneemocjonalniezłożenie,któregodrugimczłonemjestwulgarnyrzeczownik,ujmujetreśćwskondensowanejformie,bardziejprze-mawiającejdorozmówcy.Wartopodkreślić,żewkulturzeludowejchwaleniesięjestocenianenegatywnie.Odczytanieironiimożliwejesttakżedziękiistnieniu„wspólnegoświata”nadawcyiodbiorcy;rozmówcaodwołujesiędokompetencjijęzykowejisocjokulturowejsłuchacza.

Efektironicznyosiągany jestrównieżprzezwprowadzeniefrazeologii,meta-forykilubsłownictwawywołującegoefektkomicznywzestawieniuzkontekstemwypowiedzi.Ironiawiążesięzprzypisywaniemosobom,przedmiotom,zjawi-skom,októrychsięmówi,cech,którychabsolutnienieposiadają.

D / K – M / III / IIIK: – Jasiu pßy•o‚‰eco•, ¾e rano pßyleCi i Ci pumo¾e.M: – a ‡Xe •uN Ci tag rano pßyleCi, ‰ag •un fsta‰e skoro S†‰t kole

po•u¤Na.

Sposobemodebraniawiarygodnościwypowiedzikobietyjeststwierdzenie,wy-korzystująceżartobliweorazironiczneznaczeniekonstrukcjiwstawać skoro świt – koło południa,któregoabsurd wynikazzestawieniaelementuoznaczającegorozpoczynającysiędzień–świtzporąoznaczającąjegośrodek–koło południa,dodatkowopodkreślonewyrazemskoro.Mężczyznawskazuje,żeobietniceskła-daneprzezosobęniesąwiarygodne.

3.3. Deminutywum jako znak ironii

Zabarwienieuczuciowezdrobnień i spieszczeńniezawszejestpozytywne,wpewnychkontekstachmogąbyćonewyrazemdezaprobatyinabieraćznaczeniapejoratywnego(zob.Kurkowska,Skorupka2001:44–52).Środkitemogącha-rakteryzowaćsięprzeróżnymiodcieniamiekspresywnymiiwzależnościodsytu-acjistawaćsięwykładnikamiironii,humoru,lekceważenia,politowania,pogardy.

152

Nadawca,wykorzystującjewceluironicznym,używasposobu,którygwarantujelepszerezultatyperswazyjne.

Zdrobnieniajakowykładnikironii,negatywnejoceny,niechęciprzemycajązłośliwośćpodmaskąkomplementu.Takimechanizmbywaczęstowyzyskiwanywdyskursiepolitycznym(zob.Kamińska-Szmaj2001;Karwat2006;Burska-Ra-tajczyk2010a:211–224).

Wanalizowanychtekstachdeminutywneformyrzeczownikowetracązna-czeniepieszczotliwości,aktualizującsięnabierająznaczeniaironicznegolubpe-joratywnego. Problematyki tej dotyczą artykuły Nowotnej-Szybisowej (1969:362–369) iSarnowskiego (1991:43).Z ironicznymideminutywamimamydoczynieniawtedy,gdywyrazjesttworzonyzapomocą„sufiksówzdrabniającychdodawanychdoleksemówzjednoznaczniedodatnią(alerównieżineutralnąlubczasamiambiwalentną)charakterystykąaksjologiczną”;matozwiązek„zprag-matycznąkategoriąintencjinadawcy,czylirzeczywistychmotywacjiużyciakon-kretnegodeminutivum”(Sarnowski1991:43).

D / K – M / III / IIIK:–‰edyn tylko by•. puZno go Ð‰a•y, to pa´ßa•y – Nego ‰ag

v •obrazek.M:– ´ßeba kohaX i vymagaC. tera synuS po PiNÖßKi pßy‰Xe, Ne hcom

daC, to •a¤Ne tatuSa, mamuSe pod ga’Xel u•aPi.

Formydeminutywne:pieniążki,synuś, tatuś,mamusia wpołączeniuz eufemistycz-nymokreśleniemładnie pod gardziel ułapićnabierająwwypowiedziwartościiro-nicznej,stającsięwyrazistymśrodkiemekspresji.Ironiamożebyćbardzoeleganckąformąwyrażaniainwektyw,por.dem.synuś.R.Przybylska(2002:205)wskazuje,że:„Ironiałączysięteżczasemzużyciemsufiksuformalniedeminutywnegodoutworzenianazwyosobowejnosiciela[…]”.Zabiegopierasięnawieloznaczności–podpozytywnymiokreśleniamiukrywasięaluzyjnie,alejakżejadowicie,wyrażonaocenanegatywna.Nadawca,stosująceufemistycznąparafrazę,łagodzitreść,airo-niapotęgujejejnegatywnywydźwięk.Możnająodczytaćdziękispostrzeżeniu,żedosłowneznaczeniewyrazówniepasujedoichkontekstuorazokolicznościużycia.

Wykorzystanieironiiwwypowiedzijestwartościowymśrodkiemjęzykowe-gowpływunapostawyinapercepcjęspołeczną(zob.Habrajska1994:57–67;Grzelakowa2001:239–247).

D / K – M / III / IVK:– te spravy to Se XeSiNX laÕ Coqgnom. tyle PINenxy! M:– ‰ag g•u‘‰e, to Neh p•acom. prekuratore‡ i mecenaSik tylko rynce

zaCira‰oÐ i Se S Cimnyh h•opu† SÐ‰e‰um.

Postawalekceważąco-ironicznaujawniasięwwynikupołączeniasufiksuformal-niedeminutywnegozneutralnyminazwamizawodówprzedstawicieliwymiarusprawiedliwości:prokuratorek, mecenasik .

153

D / K1 – K2 / III / III K1:– zMiNi Se, zMiNi.K2:– Ne zMiNi, bo to haraktereg Gołębieszczaków.

Podobnąwymowęemocjonalnąposiadatakżenazwaowiększymstopniuabstrak-cyjności:charakterek – iron.‘przykry,dokuczliwycharakter’.

3.4. Ironiczne porównania

Wcodziennejkomunikacjiporównaniamająszczególnąwartośćznaczenio-wą,ponieważpobudzająwyobraźnięodbiorcy. Sąuwydatnieniemjakiśwłaści-wościopisywanegozjawiskapoprzezwskazanienajegopodobieństwodoinnegozjawiska(Sławiński1988:376–377).

Istotnyelementkomunikacjiperswazyjnejstanowiąporównaniaironiczne,sarkastyczne,zawierającezłośliwąocenęosoby,sytuacji,zjawiska.Głównązasa-dątworzeniaporównańocharakterzeironicznymjestichobrazowość,opartanaodwołaniachdoskojarzeńbardzotypowych,powszechnych,aleujętychwsposóbniezwykłyizaskakujący.

Używająctychśrodkówstylistycznych,nadawcasygnalizuje,żewypowia-danatreśćpowinnabyćrozumianazpewnymdystansem,czyliniedosłownie.Tenrodzajtropuwzmacniaperswazyjnywalorkomunikatu,ponieważjestczytelnymelementemironii,mającejczęstoznamionahiperbolicznegoprzerysowaniaoce-nianegozjawiska.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– •una tak pod•ug mody Se •uBiro. K2:– ´ßeba Se •uBiraC pod•ug luXi. stara baba, a zes´roi Se f ta‹‰e

fruvoKi, ‰ak to tero m•ode noßom. pasu‰e ‰i to ‰ak koZi du‘‰e koSula.

Porównanie pasuje jak koziej dupie koszula –iron.‘zupełnieniepasuje’,podkre-ślaniestosownośćstrojuosobydojejwieku.Kobietaprzekonuje,żenienależyzawszelkącenęnaśladowaćmody,zalecazachowaniepewnejmiary,wskazanejprzezrozsądekidobrysmak.Porównaniejestzwięzłymkomentarzemdowalo-ryzującegorzeczownikafruwak,oznaczającegoelementkrytykowanegoubioru.Uszczypliwaocenasposobuubieraniasięzaskakujeprzeznietypoweskojarzenie,któreodwołujesiędozestawieńsłówsprzecznychwzględemsiebie.Zabiegtakiuświadamianiedorzecznośćiwyostrzaironię.

D / K1< K2 / III / IV K1:–t•umaèta to Xevuha Ne do Nego. K2:– m•ode to g•u‘‰e. zakoho• Se ‰ag ¤‰abe• f suhy –‰¾‚‰e.

Porównaniezakochać się jak diabeł w suchej wierzbie– iron. ‘oniewłaściwieulokowanychuczuciach’,wżartobliwo-ironicznysposóbwskazujenacharakter

154

iintensywnośćuczucia,podkreślawielkiezauroczenie. Diabełwkulturzeludo-wejniekiedykojarzonyjestzgłupcem,natomiastwierzbauważanajestzasiedli-skodiabła.

D / M1 – M2 / III / III M1:– ´ßeba luXom –‰e¾yC. M2:– ‰a ‰i Ne –‰e¾e, kryNCi ‰ak ‘‰ez •ogunem.

Dzięki użytemu porównaniu kręcić jak pies ogonem – iron. ‘zmieniać zdaniewzależnościod sytuacji’, rozmówcawypowiada się stanowczo, żeosoba jestniewiarygodna.

D / K – M / III / IIIK:– du¾o rozma–‰a‰ta.M:– •una Ne s•uho, ‰i Se Ne do pßegadaC. beXe klepaX ‰ag m•otKim

po pustym kova…le.

Zwrot klepać jak młotkiem po pustym kowadle–iron.‘mówićniepotrzebnie,bezsensu’,podkreślagadulstwoiupórżony,jestbardzosugestywnyprzezswojena-wiązaniedowykonywanianiepotrzebnejpracy,takiej,któranieprzynosirezulta-tów.Porównaniezawieraznaczeniewykonywaćczynnośćwymagającąniewspół-miernegowysiłkuwstosunkudoefektu,awięcbezcelową.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– Ne moge Se š NiÐ dogadaC. K2:– ‰a‹ Ci èasu Ne ßkoda. iX do Ni. toto g•u‘‰e ‰ak pyqk s•omy.

•una mo Vincy rozumu f PiNCe, ‰ag •un f ca•y g•o–‰e.

Oceniającintelektmężczyzny,kobietaużywanacechowanyemocjonalnieleksemtoto oznaczający istotęnieokreśloną, awięcczłowiekaniewartegouwagiorazironiczno-obraźliweporównaniemającecharakterinwektywy,por.głupi jak pęk słomy.Perswazjisłużytakżeodwróceniemetaforyczne.Negatywneskojarzeniabudziwaloryzowanieopartenarelacjachprzestrzennychgóra–dół:pięta –dolna częśćnogi, będącaprzeciwieństwemgłowy–‘górnej części ciała’,uważanejzasiedliskorozumu,myśli.

Sugestywnośćironii,zdaniemG.Habrajskiej(1994:57):„wynikaztego,żepozwalaonadomyślaćsięczegośinnegoi/lubczegoświęcejniżto,cozostałodosłowniewypowiedziane”.

3.5. Pytania ironiczne

Skierowaniedoodbiorcypytania ironicznego manaceluośmieszenieizlek-ceważenieosoby,atymsamympomniejszeniejejwartościiwzmocnieniewłas- nej.Jegofunkcjapoleganatym,żewyraźniewystępujeprzeciwkomuś/czemuś,

155

mamisjęprowokacji,służyprzewartościowaniudotychczasowegosposobumy-śleniaodbiorcy.Nadawcazadaje jeniepoto,byuzyskaćodpowiedź,aledla-tego,żechcepodaćodnoszącesiędorozmówcyfaktyczysądywwątpliwośćlubzasiaćwobecnichniepewność.Pytanieironiczne,którekończycałąwypo-wiedź,stanowijejspecyficznepodsumowanie.Możebyćpołączonezironicz-nymuśmiechem.

D / K – M / III / IIIK:–ma•o to h•opokuf? po co Ance taKi stary? M:– stary, stary! a co gotovaX go beXe?

Wsposóbzwięzłyihumorystycznymężczyznapodkreśla,żewiekniepo-winienbyćżadnymprzeciwwskazaniemdozawarciazwiązkumałżeńskiego.Za-skakująceiniefortunnepytaniekobietynaruszanormygrzecznościowe,ponieważniejakozmuszarozmówcędoodpowiedzi,którejniechcelubniepowinienudzie-lić.Mężczyznazręcznieripostował,równieżstosującformępytania,mającegotonkpiarski,drwiący, ironiczno-żartobliwy.Wypowiedzi towarzyszyuśmiechorazironicznieuniesieniebrwi.Elementytedodatkowosugerująwłaściwąinterpreta-cjęprzekazu,któregocelemjestprzełamanieutartychstereotypówdotyczącychmałżeństwa.Źródłemhumorystycznegoefektustajesięurealnionyabsurd.Roz-mówcazastosowałchwytparadoksu,czyliefektownegoizaskakującegoswojątreściąsformułowania,zawierającegomyślskłóconązpowszechnieżywionymiprzekonaniami, sprzecznąwewnętrznie, która jednak przynosi nieoczekiwanąprawdę.

JakpodkreślaU.Eco(2003:68):„Cosięzaśtyczyparadoksu,totrzeba,abyodwrócenieprzestrzegałopewnejlogikiiograniczałosiętylkodopewnegofrag-mentuświata”.

3.6. Pochwała jako strategia wprowadzania ironii

Wprzypadkuironiiwyodrębniasięwieletechnikisposobówwprowadzaniajejdowypowiedzi:pozorowanazgodazofiarąironii;pozorowanazachęta,radadlaofiary;pozorowanaobronaofiary;pozorowanyataknaprzeciwnikówofiary;pochwaławformienagany/naganawformiepochwały;pozorowanawątpliwość;powoływaniesięnaniedorzecznepoglądy–rzekomowyznawaneprzezwięk-szość;ironicznenominacje,np.nazwynieistniejącychurzędów,tytuły,przydomki(Głowiński2002:208).

Opracowanialeksykograficzne(Sławiński1988:203)podkreślają,żezależnie odsytuacjiironiamożesłużyćcelomsatyrycznym,byćformądowcipu,parodii,przejawemdrwiny,szyderstwaisarkazmu.

156

D / K – M / IV / IIIK:– kuPi•a ‹SÖßKi s pßePisamy i beXe Se ßkoLiC.M:– a po co taKi S†‰etny kuha¾e ‹SÖßKi? ‰ag gotu‰e, to az zapaße‡

iXe, as s suFitu to fßys‹ie muhy spada‰om.

Sygnałemironiibywatakżeniezgodnośćpewnychtwierdzeńzuzupełniającymjekomentarzem.Oceniezdolnościkulinarnychkobietysłużypozornieaprobująceokreślenieświetna kuchara,któreniejestkomplementem,ponieważdalszaczęśćwypowiedzinadajemuznamionadrwinyiszyderstwa.Wprzedstawionymkon-tekściewyrażeniesłużyzakwestionowaniujejumiejętnościkucharskich.Ironicz-nywydźwiękmadem.zapaszek,będąceprzewrotnymeufemizmem.Przekazowiswoistejpikanteriidodajeżartobliwy,hiperbolicznyopis,przedstawiającymuchyspadającezsufitu.Humorpełnitufunkcjędegradującą;kpinajestistotnymele-mentemodużejsileperswazyjnej. Hiperbola to„przedstawieniejakiegośzjawi-skawyolbrzymiającejegowygląd,znaczenie,działanie[…].Uważanazajedną zfigurretorycznychniejestwyspecjalizowanymchwytemstylistycznym,leczra-czejefektemwspółdziałaniarozmaitychtropówifigur,szczególnegodoborusłow-nictwaorazekspresywnychintonacji.Używaniehiperbolibywaznakiemsilnegozaangażowaniaemocjonalnegomówcylubpoetyimapodobnąreakcjęwywołać uodbiorcy”(Zgółkowa2003:397).

G.Habrajska(1994:57–62)wskazuje,że:„Wypowiedźironicznamożezo-staćodebranaizinterpretowanajakonegacjakogoślubczegoś,negacjaczyichśzachowań;pozwalaonadomyślićsięukrytegosensuwypowiedzi,możeprzyczy-nićsiędonawiązaniawięzinadawcyzodbiorcąpoprzezwskazaniewspólnegowrogaiuwydatnieniejegowad[…]”.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– koBita ze †Si, ¾eby Casta Ne •uÐ‰a•a •u‘‰ec. K2:–•u‘‰ece, ale ‰ak kurom ¾uCi, to v loCe zaBi‰e.

Drugazkobietwprowadzadowypowiedzi zabawnądwuznaczność, tylkopo-zorniezaprzeczasłowomprzedmówczyni,ponieważzastosowanahiperbola:jak kurom rzuci, to w locie zabije,służyironicznemuprzewartościowaniutreści.Za-stosowanastrategiapochwaływformienagany,wspartaodpowiedniąintonacjąimimiką,może skuteczniej skupiaćuwagęodbiorcynaopiniimówiącegoniżwprzypadkuwyrażenianaganywprost.

3.7. Pozajęzykowe sygnały ironii (ton głosu, gesty, mimika)

Jednym z sygnałów zastosowania ironii jest specyficzne brzmienie głosuprzejawiającesięm.in.wopadającymtonieorazwydłużeniuelementówwypo-wiedzi(Szczerbowski1994:52).Badaczezajmującysięwyodrębnianiemsygna-łówironicznościwtekstachzwracająuwagę,żetonwypowiedzimawyłącznie

157

charakteruprawdopodobniającyjejwystąpienie,ponieważcechywyróżniająceironięwystępują takżewtekstachneutralnych.Oironicznej intencji,doktórejrozmówcasięodwołuje,kwestionującznaczeniedosłowne,świadczyintonacja,mimika,kontekstwypowiedzioraz znajomość lokalnych spraw i ludzi.Częśćtekstówironicznychniemogłabybyćodczytanabezznajomościrealiówkulturo-wych.Sygnałemwystąpieniategozjawiskajestwtekścieniezgodnośćopisuzestanemrzeczywistym.

D / K – M / III / IIIK:–Sławek te¾ Nez•y h•op. M:– z•oty h•oPina. do vutKi do Vina.

Ironiatospecyficznaformaocenynegatywnej,wkonwersacjiwyrażeniaironicz-neulegająprzewartościowaniu.Środkijęzykowezastosowanewpierwszejczęściwypowiedzikreująjaknajlepsząopinięoosobie.Pozytywniewartościujewyra-żeniezłoty chłop,dodatkowowzmocnionewymianąkomponentu naleksem chło-pina. Ironicznemuprzewartościowaniukomunikatu służypauza,któraczasembywasilniejszymśrodkiemwyrazuniżsamdźwięk;rozmówcawykorzystujejązperswazyjnymzamysłem,kształtującnapięcieemocjonalneprzekazu,któresłu-żyzainteresowaniuodbiorcyizwiększaefektzaskoczenia.Ważnajesttakżegesty-kulacjanadawcy–ruchdłoniwstronęszyi,którypodkreślaprzewrotnąintencjękomunikatu.Gestjestczytelnymisugestywnymkomentarzemdowypowiedzi,wspomagającymjejwarstwęsłowną.Wyrazistośćwypowiedzizostaławzmocnio-natakżeprzezznaczący uśmiech . Kodpozawerbalnypozostajewrelacjifunkcjo-nalnejztreścią,ułatwiającodbiórkomunikatusłownego.Relacjemiędzywypo-wiadanymtekstematowarzyszącąmukomunikacjąpozasłowną,wprowadzającądodatkowe informacje,narzucająwłaściwysposób interpretacji,dopełniająsięiwzmacniająekspresywnośćprzekazu.Nadawcabawiodbiorcę,wykorzystujehumor,nadającwypowiedzikpiarski,ironicznyton.Monotonięprzekazurozbijarym,któryzwracauwagęnawybranefragmentyiułatwiazapamiętanie treści.Uczestnikprocesukomunikacjiodwołujesiędoironiijawnej,którapotęgowa-najestokreślonymisygnałami,zauważalnyminapoziomiejęzykowymiwsfe-rzepozajęzykowej:wgestykulacji,mimice,intonacji.Ironicznącharakterystykędodatkowowzmacniają towarzyszącewypowiedzielementy:właściwa intona-cja,tembr głosu,rytm oraz gestykulacja i mimika,któreczyniąprzekazbardziej sugestywnym.

Ironiastanowistrategięaktywizacjiodbiorcy;wprzypadkuwypowiedziiro-nicznej odbiorcajestzmuszonydosamodzielnegoodczytaniaprzekazu.Analizo-wanawypowiedźjestformą„obelżywejpochwały”(Bachtin1975:258),któraodwracasensprzekazywanejtreściwstosunkudoformalnejintencji.Zabiegtakijestczęstowykorzystywanywstrategiipolitycznej.

Wanalizowanymmaterialeironiisłużyłyróżnorodneśrodkijęzykowe.Iro-niatosposóbwypowiadaniasię,wktórymnadawcaświadomieodwołujesiędo

158

niezgodności, opierającej się na przeciwieństwie dwóchpoziomówwypowie-dzi:dosłownego iukrytego.M.Karwat (2006:333)wskazujena siłę sugestiiwtaktyceironicznej,która„poleganawytworzeniuwrażenia,żektośdostrzega,wieirozumiewięcejniżmówi(pisze,rysuje)iwięcejniżsąwstanieodgadnąć(przynajmniejwpierwszejchwili)odbiorcyjegokomunikatu”.Ironiawerbalnaodwołujesiędo:niezgodnościstylistycznej,porównania,hiperboliczyteżpyta-niaretorycznegoiczęstojestwspomaganaironiąpozasłownąwyrażonągestem,mimiką, intonacją.Zabiegtakipozwalanawiązaćswoistegorodzajuwięźmię-dzynadawcąiodbiorcą.Porozumieniejestrealizowanezarównonapłaszczyź-nieekspresji (swoistagrazodbiorcą), jakinapłaszczyźnie treścikomunikatu(wskazaniepodobnegosposobupostrzegania tematu).Umiejętniezastosowanaironia pozwalaw sposób zawoalowanywyrazić uczucia negatywne, takie jakdrwina,sarkazmczypogarda.Jakośrodekstylistycznywzbogacawypowiedź,dziękiniejnadawcawyśmiewaludzkiewadyiprzywary,wyznaczaswójstosu-nekdoświataiopisywanychzjawisk.

Ironiajakostrategiawartościowaniawymagaododbiorcyrekonstrukcjiin-tencji nadawcy, tj.wydobycia rzeczywistychmotywówużyciadanego środkajęzykowego.

4. Związki frazeologiczne jako środek perswazji

Frazeologizmy (zob. Chlebda 1996) to specjalna grupa jednostek języ-kowych. Gotowe, odtwarzane z pamięci struktury są istotnym elementemperswazji, ponieważ wyrażają uogólnione znaczenie.Wynikający z ich za-stosowania efekt polega na tym, że wzbogacają tekst poprzez obrazoweprzedstawienie treści, które ma istotny wpływ na odbiór i wartościowaniewypowiedzi (Burska-Ratajczyk 2008: 71–84). Problematyka wartościowa-niawefrazeologiizostałaomówionaprzezA.Pajdzińską (2006b:129–147).Wwielu frazeologizmachuobecnia siękomizm,który,umiejętnie spożytko-wanydlacelówhumorystycznych iparodystycznych,służyuwypukleniuab-surdalnychzachowańczypostaw.Połączeniawyrazoweczęstozawierająsilnyładunek emocjonalny, który jest przydatnym środkiem przekonywania (zob. Lewicki1995).

Trwałe połączeniawyrazowe sąwyjątkowoużytecznewkomunikacji ję-zykowej,ponieważodzwierciedlajądoświadczeniażyciowespołeczności,apo-nadtocharakteryzująsięswoistymdydaktyzmem,sąproste,zwięzłe,posiadająwartośćjakoswegorodzajuprognostyki.A.Pajdzińska(2006b:8)pisze:„Fra-zeologizmysą[...]materiałemszczególniecennym.Powszechnieuznajesię jeprzecieżza jednostki charakterystycznedladanego języka,decyzująceo jegoswoistości,odrębności,możnawięczakładać,żewłaśniewnichodzwierciedla

159

sięspecyfikamyśleniapewnejwspólnoty,właściwejejsposobykonceptualizacjielementówświata[...]”.

Frazeologizmyuzupełniają system językowy i powiększają zasób synoni-micznych środków leksykalnych. Badacze (zob. Kurkowska, Skorupka 2001:152)zaliczająjedoleksykalnychśrodkówstylistycznych,którestanowiąouro-dzietekstuijegoatrakcyjnościdlaodbiorcy.

Istotnywalorperswazyjnymajązwiązkiwyrazowe, funkcjonującewpol-szczyźniepotocznej.Posiadająoneokreślonytonuczuciowy,aichcharaktery-stycznymwyróżnikiemjestantropocentryzm(zob.Pajdzińska2006a:104–113;Rak 2006: 367–375).D. Buttler (1981: 202)wskazuje, że: „[…] frazeologiępotoczną różni od pisanej wyraźniejsze nasycenie emocjonalne i charakterna ogół żartobliwy, ironiczny lub szyderczy. Stanowi ona środek wyrażeniaokreślonej, zwykle negatywnej postawymówiącychwobec pewnych zjawisk realnych”.

Frazeologizmypotocznesprawiają,żewypowiedźjestłatwiejszawodbiorze.Słuchaczmawrażenie,żenadawcamówitymsamymjęzykiem,stosujetesamezwroty,coon.Zatemstylistycznafunkcjazwiązkówfrazeologicznychłączysięzarazemzprocesemprzekonywaniaodbiorcyorazkształtowaniem jegoopiniiipostaw,wspomagawięcfunkcjęimpresywnąwypowiedzi.

4.1. Frazeologia gwarowa. Pojęcie frazeologizm gwarowy

Połączeniagwarowebyły jużprzedmiotemeksploracji (zob.Treder1982:125–133;Krawczyk1985:129–137;Krawczyk-Tyrpa1987;Rak2006:367–375),nadaljednakstanowiąciekawy,trudny,niedokońcajeszczezbadanyiwciążwy-magającyopracowaniaobszarbadań(zob.Czesak1998:285–293).

Pojęcie frazeologizm gwarowy może być różnie ujmowane: szeroko –jako każda jednostka obecna w gwarze, przynależna do tradycji i doświad-czenia społecznościwiejskiej także tożsamaz literacką lubwąsko– jako jed-nostka różna w porównaniu z polszczyzną ogólną (por. Górnowicz 1975: 80–84).

Wpracyludowajednostkafrazeologicznarozumianajestszerokobezwzglę-dunajejzasięgużycia.Wanalizowanychtekstachwarstwafrazeologicznajestbogatairóżnorodna.Czasempojawiająsięzwiązkidosadne,anawetfrazeolo-gicznewulgaryzmy,którenasycająmowęmieszkańcówwsisilnympierwiastkiememocjonalnym,niesąonejednakpozbawioneelementówhumoru.Występującepołączeniawyrazoweokreślająsemantykęwypowiedzi,nadającjejcharaktery-stycznyrys.Ponadtourozmaicająprzekaz,budzązainteresowanieodbiorcy,cza-semzaskakujągoswąprzewrotnąwymową.Dziękifrazeologizmomwypowiedźstajesiębardziejwyrazistaisugestywna.

160

4.2. Frazeologizmy potoczne

Wkomunikacjiludowejchętniewykorzystywanesąfrazeologizmystylupo-tocznego,zwłaszczaekspresywne,wartościujące,któremają istotneznaczeniewprzekonywaniu,ponieważwzmacniająperswazyjnośćprzekazu.

D / K – M / III / IVK:–CuqgNe Se ta budova. ‰eßèe Ne vykuÉÌèy•y. M:– tak to ‰e, ‰a‹ Se zacyno •od dupy s´runy.

Silnieperswazyjnąwymowęmabrakracjonalnychzasaddziałania,którypodkre-ślazwrot:zaczynać od dupy strony . Nadawcawskazuje,żeplanyiprojekty,któreosobazamierzałazrealizować,opartebyłynaniewłaściwychpodstawach,adzia-łaniechaotyczne, bezplanumusizakończyćsięniepowodzeniem.

D / K1 < K2 / III / IVK1:– Ni˜ Ne lePi. Ne roBi, Pi‰e, XeCakom dokuèo, ÐNe vyzyvo.K2:– poVin•aZ Xada vyvaLiX na zBity pysk. na luXi Ne pa´ß. Viß, ¾e na

naz mo¾e¾ LièyC. XeCokoÐ Se pumo¾e.

Zapomocąfrazyekspresyjnejwywalić kogoś na zbity psyk matkanamawiacórkędopoczynieniaradykalnychzmianwżyciu.Wskazuje,żeniepowinnagodzićsięzuzależnieniemwspółmałżonkatylkomuzdecydowanieprzeciwdziałać.Obiecu-jewsparcie,budujezaufanieipoczuciebezpieczeństwa. Wypowiedźmaskłonićkobietędoobiektywnegospojrzenianato,codziejesięwjejrodzinieizawierawezwaniedopodjęciawłaściwychśrodkówzaradczych.Rozmówczyniprzeko-nujecórkędoodrzucenialęku,podkreśla,żenienależyprzejmowaćsiękrytykąinnych,alepolegaćnawłasnejoceniesytuacji.Wwypowiedzizawartajesttakżeobietnicapomocywnukom.Wzmocnieniuprzekazusłużyodwołaniesiędoza-sady bliskości .

Frazeologizmywyrażająsilneemocjenadawcy,pośredniogocharakteryzu-jąc(Lewicki,Pajdzińska2001:328).Potęgująplastycznośćtekstuisiłęjegood-działywania.Badacze(zob.Kurkowska,Skorupka2001:177)podkreślają,żeza-letązwiązkówfrazeologicznychjestrównieżto,że:„abstrakcyjnecechy,pojęcia,stanypsychiczne,przeżyciawewnętrzne,czynnościizdarzeniasąwnichniejakoprzetłumaczonenato,cowidzialneidotykalne”.Wyborowifrazeologizmówjakośrodkówperswazjisprzyjatakżeichobrazowośćimetaforyczność.

D / M – K / III / IIIM:–XeCaKi, Ne ta‹‰e, ‰ag u Stachy. K:–bo u Stachy fßysko posta–‰une na guo–‰e, a •uny – ‰ednom

ryqke idum.

Zwrot iść w jedną rękę,por.iść z kimś ramię w ramię,ręka w rękę–‘współpra-cować,współdziałaćzkimś’,podkreśla,żesukceswychowawczyzależyodtego,

161

czyrodzicewspólnieuzgadniajądziałaniadotyczącerozwojudziecka.Semantykazwrotu postawić coś na głowie–‘postępowaćwbrewutartymzwyczajom,ustalo-nemuporządkowi’,odwracanaturalnybiegrzeczy,adziałanietakieniemaszansnapowodzenie.Głowa traktowanajestjakonajważniejszaczęśćludzkiegociała,siedliskomyśli.Użytyzwrotkrytykujepróbęodwracanianaturalnegoporządkurzeczyjakoprzejawgłupotyibrakupragmatyzmu.

Niekiedywwypowiedzinadawcawykorzystujewięcejniż jedenzwiązekfrazeologiczny.

D / K – M / III / III K:–poViNiË Jasiu vreSCe ´rohe otpoèoNC. na fèasy ‰a‹‰e po‰ehaC. M:– ‡Xe Ci •un po‰aXe. sadeg dokuPi•y, to tyro, S†‰untek ‘‰untek,

bes ca•y bo¾y XiN, •oÕ Sfytu do puZny nocy.

Użytywwypowiedziczasownik tyrać izestawieniewyrażeń:świątek piątek–‘codziennie’,cały boży dzień –‘odchwilipowstaniajasnościdziennejdochwilizapadnięciaciemności’,od świtu do późnej nocy, por . dzień–‘okresaktywnościczłowieka’,noc–‘poraodpoczynku,czassnu’,służąhiperbolizacji,podkreślająwyjątkowąpracowitośćosoby.Nagromadzonewwypowiedzipowiązaneznacze-niowopołączeniawyrazowesłużągradacji,intensyfikująocenęiczyniąprzekazwyjątkowoekspresywnym.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– zafße ‰a mam ustoMPiC.K2:– moÌ…¾e‰ßy muSi. po co ¾yX ‰ak ‘‰es s kotym?, co to da, ¾e se

beXeta skakaX do garde•? ´ßa ‰akoZ do‰Z do porozuMiNa.

Niejednokrotniewcelachperswazyjnychnadawcawykorzystujepołączeniabli-skiesobieznaczeniowo,por.żyć jak pies z kotem – ‘wniezgodzie’,skakać sobie do gardeł – ‘kłócićsięzawzięcie’,przezcojeszczebardziejakcentujenajważniej-szeelementyprzekazu.

4.3. Frazeologizmy o ograniczonym zasięgu występowania

Wgrupiepołączeńwyrazowych,stosowanychwkomunikacjimieszkańcówwsi,istotneznaczeniemająte,któresąwłaściwedlaokreślonegokręgu kulturo-wego, ich rozumieniemazwiązekzeznajomością lokalnejgwary.Zastosowa-newwypowiedzi frazeologizmyoograniczonymzasięguwystępowaniamająszczególnywalorkomunikacyjny,sąbowiemwyrazemposzukiwaniawspólnejpłaszczyznyjęzykowejzodbiorcąkomunikatu.T.Zgółka(2001:417–418)pi-sze:„Pojawieniesiętakiegopołączeniasłownegostanowiniejednokrotniesygnałnadawcy,skierowanydopotencjalnegoodbiorcy,będącegouczestnikiemtejsa-mejwspólnotykulturowejopartejnapodobnychdoświadczeniachhistorycznych,

162

symbolice,aksjologiiitp.Todemonstracjawspólnegokodu,służącam.in.«skró-ceniudystansu»międzynadawcąaodbiorcą”.

Wprzypadkuomawianychpołączeńistotneznaczeniemafakt,żenadawcaiodbiorcaposiadająpodobnąwiedzękulturową.Elementytesączasemniezbędnedlawłaściwegozrozumieniaprzekazu.Ponadtośrodkitepokazująswoistysposóbwidzeniaiwartościowaniaświata,utrwalająokreślonąhierarchięwartościice-mentująlokalnąwspólnotę.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:–Romek ‰eha•, to Se zabra•am, ale mo¾e Ne f pore?K2:–tylko nußKi opsypaC po‘‰o•ym.

Pierwsza z kobiet pyta, czy niezapowiedzianąwizytą nie sprawiła gospodynikłopotu.Rozmówczynikierujedoniejsłowaobsypać nóżki popiołem.Tengwa-rowy zwrot oznacza radość zwizyty niespodziewanego,miłego gościa.Uży-wając go, kobieta podkreśla życzliwość wobec gościa, zaznacza, że wita go serdecznie.

D / M – K / III / IIIM:– t•umaèta, bo ßkoda taKi koBitKi …la Nego.K:–sama muSi zrozuMiC, ¾e •un mo •oborove vyhovaNe.

Wyrażenieocharakterzeeufemizmu– oborowe wychowaniewskazuje,żemęż-czyznazachowujesięwsposób,którynaruszanormydobregotonuietykiety,podkreśla niestosowność jego postępowania. Przymiotnik oborowe eksponuje‘brakkultury,manier,taktu’.Samowyrażeniekojarzysięzużywanymwpolsz-czyźnieogólnejpołączeniemwyrazowymstaranne wychowanie i wprzewrotnysposóbmodyfikujetreśćpierwowzoru.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– Romek heba by• Slepy, –Zu• Se taKi •adny mebel.K2:– to Ne ßklanka, Ne pße‰¾yß.

Pierwszazkobietpodkreśla,żemężczyznaźleulokowałswojeuczucia, służytemumetaforyczneużycieprzym.ślepy orazironiczno-złośliwewyrażenieładny mebel– przen.‘oosobiepodstępnej,którachceuchodzićzanaiwną’.Drugaroz-mówczynisformułowaniem to nie szklanka, nie przejrzysz wskazuje,żewybórjestzawszetrudny,ponieważpewnychsytuacjiżyciowychniedasięprzewidzieć.Prawdopodobieństwoudanegozwiązkujestrówneprawdopodobieństwuzaistnie-nianieudanego.

D / K – M / III / IIIK:–tyle tyh spaf, zaguCta Se i ‰uß. M:– š NiMi Ni mo¾e byX zgody. taKi ca•y ij rut, š Xada praXada.

beduÐ Se pravovaX •o kumarove sad•o.

163

Kobietanamawiarozmówcędorozwiązaniasąsiedzkiegokonfliktu.Użytyprzezmężczyznę frazeologizmz dziada pradziada – ‘oddawna,odwielupokoleń’,podkreśla,że pieniactwojestcechąwłaściwączłonkomzwaśnionejstrony.Hu-morystycznewyrażeniekomarowe sadło –‘drobiazg,rzeczmałejwagi,głupstwo’wskazujenabłahypowód,nieistotnąprzyczynęsporu.Takskonstruowanawy-powiedźcharakteryzujesięsporymładunkiemkomicznym,któryuwypukladez-aprobatęwobecniepohamowanejchęciprocesowaniasięzbylepowodu.Absurd,jakijestwpisanywprzekaz,powoduje,żenabieraonwartościironicznej,służybudowaniudowcipu,którystajesię istotnymelementemsłużącymnegatywnejocenieprzedstawionegopostępowania.

D / K – M – Bu / III / IV / IK:– hlebeg mu …robno pokra‰a•aÐ i proße i proße, a •uN Ne hce ‰eS. M:– to Ne pßymuße‰! mamuSa go s•oVièyMi ÉzyèkaMi ka’Mi.

Mężczyznaprzekonuje,żenienależyzmuszaćdzieckadojedzenia.Wyrażeniesłowicze języczkiwzabawnysposóbpodkreśla,żedzieckojestprzesadniewy-bredne,rozpieszczoneprzezmatkę,dogadzającąjegowyszukanymupodobaniomkulinarnym.

D / K – M / III / IVK:– roBi• u CotKi, to mo od•o¾une. M:– ‡Xe tam •un mo PiNinxe? roBi• ¤‰ab•u na kapeluß.

Zwrot robić diabłu na kapelusz–‘pracowaćzadarmo’, jestprzejawemludowegodowcipuiinwencji,odwołujesiędodziałań,którenieprzynosząefektu.Dziękiwyrazistościihumorowilepiejprzemawiadoodbiorcy.

D / K – M / III / IV K:–Ne f´runce‰ Se do m•odyh. M:–holera è•o–‰eka ‚‰e¾e. ta •o… rana tyro, a •uN SPi na èfartym

boku.

Rozmówcędenerwujefakt,żekobietaciężkopracuje,copodkreślaczasowniktyrać,amężczyznaodpoczywa,por.zwrotspać na czwartym boku–żart.iron.‘spaćbardzomocno,głębokimsnem’.Frazeologiazawierającaliczebniki(Bur-ska-Ratajczyk2010b:25–36)jestnacechowanaemocjonalnie,silniejwpływanaodbiorcę.Połączeniategotypusłużąhiperbolizacji,częstomająokreślonywy-dźwiękekspresywny(najczęściejzawierająpewienpozytywnylubnegatywny)ładunekuczuciowy.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– zafße Se muSi sPiraC.K2:– to š NiÐ Ne gade‰. Ne Viß, ¾e •un fßysko Vi, a mo rozumu za

SedÐ‰u g•uPih.

164

Kobietaprzekonujerozmówczynię,żebyniewdawałasięwdyskusjęzosobą,którawkażdej zporuszanychkwestii jestprzekonanao swojejnieomylności.Wypowiedździękizastosowaniuprzeciwstawnychsemantyczniezwrotów,por.wszystko wiedzieć igw.mieć rozumu za siedmiu głupich–‘byćwyjątkowogłu-pim’,nabierasilnegowydźwiękuironicznegoisłużyhiperbolicznejocenieinte-lektuosoby,októrejmowa.

4.4. Innowacje frazeologiczne

Związkifrazeologicznebywająwwypowiedziachpoddawaneróżnorodnymmodyfikacjomstrukturalnym,któreczasemprowadządośmiesznychdeformacji,jednakzawszepowodują,żesłuchaczstajesięjednocześniedociekliwymikry-tycznymodbiorcą.Modyfikacjeświadomedasięuzasadnićfunkcjonalniejakoprzejawkreatywnegostosunkudojęzyka(zob.Majkowska1988:143–144)czyteżdbałościoniepowtarzalny,oryginalnykształtwypowiedzi(por.Bąba1989:34).

Odmiennysposóbwyrażaniatreścizmuszarozmówcędownikaniawgłębo-kisensznakówjęzykowych.Zmianautrwalonychwtradycjijęzykowejpołączeńwyrazowychtonietylkonowysposóbmówienia,torównieżnoweefektyinowewartościznaczeniowe,któreprzyczyniająsiędouplastycznieniaiukonkretnieniawypowiedzi.Innowacjefrazeologicznewprowadzanezrozmysłemsłużąmożli-wienajbardziejadekwatnemuwyrażeniutreściorazjednoznacznemuwartościo-waniupoprzezuwypukleniezaletlubwskazaniewad.

Wwielufrazeologizmachmodyfikacjauruchamiakomizm,umiejętnespo-żytkowaniepołączeńdlacelówhumorystycznychiparodystycznychuwypuklaabsurdalnośćzachowań.Innowacjezawierająsilnyładunekemocjonalny,chodziwnichnietylkooodświeżeniekonstrukcji,wprowadzenieelementuhumoru,aletakżeozwrócenieuwaginasamkomunikat,coz punktuwidzeniaretorykidajewyrazistyefekt.

Wszelkie modyfikacje (świadome lub niezamierzone) wpływają na treśćizmieniająnacechowaniewypowiedzi.Wstałychzwiązkachfrazeologicznych,któremają utrwalony szyk, skład leksykalny oraz kształt gramatyczny, tylkowniewielkiejczęścipołączeńdopuszczalnejestnaruszenieichstabilności.

Wanalizowanychwypowiedziachzwiązkifrazeologicznebywająpoddawa-neróżnorodnymmodyfikacjomstrukturalnym,anaruszenienormyjestobliczonenaosiągnięciezamierzonychefektówperswazyjnych. Innowacjepowodują,żewypowiedźstajesiębardziejobrazowa,przykuwauwagęodbiorcyiłatwiejdoniegodociera.S.Bąba(1989:67)podkreśla,że:„Innowacjazamierzonajestczę-stowynikiemdziałania,mającegozaskoczyćodbiorcęwypowiedzi,programowejnieufnościdojęzykajakonarzędziasubiektywnegoopisuiinterpretacjiświata,atakżeprzekoryjęzykowejczyteżpoczuciatroskioniepowtarzalny,oryginalnykształtwypowiedziisposóbprzyoblekaniamyśliwsłowa”.

165

Wszelkiegorodzajuodstępstwaodnormyfrazeologicznejpełniąfunkcjęsty-listycznąiperswazyjną,wykorzystywanesąwceluwzmocnieniaoddziaływanianaodbiorcę,najegozachowanie,opinie,postawyczysądy(zob.Jachimowska2001:93).W.Chłopicki(2002:23)widziwpołączeniachwyrazowychistotnyele-mentprzekazu,kształtującyprofilwypowiedzi:„Uczestnicyprocesukomunikacjiszukająróżnychsposobówuatrakcyjnieniasobietegoprocesu,[…]wykorzystująbardzopożytecznącechękomunikacji,jakąjestjejwieloznacznośćimożliwośćwielorakiejinterpretacjikontekstowejwzależnościodintonacji,szykuwyrazów,zastosowanychfrazeologizmów,wywołanychkonotacjiitp.”.

4.4.1. Innowacje rozwijające

Innowacje rozwijające polegająnauzupełnieniuskładuleksykalnegojednost-kifrazeologicznejnowymikomponentami(zob.Bąba1989:5).Sąniminajczęś- ciejwyrazynacechowaneemocjonalnie(obiektywnielubsubiektywnie).Zmianywskładziesłownymwyrażajątreśćwsposóbbardziejsugestywny.

D / M1 – M2 / III / IVM1:– Tomek zafße by• g•uPI i Ð‰o• g•uPih koleguf. M2:– tero Se rozumu naucy•, bo dosto• •o¤ Nih po¾unny •omot.

Zwrot dostać łomot–‘zostaćzbitym’,zostałuzupełnionyleksemporządny,którywzmacniasiłęprzekazu.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– ta‹‰e spravy to poVinny o… razu rossuNXiC.K2:–ale soÐ XeCoKi, to ˆCa•y pogoXiC. a s•ot‹‰ego ¾yCa to •una

š NiÐ Ni Ð‰a•a. ma•o to pßeß•a. hulo•, Pi•, Bi•. ‰um poNeViro•, XeCoKi lo•. Neros to mu roqg by•o ma•o, to noGi ß•y v robote. Ile razy v nocy uCeka•y, po suÐSadah spa•y.

Zwrot nie mieć słodkiego życia, por.fraz.pot.mieć słodkie życie–‘bardzowy-godne, beztroskie, przyjemnewarunki egzystencji’, jest elementem służącymprzewartościowaniu, który wprowadza odbiorcę w dokładny opis przemocy rodzinnej.

4.4.2. Innowacje skracające

Innowacje skracającepolegająnauszczupleniuskładuleksykalnegodanejjednostkifrazeologicznej(zob.Bąba1989:49).

D / K – M / III / III K:–koBity ma‰um sfo‰e humory. M:– a mo‰a koBita do rany pßy•uß, ‰a‡ ‰i pßytaku‰eß.

166

Nadawcaodwołałsięjedyniedodrugiejczęścifrazeologizmu,por. dobry, miły, zacny itp., że choć do rany przyłóż –‘bardzo,nadzwyczajdobry,miłyitp.’.Reduk-cjapozytywniewaloryzowanychokreśleńzawartychwpierwszejczęścizwiązkuorazdalszyciągwypowiedzisugerują,jakąpostawępowinienprzyjąćodbiorcawzględemprzekazywanejtreści.Istotneznaczeniematakżeakcent,padającynaczasownik.Elementprozodycznypodkreślaironicznycharakterwypowiedzi.

4.4.3. Kontaminacje frazeologiczne

Efektyekspresyjneosiągasięrównieżwwynikukontaminacjidwóchzwiąz-kówfrazeologicznych,którezawierająwstrukturzeleksem,będącyichwspólnym komponentem.Następujewtedyskondensowaniewartościjednostekiprzewarto-ściowanieznaczenia.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– Ewa roboty ßuko. K2:–naßa Ewunia v z•otyj buCikaj Ð‰a•a hoXiC, a po luXah hoXi za

robotom.

Wwypowiedziwykorzystanodwazwroty:gw.chodzić w złotych bucikach–‘opły-waćwbogactwie,dostatku’,wktórympołączeniezłote buciki rozumianejestjakosymbolbogactwa,przepychu,zbytku,życia wluksusiei wskazujenato,conie-osiągalneorazpołączeniechodzić za robotą ‘szukaćpracy’.Konfrontacjaznacze-niazwiązkówpodkreślanieprzystawalnośćprzedstawionychrealiówinadajewy-powiedzicharakterswoistegosarkazmu,którywzmacniaperswazyjnośćprzekazu.

4.4.4. Innowacje wymieniające

WedługS.Bąby(1989:49) innowacje wymieniające„[…]powstająwwy-nikuwymianykomponentuna jakiś innywyraz,którymówiącemuwydajesięatrakcyjniejszyodwystępującegowdanymfrazeologizmie”.Mogąobejmowaćjedenlubdwa wyrazy .

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– hce, vruCiC. K2:– tero Se •opaMinto•. ryh•o Marychno.

Wyrażenie rychło w czasużywanewtedy,gdysięchcepowiedzieć,że‘nacośjestzapóźno’,zastąpionopor. rychło Marychno,wktórymnieoficjalnaformaimieniawłasnegojestelementemsłużącymrytmizacjiwypowiedzi.

D / M – K / III / IIIM:– ale •una muVi, ¾e ‰e inno. K:– tako ‰ag mamuSa. pßygaNa•a motyka gracy.

167

Kobietapodkreśla,żematkaicórkamająpodobnewady.Wewspółczesnejpolsz-czyźniefunkcjonujezwrot:przyganiał kocioł garnkowi,różniącysięodwariantugwarowego: przyganiała motyka gracy końcowymikomponentami,którezawie-rajątypoweludowerealia.

Wymiana komponentuwobrębiefrazeologizmuwyraźniewpływanazmia-nęzwiązku,służypodkreśleniutego,coniesieistotnądlaodbiorcytreść.Nadaw-castosujezabiegdlawywarciaokreślonegoefektu.Zmianywobrębiepołączeńwyrazowychsąchętniewykorzystywanejakośrodekperswazjiwróżnychtypachkomunikatów,np.wreklamie,wdyskursiepolitycznym,religijnym,ponieważwpro-wadzająokreślonekonotacje,służącewzmocnieniuoddziaływaniaperswazyjnego.

4.4.5. Innowacje regulujące

Innowacje regulujące (zob.Bąba1989:60)dotycząprzekształceń,takichjak:zmianawzakresiekategoriiliczby,strony,aspektu,postacisłowotwórczychkom-ponentuizmianaschematuskładniowegocałejjednostkifrazeologicznej.Zmianaw zakresie postaci słowotwórczej komponentupoleganazastosowaniuformacjiocharakterzeekspresywnym.Zabiegtakipodnosinacechowanieemocjonalno--stylistyczne(żartobliwe,familiarne,dosadne,rubaszne)wypowiedzi,zwiększa-jącskutecznośćprzekazu.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:–poraXi se, poraXi.K2:–Ne poraXi, bo •una go ca•e ¾yCe za ruÌèke provaxo.

Kobietapodkreśla,żematkapoprzeznadopiekuńczość,niedopuszczadoujaw-nieniasięsamodzielnościdziecka,por.prowadzić kogoś za rękę–‘niepozwalaćdzieckunawykazaniesięwłasnąinicjatywą’,tu:rączkę .

D / M – K / IV / IVM:– ´ßeba luXom –‰e¾yC. K:– ÐNe Ne •oßuko. •ocyska beXe vyba•ußaC, bo¾yC Se beXe, a kryNCi

‰ak ‘‰ez •ogunem.

Ocenienieuczciwegozachowaniaosobysłużączasowniki:oszukać, bożyć się–‘przysięgać’,tu wzn. krzywoprzysięgać.Istotneznaczeniemaponadtodokładnyopismimikitwarzykobiety,któryoddajezwrotwybałuszać oczy,ślepia–‘patrzećnakogoś,na coś z ciekawością,uważnie, znatężeniem’.Użytywnimwyrazoczyskaaugm.-ekspr.odokojestbardziejsugestywny.Tęobrazowośćwzmacniametaforycznyzwrotkręcić jak pies ogonem–‘mówićoczywistąnieprawdę;zmie-niaćzdaniewzależnościodsytuacji’,którywpływanasposóbocenyprzekazu.Odbiorcywzapamiętaniuinformacjisłużyponadtokodpozawerbalny(ruchgałekocznychiruchdłoniwkierunkuserca),którymanaśladowaćzdziwienieiuroczy-stygestprzysięgi.Wzrok odgrywaważnąrolęwcodziennejinterpretacjizjawisk,

168

ponieważjakpodkreślaB.Bergstrøm(2009:79):„Naszzmysłwzrokuwysyładomózgunajwięcejsygnałów”.Doświadczeniawizualnemająistotneznaczeniewodczytywaniuiinterpretowaniuprzekazusłownego.

D / K – M / III / IIIK:–Ne VidaC po NIm horoby.M:– bo tero tu vyglundo ‰ak puncuhno.

Zastosowanyrzeczownikpączuchna,por.jak pączek w maśle–‘bardzodobrze’,wszczególnysposóbpodkreślacechyfizyczne,doskonaływyglądmężczyzny.

D / M – K / III / IIIM:–•un by za XeCokamy f ‘‰ek•o vlos.K:–XeCi ´ßeba muÌ…¾e kohaC.

Użytyprzezmężczyznę leksempot.wleźćwskazujenanajwyższystopieńpo-święcenia.Podkreśla,żeosobajestbezgranicznieoddanadzieciom,por.iść, pójść za kimś do piekła–‘byćgotowymzrobićdlakogośwszystko’.

D / K – M / III / IVK:– zafße to è•o–‰eka ßkoda. M:– ÐNe taÐ Ne ßkoda. mySlo•, ¾e Se •udo sund •oßukaC, a tu

kartecka Se odvruCi•a i klamecka zapad•a.

Mężczyznainformujerozmówczynię,żeniejestmużalosoby,którapostępowa-ławsposóbnieuczciwy,ponieważczłowiekowi,októrymmowa,wydawałosię,żejegodobrapassabędzietrwaławiecznie,alesprzyjająceokolicznościminęły.Wzwrotachzastosowanoformacjedeminutywne:karteczka,klameczka,por.fraz.kartka się odwróciła–‘sytuacjasięzupełniezmieniła’iklamka zapadła,zapad-nie–‘stałosię,staniesięcoś,czegoniedasięcofnąć,odwołać’.Zmodyfikowanepołączenianadająwypowiedziodcieńironiczny.

4.4.6. Dopełnienie jednostki frazeologicznej

Dopełnienie jednostki frazeologicznejtworzyzupełnienowąjakośćprzekazu.Zabiegmawywołaćefektzaskoczeniaizainteresowaćodbiorcętreścią.Czasemmodyfikacjaprowadzidoistotnegoprzewartościowania,którezmieniapierwotnysenspołączeniawyrazowegoizmuszarozmówcędoodgadnięciarzeczywistychintencjinadawcy.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:–Sławek te¾ dobry h•op.M2:–z•oty h•oPina. do vutKi, do Vina.

Pierwszaczęśćwypowiedzikreujenajlepsząopinięoosobie,coopróczpozytyw-niewartościującegowyrażenia,por.równy,złoty chłop,dodatkowopodkreślawy-

169

mianakomponentu naleksem chłopina.Dopierodrugaczęśćprzekazuwprowa-dzaironiczneprzewartościowanie.Ironiastanowistrategięaktywizacjiodbiorcy.Wprzypadkuwypowiedziironicznejjestonzmuszonydosamodzielnegoodczy-taniatreści.Wanalizowanymprzekaziemamydoczynieniazformą„obelżywejpochwały”(zob.Bachtin1975:258),któraodwracasensprzekazywanej treściwstosunkudoformalnejintencji.

D / M – K / III / IIIM:– š Nim to ‰eßèe mo¾na pogadaC. K:– ‰a to naved š NiÐ Ne gadam, •un tys sparty ‰ak oSe• f kapuSCe.

Niekiedywtekstachpojawiająsięporównaniaznanezcodziennejpraktyki ję-zykowej,którepoprzezuzupełnienieskładuleksykalnegouzyskujądodatkowewzmocnienieemocjonalne: uparty jak osioł,por.sparty jak osioł w kapuście . Za-biegmanacelupodkreśleniewyjątkowegouporuosoby,ponieważosioł –przen.‘określenieczłowiekagłupiegoiupartego’,zresztąniesłusznie,uważanyjestzazwierzęgłupieiuparte.

Zaprezentowanymateriał pokazuje, żewgwarach odnajdujemy jednostkicharakterystycznedlapolszczyznypotocznejorazswojskiepołączeniawyrazo-we,któreutrwalająświatwartościcharakterystycznydladanejgrupyspołecznej.Frazeologizmypotoczneprzyczyniająsiędowyrazistościiplastykiobrazu,dzię-kinimnadawcaujmujezjawiska,którewymagałybydłuższegoopisu,wsposóbzwięzły,nadającimjednoznacznąaksjologicznąocenę.Frazeologizmyoogra-niczonymzasięguwystępowaniamajądodatkowywalorperswazyjny,ponieważtworząszczególnyrodzajporozumieniamiędzynadawcąiodbiorcą,dająpoczu-ciebliskości,swojskości,którejestczynnikiemintegrującymrozmówców.

Ciekawymzabiegiemsąmodyfikacjepołączeń.Wykorzystując je,nadaw-caintensyfikujeocenęipodnosiekspresywnośćinformacji.Czaseminnowacjapowoduje,żezespolenienabierahumorystycznegolubironicznegowydźwięku.

5. Intertekstualność jako atrakcyjny środek strategii perswazyjnej

Istotneznaczeniewprocesieprzekonywaniamatakżeumiejętnośćimpro-wizacjinadawcy,którasłużyuatrakcyjnieniuprzekazuizaciekawieniuodbiorcyprezentowanymitreściami.IntertekstualnośćwujęciuM.Głowińskiego(1986:75–100)oznaczapewnegotypuzwiązkiłączącedanytekstzinnymi,dziękiniejmożliwa jest interdyskursywnośćoraz zawiązanie relacjimiędzysystemowychwobrębieliteraturyikultury.Intertekstualnośćmożebyćpojmowanajakoobszarwszelkichasocjacjitekstowychkonkretnegoodbiorcy.R.Nycz(1990:95–116)definiujejąjako:„[…]ogółwłaściwościirelacjitekstu,którywskazujenauza-leżnienie jegowytwarzania iodbioruodznajomości innych tekstóworaz«ar-

170

chitekstów»(regułgatunkowych,normstylistyczno-wypowiedzeniowych)wśróduczestnikówprocesukomunikacyjnego,jestzarównookreśleniemsferyniezby-walnejmediatyzacjimiędzyogółemintratekstualnychwłaściwościirelacjiapo-lemekstratekstualnychodniesieńiuwarunkowańwspołecznej,historycznej,kul-turowejrzeczywistości[…]”.

D.Zdunkiewicz-Jedynak(2008)uważa,żeintertekstualnośćwjakimśstop-niuobejmujeproblematykęstylizacji.Wobrębintertekstualnościwchodzązamie-rzone,anieprzypadkowerelacjezinnymiutworami.Tradycjaliteracka,wpływy literackie,zapożyczenia,cytaty,systemstylistyczny–wszystkototworzyukładodniesieniadladanegotekstu.Wewnątrzjednegotekstuwytwarzasięinterakcjazinnymitekstami.

Intertekstualność,choćnajlepiejzbadananagruncieliteratury,niezamykasięwobrębieutworówliterackich.Jestzjawiskiemdotyczącymnietylkopisanych,aleimówionychodmianmowy.

H.Markiewicz(1988:245–263)przez intertekstualizm rozumie interakcjętekstową,którawytwarzasięwewnątrzjednegotekstu.Wyznacznikamitegozja-wiskasą:

– intekstualizacje, – cytaty, – transformacjetematyczne, – nawiązaniatematyczne, – ikonizacje, – stylizacje,pastisze,parodie, – imitacje, – konfrontacje, – metatekstualizacje.Jakwynikazbadań,człowiekwychowanywkulturzewizualnejniepotrafi

już śledzićanizapamiętać logicznie skonstruowanejmowy,angażujegonato-miastanegdota,przypowieść,opowiadanie,czylito,copobudzawyobraźnię,za-ciekawiaswąakcjąiobrazem,cojestswoistymprzeniesieniemwteraźniejszośćwrazzpierwotnąjakością–„wizualizacją”,októrejpiszeE.Wolicka-Wolszleger(1995:64–75).Krótkieżartobliweopowiadanie,zabawnahistoryjkazdowcip-nym,zaskakującymzakończeniem,anegdotycznepotraktowanietematutośrodkisilnieoddziałującewychowawczo,zaichpomocąmożnasformułowaćprzekornąmyśl,deklarującswójdystanswobecpewnychteraźniejszychrozstrzygnięć.

Spośródwyróżnionychprzez teoretyków literatury typów intertekstualno-ści,wanalizowanymmaterialejęzykowymwykorzystywanajestprzedewszyst-kimintertekstualność intencjonalna(zamierzona)orazimmanentna(sugerowanawtekście).

Dotekstówwprowadzanesącytaty,awięcfragmentydosłowniezaczerpniętezprototekstuorazparafrazy,czyliwypowiedziniedokładne,którezachowująsenspodstawowy.

171

Intertekstualność jest zabiegiem wymagającym od odbiorcy aktywności.Musionwykonaćwysiłekintelektualny,byprawidłowoodczytaćzamiarnadaw-cykomunikatu,któryodwołujesiędowiedzypozajęzykowejswojegorozmówcy.

Wwypowiedziachmieszkańcówwsijestkilkaobszarów,wktórychnawiąza-niadoinnychtekstówsąwidoczne.Najczęściejodniesieniadotycząsprawwspół-czesnych:społecznychipolitycznych.Nadawcyodwołująsiętakżedopowszech-nieznanych faktówhistorycznych,kulturalnychorazniekiedy literackich.Niesątoodwołaniawymagającespecjalistycznejwiedzy,zewzględunamożliwościpercepcyjneodbiorców,którzyposiadająprzeważniewykształceniepodstawowe,alemogąbyćelementemurozmaicającymprzekaz.Dziękizastosowanyminter-tekstualnymnawiązaniomnadawcamamożliwośćprowadzeniagryzodbiorcąiwyrażeniawłasnej,zakamuflowanejopiniinaokreślonytemat.

Dointertekstualnościzaliczasięrównieżstylizację językową,którejpodsta-wowąfunkcjąjestnadawanietekstowiodpowiedniegokolorytuwceluwzmoc-nieniawiarygodnościprzekazu.

5.1. Nawiązania do wydarzeń historycznych i współczesnych

Odwołaniadofaktówhistorycznychizdarzeńwspółczesnych,przywołaniakonkretnychosób,uczestnikówopisywanychwydarzeń,służąurealnieniuprzeka-zu.Doprawidłowegorozpoznaniazastosowanychnawiązańniezbędnajestwie-dzapozajęzykowaodbiorcy.

P / K1 < K2 / Bu II / IV / IIK1:– pßeCes Stalin ‰ag umar•, to ‰a barxo p•aka•am, bo to pßeCe¾

o‰Cex narodu umar. K2:– ‰a pßy‰eha•a i mu–‰e: a èego ty tak p•aèeß? a ona muVI: bo

zmar na¾ o‰Cec. ‰aKi o‰Cec? no, Stalin. to ty p•aèez za Stalinem? ty p•aè, bo tfu‰ o‰Cex v VÉZiNu SeXi. mo¾e Se teroz osfoboXi, iag on umar•. tak f ty rusKI ßkole XeCi tumaNiLi.

Wypowiedzi w realistyczny sposób przedstawiają rzeczywistość społeczno- -politycznączasówstalinowskichipokazująmechanizmmanipulowaniadziećmi w rosyjskiej szkole. Walor perswazyjny ma zestawienie rzeczownika ojciec zperyfraząojciec narodu –J.Stalin.Drugarozmówczynipodkreśla,żedzieckouczysięprzezobserwacjęinaśladownictwonajbliższegootoczenia.

Perswazjisłużątakżeodwołaniadozdarzeńipostaciwspółczesnych,np.dodziennikarzaK.Durczoka.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– Ne tag •atfo pßestaC PiC. a ‡Xe •un pßestaNe. K2:– ´ßeba ˆCiC. Durczok tyß ´rohe poßed v vutke i s tego vyßet.

172

Eufemistycznaperyfrazatrochę poszedł w wódkę i z tego wyszedł wskazuje,żesilnawolajestniezbędnadorzucenianałogu.

5.2. Odwołania polityczne

Wanalizowanychtekstachwystępujątakżeodwołaniadoaktualiów,takichjakważnewydarzeniaspołeczneczypolityczne.Rozmówcywskazująnasytuacjezwiązanezesferąpolityki,dotycząceznanychosóbpublicznych.

D / M1 – M2 / III / III M1:– luXe ty¾ go ros‘‰a‰um. M2:– za mo‰e Se Ne naPi‰e. fèore‰ ledvo na nogaH Se ´ßymo i Ð‰e

pÞet sklepym za ryqke cuqgNe: postaf Pivo. a ‰a mu krutko i poLityèNe: s‘‰epßa‰ Xadu. KoBity v dumu Ni mo, XeCoKi g•odne, a ty hloß.

Aluzjapolitycznawwypowiedzidrugiegorozmówcysłużypodkreśleniuaser-tywności.NadawcanawiązujedosłówwypowiedzianychprzezLecha Kaczyń-skiegoprzywsiadaniudosamochodutużpozakończeniuspotkaniawyborczegonaPradzePółnocw2002:„Panie, spieprzaj pan! Spieprzaj dziadu!”.Spieprzaj wyrazprymarniewulgarny,‘idźstąd’,mężczyznawykorzystujejakoformębar-dzowyraźnejodmowyskierowanejdoczłowiekanieodpowiedzialnego,którypodnieobecnośćżonyniedbaozostawionepodjegoopiekądzieci.

D / K – M / III / IVK:– pßy‰eho• Wacek, PiNInxy ‹Co• po¾yèyC. pyto•, èy im pomo¾emy.M:– ‰u¾ ‰edyn z gury tyß tag •a¤Ne pyto• tyj z do•u I luXe Se

da•y •oßukaC.

PytanieskierowaneprzezEdwarda Gierkaw1971rokudostoczniowcówwGdań-sku:„To jak, pomożecie?”,doktóregoodwołujesięmężczyzna,jestelementemstrategii perswazyjnej, służącym podkreśleniu, że rozmówca nie jest skłonnyudzielićpożyczki,ponieważniewidziszansnajejoddanie.

5.3. Odniesienia do znanych tekstów

O sile perswazji decyduje także atrakcyjność przekazu. Ciekawa formazwiększaskutecznośćoddziaływaniatekstunaodbiorcę,ponieważinwencjaję-zykowaczydowcipnadawcywzbudzajązainteresowaniesłuchaczy.Naistotneznaczeniesposobuwyrażeniapodstawowejideicałejwypowiedziwformiekrót-kiej,dosadnejiwpadającejwuchozwracauwagęW.Pisarek(zob.2004:128).

173

5.3.1. Odwołania do Biblii

WzebranymmaterialepojawiająsięodwołaniadoBibliilubdonauczaniaKościołakatolickiego.

D / K1 – K2 – Bu / III / IV/ II K1:– pozvoLi• daC ta‹‰e iÐ‰e? K2:– Ni‡ ‰eßèe tedy Ne dava• Weronika, a •un Ne zno• PIsma

Sfyntego. a ÐNe ve SNe tato po–‰eXeLi, ¾e ta Xefcyqka ma Se nazyvaX Weronika. ‰a pytam: tato èemu? a on muVi: bo Weronika otar•a tfaß Chrystusowi. I tag my daLi.

RozmówczyniwyjaśniapowódnadaniacórceimieniaWeronika,niespotykanegowśródludnościwiejskiejnaobszarzeZSRR.Nieulegawątpliwości,żedlaludziwierzącychodniesieniareligijnestanowiąnajwiększąwartośćisąpowszechnieakceptowane.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– ÐNe Se to Ne podoba, pßebaèe‰ i pßebaèe‰.K2:– PanBóg umar na kßy¾u Ne za S†‰entyh, tylko za g¾eÞNikuf. a to

´ßeba –‰el‹‰e‰ –‰exy na to, a to luXe tego Ne rozuÐ‰e‰om.

Drugazkobietuzasadniakonicznośćprzebaczania,odwołującsiędomisjiChry-stusanaziemi,któryoddałżyciezaludzigrzesznych.

D / K1 < K2 / II / III K1:– hyba Ne ma gorßy roboty ‰ag v dop•atah. K2:– a ty mySLiß, ¾e f ßkole lePi. tys sodoma i gomora s tymy

XeCokamy.

Biblijnewyrażenie(zob.Komornicka1994;Godyń1995)sodoma i gomora,tuwzn.‘wielkiezamieszanie,rozgardiasz,awantura’,wskazuje,żepracazmłodzie-żąjestrównieżbardzostresująca.

5.3.2. Piosenki ludowe

Fragmentypiosenekludowych,znanychwlokalnejspołeczności,umiejętniewkomponowanewwypowiedźdecydująosileoddziaływaniakomunikatu.Tekstymajązazadanieuatrakcyjnićprzekaziskoncentrowaćnasobieuwagęodbiorcy.Nadawcawnietypowysposóbzwracasiędointerlokutora.Ciekawaformamazainteresowaćsłuchaczaizwiększyćodbiórprezentowanychtreści.Nawiązaniaświadcząponadtoozręczności językowej iumiejętności improwizacjinadaw-cy.Przywołaniepiosenkidajetakżeefekthumorystyczny,pozwalasformułowaćprzewrotną, zaskakującą myśl,którapowoduje,żewypowiedźjestcięta,zjadliwa,stajesięzwięzłym,skondensowanymsposobemformułowaniamyśli.Odniesienia

174

takieświadcząotym,żemieszkańcomwsiniebrakujepoczuciahumoruizręcz-nościwposługiwaniusięsłowem.

D / M1 – M2 / III / IVM1:–by se f kuªncu Xevuhe poßuko•. to ta tako, ta Sako. M2:– o‰! Ne poèu• ‰eßèe Minty. ‰ak to m•ody. ‰ag zobocy panne

•adnom, to mu same portKi spadnom. ‰ag zobocy panne Lihom, to Ne spadnom, hoCos spyho.

Drugimężczyzna,używajączmodyfikowanegofraz.nie poczuć mięty,por.poczuć miętę–pot.‘kochaćsięwkimś,czućdokogośsympatię’,wskazuje,żemłodychłopakniejestjeszczegotównazwiązekzkobietą.Krótki,frywolnyfragmentpiosenki,wskazującynarezultatzauroczeniapłciąprzeciwną,łamietabuiwpro-wadzaaluzjeerotyczne,weufemistyczny sposóbprzedstawia relacjedamsko--męskie.

D / K1 – K2 / III / IVK1:–Ne pozvulta Se Im spotykaC. K2:– co Se c×o–‰eg nagado. bopka t•umacy: z muzykanta i z m•yno¾a,

to Ne beXe gospodo¾a, bo muzykant Pi‰e du¾o, m•yno¾ muqke porosku¾o. i Ne pomago.

Krótki,celnie dobranyfragmenttekstupiosenkijestbardzoskutecznymśrodkiemspointowaniarozmowy.

D / M1 – M2 / III / IVM1:– ty Viß, ‰aKi •un bogaty!M2:– u mo‰ego teSCa hektaruv dvaXeSCa, som •o‡‰ery Ctery, Bidy do

holery.

Fragmentpiosenki,wprzewrotnysposóbpointuje informacjęobogactwie.Jejpoczątekmaświadczyćozamożności,por.dwadzieścia hektarów,cztery ogiery,natomiastzaskakującezakończeniesłużyironicznemuprzewartościowaniu–bie-dy do cholery .

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– ÐNe by tako gospodarka pasova•a.M2:–Ne vyroBi•byS! ‰a‹ Se hce ma‰untkuf, to ´ßa roBiC: do dvunasty

Ne IS spaC, po dvunasty zaro fstaC.

Przywołanyfragmentpiosenki:do dwunastej nie iść spać, po dwunastej zaraz wstać,wżartobliwysposóbtłumaczy,żeposiadaniedużegogospodarstwawyma-gawielugodzinciężkiejpracy.

175

5.4. Przysłowia jako skuteczny chwyt perswazyjny

Ciekawąformąwezwaniaczyzachętydoprzyjęciaokreślonejpostawy,ma-jącąwaloryperswazyjne, sąprzysłowia.Odgrywająone istotną rolęwproce-siekomunikowaniasię,ponieważsilnieoddziałująwychowawczo.Przysłowiatozwykle tworyanonimowe,wywiedzionez językamówionego, skądzostałyprzejętedo językaogólnego.Ponieważgłosząprawdyogólne,bywająchętniewykorzystywanewtekstachzewzględunafakt,żetreści,októrychmówią,sąniepodważalne,cowzmacniaargumentacjęwypowiedzi.

Przysłowiautrwalająwielowiekowedoświadczenieludzi,zawierajązarównoprzesłanianaturyfilozoficznej,pewnewskazówkiżyciowe,jakipraktycznepora-dy.Oprócz sensudosłownegomająznaczenieuogólnione.

Wwypowiedziachmieszkańcówwsiwystępująprzysłowia wspólnoodmia-nowe,atakżepołączenia o ograniczonym zasięgu występowania,któresięgajądookreślonychwzorcówkulturowych,wykorzystująmotywyizdarzeniaszczegól-niecharakterystycznedlaświataludowegoorazutrwalająjęzykowy obraz świata,który J.Bartmiński (1990:110)określa jako: „zawartąw języku interpretacjęrzeczywistości,którąmożnaująćwpostacizespołusądówoświecie.Mogątobyćsądybądźutrwalonewsamymjęzyku,wjegoformachgramatycznych,słow-nictwie,kliszowychtekstach(np.przysłów),bądźtoprzezformyitekstyjęzykaimplikowane”.

O funkcjonowaniu przysłów jako „nośników doświadczeń i przemyśleńokreślonejgrupy społecznej”,pełniących rolę „regulatora zachowań […]orazmiernikaprzyocenieczynów i intencji”pisała J.Kowalikowa (1997:37–46).Autorkazwracauwagęnaich„dw uw a r s t w ow ąbudowę”.„Warstwap i e r w -s z a,zewnętrznamówio k o n k r e t n y c h osobach,przedmiotachizjawiskach.R e a l n e elementyukładająsięwobrazylubzdarzenia,któremożnapojmowaćdosłownie[…].Wwarstwied r u g i e jsytuujesięznaczeniep r z e n o ś n e,s ym -b o l i c z n e,a l u z y j n e,u o g ó l n i o n e”(Kowalikowa2001:139–140).

5.4.1. Przysłowia wspólnoodmianowe

Perswazyjnywalorprzysłówpoleganatrafnościichdoborupodkątemte-matykiwypowiedzi.Częstowyróżniająsięswoistymhumoremlubdosadnościąwujęciuporuszanegozagadnienia.Wwieluprzysłowiachwystępująrymy,któresłużąwzmocnieniuekspresjiprzekazu i łatwiejszemuzapamiętaniuokreślonejtreściprzezodbiorcę.Istotnymwaloremprzysłówjestto,żeujmujątreśćwspo-sóbkonkretnyiobrazowy(Kurkowska,Skorupka2001:153).

D / K < M / II / IVK:– mo¾e Se Ne udaC.M:– ‰a‹ Se Ne pßevruCiß, to Se Ne na•ucys.

176

Przysłowiemówiosprawdzeniupewnychprawdteoretycznychnadrodzeekspe-rymentalnej,doświadczalnej.Każdapróba,nawetjeślizawodzi,zawszeczegośuczy,np.wyciąganiawnioskówzpopełnionychbłędów.

D / M1 – M2/ III / IIIM1:–mahlo‰e roBi• i dob¾e Se ma.M2:– do èasu, do èasu. PanBóg NeryhLivy, ale spra–‰edLivy.

Rozmówcapodkreśla,żeczłowiekjestzależnyodStwórcy,dlategojeślipostępujenieuczciwie,napewnospotkagozasłużonakara.

D / K1 – K2 / III / III K1:– i mynce Se tyle lat s tym hulakom. K2:– Vi PanBóg co roBi, •oÌèonƒ Ci’Ne i g•oGi.

Drugazkobietprzekonuje,żezamysłemBogajestpołączenieludziwzwiązek,wktórymsolidnaizapobiegliwaosobaopiekujesięnieodpowiedzialnympartnerem.

D / K – M / III / IIIK:–poViNin zostaC. M:– zostaNe – Ni mo roboty, a vy‰aXe –koBite i XeCoKi zostaVi. i ta‡

Zle i ta‡ Nedob¾e.

Mężczyznawskazujenaskomplikowanąsytuację,wymagającądokonaniatrud-negowyborumiędzydwomaróżnymirozwiązaniami,zktórychkażdejestzłe.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– Ne bende teraz zdavaC, zro‚‰e ten kurz za dva lata.K2:– èego Se Jaś Ne na•ucy, tego Jan Ne beXe •uÐ‰o•.

Kobietawygłaszaopinię,żeumysłczłowiekanajbardziejkształtujesięwdzieciń-stwieiwmłodości.

5.4.2. Przysłowia ludowe

Istotneznaczeniewkomunikacjijęzykowejmieszkańcówwsimająprzysło-wia,którychzasięgużyciajestograniczonydookreślonejspołeczności.Budująoneswoistąwięźmiędzynadawcąiodbiorcą.Przysłowia ludoweto ważnyele-mentkomunikacji,odwołującysiędodoświadczeniaspołecznego.Przechowująszczegółyobyczajowe,wierzeniaczyprzesądy,sązwierciadłemprzekonańdoty-czącychżyciaipracynaroli,pogody,zasiewów,zbiorów,hodowliitp.Odsyłająodbiorcędotekstu,któryjestmuoddawnaznany,wtensposóbprzemawiajądoniegowjegowłasnymżywymjęzyku.Przekazująmujednązmądrościzakorze-nionąwtradycjiludowejisąśrodkiemintegrującymrozmówców.Przysłowialu-dowepozwalająnawartościowanieprzekazywanychtreści.Umożliwiatowspól-nawiedzaoświecie,zbieżnesposobyocenianiaiinterpretowaniarzeczywistości.

177

Dzięki swej obrazowości, posiadająwyjątkową użyteczność perswazyjną, do-skonaleuatrakcyjniająwywód,apelujądozdrowegorozsądkuinterlokutoraina-kłaniajągodozmianypostawy.Odwołująsiędowyrazistychzasadmoralnych,charakteryzująznaiwnąinapozórniezdarnąprostotą,któranadajewypowiedziokreślonywaloremocjonalny.

Istotnejestpostrzeganieparemiijakotekstuwkontekście(zob.Dundes1984:42).Kontekst przysłowiatosytuacja,wktórejzostałoonoużytewtekście.Maułatwićrecepcjętreści,uatrakcyjnićargumentację,aprzedewszystkimpokazaćwartości,któreniepodlegajądyskusjiiniemogązostaćzakwestionowane.Za-wartawprzysłowiuprawdaniejestszczególnieodkrywcza,jestjednaktakprostaioczywista,żetrudnojejnieprzyjąć.

Przysłowia(zob.Bogusławski1976:145–72)funkcjonująwpamięciodbior-ców,czemusprzyjaprostota.Sąkrótkie,łatwedozapamiętaniaipowtórzenia.Zwię-złośćsprawia,żekondensująinformacje,któretrzebabyująćwsposóbopisowy.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– Ne poVinna tag muViC.K2:– Jasia pßygaNa•a motyka gracy.

Przysłowieprzyganiała motyka gracy,wktórymnazwynaczyńzastałyzastąpionenazwaminarzędzi,por.przyganiał kocioł garnkowi,wyróżniasiędosadnąobrazo-wością,por.czasownikprzyganiać–‘robićustawicznewymówki’.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– poß•abyZ do XeCi, dob¾e byZ Ð‰a•a.K2:–u koguS, to u koguS. ‰ak to Se muVi: volnoX dupce, f sfo‰

ha•upce.

Przysłowiewolnoć, Tomku, w swoim domku wzmodyfikowanejformie–wolnoć, dupce, w swojej chałupcejestbardziejekspresywne.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– muVi•, ¾e beXe plac kupovo•. M2:– zno¾ go. hfolby na ´ßy torby, a – ‰ednoÐ Ni ma co phaC.

Używającprzysłowia,mężczyznakwestionujeprawdziwośćsłówosobynieza-możnej,którapysznisię,chełpi,popisujesięczymś,czegonieposiada.

Przysłowia ludowewiążą sięzkulturąagrarną, awśrodowiskuwiejskimpracajestszczególnieważnaiceniona.

D / M1 – M2 / III / IIM1:– poVim mu, ¾e Ne dam rady. M2:– ‰ag¾eS kavo• le‰by, Ne ‚‰eS Se do Se‰by.

Mężczyznapodkreśla,żenienależypodejmowaćdziałań,któreprzerastajączyjeśmożliwości.

178

D / K < M / II / IVK:– Nej vu‰eg mu t•umaèy.M:– ‰edyn muVi Sfynte s•ova, …ruGi muVi mo‰a krova.

Przysłowie jeden mówi: święte słowa, drugi mówi: moja krowa oznacza‘całko-witybrakchęciporozumienia sięzkimś’,upieranie sięprzyswoimzdaniuna-wetwówczas,gdyistniejądowody,żepoglądjestniezgodnyznaukąlubdoświad- czeniem.

D / K – M / IV / IVK:–•una go koho.M:– pe–Ne, ¾e koho, bo coho .

Mężczyzna,odwołującsiędoprzysłowiakocha,bo czocha,por.gwar.czas.czo-chrać –‘drapać’, piętnujechciwość,podwpływemktórejczłowiekzdolnyjestdopozorowaniauczućwyższych.

5.5. Gwarowe powiedzenia

Walor perswazyjny mają także powiedzenia gwarowe, czyli krótkie tek-styoograniczonymzasięguużycia,któresąelementemswoistejwięzimiędzynadawcąaodbiorcą.Powiedzenie,zgodniezdefinicjąsłownikową(Słownik języ-ka polskiego,t.2,1979:866),to„krótka,zwięzławypowiedź,częstoocharakte-rzeprzysłowia,zwierającajakąśmyślogólną,morał,sądoczymś”.

D / K – M / III / IIIK:– fstydu Ni mo za groß. b¾uho pot sam noÔ i Se v ‚‰a•om ‹‰ecke

do Slubu zes´roi•a. M:–Anka pannom by•am, Xecko Ð‰a•am, ale co to, to Ne.

Mężczyzna,stosującpowiedzenie panną byłam,dziecko miałam,ale co to,to nie, podkreślahipokryzję.Wskazujenasprzecznośćmiędzygłoszonymiprzezkobietępoglądami,ajejwcześniejszympostępowaniem.

5.6. Rymowanki

Dziękizastosowaniurymowanejformyteciekawetekstysąłatwiejszedoza-pamiętywania,aprzekazatrakcyjnywodbiorzezwracauwagęrozmówcy.Rymo-wankipełniąróżnefunkcjekomunikacyjne.Ichcelemjest,wedługM.Nagajowej(1995:8–9), rozśmieszenieadresata, rozładowanieciężkiejatmosfery,nadaniesytuacji mówienia niefrasobliwego nastroju, stworzenie wreszcie wzajemne-go,beztroskiego,częstocwaniackiegoporozumienia,więzinazasadzie„równyzrównym”i„samiswoi”.Jakpodkreślabadaczka,rymowankiniesąnapastliwe,wprowadzajątonżartobliwyiatmosferępełnąhumoruikpiny.

179

Wanalizowanychtekstachrymowankiośmieszająpewnezjawiskarzeczywi-stości,szczególnienieetycznepostawy,któreniesąaprobowanewspołecznościwiejskiej.Tekstyterozśmieszająiwywołująprzyjaznynastrój,aleistotneznacze-niemająskutkitakiegodowcipnegomówienia.Rymowankimająbowiemcharak-terpouczeń,niekiedywzmacniająkrytycznewyrażeniedystansudookreślonychzachowań.Ichwyróżnikiemjestrytmiczność,krótkość,łatwośćzapamiętania,od-znaczająsięprostotąsformułowań.Ponadtocechujejeswoistaekspresywność,nie-kiedyzeskłonnościądowyolbrzymienialubpomniejszeniaopisywanychzjawisk.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– muße do Nij za‰ehaC po ‘‰eNonxe.M2:–ßkoda tfoi …roGi. haru‰, haru‰, Ni PiNenxy, Ni tovaru.

Nadawcapodkreśla,żeosoba,którejrozmówcapowierzyłmienie,jestnieuczciwaimężczyznaniemawiększychszansnajegoodzyskanie.

D / M1 – M2 / III / IVM1:– peVin by•, ¾e •o… luXi ZiÐ‰e vycygaNi.M2:– i co? zdeh kanareg za sto marek. a tag •a¤Ne ¾ar•o i zmar•o.

Mężczyznamówioprzedsięwzięciu,któremiałoprzynieśćznacznydochód,aza-kończyłosięfiaskiem.

5.7. Stylizacja a stylizowanie. Typy stylizacji

Waspekcieintertekstualnościpostrzeganejestzjawiskostylizacji.Słownik terminów literackich (Sławiński 1988: 495) definiuje stylizację jako „celowewprowadzeniedowypowiedzirealizującejokreślonystylpewnychistotnychwła-ściwościstyluinnego,będącegowzorcemstylizacyjnym[...]”.Stylizacja językowa (Polański1999:568)możebyćujmowanajako„Świadomeicelowekształtowanietekstuwedługobranegowzoru,nadaniemuzamierzonejpostacistylistycznej”.

A.Wilkoń(1999:91–114)oddzieliłstylizacjęodstylizowaniaiwyróżniłdwatypy stylizacji: literacką i językową.Stylizacjaistylizowanietozjawiskapokrewnewzakresieużyciaśrodkówjęzykowych,aleodmiennewzakresiefunkcji.Stylizacja poleganapodszywaniusiępodwybranywzorzecjęzyka,odniesieniusiędorzeczy-wistościjęzykowejwystępującejpozatekstem.Stylizowanietoużyciewypowiedzilubelementów,zjakiegośwzorcajęzykowego,któresłużąekspresjiartystycznej,zabarwieniutekstu,podkreśleniuintencjiprzekazu.Przedmiotemstylizacjimożebyćkażdaokreślonasystemowalubniesystemowaodmianajęzykapodwarunkiem,żewobrębiedanejwypowiedzitworzyonawyraźnie„obcy”subkodjęzykowy.

NatomiastM.Wojtak(1994:135–142)poszerzyłapojęciestylizacji,wskazu-jąc,żewzorcemstylizacyjnymniemusibyćodmianajęzyka,możeonbyćprzy-pisanyrozmaitymtypomwypowiedzi.

180

Wanalizowanymmaterialejęzykowymperswazjisłużąnawiązaniagatunko-weorazstylizowaniewypowiedzi.

5.7.1. Nawiązania gatunkowe

Nawiązaniagatunkoweopierająsięnawykorzystaniuelementówcharakte-rystycznychdlagatunkówużytkowychlubliterackich,naodwołaniudookreślo-nychkonwencjigatunkowych.Odniesieniatakiewzbogacająiurozmaicająprze-kaz,aichcelowa,zabawnamodyfikacjastajesięźródłemkomizmu.

D / K – M / III / IV Rozmowaospłaciedługuzaciągniętegoprzezsąsiada.

K:– na Sfynta my oddo.M:– na kture?K:– na te.M:– za SedÐ‰oma mo¾amy, za SedÐ‰oma guramy.

Wwypowiedziuwagęzwracazabawagatunkiemartystycznym(zob.Ożóg2007:264–265).Nawiązującdozwyczajowegopoczątkubaśni:za siedmioma morzami,za siedmioma górami,mężczyznapodkreśla,żeniewierzywobietnicęzwrotupieniędzy.Zastosowaneodwołaniemawyraźniealuzyjnycharakter,uwypukladystansrozmówcywobecdeklaracji,którątraktujejaknierealnąobietnicę.

5.7.2. Stylizacja na idiolekt

Uzupełnieniemwarstwy językowejmogą być świadomie użyte specjalneefektydźwiękowe,któremająnaśladowaćsposóbwypowiadaniasiękonkretnejosoby.Idiolektywróżnychsferachkomunikacjibyłyprzedmiotemlingwistycz-negoopracowania(zob.Żurek2011).Tentypstylizacji,działającnawyobraźnięodbiorcy,służyuwiarygodnieniuprzekazu,urealniaopisywanąsytuacjęiprzybli-żaosobęwniejuczestniczącą.

D / K – M / III / IVK:– Wacuś! ´ßa by•o ruvno poXeLiC, a ‰e‰ tylko sad zaPisaC. M:– Ula! tag ÐNe •a¤Ne podeß•a. tatuNu kohany! heba me tatuZ Ne

pokßy–Xi! heba my tatuZ zaPiße! tatuZ Vi, ¾e ‰a ¾adny Sos´ry Ne pokßyvxe. a puZNi Ni˜ XevuhoÐ Ne da•a.

Mężczyznawykorzystuje chwyty typowedlaparodii, nadaje przekazowi cha-rakterkomunikatuprześmiewczego.Modulujegłos,zmieniaintonację,odwołu-jesiędozindywidualizowanychnawykówjęzykowychosoby,którąnaśladuje,np.wmiejscugłoskirwsposóbprzesadnyartykułujerjęzyczkowe,starającsięwtensposóbosiągnąćfonetycznąautentyczność.Wniezwykleekspresywnyspo-

181

sóbwypowiadakażdekierowanedoniegozdanie.Stylizacjajesttakżeśrodkiemsłużącymcharakterystyce,wskazujenamaterialnepodłożepoczynańkobiety.

M.Karwat(2006:327),którybadałróżneśrodkijęzykowesłużącedyskre-dytacji,wskazuje,że:„Parodiastosowanajestwdwóchwersjach–jakodobro-dusznypastisz,jakorodzajhołduprzeplecionyakcentamiżartobliwości,przekory,przytyku,orazjakozłośliwakarykatura,wktórejdeformacjaobrazumawyrazić,iwywołaćuczuciadystansu,dezaprobaty,niechęci”.

D / K – M / III / IVK:– tera ‰u¾ Maryśka Ni˜ Ne muVi.M:– a co mam muViC: taKi alegancKi, taKi bogaty amerykansKi na¾ecuny.

by•, by• i Se zby•.

Wkolejnejrozmowierównieżmamydoczynieniazprzekazemstylizowanym,którysłużyironicznemuwyjaskrawieniu.Mężczyznanaśladujegłosigestysąsiadki,którawychwalałaprzyszłegozięcia.Planowanemałżeństwoniedoszłodoskutku,oczyminformujerymowanepowiedzenie:był, był i się zbył,por.czasownikpotoczny,żarto-bliwy, wręczfrywolnyzbyć się –‘wyjść,wyjechać’. Przekaz,angażującyzmysłsłu-chuiwzrokuodbiorcy,lepiejzapadawpamięćimawiększąnośnośćperswazyjną.

5.7.3. Stylizacja na język obcy

Elementem,którymauwiarygodnićprzekaz, jest stylizacja na język obcy . Wprezentowanychtekstachstylizacjisłużąśrodkifonetyczne,składnioweorazleksykalne,zwłaszczasłownictwodotyczącerealiówspołecznychipolitycznych.

D / K1 < K2 / Bu / III / IV / II K1:– ¾ebrakuf to barxo du¾o by•o. ¾ebrakuf, co hoXiLi ot †Si do †Si

i ¾ebraLi. a mamuSa Nigdy, Nigdy Ne otpraVi•a.K2:– co Ð‰a•am, to Se da•o. a ‰ag ras pßyß•a do na¾ ¾ebraèka, a ‰a

mu–‰e: Ni˜ Ne mam, a tylko ´roßku hleba Ð‰a•am, to mo¾e ten hLip. a ona muVi: to …la XeCi. a tam u Ce‚‰e coS pßy–‰onzane v voreèku. a tam to krup. da‰ ÐNe z garstke, a ‰a to‚‰e koß kartofLi. ‰a‡ ‰a bende od vas to bra•a. da‰ ÐNe to vezme –ona muVi: bo kartoßku to ÐNe f ka¾dym doÐ‰e d–‰e, t’i, hto P‰aC to kartoßKi ÐNe dadut. a Õ‰e‚‰e bu¤‰ed na do•jo. I ¾eèyViSCe uvaLi•a ÐNe tyh kartofLi du¾o za te krupy.

Drugazkobietnadajefragmentowiswojejwypowiedzi,wktórejprzytaczasłoważebraczki,swoistegocharakterubrzmieniamowyrosyjskiej,imitujejęzykpotoczny.

D / K1 – K2 / IV / IV K1:– •uny byLi …la naZ ZLi. K2:– ale p’‰etÔ‰edaÕ‰el by• Nez•ym è•o–‰e‹‰em. oÌ Ruskim by•,

ale dobrym è•o–‰e‹‰em. ta‡ i on vezva• samolo¤ i muVi: Ne p•aéCe,

182

bo po–‰eZLi ‰e‰ f sanato’‰um, a tam ma•o hto dostaNeÕÔ‰a. tu tylko pßy‰e¾¸a‰ud z Maskwy, z Lienigradu samyj uèonyj XeCi.

6. Środki morfologiczne stosowane w celu kształtowania opinii i odbioru rzeczywistości zgodnie z intencją nadawcy

Pragmatycznycharaktermajątakżekategoriegramatyczne.Przeciętnyużyt-kownikjęzykaniezwracananieuwagiitymsamymprzyjmujenarzuconyprzeznadawcęsposóbwidzeniaświata.Gramatykawyrażatreśćimperatywnąnakazubądźzakazu,prośbyczyżyczenia,toteżistotneznaczeniemawtekstachwyko-rzystanieodpowiednichstrukturgramatycznych.Napoziomiemorfologicznymfunkcjaperswazyjnaprzejawiasięwwykorzystywaniukategoriigramatycznejosoby,którawszczególny sposóbkształtuje relacjemiędzy rozmówcamiorazwodpowiadającychjejzaimkachosobowych.

6.1. Kategorie gramatyczne

6.1.1. Kategoria gramatyczna osoby – czasownikowe formy 1 i 2 os. l. poj., 1 i 2 os. l. mn. oraz odpowiadające im zaimki ja, ty, my, nasz

Użyciezaimkówmy,naszpodkreślawspólnotęprzekonańnadawcyiodbior-cyorazwspólnysystemwartości.Zabiegpozwalanadawcyzasugerowaćpoglądy,którebudująsolidarnośćidająodbiorcypoczuciebezpieczeństwa.JakzaznaczaS.Barańczak (1975: 53), to „umacnianiepoczuciawspólnotyw ramachowe-go«my»powoduje,żezcorazbardziejagresywnymnastawieniemspotykająsię«oni»–ci,którzypozostająpozaobrębemwspólnoty”.Ofunkcji1os.l.mn. my,częstopojawiającejsięwtekstachpropagandowych,J.Bralczyk(1987:55)pi-sze:„Każda[…]władzaprzypisujesobieprawodowypowiadaniasięwimieniuspołeczeństwaprzezformęmy–niezależnieodtego,wjakimstopniujejtoprawoprzysługuje”.

D / M – K / II / IIIM:–‰a sam se Ne poraxe. XeCaKi ‰eßèe ma•e.K:– ‰ag vy‰aXe, my Ci pumo¾emy. zafße mo¾e¾ na naš LièyC.

Używanie form1os. l. poj. daje subiektywizacjęwypowiedzi, zwłaszczagdy 1 os . jestzaimkowopodkreślona,natomiastzastosowanie1os.l.mn.sprzyjabu-dzeniuuodbiorcypoczuciabliskościzrozmówcą,maznacznąmocperswazyjną,ponieważpodkreślawspólnotę.

183

D / K1 < K2 / II / IIIK1:– oNi Mi ¾yX Ne daxom. fßyscy bedoÐ Mi dogadyvaC.K2:–pogada‰om i pßestanom. •uny Ci ‰eZ Ne daxom. a my Ne hcemy

na z•e. kupu‰emy i budu‰emy …la vas.

Szczególnąwymowęperswazyjnąma3os.l.mn. czasownikaiodpowiadającyjejzaimekoni,którysłużywprowadzaniukategoriiprzeciwnika.

D / K – M / III / IIIK:– •una Ni˜ Ne hce nam pumuc. M:– vy saMi ‰esteSta Vinne. by•o ot poèuntku pßy•uèaX do roboty.

Posługiwanie się 2 os. lmn.wprowadzawyraźny podziałmiędzymówiącymajegoodbiorcami.Rozmówcaprzeciwstawiasięsłuchaczom,dystansujesiędonichidogłoszonychprzeznichpoglądówczyopinii.

D / K1 < K2 / II / IIIK1:– mogom Mi daC kredyt.K2:– ty Nikogo Ne s•uhe‰. ty sama se vyLiè, èy beXe Ce staX na sp•ate.

Drugaos.l.poj.tonaturalnaformadladialogu,rozmowy,zakładającabliskośćinterlokutorówwaspekcieżyczliwejbezpośredniości.Nacodzień jest to for-mapróśb,poleceń,pytań.Łatwiejznosidyrektywnycharakterwypowiedzi,któ-rebrzmiąbardziejnaturalnie.Zaimekty przywołujesposóbmyśleniazwiązanyzkimśbliskimodbiorcy,podkreślaintegrację.

6.2. Kategoria trybu

Modalność bywauważanazajednązistotnych,anawetdefinicyjnychcechzdania.Wyrażaonasubiektywnystosuneknadawcydotreścijegowłasnejwy-powiedzi.Zaklasycznewykładnikimodalnościuważasiętradycyjnekategorietrybówczasownikóworazmodalneczasownikiipartykułymodalnezastępującetryby.Zagadnieniemodalnościwtekstachgwarowychbyłoprzedmiotembadań(zob.Gardzińska1993b:99–108;1996).

Wykorzystanietrybukształtujesposóbwypowiedzi,któramożemiećformękategorycznegorozkazulubgrzecznejprośby,możeprzybieraćznamionażądanialubdelikatnegoapelu.Istotneznaczenieperswazyjnemajątakżepropozycjelubrady,którenadawcapodpowiadadorozpatrzeniaodbiorcy.Formatrybumożebyćużytadowyrażaniarozkazuemocjonalnegoidopropozycjiroboczej.

6.2.1. Tryb oznajmujący

Zapomocątrybuoznajmującegoorzekasięoczynnościlubstanachrzeczy-wistych,któresięodbywająobecnie,odbywałysięwprzeszłościlubodbędąsię

184

wprzyszłości.Tryboznajmującyniejestnacechowanyperswazyjnie,alemożezostaćużytywfunkcjinakłaniającej.

D / K1 < K2 / II / IIIK1:– sama Ne –‰em, co roBiC. tyle razy mu darova•am. K2:– pßeCe¾ go kohaß.

Sformułowanieprzecież go kochasz wkontekściewypowiedzimożebyćodczy-tanejakozachętadozgody.

D / M – K / III / IIIM:– fcale Ne ‰es ta‡ Zle, ‰ag muViß.K:– po‰eXeß tam! to Se pßekunaß.

Mocnozaakcentowanaformapojedziesz tam!jestwyraźniesprecyzowanympo-leceniemskierowanymdoodbiorcy.

6.2.2. Tryb rozkazujący

Służydowyrażaniaprzedewszystkimrozkazówlubpoleceń,zajegopomocąwyrażamytakżeprośbę,życzenieczybłaganie.J.Bralczyk(2000a)podkreśla,żejesttoformapierwotniejszaodorzekania–językwcześniejmiałsłużyćwydawaniupoleceńniżopowiadaniu.Naturanakłanianiarealizujesięwimperatiwie,alepew-nespołeczneuwarunkowaniasprawiają,żejestsporosytuacji,wktórychużywanietryburozkazującegouznajesięzaniewskazaneiunikasięgo.Przedewszystkimzewzględunarozmówcę,którymożeodbieraćwypowiedźjakoformęmanifesto-waniaprzeznadawcęprzewaginadnimiwzwiązkuztymmożepoczućsięurażo-nytakimsposobemzwracaniasiędoniego.Wieletekstówoficjalnych,wktórychwstępujetakategoria,przypominaradę,zachętę,propozycję,anawetżyczenie.

Najczęściejwykorzystywanymsposobemsłużącymnakłonieniuodbiorcydopewnychdziałańjestzastosowanieform2os.tryburozkazującego,któryszcze-gólniechętniejestwykorzystywanywewszelkiegorodzajupoleceniach,życze-niach,apelach.W.Pisarek(2004:138–139)podkreśla,że:„Najprostszymjęzy-kowymsposobemskłanianiaodbiorcydopożądanegopostępowaniajestdrugaosobatryburozkazującego […]. Znaczenietryburozkazującegomożnateżwy-razićodpowiednimiczasownikamioformietrybuoznajmującego,mówiąc:chcę, żądam, rozkazuję,zabraniam,atakżeformamiczasuprzyszłego […].”.

Wanalizowanychprzykładachformytryburozkazującegopełniąraczejfunk-cjępouczeńiprzestrógwodniesieniudoprzekazywanychprzeznadawcęporadżyciowych,niesąodczuwanejakokategorycznepolecenia.

D / K – M / II / III K:– muße te Xa•ke ‰akoS poXeLiC. poèekam na vnuKi. M:– Ne èeka‰ na Nikogo. iX i za•atf spravy sama.

185

Formaskierowanabezpośredniodokobiety,por.nie czekaj, idź i załatw,wskazu-je,żesytuacjawymagapodjęciadecyzjisamodzielnejinatychmiastowej,aleniemacharakterustanowczegonakazu,jestraczejpodpowiedzią.

D / K < M / II / III K:– ´rudo zapoÐNeC, da–Ni taKi z•y Ne by•. M:– ty pa´ß pßeC Se‚‰e, a Ne do ty•u!

Mężczyznapodpowiadarozmówczyni,żesposobemrozwiązaniarodzinnegopro-blemujestskoncentrowaniesięnaprzyszłości,bezwracaniadoprzeszłości,por.patrz przed siebie, a nie do tyłu!,ponieważdzieńjutrzejszymożnaodpowiedniokształtować,azdarzeńminionychniemożnazmieniać.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– poguCta Se! z…ro–‰a ßkoda. M2:–goXiC Se mo¾na z moÌ…rym.

Pierwszyzmężczyznazachęcarozmówcędopodjęciakrokówwceluugodowegozałatwieniaroszczeńsądowychzsąsiadem.

D / K < M / II / IVK:– fßysko Zle i Zle.M:– a to Neh se popraVi. Nig go Ne ´ßymo. Ne mart† Se. rup sfo‰e!

dbe‰ o Se‚‰e i o XeCi!

Do określonego działania mają zachęcać rozmówcę formy trybu rozka-zującego, które K. Michalewski (2000: 25) uważa za „nacechowane poufa-łością, familiarnością”. Formy imperatywu, szczególnie 2 os. l. poj., są tak-żechętniewykorzystywanew różnego typuprzekazach reklamowych. Istotneznaczenie mają polecenia w kampaniach wyborczych oraz w dyskursie religijnym.

6.2.3. Bezpośrednie zwroty do nadawcy – używanie 2 os. l. poj. i 2 os. l. mn.

Drugimwidocznymprzezswączęstotliwośćzjawiskiemjestszerokizakreswystępowaniaw2os.l.mn. tryburozkazującegokońcówki-ta .

W.Pisarek (2004:142)podkreśla,że:„Wśród formfleksyjnychszczegól-nąwartość perswazyjną przedstawia pierwsza osoba liczby pojedynczej […], azwłaszczaliczbymnogiej […].Pierwszaosobaliczbypojedynczejiodpowia-dającyjejzaimekdzierżawczy(ja, mnie, mój)przekonujewiarygodnościąosobi-stegodoświadczenia,pierwszaosobaliczbymnogiej(my,nam,nas, nasz)odwo-łujesiędowspólnotydoświadczeńmówiącegoi słuchających.Owomy odróżnian a s od w a s,azwłaszczaod n i c h.Czasemmy–totylkonasdwoje,czasem–wszyscyobecni,czasem–całynaród,czasem–wszyscyEuropejczycy,cza-sem–wszyscywspółcześni,aczasami–wszyscyludziejacykiedykolwiekżyli.

186

Wtekstachperswazyjnychwszyscy wiemy znaczyteżczęstotylesamo,cokażdy wie,albonawettyle,cokażdy powinien wiedzieć”.

P / K – M > Dz / III / III / IK:– ‰a se sama poraxe. M:– h•opoKi veSta pumußta matce! poS‘‰eßa‰ta Se, bo beXe padaC.

P / Dz < K / I / IV Dz:– on ÐNe Bi‰e i za‚‰era zabaFKi.K:– ´ßeba Se •a¤Ne baViC. ‰a‹ Se Bi‰eta, to zostafta zabafKi i ICta

do Se‚‰e.

Gdyrozmówcynieznająsiędobrzelubgdydzieliichdużaróżnicawieku,nadaw-castosuje2os.l.mn.czasownika,będącągrzecznościowąformąoficjalną,którawyrażaszacunekdlaodbiorcy.Końcówka-ciestosowanajestwzwrotachkiero-wanychdoosóbstarszych,cieszącychsięautorytetem,szanowanychlubdoosóbspozawiejskiejspołeczności.OetykieciejęzykowejwgwarachistosowanychprzezmieszkańcówwsiformachpisałaJ.Waniakowa(1992:273–283).

D / M1 – M2 / So Mężczyznarozmawiazlekarzemisanitariuszempogotowia.

M1:– my do horego. ‰ak tam –‰ehaC?M2:– hoCCe pano–‰e, hoCCe, ‰a poprovaxe. lePi beXe do‰S!

D / M < K / II / IVMężczyznazwracasiędostarszejkobiety.

M:– dokont to Cotko? K:– do sklepu, ale volno ide, bo noGi me bolum.M:– po–‰eCCe, co po´ßebu‰eCe to ‰a vam ku‘‰e.

D / K < M / II / IVRozmowanaprzystankuautobusowym.

K:– †Sada‰Ce Xatku, †Sada‰Ce, bo v dumu ‰u¾ na vaz vyglonda‰om.M:– o starego Ni‹ Se Ne mortFi.

Wspołecznościwiejskiejludziestarsi,nawetnieznani,darzenisąszczególnymszacunkiem, zatem i rozmowom z sędziwymi osobami towarzyszą specyficz-nezwrotyadresatywne,np.stosowanieokreśleńtypu:ciotko, dziadku, stryjno, wujno czyformpluralismaiestaticus.Tejednakpowoliwychodzązużyciaisąsporadycznie stosowane przezmłodsze pokolenie użytkowników polszczyzny ludowej.

187

6.2.4. Tryb warunkowy (przypuszczający)

Służydoprzekazywaniainformacjioczynnościachlubstanach,którerzeczy-wiściesięniedzieją,aleprzypuszczalniemogłybysięodbyć.Cząstkaby oznaczaworzeczeniuuzależnieniejednejczynnościodinnej.Gdywzdaniuwystępujetylkojednoorzeczenie,wsposóbdobitnywyrażahipotezę,przypuszczenie.Trybtenużywanyjestdlazasugerowaniainnej,najczęściejlepszejrzeczywistości,mazazadaniepobudzićmarzenia,aoddalićobawyodbiorcy.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– ˆCo•eS kuPiC samohut. K2:– ´ßa MiX za co, kuPi•oby Se, l¾yby by•o.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– èasu na Ni˜ Ni ma.M2:– pßy‰ehaLibySta hoX na sobote i na NeXele. vypoèeLibySta.

D / K – M / II / IIIK:– Ne moge Nix znaleS.M:– zroBi•byS po¾undek, to byZ Ne ßuko•.

Szczególne znaczenie perswazyjnema inicjalna pozycja czasownikaw trybieprzypuszczającym,którasprawia,żeodbiorcazwracauwagęwłaśnienaczynnośćlubstanoznaczanyprzezdanyczasownik.

6.3. Czasowniki modalne

Czasowniki modalne: trzeba, można, powinien wykorzystuje rozmów-ca, by nakłonić słuchacza do przestrzegania ustalonych zasad postępowania.Szczególnywalorperswazyjnymatentypczasownikawpołączeniuzbezoko-licznikiem,ponieważpełniwzdaniu funkcjępredykatywną iwyrażakoniecz-ność, nadając przekazowi charakter kategorycznego twierdzenia, o któregosłusznościnadawcajestbezwzględnieprzekonany,np.:trzeba myśleć,powinien robić .

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– a taKi Ð‰o• byC soLidny.M2:– XiSe‰ tag ro‚‰om. rospapro• robote i zostaVi•. a to ‰a‡ Ne da

Se na ras, to ´ßa po ´rohu, ale roBiC.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– tu Ni ma Ð‰e‰sca.K2:–to muSita dostaViC poku‰. XeCog muSi MiC sfu‰ kund do na•uKi.

188

D / M – K / IV / IVM:–poViNiË ‰om zrozuMiC.K:– Ne ´ßa luXom vypo–‰eXiC sfo‰i boluÌèKi, bo cuxe Ne boLi.

6.4. Kategoria czasu

Czasjestkategoriąkoniugacyjną,wskazującąnato,kiedyodbywasięczyn-nośćwyrażona przez czasownik lub jak należy zlokalizowaćw czasie zjawi-sko lubstan.Kategoriaczasumożebyć równieżwykorzystywana jakośrodek perswazji .

6.4.1. Czas teraźniejszy

Formatawskazujenarównoczesność trwaniaczynnościmówieniaoniej.Czasteraźniejszymożebyćtakżeużytyzarównowstosunkudoprzeszłości,jakiprzyszłości.

Wprzekonywaniuistotneznaczeniemahabitualneużycieczasuteraźniej-szego,służącepodkreśleniuczynnościodbywającychsięczęsto,zawsze,zwyk- leorazformypraesenshistoricum,któremajązazadanieprzybliżyćodbiorcyczynności,jakieodbyłysięwcześniej.Ichfunkcjapoleganaaktualizowaniumi-nionychzdarzeń.

D / M – K / III / IIIM:– sam pevno Ne naPisa•, bo Ni˜ Ne Vi.K:– Vi, Vi, bo •uÌ èyta ‹SÖßKi, gazety, •oglundo Filmy.

D / K – M / III / IIIK:– sam mo¾e oddo.M:– ‰a po‰eha•em, zapuka•em, a •un fsta‰e i muVi: oddaÐ ‰ag

zap•acom. Ne oddo tylko •a¤Ne muVi.

6.4.2. Czas przyszły

Formyczasuprzyszłegooznaczajączynnośćlubstan,któremająsięwydarzyć wprzyszłości,czylipóźniejniżmomentmówieniaonich.

Przyszłość,szczególnieprzezosobystarsze,postrzeganajestjakozjawisko,którebudzinegatywneemocje.

D / K – M / III / IVK:– veZÐ‰e kredy¤ i ha•upe postaVi.M:– veZÐ‰e PiNenxe, zapo¾yèy Se, a ha•upy i ta‡ Ne postaVi, bo

fßysko beXe …ro¾yC.

189

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– spßeda‰om, bo na emerytury Ni mo.M2:– ‰eßèe ´rohe i fßysko pospßeda‰om, stoèNe, kapalNe, kole‰.

6.4.3. Czas przeszły

Czas przeszły wskazujeinazywaczynnośćlubstanwcześniejszyniżmomentmówieniaonich.Przeszłośćmożewystąpićwdwóchfunkcjach;najczęściejwy-wołujeskojarzeniapozytywne,rzadziejnegatywne.

Wbadanych tekstach rozmówcy często odwołują się do sentymentalnychprzypomnień,przeszłość jawi się jakocoś lepszegoniż teraźniejszość, adużogorszegoodprzyszłości.Działatuzasadaodwrotnaodobowiązującejwwiększo-ściprzekazówreklamowych,wktórychmamydoczynieniazdziałaniemafirma-tywnym:wczorajbyłozłe,dziśjestlepsze,jutrobędziebardzodobre.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– naroBi• Se i mu Ne zap•aCi•y. M2:– ‹‰edyZ roBi•eS, tyra•eZ, ale PiNinxy p•aCi•y. tera roboty Ni ma,

Ni ma PiNinxy. robota ‰e i tyš Ni ma PiNinxy.

D / K – M / II / IIIK:– ´ßeba kuPiX XeCokom. M:– Zdzich tyß kupovo•, roBi•, a XeCoKi pospßeda•y.

6.5. Konstrukcje nieokreślone

Zastosowanieformnieosobowychpowoduje,żeniemówisięwprostotym,kto jestodpowiedzialnyzadaną sytuację.Konstrukcje te sąchętniewykorzy-stywanewdyskursiepropagandowym,główniewodniesieniudoprzeciwnika.Zabiegmasprawićwrażenie,żepostępowanieosobymacharakternieetyczny.

D / K – M / III / IIIK:–Neh kredyd veZÐ‰e.M:– o Ne, Ne! zahynca•y h•opuf, •a¤Ne goda•y, ‚‰eßta taNe kredyta,

a tero na same procenta Ne vyroBi.

D / M – K / III / IVM:– otumaNi•y luXi i tyle. veS Se tero suNC. K:– a kto za ‚idnym pu‰Xe?!

D / M1 – M2 / II / IIIM1:– muVi•y, ¾e ma byX lePi.M2:– lePi to ‰u¾ by•o i Ne beXe.

190

6.6. Aspekt czasownika

Kategoriakoniugacyjna, którawiąże się z istniejącymiw językupolskimopozycjami między czasownikami dokonanymi i niedokonanymi może miećwpływnaretorycznośćprzekazu.Funkcjęperswazyjnąpełniączasownikiwfor-miedokonanej.Nazywajączynności(stany,procesy),którezostałyukończoneistwarzająwizjętego,coodbiorcaosiągnął,zrealizował.

D / K – M / III / IIIK:– roBi i roBi, †CÖ¾ v roboCe.M:– ale zaroBi•, ha•upe postaVi•, a¾ Mi•o.

D / K1 – K2 / III / IIK1:– ile to PiNinxy. iXe i tylko gro. XiÉ – XiN pußèo zak•ady. K2:– vygra•, to se Lièy, ¾e znuf ´raFi

6.7. Kategoria stopnia

Przymiotnikowaiprzysłówkowakategoriastopniawyższegoinajwyższegojestdlaanalizowanychtekstówważnąkategoriąperswazyjną.Przymiotnikiprzy-słówektoformawyrażaniacechiocen,azatemnajprostszysposóbpokazywaniazaletobiektów.

Zkategoriąstopniawiążąsiętreściowoinnesposobynazywanianatężeniacechy,absolutyzacjaiporównywanie,któredokładnieomawiaJ.Bralczyk(1994)wkontekściedyskursureklamowego.Perswazyjniewykorzystywanesąparadyg-maty,czylizestawieniaróżnychformstopnia.

6.7.1. Stopień równy

Przymiotnikiwstopniurównymmająwymiarperswazyjnyzewzględunace-chę,którąoznaczają;możnajednaktęcechępodkreślać,emocjonalnośćprzekazumogązwiększaćzestawieniaiporównania.

Funkcjęemocjonalno-perswazyjnąmożeteżmiećzestawieniecechywstop-niurównymzopisemskutkówtejcechylubzinnymopisempożądanegostanu.

D / K – M / III / IIIK:– dobry h•op, z•ego s•ova na Nego Ne poVim. M:– tag dobry, ¾e az za dobry. o so‚‰e Ne mySLi tylko o XeCah.

Określenieaż za dobry wskazuje,żemężczyznacałkowiciepodporządkowałswo-jedziałaniadobrunajbliższych.

191

6.7.2. Stopień wyższy

Użyciestopniawyższegomawymiarperswazyjny,ponieważstopieńwyższytowynikporównania,któreuwzględniapozytywnylubnegatywnyaspektzja-wiska.Natężeniecechymożebyćwyrażonewsposóbprostylubopisowy,możetakżeprzybieraćformęwyrazistegoporównania.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– •un ba¾y zgodLivy, to ustuMPi.K2:– tera Ne ustuMPi, zroBi• Se go¾y za‰ad•y ‰ak ‘‰es.

Zastosowanewdrugiejwypowiedziporównanie gorzej zajadły jak pies wskazuje nastopieńnatężeniacechy.

D / Dz < K / I / IVDz:– oË Mi Ne hce pomuc.K:– zroBiß! a ‰ak cuS ´ru¤Ni c•o–‰ekoVi pßyhoXi, to moƒNi Ceßy.

6.7.3. Stopień najwyższy

Jestwyraźnąkategoriąocharakterzeperswazyjnym,ponieważprzymiotnikiiprzysłówkiwstopniunajwyższymsąformamibardzowyrazistymiekspresyw-nie.Superlatywyzapomocąokreślonychwykładnikówformalnych(morfemównaj-, -szy, -ej)intensyfikującechyitymsamymznaczenieafektywne.Formystop-nianajwyższegosłużąwyeksponowaniuocenypozytywnejlubnegatywnejkon-kretnychosób,przedmiotówczywydarzeń.

D / M – K / IV / IIIM:– to è•o–‰eka na‰ba¾y boLi, ¾e NiX Ne pßyNes•a, a tera –‰elka paNi. K:– fßys‹‰e m•ode tera ta‹‰e pyßne. Nic se s tego Ne rup, z g•upoty

tag gado.

D / K – M / III / IIIK:– pßy cukßycy, ‰a‡ ‰a mam, to Ne mo¾na Ð‰odu. M:– Ð‰ut to ‰e na‰lepße lekarstfo na ru¾ne horoby, f cukßycy tyß pumocny.

D / M – K / III / IIIM:– kuPi•em Ð‰et•e f skle‘‰e, to Se zaraz rozleCa•a.K:– ´ßa by•o na targu kuPiC. tam sum dobre Ð‰et•y, ßypko Se Ne

ze…rum, bo sum z dobry –‰e¾Biny, no‰lepße to sum ga•ÖsKi luty, ma¾ec.

6.8. Środki słowotwórcze jako wykładniki pozytywnych i negatywnych emocji

OznaczącejrolisłowotwórstwawwyrażaniuekspresjipiszeR.Przybylska(2000:206),zwracającuwagęnaistotnyaspektsłowotwórstwapotocznego,który

192

„umożliwiarealizacjętakichfunkcjipragmatycznych,jak:wyrażaniegrzeczno-ściiniegrzeczności,wyrażanieemocjiiocen,aprzedewszystkim–stylizowaniewypowiedzitak,abyewokowałaonaokreślonytyprelacjispołecznej,wjakiejrozmówcychcąsięodnaleźćnawzajemwdanejsytuacjikomunikacyjnej”.

6.8.1. Deminutywa i augmentatywa rzeczownikowe

Celomperswazyjnymsłużą także środki słowotwórcze.Wanalizowanychtekstachnajczęściejwykorzystywanesązabarwioneekspresywnieformacje,wy-rażającepozytywnelubnegatywneemocje.Słowotwórczesygnaływartościowa-nia mają zdrobniałelubzgrubiałeformywyrazów,stanowiącewyrazistyelementocenyosób,przedmiotów,wydarzeń.

Różneaspektysłowotwórstwagwarowego byłyprzedmiotemwnikliwejana-lizyjęzykowej(por.Karaś1964:153–162;Kowalska1975;Malec1976;Cyran1977;Gala2000a,2000b,2002:147–154).Wkontekścierealizacjifunkcjiper-swazyjnejistotneznaczeniemawskazywanaprzezbadaczycharakterystycznadlagwar tendencja dowykorzystywania derywatów sygnalizujących emocjonalnąocenę,zwłaszczaformacjideminutywno-ekspresywnychiaugmentatywnych.For-mydeminutywnemogąpełnićróżnefunkcje,m.in.:wskazująniewielkirozmiarinikłeznaczenieobiektu,wyrażająpozytywnylubnegatywnystosuneknadawcydoniego,mogąbyćwyznacznikiempogardy(por.Kurkowska,Skorupka2001:45),rozumianejjakospecyficznaformaocenynegatywnej.ZłożoneiróżnorodnefunkcjestylistycznedeminutywówpolskichomawiaS.Reczek(1968:373–386).

D / K – M / III / IIIK:– IÐ Se mo¾e Ne spodobaC. M:– mu–‰e Ci Ula, placuveèka v dobrym puqkCe, pßy same‰ ßosy, ‰ag

zobaèy•em, to •oèy my Se SÐ‰a•y. ku‘‰om to o… razu.

Nadawcaposługujesięokreśleniamiwnajwyższymstopniupozytywnymi,por.derywatplacóweczka, fraz.oczy się komuś śmieją,środkisłużącelokalizacji:do-bry punkt,przy samej szosie,któredodatkowopodkreślająwaloropisywanegoobiektu .

D / K1 < K2 / II / IVK1:– •una voLi byX u matKi.K2:– taÐ Ne vySexom. Sonecka malutko, kuhynecka ta s tylo i aby

pokoik. vygody Ni‰aKi Ni mo, Casnota, ‰edno •o …ru‡‰e Se ´ße.

Dla właściwego odczytania ekspresywnej wartości formacji rzeczowniko-wych:sioneczka, kucheneczka,pokoikistotnajestrolakontekstuzewnętrznego. M.Sarnowski(1991:41)pisze:„Wtekścienadawcaokreślaswójpunktwidzeniawtakisposób,żeświadomośćjęzykowaodbiorcykwalifikujegojakowartościu-jącydodatnio,akontekst,aszerzejsytuacjakomunikatywna,korygujągotak,że

193

musibyćonodczytanyjakowartościującyujemnie”.Zastosowanederywatywrazzleksememciasnotapodkreślająistotnebrakiopisywanegomiejsca.

D / K – M / III / IIIK:– barxo na Nego na¾eka‰om. M:– ot ‹‰edy. •u NiŠ XiZ ‰es synuS, a ‰u´ro hamuS.

Spieszczeniamogą zyskać ironicznywydźwięk emocjonalny i stawać się ele-mentemwyraziściewartościującymprzekaz,por.formacje:synuś,chamuś,którewskazują,żeopiniawygłaszananatematosobyjestzmiennainienależyjejtrak-towaćpoważnie.Onacechowaniuderywatuchamuś decydujenietylkocharakterpodstawy,aleiwybórmelioratywnegoformantu-uś (por.Grabias1981:71).Ba-dacz(1981:63)podkreśla,że„ekspresywnośćnapoziomiemorfologicznym,po-dobniezresztąjakinapoziomieleksykalnym,jestjedyniewartościąpotencjalną,wyznaczającąbardzoróżnemożliwościkonkretyzacjiwtekście”.

D / M – K / III / IIIM:– spßede‰ te krove. tylko Se myÌèyß. K:– ‰es pßy ty kroViNe roboty, ale zafße mam mLiko, a to se syreg

zro‚‰e, a to mas•o.

Komunikowane przez formant -ina//-yna (por. Grzegorczykowa, Laskowski,Wróbel1984:369) emocjeocharakterzewspółczucia,politowaniawprzypadkuderywatukrowina ulegająwtekścieprzewartościowaniu,wyrazoddajepozytyw-neemocjenadawcy,tj.tkliwośćwzględemzwierzęcia.

6.8.2. Ekspresywizmy rzeczownikowe

W badanych tekstach zróżnicowane uczucia wobec przedmiotów, osóbiświatawyrażanesąniekiedyzapomocąwulgarno-rubasznegosposobumówie-nia(zob.Grzegorczykowa,Laskowski,Wróbel1984:370),charakterystycznegodlastylupotocznego.

D / K – M / III / IIIK:– myncy ÐNe ta klepaNina.M:– XeCoKi mußom Se vygadaC.

Formacjazsufiksem-anina wskazujenaczynnośćchaotyczną,por.czas.klepać –‘mówićbezsensu,bezładnie’izgodniezintencjąrozmówczyninadajewypo-wiedziwiększąekspresję.

D / M – K / IV / IIIM:– muVi, ¾e tylko Boga Se boi.K:– mo…loh, a Xevuhe v•asnom pokßy–Xi•.

Przyrostek -och,który tworzyrzeczowniki,wprowadzadoichznaczeniaelement

194

nacechowanianegatywnego.Rozmówczynipodkreśla,żemężczyznajedyniema-nifestujeswojąpobożność.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– dam ‰e‰ ubraNa po Lili.K2:– ßkoda ij …la ty NedbaLicy.

Wformacjifeminatywnejniedbalica ‘kobieta,któraniedbaorzeczy’nacechowa-nesązarównopodstawa,jakisufiks-ica .

6.8.3. Deminutywa przymiotnikowe i przysłówkowe

Występujątakżedeminutywaprzymiotnikoweiprzysłówkowe,które trak-towanesąwliteraturzenaukowejjakosłowotwórczaformastopniowaniaprzy-miotnikówiprzysłówków.Formantywnosządoderywatówinformacjęostop-niunatężeniacechynazwanejprzezpodstawęsłowotwórczą(przymiotniki)bądźo intensywnościwykonywanejczynności (przysłówki).Derywatyz sufiksami:-uchny, -usieńki, -uteńki, -utki mająznaczenieuogólniająco-hierarchizująceipre-cyzujące.

D / Dz < K / I / IIIDz:– Ne moge.K:– ‰ec! …ro‚Nuhne ta‹‰e kluseèKi, ´rohe ha‘Ni. Si•e beXe¾ MiC.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– ca•e noce p•aèe.K2:– malut‹‰e Xecko Ne poVi co mu ‰es. muSi¾ iZ do leka¾a.

Zwiększenieekspresjiwnoszątakżedoderywatówprefiksy:prze- i przy-:

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– daÐ Ci proßKi na sen. K2:– ‰a za to Ne S‘‰e, ¾e •a‘‰e ÐNe pße•okropny bu« i caluSeNka

noga my …rynt†‰e‰e.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– pßyma•y tyn dum postaVi•y.M2:– …la Nih starèy. M1:– ‰ak h•opog vruCi, to im beXe Casno.

Wymowęemocjonalnąposiadajątakżeutworzoneodintensywówprzymiotniko-wychna-utki,-uteńki formacjeprzysłówkowe.

D / M – K / IV / IIIM:– taKimu pryntkuseVi do rozumu Se Ne pßemuVi.K:– muÌ…ra koBita fßysko s h•opym zroBi, tylko pomalutku, povolutku.

195

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– ‰a sama Ne dam rady poXabaC, kupa èasu na to ze‰Xe. K2:– po¾yèe Ci Pi•e, ßy‘CuteNko se poÕNeß.

7. Środki składniowe a perswazyjność przekazu

Organizacjasystemuskładniowego,któraobejmujebudowęzdań,jestrów-nież czynnikiemwpływającymna perswazyjnośćwypowiedzi. Łączenie słówwwiększejednostkisyntaktycznesłużylogicznemuuporządkowaniutreści,eks-ponowaniuważnychdlanadawcyinformacjiorazskupieniunanichuwagiod-biorcy.Sposóbbudowaniawypowiedzeńmawartośćstylistycznąrównieważną,jakzastosowanewtekściesłownictwo.Walorperswazyjnymarodzajibudowazdań,sposóbichłączenia,ekspresywnewykorzystywaniedługościzdań,różno-rodnośćzastosowanychśrodkówkonstrukcyjnych(ingerencjawneutralnyszykwyrazów,posługiwaniesięzdaniamipytajnymi,elipsą,wykrzyknieniami)(por.Bańko2006:66).Istotneznaczeniemaponadtozagęszczenieorazpowtarzalnośćpewnychstruktur.Nacharakterekspresjiwpływaprzedewszystkimdługośćzdań.Dobieraniezdańkrótkichidługichstosowniedotematuorazzamierzeńkomuni-kacyjnychnadawcy–toważnyelementstylizacjitekstu.

Syntaktykajestponadtobardzoważnymiistotnymwspółczynnikiemstylupotocznego.Tokjęzykamówionegoposiadaswoistąbudowęzdań,prostąinie-skomplikowanąskładnię.Wyróżnikiemmowypotocznejjestobecnośćdodatko-wychwyznacznikówsądówwpostacipartykułiróżnychwykładnikówemocji, wykrzyknikóworazwyrażeńwykrzyknikowych.Tendencjerządzącekonstrukcjąskładniowąstylupotocznegopolegająnautrzymywaniustałegokontaktumiędzyrozmówcami;odbijająścisłyzwiązekmiędzymyślami,odczuciamiiintencjaminadawcyawypowiedzianymtekstem.Zastosowanieodpowiednichśrodkówsyn-taktycznychwznacznymstopniuwpływanacharakterprzekazu.Dostrzegającistotnywpływskładninastylwypowiedzi,Z.Klemensiewicz(1961:157)pod-kreślał,że:„jeżelijęzyknadajekształtmyśli,towłaśniewskładnimamówiącynajwięcejsposobnościwyborukształtówdlatejmyśli”.

Składniagwarowajestobszarembadań,któryskupiauwagęwielubadaczy(zob.Perczyńska1975;Węgier,Oronowicz1992;Gardzińska1997:31–38,Sę-dziak1999:279–303).Wkontekścierealizacjiperswazyjnejfunkcjisyntaktykiważnajestszczególnieproblematykaemocji,obejmującabudowęprzekazu.

7.1. Pojęcie składni emocjonalnej

Emocjonalnośćwyrażasiętakżewsyntaktycznejsferzeużywanegojęzyka(por.Kurkowska,Skorupka2001:208–209;Siwek1992:156).Składnia emocjo-

196

nalnajeststosunkowomałoopracowanymnaukowozagadnieniemjęzykoznaw-czym(zob.Bieńkowska,Umińska-Tytoń1991;Grzesiuk1995;Smoleń-Wawrzu-siszyn2004:221–230;Michalewski2006b:147–151).Z.Klemensiewicz(1969:15)takujmujefunkcjeskładni:„Każdegorodzajuwypowiedzeniepróczwłaści-wejsobiefunkcjioznajmienia,pytanialubżądaniamożewyrazićtakżeuczuciowąpostawęmówiącego,np.:podziw,zachwyt,wstręt,odrazę,gniew,bojaźń,mi-łość,przyjaźń,nienawiść,wogóleosobistystosunekmówiącegodoprzedmiotu,októrymmówi,orazdoodbiorcywypowiedzenia”.Nacechowanieemocjonalnezawierająposzczególneskładniki tworzącewypowiedzenia, typystrukturskła-dniowych,zwłaszczawypowiedzeniazdaniowe:wykrzyknieniowe,imperatyw-ne,pytajne,ichpowtórzenia,ponadtowskaźnikinawiązania,międzyskładnikoweimiędzywypowiedzeniowe,atakżeoperatorytekstowe.

Wyrażaniuemocjisłużą:aposjopeza,powtórzenia,parenteza,anafora,epi-fora,inwersja,równoważnikizdań,nagromadzeniepytańretorycznych,elipsa.

7.2. Składnia wewnątrzwypowiedzeniowa

7.2.1. Podmiot

Stanowi obok orzeczenia trzon budowy zdania.W badanych tekstach zewzględunatypstrukturyzwracauwagępodmiot szeregowylubpodwojony,któ-regorozbudowanaformaskupiauwagęodbiorcy.

D / M – K / IV / IIIM:– fßysKih ruvno poXelta.K:– da‰e Se tymu, co •ußanu‰e. dobre i muÌ…re sko¾ysta.

D / K – M / II / IIIK:– matka mu Ne pumo¾e.M:– matka, matka Xecka Ne pokßyvXi.

7.2.2. Orzeczenie

Jestnajważniejszączęściązdania,zapomocąktórejinformujesięoczynno-ści,stanie.Orzeczeniewjęzykuustnymbyłoprzedmiotemszczegółowychba-dańlingwistycznychJ.Bartmińskiego(1978:159–177).Zewzględunarealizacjęfunkcjiperswazyjnejistotneznaczeniewbadanymmaterialemająorzeczenia mo-dalne i peryfrastyczne .

Orzeczenie modalnetoosobliwyrodzajorzeczeniazłożonego.Tworzyonopredykacjędopierowpołączeniuzbezokolicznikiem,wktórymmieścisięwła-ściwajegotreść.Wtejniejednolitejklasieformalnejmieszcząsięczasowniki:musieć, móc, raczyć, mieć;czasownikisupletywnenieosobowe:godzi się, należy,

197

uchodzi, przystoi, wypada (takżewpostacizaprzeczonej);czasownikiniefleksyj-ne:trzeba, można, wolno, warto, niepodobna, nie sposób, nie powinno się .

D / K< M / II / IVK:– bo‰e Se, ¾e beXe zakalec. M:– muSis sprubovaC. raS Se Ne zda¾y•o, ale za …ruGim razyÐ Se •udo.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– un se sam Ne poraXi. K2:– Ne mo¾eta go ve fßysKim vyreÌèaC, muSi se sam raXiC.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– ‰eßèe zdÖ¾yta zViS. M2:– muz roBiC. muVi•y, ¾e deßèe nade‰dom.

Zastosowanieorzeczeniamodalnegopowoduje,żekomunikat jestbardziejdy-namicznyibezpośredni.Towłaśniedziękisłowom:musieć, móc, należy, trze-ba, warto, wolno, powinno łatwiejdotrzećdoodbiorcyiprzekonaćgootym,żewskazanaprzeznadawcęsugestiajestjedynąwłaściwą.

Użytewanalizowanychtekstachorzeczenia peryfrastyczne miałypostaćsta-łychzwiązkówwyrazowych.

D / M1 / M2 / III / IIIM1:– muVi•a, ¾e fßysko ‰eš ‰i. M2:– ih è½SCi Ne dostaNe. Ð‰a• nosa, ¾e v ostaÕNi hFiLi pßePiso• na

XeCI.

D / K – M / III / IVK:– pßeCe •un bes prafka ‰eZXi•. M:– by SeXo•, ale •u‘‰ek•o mu Se. do• pare großy i Se zagoXi•y.

Wykorzystaneworzeczeniachperyfrastycznychzwiązkiposiadająutrwalonąwświadomościrozmówcówtreść,odwołaniesiędoniejjestcelowymdziałaniemobliczonymnaosiągnięciezamierzonychefektówperswazyjnych.

Kolejnytyptoorzeczenie podwójne (zob.Bartmiński1978:159–177).Kon-strukcja,którawystępujewjęzykumówionym,zwłaszczawpolszczyźnieludo-wej,jestnacechowanaekspresywnie,ponieważwyrażawspecyficznysposóbzna-czeniedługotrwałościlubciągłościprocesu.Pojawiasięnajczęściejwtedy,gdynadawcapodsumowujejakieśfaktyzżycialubzmierzadouogólnieniaprzekazy-wanejtreści.Tentyporzeczeniawskazujenaintensyfikacjęczynnościwaspekcieczasowym(przedłużenieprzebieguakcji) lubwpływananatężenieczynności,czasemchodziowzmocnienierozkazulubwskazanierozmówcynabezcelowośćjakiegośprzedsięwzięcia.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– ze dva lata poSeXo•.

198

M2:– co ty muViß. SeXo• i SeXo•. doPiro po SÐ‰e’Ci Stalina go vypuSCi•y.

D / K – M / III / IVK:– ´ßeba s takom osobom du¾o rozma–‰aC. M:– to Ni˜ Ne do. pa´ßy i pa´ßy v bok, s•ovyÐ Ne pßemuVi.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– Neh odda te ZiÐ‰e m•odym. K2:– na Nikogo Ne pßePiße. •un tyro i tyro, bo mo f tym ca•e

zadovoleNe.

7.3. Typy wypowiedzeń a perswazyjność przekazu

Ekonomia języka i lapidarność słów odgrywaw komunikacji codziennejogromnąrolę.Dyskurspotocznyzwiązanyjestzminimalizacją,redukcjązbęd-nychelementów.Formułującwypowiedź,nadawcaograniczasiędotego,coko-nieczne,bywsposóbfunkcjonalnyzasugerowaćodbiorcynajistotniejszą treśćprzekazu.Stądwswobodnejkomunikacjipotocznejnaturalnejestzjawiskoelip-sy czyniedokończeniekonstrukcjiskładniowej.Niewszystkiekoniecznegrama-tyczniewyrazypojawiająsięnapowierzchnitekstu,częśćodbiorcamożeuzupeł-nićsam,atakizabiegmazazadanieaktywizowaćrozmówcę.

Ponieważwtekścieperswazyjnymzdaniaprostesądobitniejszeicelniejsze,dlategowzebranymmaterialesporągrupęstanowią:równoważnikizdań,zda-niaoznajmującenierozwinięteirozwinięte,zdaniapojedyncze,awreszciezdaniazłożone, zwłaszczadopełnieniowe,przydawkowe,okolicznikowe, czyli prostekonstrukcjeskładniowe,którelapidarnieujmująrzeczywistośćisąbardziejsu-gestywne.

7.3.1. Równoważniki zdań

Charakterystycznym rysem polszczyzny potocznej są skróty myślowe.Wprzekaziepomijasięwszystko,comożnazastąpićodpowiednimgestem,mi-miką,intonacją.Wanalizowanymtypiekomunikacjiczęstopojawiająsięwypo-wiedzenianiewerbalne,któredopuszczająmożliwośćwprowadzeniaorzeczeniaczasownikowego,aichstosowaniusprzyjaekonomiajęzyka.Równoważnikisąnośnikamicechstylistyczno-ekspresywnych,wykorzystywanymi,jakpodkreślaD.Buttler(1974:72–73),do„zasygnalizowanianatłokuzjawisk,narzucającychsięuwadzeobserwatora”.Wmonologachpojawiająsię,byzdynamizowaćopo-wiadanie,wdialogach–mająnaceluskrótoweprzekazywanieinformacji,po-nieważodbiorca jestwstaniedomyślićsięzkontekstu,ocochodzinadawcy.Czasemsłużąuzupełnieniutekstupodstawowegoprzezdopowiedzenietreścilub

199

wygłoszeniedodatkowejopinii.Wjęzykumówionymrównoważnikizdań,jakoelementyskładniekspresywnej,pojawiająsięczęsto(zewzględunaskrótowość).Pełnią trzy główne funkcje: umożliwiają skrótoweprzedstawieniewydarzenia(przypominającestreszczenie),dynamizująobrazorazpozwalająnaszybkieprze-kazanieinformacji.

Równoważnikizdańzwracająuwagęprzedewszystkimwówczas,gdywy-stępująwformienagromadzenia.Prezentacjaświataprzyichużyciuczyniopisszkicowymidynamicznym.Krótkieformacjesyntaktycznesłużąpodkreśleniuodmiennegostanowiskawjakiejśkwestii,szybkiemuwyrażeniuopiniioosobieczyjejpostępowaniu.

D / K – M / III / IIIK:– ta‹‰e pßeznaèeNe.M:– Ne pßeznaèeNe tylko g•upota.

D / M – K / II / IIIM:– zaradno koBita.K:– cfano, a Ne zaradno.

D / M1 – M2 / IV / IIIM1:– tag d•ugo Se ßyku‰e.M2:– o‰ s´ro‰NiSa, ¾e he‰! tylko ßmatKi, ga•ganKi ‰i v g•o–‰e i Nix

Vincy.

7.3.2. Zdania pojedyncze nierozwinięte: oznajmujące, żądające, pytajne

Tentypwypowiedzeńzawieratylkoskładnikikonieczne;wśródnichwyod-rębniasięzdaniaoznajmujące,żądające,pytajne.

Zdania oznajmujące, określane jakoneutralnaodmianazdańzewzględunaintencjęnadawcy,mogąjednakcharakteryzowaćsiępewnymzabarwieniememo-cjonalnym.

D / K – M / III / IIIK:– g•uPi, ¾e oddo•. M:– mo hunor.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– teSCe go Ne bedom ´ßymaC! fèora‰ go spakova•y. K2:– rospaku‰um go. zoboèyß.

Zdania żądające sąjednązodmianzdańwyróżnianychzewzględunaintencjęmówiącego.Służąonespełnieniurozkazu,prośby,nakazu,zachęty,radyitp.Róż-nymodcieniomznaczeniowymzdaniarozkazującegoodpowiadajązróżnicowaneśrodkiformalne:trybrozkazujący,trybprzypuszczający,grzecznościowaformaproszęzbezokolicznikiem,tryborzekający,formapytajnazdania.

200

Wanalizowanychtekstachczęstoprzyjmowałyonepostaćtryburozkazującego.

D / K – M / II / IIIK:– naved vnuka Ne Cekave zobaèyC.M:– to ty ‰eX š XeC‹‰em.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– poryxa na h•opoka. dokuèo mu.M2:– nagade‰ mu.

D / K – M / III / IIIK:– Ne beXemy ‰eßèe XeLiC. M:– poXelta tera. potym ru¾Ne mo¾e byC.

Zdania pytajne to jednazodmianzdańwyróżnianychzewzględuna intencjęmówiącego.Zaichpomocądomagasięonudzieleniaodpowiedniejinformacji.WedługB.Bonieckiej(1978)strukturypytajne możnapodzielićnapytaniaoroz-strzygnięcieipytaniaouzupełnienie(por.Jodłowski1977).Zapomocąpierw-szych rozmówca szukapotwierdzenia lub zaprzeczeniadanej treści, drugie sązwrotemdosłuchaczyouzupełnienieinformacjijakimśbrakującymelementem.

Pytaniaorozstrzygnięciewyznaczajązasadniczodwiemożliwościodpowie-dzi:twierdzącąlubprzeczącą.Mogąmiećcharakteralternatywny,tzn.sugerowaćdwielubwięcejodpowiedzi,zktórychjednątrzebawybrać.Liczbaodpowiedzinapytaniaouzupełnieniezależyodsytuacjiizregułyjestwiększaniżdwie,po-nieważwpytaniachouzupełnieniemożechodzićowięcejszczegółów.

D / Dz < K / I / IVDz:– bapCu kohaß? K:– èy ‰a Ce koham? barxo!

D / M – K / III / IIIM:– da¾ mu na te gre? K:– da¾ mu? a ß èego?

Zaletąwypowiedziocharakterze sprawozdawczo-rejestrującym jest to, żepo-zwalająnakondensacjętreścilubwydobyciekontrastówprzezzestawienieoboksiebieodmiennychpostaw. Krótkiezdanianieopisujądokładniezdarzeń,jedyniesygnalizująpewneobrazy,dlategosilniedziałająnawyobraźnięodbiorcy,pobu-dzającgodo ichwspółtworzenia (por.Kurkowska,Skorupka2001:205–207).Prostestrukturymająskondensowaćiułatwićprzekaz.

7.3.3. Zdania pojedyncze rozwinięte: oznajmujące, żądające, pytajne

Konstrukcjeskładniowe,którezawierająobokskładnikówkoniecznychtakżeskładnikifakultatywne,czyliprzyłączone,pozwalająprzedstawićbogatszątreść.

Zdania oznajmujące służądokładnemuopisowiosób,wydarzeń,miejsc.

201

D / M – K / IV / III M:– ¾eby ta‹‰e g•upoty vyèyNaC. K:– m•odym g•upota barxo Se podobo. puZNi rozumu na‚‰e¾e.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– va¾ne, ¾e mo robote.K2:– •un co Ð‰eSunx – innym Ð‰e‰scu roBi. to Ne robota.

Zdania żądające nadawcawprowadza,gdystanrzeczyjestwiadomy,alenieko-rzystny;mówiącydomagasięjegozmiany,wypowiadającodpowiednieżądanie.Wypowiedzenieżądającemożemiećróżneodcienieznaczeniowe:odnajbardziejnieśmiałejprośby–przezróżnestopnienasileniażyczenia,zachęty,rady–dobezwzględnegosurowegoczygwałtownegorozkazu.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– samymu na gospodarce CÉßko.M2:– poßuka•byS koBity f tfoim –‰eku. ve dvo‰e zafße l¾y.

D / K – M / III / IIIK:– tyle Se tego sadu marnu‰e. M:– è½S sadu pßePißta na m•odyh.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– tag ÐNe boLi, ¾e Ne iXe vy´ßymaC. K2:– Ne ‚‰eß tyle tyh prohuf.

Zdania pytajne nadawca stosuje, gdy nie zna interesującego go stanu rzeczyi zwraca siędowspółrozmówcyoudzieleniemuwyjaśniającej informacji lubwceluwywarciawrażenianaodbiorcy.

D / K – M / III / IIIK:– ‡Xe to Se vnuSa vyBiro?M:– do Ð‰asta.K:– PiNinxe hce vydaC? g•upotuv nakuPiC?

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– Ne Viß èy bedom Ð‰e¾yX Xa•Ki?M2:– bedom, Ne bedom, a kto Vi?

7.4. Zdania złożone

Doskładni,jakidoinnychpoziomówjęzykaodnosisiępostulatatrakcyjnejróżnorodności.Dłuższąwypowiedźtrudnozbudować,używającwyłączniekon-strukcjiprostych,równoważników,zdańnierozwiniętychczyrozwiniętych,stądkoniecznośćzastosowaniazdańdłuższych,złożonych.Wielośćużytychkonstrukcjijestnietylkoatrakcyjniejszaestetycznie,lecztakżeskuteczniejszaperswazyjnie.

202

Zdaniazłożone,czylikonstrukcjeskładającesięzconajmniejdwóchzdańpojedynczychodpowiedniozesobązespolonych,bywajądzielonewedługdwóchkryteriów: liczbyzespolonychzdań składowych iwedług stosunkuwiążącegozadniaskładowe.

Zpunktuwidzenialiczbyzdańskładowychwyróżniasięzdaniajednokrot-nieiwielokrotniezłożone,zpunktuwidzeniawiążącegojestosunku–dwiekla-syzdańzłożonych.Pierwsząwyznaczastosunekwspółrzędności,drugąstosunekpodrzędności(por.Jodłowski1977).

Granicamiędzyzdaniamiwspółrzędnieipodrzędniezłożonyminiejestdo-statecznieostra,wynikaprzedewszystkimzniejasnościcodotego,czypojęciateodnosząsiędopłaszczyznytreściczyformy.

7.4.1. Zdania współrzędne w funkcji ekspresywnej

Funkcjiperswazyjnejpodporządkowanesąróżnetypyzdańwspółrzędnych.Sposobem,wjakinadawcamożewpływaćnaodbiorcę,jestukazaniewłasnegostosunkudoopisywanejrzeczywistości.Wykorzystujeonwtedyfunkcjęekspre-sywną,reprezentowanąprzezczęśćparataksy:zdaniałączne,rozłączne i przeciw-stawne (zob.Pisarkowa1975:87).

Jesttonajprostszaformakonstruowaniawypowiedzizłożonej,uważanazazjawiskoskładniowetypowedlajęzykamówionego(potocznego).Zdaniałącząsięw toku rozmowyspójnikiem i, którypełni funkcjędodawania, spójnikiema lubalbo .

D / M1 – M2 / III / IVM1:– po co Se by•o martFiC? M2:– ko¾deË Se mort†i i boi, i mySLi co daLi beXe.

D / K – M / III / IIIK:– pumu¾ Xevuße, maß ‘‰eNonxe.M:– Neh mySli. muÌ…ro tako by•a, a co •una Ne naroBi, a co Ne

nakuPi, a ‡Xe •una Ne po‰aXe, a tu PiNÖßKi Se skuªncy•y i ´ßa po¾yèyC.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– daxoÐ Ci zapumoge. sama ‰esteZ i ma¾ ma•y dohut. K2:– ‰eßèe se raxe i BiXe Se Ne da‰e. ryNCIne mam, i pare kureg mam,

i ovoc sfu‰ mam, i ‰a¾ynke mam, i syreg zro‚‰e, i mas•o zro‚‰e, i ca•e u´ßymaNe mam.

D / K – M / III / IIIK:– do roboty Neˆ iXe.M:– ‡Xe Ci do roboty pu‰Xe. albo hlo ca•y XiN, albo SPi zmyncuny

po Pi‰aªst†‰e.

203

Zdaniaparataktyczneodejmowanezawierająalternatywę,ichtreściwykluczająsięnawzajem.Tworzysięje,dodająckolejnospójnikalbo .

7.4.2. Wypowiedzenia złożone podrzędnie

Stosunekpodrzędności(por.Jodłowski1977:185–192)wwypowiedziachocharakterzeperswazyjnymnajczęściejwskazujenaprzyczynę,waruneklubsku-tekjakiegośdziałania.Tentyprelacjiskładniowejcharakteryzuje językpublicy-styki,polityki,religii,wktórymwiększaczęstośćwystępowaniazdańzłożonychpodrzędniesłużytzw.składniinterpretacyjnej(zob.Pisarek2002).Badaczezwra-cająuwagę,żezdaniawskazującenaprzyczynęzaistnieniadanejsytuacjizaliczanesądopodstawowychśrodkówsyntaktycznychstosowanychwjęzykupropagandypolitycznej(por.Pisarek2002).Ichwartośćperswazyjnaopierasięnawpływaniunaodbiorcępoprzezwyjaśnianieorazuświadamianiepewnychdziałańizjawisk.

D / M – K / III / IIIM:– stary by•, to Ne operova•y.K:– leka¾ Ne˜ Ne mug zroBiC, bo •un za puZno Se zdecydovo• na

•operaƒ‰e.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– mu‹ SeXiC f kra‰u i roXiny PilnovaC. M2:– vy‰eho•, bo roboty Ni Ð‰o•.

Istotneznaczeniewprzekonywaniuodbiorcymatakżewskazaniewarunku.We-długS.Jodłowskiego(1977:191)„Warunektozespółokolicznościsprzyjającychczyśrodkówkoniecznychlubwystarczających,abyzaszłookreślonezdarzenie”.Wskazujesięwarunek konieczny i wystarczający .

D / K – M / III / IIIK:– hlo na •okruqg•o. M:– ‰agby PiNÖßku– Ne by•o, Ne hulo•by.

D / M – K / III / IIIM:– za ma•o dosto•. K:– SeXo•by, gdyby mu •o‰ce Ne pumog•y.

D / M – K / III / IIIM:– odde‰, ‰ak tu za barxo Ni ma ß èego.K:– ‰ak Se pu¾yèy, to musovo oddaX na èas.

Perswazyjnywalormatakżewyjaśnienieceluokreślonegodziałania.

D / K – M / III / IIIK:– mog•y Ne braC kredytu, lePi o… luXi po¾yèyC. M:– –Zi•y kredyt, ¾eby go sp•aCiC . po¾yèyX o… luXi to mo¾eß pare großy.

204

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– ´ßeba ‰edno …ruGimu pumuc. M2:– è•o–‰e‹ Se muSi sam zad•u¾yC, ¾eby im pumuc.

Zdania dopełnieniowepozwalająwyrazićstosuneknadawcydootaczającejrze-czywistości,sąchętniewykorzystywanewtekstachprasowych.Wtymtypiewy-powiedzeńnadawcawzdaniunadrzędnymmówiorodzajuprzeżyciamentalnegolubdoznaniazmysłowego,azdaniepodrzędnenazywatreśćtegoprzeżycialubdoznania(zob.Polański1999:423).Wtensposóbnadawcaskupianasobieuwa-gęodbiorcy,podkreślając, żewdalszej częściwypowiedzizostaniewyrażonyjegostosunekdopewnychzjawisk.

D / K – M / III / IIIK:– poVinny Ci pomuc.M:– m•ode mySlom, ¾e ‰a maÐ Cuqgle ´ßyXeSCi lat.

D / K – M / III / IIIK:– Zle zroBi•! ´ßa by•o Ne pßePisyvaC.M:– Ne –‰eXo•, ¾e spßedaxum.

7.5. Zdanie eliptyczne

Elipsa jestfigurą retoryczną,polegającąnacelowymopuszczeniu tejczę-ścizdania,któradajesięzrekonstruowaćnapodstawiekontekstulubsytuacjito-warzyszącychwypowiedzi(zob.Sławiński1988:117).JakpodkreślaT.Ampel(1978:15–34),zdanieniepełne,niedopowiedzianejestkonstrukcjąskładniowączęstopojawiającąsięwkomunikacjiustnej.Występujewsytuacji,kiedynadaw-camożeliczyćnawspółpracęmyślowązodbiorcą.Pominięciewzdaniulubwy-rażeniujakiegośskładnikaprowadzidotego,żepowstajestrukturaniekompletnasyntaktycznie,która jednakniepowodujeżadnej lukiznaczeniowej,ponieważmożebyćłatwowypełnionadziękiznajomościkontekstubądźsytuacjilubdziękiwspólnejnadawcyiodbiorcywiedzyoopisywanejrzeczywistości.

Elipsaświadczyooszczędnościśrodkówjęzykowychwustnymkomuniko-waniu,jestwyrazemtendencjidoskrótowegoiszybkiegoprzekazywaniainfor-macji,dlategowanalizowanych tekstachwystępujeczęsto imożeobejmowaćróżneczłonywypowiedzi(najczęściejczasownik),stądwielewtekstachmówio-nychkonstrukcjinominalnych–równoważnikówzdań,wykrzyknień.

K.Michalewski(2006b:148)wskazujenaperswazyjnycharakterwypowie-dzieliptycznych,którejeślisą„niezamierzone,wywołująnieporozumienia,zaśumyślniestosowanesąśrodkiemmanipulacjijęzykowej”.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– muVi, ¾e Se Zle gospada¾yta.

205

K2:– •una muÌ…ro, bo Cotka fßysko pßy–‰ez•a. i z•ota, i dolaru– i kupe Cuhuf, a tu Nic c•o–‰e‡ Ne dosto•, ka¾dom ¾e¸ muSo• sam kuPiC, Nig mu Ni˜ Ne do•.

Ponadtoelipsamożeprowadzićdowieloznacznościkomunikatuipełnićfunkcjękomiczną.Pominięcie,zgodniezintencjąnadawcy,jakiegośsłowawwypowiedzimożedoprowadzićdoaktualizacjiniepożądanegowariantuznaczeniowegolek-semu.Zabiegpobudzawyobraźnięodbiorcyizmuszago,żebydokonałpewnegoprzewartościowaniapoglądówczyopinii.

D / M1 – M2 / III / III M1:– a èy •un pßy‰mu‰e? M2:– zale¾y ot kogo i ile?

Rozmowadotyczygodzinprzyjęćpacjentów,drugirozmówcapodkreślaintere-sownośćlekarza.

7.6. Parenteza

Parentezajestśrodkiemjęzykowym,któregozadaniemjestwprowadzeniedodatkowychinformacji,komentarzylubwyjaśnieńwformiezdańwtrąconych.Parenteza wydajesięprzeciwieństwemelipsy,poleganarozszerzeniu,wzboga-ceniuwypowiedzeniaoczłondodatkowy.Niejesttojednakkolejny,nadprogra-mowyskładnikwypowiedzenia,alewyrazlubgrupawyrazów,któreniewchodząwjegopodstawowąstrukturę.

J.Gardzińska(2000:53)traktujeparentezęjakokategoriętekstowąiwska-zuje,żewyrażenieparenetycznewspółwystępujezwypowiedzeniemgłównym(tekstemgłównym,przedmiotowym),aleniejestodniegozależnesyntaktycznie,„jest[...]bezpośrednimzwrotemdosłuchacza,formąodwołaniasiędoewentual-nejwiedzyrozmówcynatemattreścicałegowypowiedzenialubtylkojegoseg-mentu”.Podkreślasię,że:„Treściwprowadzanezapomocąparentezystanowią–wstosunkuodosigłównejtekstu–nadbudowęocharakterzemetatekstowym,ujawniającądrugąperspektywęnarracji”(Polański1999:420).

Natomiast J. Sławiński (2000: 133) definiuje parentezę jako „nawiasowewtrąceniedozdanianiezwiązanegoznimskładniowowyrazu,zwrotulubinnegozdania”.Zabiegpowodujepowstanieodautorskiegokomentarza,którydookreślawypowiadaną treść i dzięki temuodbiorcauzyskujepełniejszyobraz sytuacji. Dopowiedzeniemożeuwydatniaćjakąśczęśćzdania,emocjonalnielubmoralniekwalifikowaćprzedstawianezdarzenia(zob.Bańko2006:70)orazuzupełniać,precyzowaćlubrozszerzaćprzedstawianeinformacje.

Zewzględu narodzajinformacjidodatkowej(zob.Bąba,Mikołajczak1973:11–16)wyróżniasię:parentezęwyjaśniającą,kontynuującą(czylizdaniewtrąco-ne,którepowiązanejesttreściowozpoprzedniączęściąwypowiedzeniaistanowi

206

pewnegorodzajuuzupełnieniebądźreakcjęnawcześniejszączęśćkomunikatu)lubparentezęasocjacyjną .

N.Perczyńska(1975)wyróżniawtrąceniamarginalne,któreuzupełniająlubmodyfikują senswypowiedzi,natomiastnieokreślają stosunkumówiącegodotreścikomunikatu,imodalne .

W analizowanych tekstach dopowiedzenia pełnią funkcję uzupełniającąwzględemjakiegośelementuwypowiedzilubwaloryzująekspresywnie.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– ‰ak èyßèe te noge, bo leka¾ muSi MiC ca•Kim èystom noge, to

p•aèe z bulu, •zy vylevam.K2:– Ne èyS sama, Neh to Ci lePi ‘‰eleqgNarka èySCi.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– matka zdolna to i XeCi tyß.K2:– ona ot ‘‰erße‰ klasy barxo dob¾e uèy•a Se. naved nauèyCel

mo‰emu to dava• pa‘‰erosy. a ‹‰edyZ …ro‡‰e byLi. XeCi poßLi do ßko•y to do dvuXestu, a ona do stu •uÐ‰a•a LièyC.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– f pralke v¾uce, proßku daÐ i do‘‰ere.K2:– ale ta‹‰e èyste Ne beNXe. a pomy‰eß praNi‹‰em, praNik to taKi …re–-

Nany do praNa by•. pohla‘‰e¾ na kaÐ‰eNu, vyCiSNe Se i èyste. ‰agby Ne–‰adomo ‰a‹‰ego myd•a da•, by•o ta‹‰e èyste. I to bez myd•a, beš Niè èyste.

D / K1 < K2 / III / IVK1:– ÐNe potem te zaßèyKi daLi. K2:– pßyznaLi nam […] te …ro‡‰e zaßèyKi. to ‰u¾ byLi tedy ko•hozy.

i pßyßLi starße pano–‰e, znaèy Se pot†‰e’XiC, ¾e to‚‰e ih ´ßeba i –ZeLi po–‰eZLi i spßadaLi zbo¾e s ko•hozu, i daLi ÐNe PiNonxe.

Dopowiedzeniastanowiąpewnegorodzajukorektę,próbęuściśleniatreści,którasłużyusunięciuniejasności.Precyzowaniejakodziałaniejęzykowepełniważnąfunkcję takżewkomunikacjipotocznej.Służypodtrzymaniukontaktumiędzyrozmówcami,manaceluzwrócenieuwagiodbiorcynapewnekwestie,touzupeł-nieniedrugoplanowychinformacjinatematopisywanychwydarzeń.

7.7. Aposjopeza

Słowo aposjopeza pochodziz łac.aposiopesis i znaczy„zamilczenie, [...]niedokończeniemyśli[...]zwykleprzezurwaniezdaniairozpoczęcienowego”(Kopaliński2007:41).Jestjednązfigurretorycznych,motywowanychstanamipsychicznymiiemocjonalnyminadawcy.Zabiegjestwyzyskiwanydowyrażeniaemocji.Gwałtownieprzerwanewypowiedzeniewystępujewtekstachkolokwial-

207

nych,spontanicznych,nieprzygotowanych,kiedynadawcazbieramyśliidlategonieformułujeichwyraziściej,staranniej.

Niekiedyrozmówcamożebyćzakłopotanytematemwypowiedzi,aposjope-zabywawtedyspontanicznymobjawemszczególnegopoirytowaniaalbowyjąt-kowegozachwytu.Odbiorcanieodnosiwówczaswrażenia,żenadawcybrakujeodpowiednichsłów,leczjakbyniewypowiedzianebyłoto,conajistotniejsze,acodajesięłatwodekodować,coznane,bostosowaneprzeznadawcęwpodobnychsytuacjach.Takiezamknięciemożeteżbyćobliczonenaporozumieniezodbiorcą,którysamdopowiadasobiebrakująceelementy,częstonawetwyolbrzymiającto,comogłobyćintencjąnadawcy.Przyzastosowaniutegośrodkazakładasięwspól-notędoświadczeńkulturowychuczestnikówkomunikacji.Zadaniemaposjopezyjestwprowadzeniewieloznaczności,niedomówień,atakżeelementówkomizmu.

A.Dąbrowska(2006b:366)wskazuje,żetropmożebyćtakżezastosowa-nywfunkcjieufemizmu,kiedy„maprzekonaćsłuchacza,żemówiącypewne-gookreślenianiechciałużyćiwolałzamilknąć”.Powodemzamilknięciamogąbyćwzględyspołeczne,religijne,kulturoweitp.Wypowiedźmożezostaćurwanawmomencie,wktórympowinienpojawićsięwulgaryzm. Nadawcakomunikatumilknie,aodbiorcamamożliwośćsamodzielnegojejdokończenia.

Podobneniedopowiedzeniasąrównieżwykorzystywanewtekstachliterac-kich,wceluwzmocnieniaekspresjiprzekazu(zob.Michalewski2006b).

D / K – M / III / IIIK:– co Ci bede muViC. sam Viß, ¾e na Nego b¾ytko vo•a‰um […]M:– (...syn) nadenty!

D / K1 – K2 / IV / IVK1:– Ne pomySla•am, ¾e to taKi obus.K2:– to paskudny Xot, •uË inacy na N‰uÐ Ne poVi iak: ty ku...!

7.8. Zdanie pytajne

Sposóbzadawaniapytańjestsztuką,ponieważzręczniesformułowanepy-tanieuatrakcyjniawypowiedź,mapobudzaćciekawość iwpłynąćnaosobistezaangażowanieodbiorcy. Wznoszącasię intonacjaprzełamujemonotonięzdańorzekających,którezwyklewystępująwwypowiedziach,ponadtopytanieotwie-rawświadomościsłuchaczymiejscenaodpowiedź,budzioczekiwanienanią.Pytanie aktywizuje słuchaczy, zwłaszcza tych, do których jest bezpośrednioskierowane;ożywiaiurozmaicaprzekaz,wzmacniającjegoperswazyjnyefekt. W.Pisarek(2004:133)twierdzi,że„[…]pytaniasąchybanajbardziejperswazyj-nązewszystkichformwypowiedzenia”.

Pytaniadzieli sięzwyklenaotwarte i zamknięte,wśródktórychwyodręb-niasiępytaniaouzupełnienie i o rozstrzygnięcie,ponadtowyróżniasiępytania:

208

analizujące,oceniające,konkluzyjne orazpytaniaretoryczne,naktóreniewymagainieoczekujesięodpowiedzi,stosowanedlaożywieniaintonacyjnegowypowiedzi.

Innysposóbklasyfikacjipytańuwzględniato,dokogosąonekierowaneiktomananieodpowiedzieć.Pytaniatakiesłużąaktywizacjirozmówcyizawierająswoistąargumentację,któramaukształtowaćokreślonestanowiskoodbiorcy.

Termin zdanie pytajnemożebyćrozumianybardzoszeroko,jakowypowiedźobdarzonaintonacjąpytajną.Częśćzdań,któreniesłużązapytaniu,językoznaw-cyokreślająmianempytań pozornych (zob.Danielewiczowa1991:159–168).Dotegotypuzdańzaliczasiępytania retoryczne,którewpewiensposób„presuponująsądnadawcy”.M.Danielewiczowa(1991:159)uważa,że:„Niewyrażająoneaniznaczeniowejpytajności,anialternatywy.Sąjakbyzgórydoskonalezamknięte,nieotwierająmiejscanażadnąodpowiedź,ajeślijuż,tonatęwłaśnie,którazawartajestwpytaniu,acozatymidzie,jestdokładniejszaniżsamoTAKlubNIE”.Wuję-ciuK.Michalewskiego(2002:56)takizabiegjęzykowypozwala„odbiorcyczućsiępartneremnadawcy,współautoremodpowiedzi,odkrywcą[…]”.H.Zgółkowa(2003:457)wskazuje,żepytanie retoryczne jestjednązbardziejznanychfigurre-torycznych,któraniesłużywyrażeniuwątpliwościiuzyskaniuodpowiedzi;sto-sowanajest„dlapodkreśleniaprzekonańmówcy,którypytając,angażujemocniejuwagęsłuchaczyiapelujedoichwspółudziałumocniej,niżgdybywypowiadałzda-niatwierdzące”.Pytanieretorycznejestrównieżzabiegiemstylistycznymsłużącymnadawcydopotwierdzeniafaktu,codoktóregoniemaonwątpliwości,lubdojegozaprzeczeniawsposóbniecoironiczny(zob.Kurkowska,Skorupka2001:210).

Ważnąstrukturąskładniowąjestnagromadzenie pytań retorycznych,któresłużyukazaniustanowiska mówiącegowobecprzedmiotuwypowiedziiwyraże-niuemocji(częstosątoemocjenegatywne:oburzenie,niezadowolenie,gniew).

Pytanieretorycznewystępujewstyluartystycznym,wpoezji(Kurkowska,Skorupka2001:210)orazwstyluprzemówień,zwłaszczawdyskursiepolitycz-nym,wktórymjestśrodkiemszczególnienośnymperswazyjnie,ponieważwe-długM.Danielewiczowej(1991:161):„kamuflujetukategorycznesądy,którenarzucasięodbiorcy”.Badaczkawskazuje,żeważnąfunkcjępełnitakżewco-dziennejkomunikacji,ponieważ„[…]jestwrozmowieargumentemtakmocnym,żeużytewewłaściwysposóbiwewłaściwymmiejscupowinnoucinaćdyskusjęnadanytemat,niedopuszczającdożadnychkontrargumentów.Jeślijestinaczej,świadczyotym,żezostałoużyteniefortunnie”.

Wanalizowanych tekstachwystępująobok siebie różne typypytań,którestanowiąważnyelementkompozycyjnyprzekazu.Istotneznaczenieperswazyjnemajązwłaszczapytaniaretoryczne,któresłużąpodtrzymaniukontaktumiędzyrozmówcamiimajązazadanieskłonićodbiorcękomunikatudorefleksji.Uka-zująsubiektywnypunktwidzenianadawcy,jegowątpliwości,wahaniaczyam-biwalencjęuczuć;kondensująznaczenieipodkreślająwagękonkretnegoproble-mu.Ponadtowpływająnaożywienieintonacjiwypowiedziimogąpełnićfunkcjęprzerywnika,oddzielającegoposzczególneczęściprzekazu.

209

1 . Pytania kierowane do osób obecnych, od których oczekuje się rzeczywistej odpowiedzi .

D / K1 – K2 / III / III K1:– tera Se fßysko pogmatfa•o. K2:– Ile u voS SeXa•y? K1:– PiNX lad beXe abo i du¾y.K2:– od•o¾y•y se ‰aKi groß? K1:– Ni‡ im PiNinxy Ne Licy•.

2 . Pytania, na które odpowiada sobie sam pytający.Występujązwyklenapoczątkuwypowiedzi,abytreśćkomunikatumogłaposłużyćzaodpowiedźnapostawionepytanieimogłaprzekonaćodbiorcęosłusznościwywodu.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– ale mu nagada•am.K2:– ile to ‰a ‰uz š NiÐ Ne gadam? beXe ze ´ßy lata. i mam spoku‰.

ty tyß fcale š Nim Ne gade‰. z…ro–‰a ßkoda.

D / M – K / III / IIIM:– zrozuÐ‰o•, ¾e ́ ßa •o‰com pumu˜ i vraco na –‰eZ na gospodarke.K:– …lacego teroS Se synuS taKi dobry zroBi•? …laèego fèeSNi o NiJ Ne

mySlo•? bo z roboty go vyvaLi•y i Ni mo za co ¾yC.

3 . Pytania retoryczne, które w ogóle nie wymagają odpowiedzi, bo tak bardzo jest ona oczywista.Wwypowiedziachpojawiająsię,żebyostateczniewpłynąćnadecyzjęodbiorcy.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– Ne dave‰ im Ð‰eSunx v Ð‰eSunc PiNinxy. Neh oßèynxa‰om.K2:– m•odym zafße cuS po´ßa, a ÐNe i tag zosta‰e. ryNCine c•o–‰ek

mo. a èy ‰o ‰o‰ko ku‘‰e? èy marhefke ku‘‰e? èy mLika ku‘‰e? a tego Mªsa, to ile stary c•o–‰eg š‰i? a na co bede PiNiNxe ´ßymaC?

D / M – K / II / IIM:– hleb mo¾na samemu u‘‰ec.K:– a kto Se tera myÌèy? kto ‘‰eèe hlep? fßys‹‰e do sklepu idum.

D / K – M / III / IIIK:– Ne mo¾e¾ mu Nic po–‰eXiC, bo •un tylko sfo‰e. M:– po co Se z g•uPim sfa¾yC? po co se z…ro–‰e ßarpaC? g•u‘‰o

gado, gade‰ i ty tyß tak samo, a beXe zadovoluny.

210

7.9. Modulant

Dowywieraniawpływuwykorzystywanesąmodulanty,określanetakżejakomodalizatory–dziękinimefektwerbalnychkontaktówzotoczeniemwzrasta,ponieważzmniejszająstopieńoficjalnościwypowiedziiwyrażająemocje.Mo-dulantytylkopozornieniemająwartościperswazyjnej,odbiorcazregułynieod-czuwaichwpływunatreśćprzekazu,leczwrzeczywistościsąśrodkamijęzykaszczególniekształtującymiwymowętekstu.Modulantyjakooddzielneelementyjęzyka,wcześniejwłączanedoszerokiejgrupypartykuł,wyodrębniłS.Jodłowski(1977:22),któryuważa,że:„[…]towarzysząskładnikomwypowiedzeniaczywypowiedzeniom,niezmieniającichtreścianizakresu”.

Ekspresywnafunkcjatychwyrazówpoleganawzmocnieniulubosłabieniuprzekazywanejtreścimyślowej.A.Awdiejew(1987)zaliczaleksemydogrupyoperatorów modalnych,którefunkcjonująnapoziomieinterakcyjnym.Układin-terakcyjnywystępuje tylkowwarunkachbezpośredniejkomunikacjiwformiedialoguczypolilogu.Modulantmanaceluwyrażenieprzypuszczeniacodopraw-dziwościwypowiadanegosądu.JakpodkreślaAwdiejew(1987:115)„tegorodza-jupostępowaniemasenswówczas,gdymówiącyniemamożliwościweryfikacji,czyliustaleniaprawdziwościomawianegozdarzenia”,natomiastR.Rodak(2000)uważa,że„[…]modulantyniemajązdolnościprzedstawianiarzeczywistości,po-zbawionesącharakteruideacyjnego.Tenwłaśniewarunekpozwalasklasyfiko-waćjejakoczysteoperatoryinterakcyjne,którepowodująwprowadzaniedowy-powiedzeniatreścidodatkowej(naddanej)wstosunkudotreściprzedstawionej.Treścinaddanemogąbyćróżnewzależnościoddziałającegooperatora.Zarównowykrzykniki,jakimodulantysą,opróczfrazemów,jednostkamijęzykaszczegól-niepredysponowanymidowyrażaniafunkcjiemocji”.

K.Michalewski (2010:330)wskazujena stosownośćperswazyjnąmodu-lantów,która:„wiążesięnie tylkoz tym,żepozwalająprzypisywać tej samejwypowiedziróżne,pożądaneprzeznadawcówwartości,aleiztym,żezaznacza-jącstosunekautoradotreścitekstu,uwalniajągoodzarzutukłamstwa.Blokująweryfikacjęwypowiedzi”.

Modulantywystępującewanalizowanychtekstachmożnapodzielićnakilkakategorii:

1 . Modulanty wzmacniające treść informacji,ichzadaniemjestpodkreśleniefaktuczyzjawiska.

D / K1 – K2 / II / IIIK1:– te¾ ma sfo‰e vady.K2:– a kto Ne ma! tag dobrego h•opa to na •okoLice ßukaC.

Modulanttak wskazuje,żemężczyznajestwyjątkowodobrymmężem,owielelepszym,niżgdybykobietapowiedziałaonim,żejestdobry.

211

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– XiSe‰ pra–‰e fßys‹‰e stu¤‰u‰om.K2:– na p•atnyh. s ca•y klasy tylko oË Se dosto• na darmove stu¤‰a.

Modulanttylko podkreślawyjątkowezdolnościucznia.

D / K – M / III / IIIK:– XeCoKi •o‘‰eka zabra•a. M:– muVi•em to ‰u¾ davno. tam tylko vuda i tylko vuda.

Modulant już wskazuje,żemężczyznaoddawnaspodziewałsiętakiejdecyzji,zreduplikowanyrzeczownikaugm.wóda ipowtórzonymodulanttylko wbardzosugestywnysposóbakcentująpatologię.

2 . Modulanty podkreślające informację.Stosowanesą,abyuwypuklićtreść,wskazaćnadoniosłośćlubniestosownośćpewnychdziałań.

D / M1 – M2 / II / IIIM1:– vy‰Xe¾ na sfo‰e. M2:– a ‡Xe tam. tylko na •oprysKi poß•o ´ßy tySunce.

Modulantwskazuje,żewydatkówzwiązanychzpracamiwsadziejestznaczniewięcej,aopryskisąjednymzwielu,cowkonsekwencjipowodujenieopłacalnośćprodukcjisadowniczej.

3 . Modulanty stanowiące pozorne punkty odniesienia.Modulantyzostałyna-zwanepozornymipunktamiodniesienia,ponieważpozwalająodbiorcy– tylkopozornie–usytuowaćprzekazanąinformację.Mająsłużyćweryfikacji,czypoda-nailośćjestdużaczymała,alewrzeczywistości,mimokonkretnychprzykładówczyliczb,odbiorcamusizawierzyćnadawcy,którymożeprzekazaćdaneniepraw-dziwe.Dziękitakiemuzabiegowimożnabardzołatwokształtowaćteksttak,bywodpowiednisposóbwpłynąćnajegoodbiórprzezsłuchacza.

D / K – M / III / IVK:– muSi ih sp•aCiC.M:– ß èego. s ty ryNCiny ledvo na hlep starèa.

Mężczyznaprzekonuje,żewyroksądujestniemożliwydozrealizowania,ponie-ważświadczeniakobietysąniewielkie,por.rzecz.rencinaorazmodulantledwie,którydodatkowowskazuje,żerentawydajesiębardzomała,ponieważwystarczajedynienapokryciepodstawowychpotrzebżyciowych,por.określeniena chleb .

4 . Modulanty zaznaczające stopień wiedzy o realności treści.Tagrupalek-semówstanowiswegorodzajuzabezpieczeniedlanadawcytekstu.Wypowiedźztakimwłaśniemodulantemjestzjednejstronybliskaprzekazywanymfaktom,alezdrugiej–pozwalauchronićsięnadawcyodzarzutumówienianieprawdy.

D / K – M / III / IIIK:– Neˆ Se budu‰om.

212

M:– Ne ma‰oÐ ‡Xe. na taKim paseèku. K:– podobno bedom otkupyvaC te Xa•ke od matKi. heba im spßedo.

Przypuszczeniewyrażonemodulantempodobno jestwdomyśle bliskie twier-dzenia, a nadawca jestw pewien sposób usprawiedliwiony, ponieważ jedynieprzedstawiadomysły.Stosującleksemchyba, rozmówcadajewyrazwłasnemumniemaniu,żejakiegośfaktunależysięspodziewać,żecośmadużąszansęnarealizację,jestmożliwe,przypuszczalne,ewentualne.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– oddo• d•uk.K2:– na ßè½SCe zmuÌ…¾o•.

Wtejklasiewyrazówwystępujątakżesłowa,któreJ.Mayen(1972:101)określa„jakododatkowesądząceskładnikijęzykowe”,np.:oczywiście,na szczęście .

Modulantysąbardzopopularnymśrodkiemwykorzystywanymprzyprzeka-zywaniuinformacji,właściwiedobranemogą,zewzględunaniewielkieznamio-naperswazyjności,włatwyiprawieniezauważalnysposóbbyćstosowanejakoistotnyelement,którykształtujeemocjonalnycharakterprzekazu.A.Batko(2005:65),którydokładnieanalizowałjęzykwpływuimanipulacji,pisze:„Słowaopra-wiają«wramy»naszedoświadczenia,wynoszącpewneaspektynaplanpierwszy,innepozostawiającwtle”.

7.10. Presupozycja

Jednymzmechanizmówperswazjijęzykowejjest stosowaniepresupozycji. Bezpośredniwpływnapodświadomośćodbiorcymożemiećtakżeukrytyprze-kazinformacji.Komunikacjipośredniejpoświęconowlingwistycewielemiej-scaiuwagi(zob.Wiertlewski1995;Bralczyk1989:17;Zgółka2001:415–425;Maciuszek2007:29–48).Wiadomośćzawartajestnietylkowwarstwietreści,októrejmówizdanieiktórąrozmówcaodbierawsposóbświadomy,aletakżewpłaszczyźniegłębszej–tj.wpłaszczyźniezałożeń,tkwiącychupodstawzda-nia.Przyjętezałożenia,októrychniewiadomo,czysąprawdączyfałszem,kształ-tująodbiórinformacji.

S.Wiertlewski(1995)przezpośrednieaktymowyrozumietakisposóbuży-ciajęzyka,wktórymdokonujesiępewnegoaktuprzezrównoznacznedokonanieinnegoaktu,awięcto,conadawcachcepowiedzieć,obejmujeznaczeniedosłow-neorazwykraczapozanie.Wszerszymznaczeniu(zob.Urbańczyk1991:266)„jesttokażdainformacjaniewyrażonawzdaniu,alewynikającazjegotreści”.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– po¾yèy•am mu. beXe Ð‰o•, to my •oddo.K2:– tfo‰e PiNiNxe. Vincy po¾yèyß, Vincy pße´raCi.

213

Założeniazawartewdrugiejwypowiedzi: – osobamożedysponowaćswoimipieniędzmiwdowolnysposób; – mężczyzna, który pożyczył pieniądze, nie potrafi planowaćwydatków,

lekkomyślniedysponujepieniędzmi.

D / K – M / III / IVK:– pßeCe •un taKi muÌ…ry h•op. ßkoda, ¾e zostaVi• gospodarke.M:– ‰agby by• muÌ…ry, to by SeXo• na †Si.

Założeniemzawartymwdrugiejwypowiedzi jest twierdzenie, żeosoba,któraopuściławieśizostawiławłasnegospodarstwo,jestgłupia.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– pßeCe SeXi u CotKi. M2:– SeXi, ale za ‰azde bes prafka.

Drugawypowiedźzawierazałożenie,żemężczyznaodbywakarępozbawieniawolności.

Pośrednieaktymowysłużąnadawcydowyrażaniawsposóbniejawnyocenosób,sytuacji,zjawisk,pozwalająnarzucaćpewneprzekonanianiejakobezdy-skusyjnie.Ichwalorperswazyjnypoleganatym,żesąmniejzauważalneprzezodbiorcę,gdyżpozostająwtległównejintencjikomunikatu,aprzeztomogąnie-postrzeżeniewłączyćsięwsystemwyznawanychprzezodbiorcęocen.

7.11. Kompozycja tekstu

Wśródzjawiskskładniowo-stylistycznych,któreuwarunkowanesąpostawąmówiącego i spontanicznościąwypowiedzi, istotneznaczenieperswazyjnemakompozycjatekstu.Kompozycjapoleganadoborzeelementówsłownychi ichwzajemnymzharmonizowaniutak,bytworzyłynaturalną,sensownąorazlogicz-nącałość(zob.Buttler,Kurkowska,Satkiewicz1987:45–46).Uporządkowanyukładsprawia,żetekstniejestprostąsumątworzącychgozdań,alefunkcjonujejakozłożonastruktura,współzależnaodwszystkichelementów,odichporządku,harmonijnościjęzykowejistylistycznej.Imbardziejspójnytekst,tymwiększeprawdopodobieństwo,żecelnadawcykomunikatuzostanieosiągnięty.

7.12. Powtórzenie jako emocjonalne zaakcentowanie sądów

Powtórzeniepoleganacelowymużyciutegosamegoelementujęzykowego(wyrazu,zespołuwyrazów),jesttoatrakcyjnyzabiegjęzykowy,dziękiktóremunadawcapodkreślanajistotniejszetreściwypowiedzi–słowastanowiące„uczu-ciowądominantę”.Powtórzeniejestnajprostszymsposobempodkreśleniaemocji(zob.Kurkowska,Skorupka2001:220–223)orazistotnymczynnikiemspajającym

214

tekst(zob.Krauz1992:247–252).Nagromadzeniepowtórzeńwwypowiedzisłu-żyuwypukleniuważnychtreściorazwyeksponowaniufaktówzcałościprzekazu.

Walorperswazyjnypowtórzeńpolegatakżenatym,żemogąonepełnićfunk-cjęopóźniającą.Nadawca,powtarzającpewnesłowa,spowalniawprowadzeniejakichśtreści,awtensposóbzmuszaodbiorcędooczekiwaniaiskupieniauwagi.

Wbadanychtekstachpowtórzenia,zarównopojedynczychsłów,jakicałychstrukturskładniowych,służąemocjonalnemuzaakcentowaniuwyrażanychsądów,umacniajągłoszoneprzekonania,uwypuklajątreścinajważniejszeiwtenspo-sóbzezdwojonąsiłątrafiajądoodbiorcy.Zabiegpozwalatakżenaprzekazywa-niewyselekcjonowanychinformacji,pojęć,ocen,naktórenadawcachcezwrócićszczególnąuwagęodbiorcy.

Wbadanych tekstachpowtórzeniawyrazów„służąpodkreśleniuciągłościbądźintensywnościdanejczynnościlubcechy”(Grzesiuk1995:134)iświadcząosilnymnacechowaniuemocjonalnymnadawcy.Wyróżniasiępowtórzenie inten-syfikujące,którepoleganajedno-lubkilkukrotnympowtórzeniuwyrazu–naj-częściejdlauwydatnieniaiwzmocnieniajegoładunkuznaczeniowego,cosłużytakżezwróceniuuwagiodbiorcynanajważniejszesformułowania,którymimogąbyćróżneczłonywypowiedzenia:rzeczowniki,zaimki,czasowniki.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– poViNiË Se •oßèynxaC. K2:– ‰emu Ne pßet•omaèyß. tylko robota I robota oÕ SFitu do nocy,

pole I pole.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– tylko mo‰a ZiÐ‰a i mo‰a ZiÐ‰a.K2:– poVix mu, ¾e v roXiNe fßysko ‰es fspulne.

D / K1 – K2 / IV / IIIK1:– CerpLivoS Se vyèerpa•a. ‰a ‰uß tego Ne šNese. K2:– šNeSeß. Ile to ¾eèy è•o–‰eg muSi šNeZ I znoSi. Neraz mu Se

vyda‰e, ¾e Ne vy´ßymo i vy´ßymu‰e.

Powtórzenia semantyczne (zob. Bartmiński 1973: 49–51;Umińska-Tytoń1995:241–248)polegająnamówieniutegosamegowinnejformie,różnicado-tyczyczęścimowy.

D / K – M / III / IIIK:– myncy Se barxo, a ‰a Ni˜ Ne moge pumuc.M:– Ni˜ Ne poraXiß, tylko Se modLIC. Ni mo¾na um¾yC, ‰ak SÐ‰e’X

Ne pßyhoXi.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– ka¾da •adno, ‰ak Se vys´roi.K2:– Ne gade‰. •adno koBita. dob¾e, ¾e alegancko Se NoSi, gust mo.

215

7.13. Paralelizm syntaktyczny

Jednymzesposobówkształtowaniakomunikatujestanalogicznyukładzdań,którystanowiczynnikporządkującyprzekaz,doprowadzadoregularnego,niemalgeometrycznegokształtuwypowiedzi (zob.Kurkowska,Skorupka2001:217–218).Podkreślazawartewzdaniachprzeciwstawienia,porównujeiwydobywakontrasty.Paralelizmmowyoddajeparalelizmmyśli.

Powtórzeniew formie paralelizmu składniowego pozwala na porównaniedanychelementówrzeczywistości,niekiedywywołujeuodbiorcyokreślonena-stawieniedotreści.Jegoproduktywnetypytoanaforaiepifora,dziękiktórymuwypuklasięznaczenieposzczególnychwyrazówizdań.

7.13.1. Anafora

AnaforawedługM.Dłuskiej(1996)jeststylistyczno-składniowymśrodkiem,polegającymna rozpoczynaniu tym samym leksemem lub zwrotemkolejnychsegmentówwypowiedzi:grupskładniowych,zdańwceluuwypukleniatreściko-munikatu.Funkcjątejfiguryretorycznejjestwskazanieipodkreśleniewybranychelementówwypowiedzi,którezokreślonychprzyczynrozmówcauważazanaj-ważniejsze.Wykorzystującanaforę,nadawcazwracauwagęodbiorcynaosoby,przedmioty,sytuacjelubczynności.Ponadtoanaforyzacjauwydatniaparalelizmiefektsymetrii(zob.Polański1999:41–43);anaforaodnosisiędoreplikwystę-pującychnapoczątku wersówlubzdań.Wbadanychtekstachobejmuje pojedyn-czeleksemy–czasowniki,rzeczowniki,przysłówki.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– Ne hoC tag du¾o, bo se zaßkoXiß.K2:– tag barxo Se Ne pßemyÌèam. lekaß kazo• my hoXiC. fstane,

posto‰e, Sadam. fstane, ´rohe pokuStykam, Sadam.

D / M – K / III / IIM:– Xevuha tera sama zosta•a, Xevuße CÉßko. ´ßa ‰akoS pomuc. K:– ÐNe samy CÉßko. M:– ale ty mo¾ rynte, a •una Ni mo roboty.

D / K – M / III / IVK:– g•ovy Ni Ð‰o•, ¾eby tyle nabraC.M:– za cuZ muSo• postaViC. du¾o –Zu•, du¾o muSi p•aCiC. darmo Ne

da‰om.

216

7.13.2. Epifora

Tośrodekjęzykowypolegającynapowtarzaniutegosamegoleksemulubzwrotunakońcukolejnychsegmentówwypowiedzi:grupskładniowych,zdańlubkolejnychczłonówzdaniarozwiniętego.Stosowanajestwcelupodkreśleniafunkcjiekspresyw-nej,uzyskaniaparalelizmuskładniowego,uwydatnieniatreścikomunikatu.Wana-lizowanychtekstachwyodrębnionazostałaepiforarzeczownikowaiczasownikowa.

D / K – M / III / IIIK:– tera to na to •operu‰om.M:– ‰ego •operova•y i Ni˜ Ne da•o. •un ma Neruhomom ryqke,

ca•KIm Nespravnom ryqke. Nigdy tom ryqkoÐ Ne rußo• i Ne beXe rußo•.

D / K1 – K2 / II / IIIK1:– curce ty¾ da•a. K2:– tyle co Nic. Xa•Ki h•opoka, sat h•opoka, ha•upa h•opoka.

D / M – K / III / IIIM:– za¾yka•a Se, ¾e tag zroBi.K:– ty ‰i Ne –‰eß! muViC, to •una po´raFi. •o‚‰ecyvaC, to •una po´raFi.

7.14. Szyk wyrazów

Szykwyrazówwskazujenasubiektywnystosunekmówiącegodozjawiskota-czającejrzeczywistościisubiektywnysposóbprzedstawieniaichwwypowiedzi.

Inwersja definiowana jako„odchylenieodzwykłego szyku” (Kurkowska,Skorupka2001:215),niewątpliwiewpływanakształtstylistyczno-językowytek-stu(zob.Wierzbicka1963).Zabiegmanaceluwyeksponowanienajistotniejszychsłów,nadaniewyrazomnowegoodcieniaznaczeniowegolubuwydatnienieemo-cji,ponieważodwróceniewydobywawłaściwościsemantyczneposzczególnychleksemów,nadającimwartościemocjonalne. Zmianaobowiązującegowzdaniuszykupodkreślanajistotniejszyzpunktuwidzenianadawcyelementwypowiedzii służywyrazistości stylu (zob.Urbańczyk1991:350–351). Językpolski cha-rakteryzujesiędużąswobodąwzakresieszykuzdania,rozumianegojakoukładleksemówwwypowiedzeniuiwypowiedzeńwzględemsiebie(por.Górny1960).Szykwyrazówwwypowiedzeniupodlegaokreślonymprawomsyntaktycznym(zob.Jodłowski1965),mimotowpolszczyźniemamyznacznemożliwościwza-kresiezmianyukładuwyrazówwzdaniubeznaruszeniatreściprzekazu.Pozwalatonadawcy formułowaćwypowiedzenie tak,abynajlepiejprzekazywało sens.Inwersjawyrazówumożliwiaprzesunięcieakcentulogicznegozdania,manaceluzwrócenieuwagiodbiorcynatesłowa,któreuzyskująakcentekspresywny,zaj-mująuprzywilejowanemiejscenapoczątkulubkońcuzdania.

217

W analizowanymmateriale inwersja polega na rozbiciu grupy podmiotuiorzeczenia,przestawieniukolejnościpodstawyiokreślnikawokolicznikach:

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– ¾eby tak postoMPiC.K2:– luXi z•yh tera Vincy ‰ag dobryh. Ne Xi† Se, tera ta‹‰e èasy.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– na‰ba’Xe‰ lu‚‰e NeXele. K2:– ¤Nim na‰•okro‘Ne‰ßym zafße ‰eš NeXela. pa´ße ‰a‡ XeCoKi

z •o‰camy idum do koSCo•a, a •uË Z Xatkamy.

D / M – K > Ub / IV / IV / IIM:– my Ne mogLi ty krovy zabraC.K:– a ‰ak puZNe‰ my do Polski o¤‰e¾¸aLi, a to kupcuv du¾o do Ne‰

barxo by•o.

D / K – M / III / IIIK:– tera z robotom kruho. M:– do roboty Ne hce iSC. ‰agby ‹Co•, to robote zna‰Xe.

Wysunięcieleksemunapocząteklubnakonieczdaniawsposóbintencjonal-nykształtujesemantykęwypowiedzi,podkreślaieksponujeto,cowkomunikacienajważniejsze,ujawniahierarchicznązależnośćskładniowąmiędzyleksemami.Semantycznienajważniejszyelementwypowiedzi zajmujenajczęściejpozycjęinicjalną.Pierwszywyrazwszczególnysposóbskupianasobieuwagęrozmów-cy,anadawca–rozpoczynającwypowiedź–wsposóbwyrazistyuświadamiaod-biorcyswojestanowisko.Gdybynieinwersja,przekazbyłbybardziejstonowany.

7.15. Sposób łączenia zdań

Napostawęuczuciowąodbiorcy istotnywpływma także sposób łączeniazdań.W językumówionymw porównaniu z językiem pisanym (zob.Wilkoń1982: 19–32) występuje uboższy zasób wskaźników zespolenia, wynikającyprzedewszystkimzespontanicznegotworzeniatekstumówionego,atakżezten-dencjidoekonomiijęzykowej.

Wrejestrowanymmateriale,którymsąnajczęściejwypowiedzi ludzistar-szych,niewykształconych,jakobudulecwypowiedziwykorzystywanesąproste,bardzowyraziste,ekonomiczneśrodkiskładniowe.

Wkomunikacjitwarząwtwarznajważniejszejestporozumienie,wypowia-danatreść,natomiastmniejważnajestformajęzykowa,stądkonstrukcjewtek-stachgwarowychsąproste,krótkie,nierozwinięte,powiązane spójnikowo lubbezspójnikowoimogątworzyćdłuższeciągi.

218

7.15.1. Asyndeton

Połączeniebezpośrednie,bezspójnikowe jestcharakterystycznedlajęzykamó-wionego.Pozostawiapewnąswobodęinterpretacyjnąodbiorcy.Zastosowanieasyn-detonuprowadzidowiększejzwartości,kondensacjitreści(zwłaszczaemocjonalnejiwyobrażeniowej),sugerujewysokienapięcieuczuciowenadawcy,uintensywnianarracjęiwzmagatempowypowiedzi(zob.Kurkowska,Skorupka2001:211).

D / K – M / IV / IVK:– Ne po‰eho• do roboty, bo Zimno. M:– leCa•o Se do roboty v mrus, zasuva• è•o–‰ek po tyÐ SNegu, ß•o

Se po ty gruXe. a tero Zimom za Zimno, latym za Cep•o.

D / K1 – K2 / III / IVK1:– rospaèa po h•o‘‰e.K2:– ve…le luXi aby. pßeCe •una go za Nix Ð‰a•a, vyzyva•a go, do

BiCa skaka•a, nevad na pog¾e‚‰e Ne zap•aka•a.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– fcale Mi v domu Ne pomaga.K2:– a ty mu f polu pumagaß? pßeCe •un mo grande roboty. sady

vypryskaC, Zelska povy¾ynaC, klatKi popßynoSiC, ovox zebraC, ‰ehaC pospßedaC.

7.15.2. Polisyndeton

Polisyndeton(zob.Kurkowska,Skorupka2001:211)poleganałączeniukil-kujednorodnychczęścizdaniaalbokilkuzdańwspółrzędnychzapomocątegosamegospójnika.Przezzastosowaniepolisyndetonumożnalepiejpowiązaćpo-szczególneelementy,zwłaszcza,jeślimamydoczynieniazrozbudowanątreścią.

Powtarzanie spójników robiwrażenie pewnej prostoty, zabieg jest częstowykorzystywanyjakośrodekstylizacjiwpoezjiludowejiliteraturzedladzieci.Wbadanychtekstachobejmujeczęścizdaniaiwypowiedzenia.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– s samy rynty Se ‰akoZ u´ßymaß.K2:– Ne vystarèy. dob¾e, ¾e mam krove. s krovy i mLiko i SÐ‰etane

i syr i mas•o mam.

D / K – M / III / IVK:– ta‹‰e m•ode horu‰oÐ i uÐ‰ra‰om. M:– Ni˜ Ne poraXiß. uMira‰oÐ i m•ode i stare, i bogate i Bidne.

D / K – M / III / IIIK:– veSta vy te ZeÐ‰e. M:– zaPiso• i otPiso•. i davo• i odBiro•. tera Ni‡ Ne VeZÐ‰e.

219

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– hyba na z•e Se ma. K2:– beXe dob¾e. Durczok Bi¤Ne vyglundo• I ty¾ Ð‰o• raka. I u nos

tu Palmowska mo. i ‰uS Sudmy rok. i pßyhoXi do ÐNe I ‰akoS Se ratu‰e. I pße¾utu– Ni Mo.

D / K1 < K2 / II / IVK1:– Neˆ Se CoCa Ne martFi.K2:– bo‰e Se, bo pßy‰eha•a ta paNi z •o‘‰eKi i pßepytyva•a fßysKih

co i ‰ag i muSa•y Se t•umaèyX i ma•o co ÐNe Ne zabra•y.

7.16. Pauza uczuciowa

Pauzytozjawiskocharakterystycznedlaskładnijęzykamówionego,pozwa-lajądomyślićsięuczućnadawcyiwpływająnaemocjeodbiorcy.Wypowiedziustne,wprzeciwieństwiedojęzykapisanego,charakteryzująsięmniejsząspójno-ściąlogiczną,częstobowiemproceskonkretyzowaniazamierzonychmyślinastę-pujewtokumówienia.Moment,wktórym„zastanawiamysię”,zaznaczonyjestwmowieużyciemokreślonychformjęzykowych:pauzizwrotówretardacyjnych(opóźniających),np.niepotrzebnychpowtórzeńczytreściowopustychsłów(por.Kurkowska,Skorupka2001:224).Głównymcelemspowalnianianarracjiprzezstosowaniepauzjestpodkreślenieuczućnadawcy.Inne,pobocznefunkcjeto:re-tardacja (opóźnienie)wskazująca na tok konstruowania przebiegumyślowegomówiącego(wtymznaczeniuopóźnieniemożnauznaćzaelementstylizacyjny)orazpotęgowanienapięcia–chęćzwróceniauwagiodbiorcynatreści,któredo-pieromająnastąpić.

D / K – M / III / IIIK:– Sławek te¾ Nez•y h•op. M:– z•oty h•oPina. do vutKi do Vina.

Pauzaczasembywaśrodkiemwyrazusilniejszymniżsamdźwięk.Rozmówcamożezastosowaćjązperswazyjnymzamysłem,świadomiekształtującnapięcieemocjonalneprzekazu.Zabiegsłużyironicznemuprzewartościowaniukomuni-katu,budujenapięcie,mazainteresowaćodbiorcęizwiększyćefektzaskoczenia.

7.17. Wykrzyknienie

Eksklamacjajestfigurąretoryczną,któramanaceluspotęgowanieekspre-sji.Wanalizowanychtekstachczęstoprzybieraformęzdaniawykrzyknikowego,którewskazujenaemocjonalnezaangażowanienadawcy,którepowinnoudzielićsięodbiorcy.

220

D / M1 – M2 / III / IVM1:– ty Viß, ‰aKi •un bogaty!M2:– u mo‰ego teSCa hektaruv dvaXeSCa, som •o‡‰ery Ctery, Bidy do

holery.

D / K – M / III / IIIK:– Viß, ¾e Stasiu znovu SeXi. ßkoda h•opa!M:– ßkoda to dobrego. •o‰ce ‰ego to Slahetne luXe, a •uN Se ca•Kim

zga•gaNi•.

D / K1 < K2 / II / IV K1:– ba‘Cu, on ÐNe koha!K2:– tyÌ laluS tylko Se‚‰e koha. s•uhe‰, s•uhe‰ tego Picanta, to sama

beXe¾ XeCoka dyrtoSiC.

D / K – M / III / IIIK:– Ne mo¾eß tag muViC.M:– O Boże! de‰ ‰uß spoku‰.

Funkcjęekspresyjno-impresywnązawierająwsobiewystępującewtekstachwykrzyknienia,zawołania,wykrzykniki.Licznągrupęwanalizowanymmateria-lestanowiątezawierającewskładzieleksemBóg. Pełniąonefunkcjęwyrażaniastanówemocjonalnych,semantycznienależąbowiemdostruktur„pustych”,któremogłybybyćzpowodzeniempominiętewkażdymkontekście.Sąznakiemsil-nychuczućnadawcy,emocjonalnymkomentarzemdocałejwypowiedzi.

W tekstach jest sporo wykrzykników (zob. Wojtczuk 2004: 291–300; Wojtczuk2006:347–358)charakterystycznychdlapotocznejodmianymówionejjęzyka.

D / K1 – K2 / II /IIIK1:– F‰u, F‰u! ale ha•upe vyvaLi•. K2:– ha•upa ‰ak ha•upa.

Fiu!Fiu!–wykrzyknikparokrotniepowtórzonywyrażauznanie.

D / M – K / III / IIM:– mo¾e muSita f pole? K:– ho! ho! ale NespoXanka.

Ho! Ho!–powtórzonywykrzykniksłużymówiącemudowyrażeniaradościzpo-woduniezapowiedzianejwizyty.

Składniapotocznabadanych tekstówstanowiodbiciepotocznegosposobumyślenia,charakteryzujesiętendencjądoskrótu,licznymielipsamiorazosobli-wymszykiem, obecnością zdańkrótkich,niekompletnych(pozbawionychorze-czeń), jak idłuższychzpowtórzeniami iwtrąceniami.Stosowaniewybranychśrodkówskładniowychzależyodcelu,któryzamierzaosiągnąćnadawca.

221

8. Pojęcia argumentowanie, argumentacja, argument

Głównymcelemperswazjijestargumentowanie (zob.Perelman2004;Szy-manek2005)tj.aktywnośćmyślowa,któramauzasadnićlubobalićczyjeśtwier-dzenie,tezęlubprzekonanie,wprocesieprzekonywaniawarunkujeonoosiągnię-ciezamierzonychefektówperswazyjnych.Argumentacja tozespółargumentów,motywacja,sposóbdowodzeniasłuszności.Ch.Perelman(2004)uważa,że„Ar-gumentacjazmierzadooddziaływanianasłuchaczy,dozmodyfikowaniaichprze-konańinastawieńzapomocąmowy,któramanaceluzdobycieichprzychylności[…]”.Przyczym„argumentacjaniemawyłącznienaceluuzyskaniausłuchaczyzgodyczystointelektualnej.Bardzoczęstochceonapobudzićdodziałania,lubconajmniejstworzyćdoniegodyspozycję[…],abystworzonawtensposóbdyspo-zycjabyładostateczniemocna,tak,żebymogłapokonaćewentualneprzeszkody”(Perelman2004:25).

Osileoddziaływaniaprzekazudecydujerodzajwykorzystanychargumen-tów,sposóbichformułowania ijakośćargumentacji.Argumenttodowód,racja;przesłankadowodu,twierdzenieuzasadniającealboobalającetezę.

Wtekścieperswazyjnymargumentacjapoleganaszczególnymsposobieopi-sywaniaosób,zdarzeńiwartości,naakcentowaniu iuwypukleniunajważniej-szych.Poprzezstosowanieargumentacjinadawcastarasięprzekonaćodbiorcęosłusznościisensownościtego,oczyminformuje.IstotąargumentacjiwedługPerelmana(2004:22–23)„jestwywołanie lubwzmocnieniepoparciaau-dytoriumdlatez,przedkładanychmudoakceptacji[...]”.

RolęargumentacjidoceniałArystoteles(1988:70),którysformułowałpod-stawyróżnychargumentacjiipodkreślał,że:„skoroto,coprzekonywająceprze-konujekogoś,dziejesiętakdlatego,żealbojesttoprzekonywająceiwiarygodnesamoprzezsię,alboponieważwydajemusięudowodnionenapodstawieprzeko-nywającychiwiarygodnychargumentów”.

Siłaargumentuzależyodtego,czyodbiorcawniegouwierzy,niezaśodtego,czyargumentjestprawdziwy.Perswazyjnywalorargumentówakcentuje W.Pisarek (2004:124),któryuważa,że:„Nadobieranieargumentów i spo-sób ichprzedstawieniazezwalaprawoselekcjimotywowanejperswazyjnie”.Argumentacjamożebyćjednostronna – przedstawienietylkoargumentówza,lubwielostronna –przytoczenieargumentówzaiprzeciw.Odpowiedniaargu-mentacjaodgrywaważną rolęwprocesieprzekonywaniaodbiorcy,afinalnyefektdziałańperswazyjnychuzależnionyjestodsposobuwykorzystaniaargu-mentów.Ludzi przekonują różne argumenty: spokójwewnętrzny, pochwała,uznanie,pieniądze,czasempobudzającodziałastrach.Przywyborze rodzajuargumentacji istotneznaczeniemacharaktergrupy, jejwykształcenie,nasta-wieniedo tematu.Wprzypadkuosóbniewykształconych skuteczniejsza jestargumentacja jednostronna, ten typ argumentacji sprawdza się także u ludzi

222

odpoczątkuaprobującychgłównezałożeniaprzedstawianegostanowiska(zob. Awdiejew2004b:71–80).

Perswazyjniesformułowanaargumentacjamasłużyćprzekonaniuodbiorcy,możeonawykorzystywaćsposóbargumentowaniaopartynamyśleniuracjonal-nym lubodwołującysiędoemocji .

Oddziaływanieperswazyjnewcodziennychinterakcjachmieszkańcówwsiopierasięnietylenaargumentacjiracjonalnej,ilenasferzeemocjonalnej.Wy-wołaniesilnychemocjiprowadzidoobniżeniakrytycyzmuodbiorcyiumożliwiadominacjęnadawcy.Perswazyjnezachowanianadawcymająsłużyćnakłonieniuodbiorcydowyboruwartościczyprzekonańnajbardziejmuodpowiadających(zob.Korolko1998).Ponadtoargumentacjawjęzykunaturalnymmożewyko-rzystywaćdwuznaczności,którychniedasięzgórywykluczyć(por.Perelman2004:22).

Wprocesieprzekonywaniaistotneznaczeniemarównieżwagaisposóbhie-rarchizacjiargumentów,ponieważwłaściwywybóriprzedstawienieargumentówdecydujeosileperswazji.Wargumentacjipomocnesązasadyretoryki.Wcelusprawnegowyjaśnieniaiprzekazaniainformacjinadawcamożeukładaćjewe-długschematówizasadorganizującychwypowiedź:

– przyczynowo-skutkowych, – uporządkowaniachronologicznego, – uporządkowanaprzestrzennego, – przezporównaniezobiektamiizjawiskamiszczególniebliskimiodbiorcy.Wkomunikacjimieszkańcówwsiwystępujeargumentacjarzeczowa i uczu-

ciowa . Argumentacja rzeczowa przedstawia obiektywnie zebrane, sprawdzonedaneifaktyorazwynikająceznichlogicznewnioski.Wdowodzeniusłusznościnadawcaniezawszesięgapoargumentyrzeczowe.Niejednokrotnieodwołujesiędouczuć,stosującargumentację uczuciową . Odwołaniedo emocjisłużyprzenie-sieniuuczućznadawcynaodbiorcęimawzmocnićjegoprzekonanieosłuszno-ścidanegosądu,osensownościrealizacjiprzedstawionegocelulubskutecznościproponowanychsposobówosiągnięciago.Ważnejesttakżesugestywnepodkreś- lenie,żeinneceleniesątaksamowartościowe.

Wanalizowanychtekstachargumentowanie poleganauzasadnianiuiwyjaś- nianiu,aojegoskutecznościdecydujenadawca,odwołującsiędopewnegotypuargumentów,któresąwstanieprzekonaćodbiorcę. Istotnywalorperswazyjny maargumentacjaodwołująca siędozdrowego rozsądku, szczególneznaczeniemająargumentypowiązanezżyciemiwiejskimirealiami.Dziękinimwypowiedźstajesięprzystępna,aargumentacjatrafiadoodbiorcyzewzględunaswąprosto-tę,oczywistośćimocnyrodowódkulturowy.

223

8.1. Typy argumentacji

8.1.1. Argumentacja odwołująca się do natury

D / K – M / III / IVK:– •o‰ce Se pße¤ Zimom pßeNesom do Ð‰asta. M:– a ‰a Ci mu–‰e, ¾e Ne pu‰dom. staryj …¾e† Se nE pßesaxa. tero

za puZno. v ¾yCu, ‰ak f pßyroXe, fßysko ma sfu‰ èas.

Przeciw stanowiskuprzedstawionemuprzezkobietęwystępujemężczyzna,który–byprzekonaćjądoswoichracji–posługujesięobrazemprzyrody.Sformułowa-niestarych drzew się nie przesadza akcentujemądrośćżyciazgodniezprawaminatury.Takisposóbargumentowaniaświadczyowrażliwościiumiejętnościspoj-rzenianaludzi,azewzględówkulturowychjestbliskiodbiorcy.

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– tako fa‰na koBita, a •un taKi Nemotovaty M2:– va¾ne, ¾e im dob¾e. luXe mußom byX ru¾ne. ZiÐ‰a •o¤ ZiMi

•otsta‰e, to i è•o–‰eg •o… è•o–‰eka.

Pierwszyrozmówcakrytyczniewypowiadasięozwiązkukobietyimężczyzny,apodkreśleniuróżnicsłużąwartościującypozytywniemodnyprzymiotnikfajna i przymiotnikniemotowaty – gw. ‘ślamazarny,powolny,flegmatyczny’.Drugizmężczyznwyjaśniaróżnicemiędzyludźmi,odwołującsiędoprzykładuziemi,którejpodobniejakludziom,zostałaprzypisanasprecyzowanacharakterystyka. Przekonuje,że w relacjachmiędzyosobamibliskimi,mimoistniejącychrozbież-ności, najważniejszajestumiejętnośćporozumienia.

D / M – K / III / IIIM:– ‰a byÐ Se Ne do• taKimu maLÉstfu pode‰S.K:– •una na‰ÐNe‰ßo, ale na‰groZNe‰ßo, ‰ag lutovo pogoda.

Porównanienajmniejsza, ale najgroźniejsza – jak lutowa pogoda,odwołujesiędodoświadczenia,którezwracauwagęnato,żektośwyglądającyniepokaźnieczyzgołaułomniemożeokazaćsięwyjątkowosprawnyigroźny.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– Ne mo¾a tag roBiC. K2:– •atfo Se muVi. vzu‰ ‰ego buty i pße‰X ‰ego …roge.

Zestanowczymstwierdzeniempierwszejzkobiet,wyrażającymnegatywnąocenępostępowaniaosoby,niezgadzasiędrugaz rozmówczyń.Metaforyczneokre-ślenieżycie ludzkie to drogawskazuje,żeuczciwewygłaszanieopiniinatematinnychludzimożliwejestjedyniewtedy,gdymasięidentycznedoświadczeniażyciowe.Abywłaściwie pojmować i interpretować cudze poczynania, należy

224

znaćwszystkiefakty.Przekazzyskujenasilepoprzezżywośćibarwnośćprzed-stawienia.

JakwskazujeW.Pisarek(2004:127–128):„Dowyobraźnisłuchaczaiczy-telnikanajskuteczniejznajdujądrogę p r z y k ł a d y,któreilustrująprzekazywanemyśli”.

8.1.2. Argumentacja podkreślająca zaangażowanie w pracę

D / M1 – M2 / III / IIIM1:– v Ð‰eSCe Ne zakuMBinu‰e, luXe CÉßko pracu‰om. M2:– ZiMi tyS Se Ne •oßuka. Ni mo¾na Se spuZNiC. ´ßa roBiX XiN v XiN.

Pierwszyzmężczyznpodkreślawwypowiedziuczciwośćiwysiłekjakocharakte-rystycznecechyosobypracującejwmieście.Drugirozmówcazgadzasięztąopinią,argumentujejednak,żepodobniewyglądapracanawsi.Użyciewodniesieniudoleksemuziemiaczasownikaoszukać,któryłączysięzrzeczownikamiżywotnymi,podkreślaszczególnywysiłekrolników,którzy–abyzbieraćpłody–muszątakżeciężkopracować,dotrzymywaćterminówsadzeniaisiania,obserwowaćipielę-gnowaćroślinyprzezcałyczaswegetacji.Wyrażeniedzień w dzieńuwypuklaco-dziennytrudsystematycznejpracynaroli.Nadawcazręcznieodwołujesiędoregu-łynaturalnej, logicznaargumentacjamaprzekonaćodbiorcęswąprzystępnością.

8.1.3. Argumentacja ukierunkowana na przewidywanie przyszłości

D / K – M / III / IIIK:– Ne beXe Se martFi• i nara‚‰a•, bo ‰emu vystarèy, Neh ka¾dy

o Se‚‰e dbo. M:– tako poLityka, aby na XiSe‰ starèy•o, to Ne na d•ugo.

Wpierwszejwypowiedziwyrazuogólniającykażdy podkreśla,żemężczyznajestegoistą,ponadtonieprzykładasiędopracy,apostawęswojąuzasadnianiewiel-kimipotrzebami.Drugirozmówcaripostuje,żekoncentrowanieuwaginadziała-niachzawężonychdozaspokajaniawłasnych,doraźnychpotrzeb,wprzyszłościniepozwolinasprawnefunkcjonowanieiutrzymaniegospodarstwa.Człowiek,któryżyjezdnianadzień,jestosobąnieodpowiedzialnąilekkomyślną.

D / M1 < M2 / II / IV M1:– ´ßeba z v•asnyh fundußy op•aCiC. M2:– zap•aC, zap•aC. Ne –‰adomo, co Se mo¾e v ¾yCu pßydaC. dob¾e,

¾e mam paPiry pßèelars‹‰e. zafße pare großy ‰es.

Stosującmetonimiępapiery ‘dyplom’,mężczyznazachęca rozmówcędopod-noszeniakwalifikacji,argumentacjęwspieraprzykłademdotyczącymwłasnego

225

postępowania.Sposóbargumentowania,odwołującysiędoprzyszłościorazdoosobistychprzeżyć idoświadczeń,służyuwiarygodnieniuprzekazu.

8.1.4. Argumentacja odwołująca się do podnoszenia wiedzy

D / Dz < K / I / IVDz:– ba‘Cu! ßkoda tyle ‘‰eNenxy na ten kurs.K:– ‰a Ci dam ‘‰eNonxe. uC Se, beXe Ci l¾y. z moÌ…rym zafße Se

Lièom.

Babkaoferujepomocfinansową,nakłaniawnukadonaukiipodnoszeniakwali-fikacji,starasięrozbudzić jego ambicje.Uzasadnia,żedecyzjinienależyuzależ-niaćjedynieodkwestiifinansowychipodkreśla,żeinwestycjawwykształcenieprzyczynisiędozdobyciaumiejętności,którebędąprzydatnewpracyzawodo-wej,zapewniąlepszewynagrodzenieiprestiż–por.stopieńwyższy przysłówkalżej,stwierdzeniez mądrym zawsze się liczą .

D / K – M / III / IIIK:– XiSe‰ f pracy to na‰va¾Ne‰ße vykßta•ceNe. M:– doS†‰a´èeNe ´ßa MiC, –‰exa Se tyß pßydo, •atFi Se coZ ulepßy.

Nasugestięrozmówcy,żewspółcześnienajważniejszejestwykształcenie,męż-czyznaodpowiada,żeosiąganiedobrychwynikówwpracywjednakowymstop-niu uzależnione jest odwiedzy i zdobytego doświadczenia, ponieważwiedzadziękiumiejętnościommożebyćpraktyczniezastosowana.

8.1.5. Argumentacja odwołująca się do interesów materialnych słuchacza

D / M < K / II / IV M:– bede ´ßymaC, mo¾e puZNi, ‰ak cena pu‰Xe v gure, to spßedam. K:– albo spßedaß, albo Ne spßedaß. lePi •opuZ i spßede‰. a ‰ak puZNI

Ne bedom kupovaC, a na –‰osne ‰apko, grußka Se psu‰e. ßkoda tfoi roboty. a PiNunxe ´ßa znuv v •oprysKi v•o¾yC.

Mężczyznapodkreślaponoszeniewysokichnakładówinieopłacalność sprzedażyowoców.Proponowanacenaskupuniepokrywaponiesionychkosztówprodukcji.Kobietaprzekonujegodosprzedażypłodówrolnychmimoniskiejcenyproduktu.Jakoistotnyargumentpodnosimożliwośćbrakuzbytunaowoceikolejnewydatkizwiązanezsadownictwem.

D / K – M / III / IIIK:– kup se Pi•e, raz dva poÕNeß.M:– kuPi•oby Se –‰eS, ¾eby PiNunxe Ð‰eC.K:– taka Pi•a to pare großy koßtu‰e, moge Ci po¾yèyC.

226

Mężczyzna,używającprzysłowia,wskazujenabrakpieniędzy,uniemożliwiającyrealizacjęzakupu.Kobietawyrażagotowośćudzieleniapożyczkiiprzekonuje,żezakupniewymagadużychnakładówfinansowych.

8.1.6. Argumentacja odwołująca się do wiary religijnej

D / K1 – K2 / III / IVK1:– VidaX muSa• ten leka¾ byX dobry i pomuk.K2:– ‰e‰ tylko Matka Boska uzdroVi•a na JasnejGórze. ca•y èaz

le¾a•a f taKim gorseCe, a ‰a modLi•a Se na JasnejGórze. […] i z¤‰eLi my ten gorset ca•y i pßesta•o ‰e‰ boleC. to sam leka¾ XiVi• Se.

Istotneznaczeniewżyciumieszkańcówwsimaświatduchowyizwiązanaznimwiarawmocnadprzyrodzoną.Rozmówczyniprzekonuje,żecórkazostałaule-czonadziękijejgorącymmodlitwom naJasnej Górze –wsanktuariumsłynącymzcudownychuzdrowień.Podkreśla,żeludzkiepoznaniejestniedoskonałeina-wetlekarzspecjalistaniebyłwstaniezrozumiećnagłejpoprawystanuzdrowiadziecka. Powołanie sięna opinięeksperta,którymaspecjalistycznąwiedzę,jestelementemwywierającymsilnywpływnaperswazyjnośćprzekazu.

8.1.7. Argumentacja podkreślająca więzi międzyludzkie

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– XeCok hory. •un sam muSi zaroBiX na fßysko, to po‰eho•. K2:– tu te¾ robote zna‰Xe, a ve dvo‰e zafße •atFi Se Xecko hova.

Drugazkobietpodkreśla,że zintegrowanarodzinalepiejradzisobiezproblema-mi,ponieważwspólnywysiłekrodzicówstwarzawiększeszansenaprawidłowyrozwójchoregodziecka.Wskazuje,żebrakktóregośzrodzicówzaburzaprawi-dłowefunkcjonowanierodziny,matkazojcemwspólniepowinniwychowywaćdziecko,por.wyrazuogólniający zawsze,st.wyższyprzysłówka łatwiej .

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– hce vruCiX do Zochy. K2:– tero Se •obuXi•! a ‡Xe by• fpßudy, ‰a‡ XeCog by• ma•y, ‰ak

´ßa by•o v nocy fsta‰aC? XeCog go Ne zno.

Rozmówca wskazuje,że mężczyznazaburzyłprawidłowefunkcjonowanierodzi-ny,ponieważbyłnieodpowiedzialnywobecswoichnajbliższych.Argumentacjamoralna,odwołującasiędomotywumiłościdodziecka,wiążesięzkwestiąrze-telnościiodpowiedzialnościojcawobecsyna.Obowiązekwychowaniadziecka rozpoczynasięod momentujegonarodzin. Istotneznaczeniemawwypowiedzimetaforycznezastosowanieczasownikaobudzić się,antonimy: tero – wprzódy

227

orazzaimkikażdy,wszyscy,którenarzucająodbiorcyprzekonanie,żebrakwięziemocjonalnychmiędzyojcemasynemwynikazzaniedbańojca.

D / M – K / III / IVM:– •o‰ce Neh mu t•umaèom. K:– do •o‰ca i matKi po koSule, a do luXi po rozum.

Wykorzystując przysłowie, kobieta podkreśla, że prawdziwego życia uczy sięczłowiekwkontaktachzobcymiludźmi.

Wanalizowanychtekstachstosowanoargumentyracjonalneipozaracjonal-ne.Wartośćargumentówpoleganawykorzystywaniuróżnorodnychśrodkówję-zykowych,którymisą:metafory,frazeologizmy,przysłowia,wyrazyupowszech-niające.

8.2. Techniki erystyczne

Przedstawiamyargumentyiprzekonujemyrozmówcówdonaszychracjinietylkowpublicznychsporach,ale takżewżyciucodziennym.Wdziałaniu tympomocnesąklasycznechwytyerystyczne(zob.Kochan2005),umiejętnośćzasto-sowaniaodpowiednichtechnikprzekonywaniapozwalazdobyćprzychylnośćod-biorcy.Wanalizowanychspontanicznychinterakcjachwerbalnychwykorzystujesięróżnemetodyitechniki.

8.2.1. Technika autorytetu

Istotny czynnikwkomunikacji perswazyjnej stanowią autorytety. Jak za-uważaCh.Perelman(2004:111):„Wmomenciesporuniepodajemyzazwyczajwwątpliwośćargumentuautorytetu,leczsampowoływanyautorytet.[…]Przy-woływaneautorytetysąbardzoróżne:razbędzie to«jednomyślnezdanie»lub«opiniapowszechna»,innymrazembędątopewnekategorieludzi–«uczeni», «filozofowie»[…],czasamiautorytetbędziebezosobowy[...]«doktryna»,«religia»,«Biblia»;czasamiwreszciemowabędzieoautorytetachimienniewskazanych”.

Psychologowiepodkreślają,żewkażdymczłowiekuistniejesubiektywnapo-trzebaocenjakoznaków orientacyjnych.Ocenajestprzeważnieporównywaniemzjakąśnormą,częstoidealną,niezawszeosiągalnąpowszechnie. Ludzieczęstokierująsięprzekonaniamiczyopiniąinnych,nawetjednostkibardzoniezależne,tj.osobyosilnymwewnętrznym autorytecie (zob.Batko2005:126),mająceten-dencjędopodejmowaniawszelkichdziałańtylkonapodstawiewłasnychosądówiprzekonań,którerównieżefektyswoichdziałańoceniają,kierującsięwyłączniewłasnymiwewnętrznymiodczuciami,czasemszukająosób,naktórychmogłybysięwzorować.Opiniainnychdziałastymulująco,wyzwalapewnedoznaniaczyprzemyślenia.Ocenainnychjestszczególnieważnadlaosóbosilnymzewnętrz-

228

nym autorytecie,osobytemajątendencjędopodejmowaniawszelkichdziałań,opierającsięgłównienaopiniiiocenieinnych,takżeefektypodjętychprzezsiebiedziałańoceniająprzezpryzmatreakcjizzewnątrz.Uważają,żedobrzewykonaliswojąpracędopierowtedy,gdyuzyskająaprobatęzzewnątrz(Batko2005:126).

Mieszkańcywsiczęstowykorzystująwargumentacjiwzorcotwórczeopinie,wśródktórychwymienićnależyautorytet rodzinny,społeczny,autorytety zawo-dowe, społeczne, polityczne .

Autorytet rodzinny

Ludzie mają z natury skłonność do identyfikacji z bliskim otoczeniem,zczłonkaminajbliższejrodziny.Rodzinajestmiejscemwzorcotwórczym.Mat-kę,ojca,dziadkóworazdalszychkrewnychuważasięzaosobybezinteresow-neisprawiedliwe,postępująceuczciwie.Odwoływaniesiędokonkretnychdo-świadczeńosób,zktóryminadawcajestzwiązanyemocjonalnie,częstopopartemiarodajnymiobserwacjamipowoduje,żeprzekazstajesiębardziejoczywistyiwiarygodny.

D / K – M / III / IIIK:– •una Ni mog•a tego zroBiC.M:– •o‰ce ¾yLi ‰esce i ‰um proSiLi, to zroBi•a.

D / K – M / III / IIIK:– Ne bede so‚‰e zosta–‰a•a, bo Mi na raZe na Ni˜ Ne po´ßa. M:– zostaf se hoC ́ rohe. mo‰a matka zafße muVi•a: ́ ßa MiC pare großy

od•o¾one. a pßyß•aby Bida, to maß. èy na horobe, èy to na inne Neßè½SCe.

Elementosobisty,prywatnymastanowcząmocperswazyjną.Przytaczaniecu-dzychwypowiedziwzmacniawiarygodnośćprzekazu,służyidentyfikowaniusięz rzeczywistymautoremwypowiedzi (por.Michalewski1999:63–69). Cytaty spełniająswąperswazyjnąfunkcję,gdydotycząkogoś,kogoodbiorcazna.

Autorytety zawodowe

Dlaosiągnięciaceluperswazyjnegonadawcawykorzystujetakżeautorytetyzawodowezwiązanezwykonywanąprofesją lubpełnionąfunkcją:nauczyciel,lekarz,sołtys.

D / M – K / III / IIIM:– to heba Ne ‰ez dob¾e •obLicune. K:– so•tyS Se zno, na pevno dob¾e vyLièy•. Odwoływaniesiędoopiniifachowcy,specjalisty,człowieka,któryznasię

naczymślepiejniżinni,maskłonićsłuchaczadoakceptacjitego,oczymmówinadawca.

229

D / K1 – K2 / IV / IIIK1:– naveÕ Se Ni mam kumu vy¾aLiX i tak te nervy f so‚‰e t•amße.K2:– leka¾ muVi•, ¾e Ne ´ßa nervuf f so‚‰e duSiC. poVi˜ im, co Ci

Se Ne podoba.

D / K – M / III / IIIK:– a ‰a luXom –‰e¾e.M:– naß ‹Sunx muVi: XiSe‰ –‰e¾yX mo¾na tylko umar•ym.

Perswazjisłużąodwołaniadoniekwestionowanychautorytetów moralnych,którychsłowamogąmiećznacznąsiłęsprawczą.Nadawcaprzywołujeopinięksię-dza–osobyookreślonymprestiżuspołecznymidużymautoryteciemoralnym.

Autorytet społeczny

Skutecznośćprzekazuzwiększawspieranieargumentówpostawązbiorowo-ści.Odwoływaniesiędoopiniiogółuzapewnianadawcywiarygodnośćipozwalabudowaćwłasnyautorytet.Należącdopewnejspołeczności,trzebaszanowaćjejwzorcewpisanewkulturę.Walorargumentacyjnymająprzykładyzżyciarodzinyibliskichznajomych.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– ‰eßèe Se do spravy zagoxom. K2:– zagoxoÐ Se ‰a‡ im Wacki zap•acoÐ i to du¾o. tu fßys‹‰e ij

zna‰om.

Nadawca puentujewypowiedź argumentemodwołującym się do powszechnejopinii,por.tu wszystkie ich znają,którawzmacniaskutecznośćperswazji.

D / K – M / III / IIIK:– Ne –Zu• tego. M:– suÐSady pa´ßom, to Vixom.

Autorytet mediów

Nieocenionymnarzędziemoddziaływanianaświadomośćipostawęideowączłowiekajesttelewizja,którarozszerzazakresinformacji,popularyzujewiedzęideterminujepostawyludziniemalwewszystkichdziedzinachżycia.

D / M – K / III / IIIM:– Ne op•aca Se. Vi¾ ile to roboty pßy tym. hyba, ¾eby maßynovo

zBiraC.K:– f tele–iš‰i muVi•y, f tym roku gro¾ na èorny pu¾ycce na‰pryÌ´ßy

do zroBiNa.

230

Autorytet instytucji

D / K – M / III / IIIK:– •uny poVinny tyn –‰azd zroBiX z …ruGi s´runy. M:– tak f suNXe nakaza•y, to tag VidaX na‰lePi …la fßysKih.

Odwołaniesiędoinformacjipotwierdzonychprzezekspertówispecjalistów po-woduje,że informacjitakichniemożnapodważyć.

8.2.2. Technika porównań i przykładu

PerswazyjnywalordanychliczbowychdoceniałH.Lemmermann(1997:84),który takpisałomagiidanych liczbowych:„Ponieważwnaucenajbardziejdo-kładne,konkretne i rzeczowesą liczby,wewszystkichwspółczesnychdebatachprzywoływaniemateriałuliczbowegookazujesięnajsolidniejszymsposobemargu-mentowania.Dziejesiętakchoćbydlatego,żeniktniejestwstaniewkrótkimcza-siezakwestionowaćprzedstawionychkolumnliczbowych.[…]Dziękidowolnościwwyborzeizestawieniumateriałuliczbowegobardzołatwoustawićtuakcentywwy-godnydlamówcysposób”(zob.II.1.10.Perswazyjny walor danych liczbowych).

Wargumentacjiistotneznaczeniematakżepodobieństwoianalogia.

8.2.3. Technika nagromadzenia, akcentowania

Akcentowaniemożewynikaćzpowtarzania,gromadzeniaszczegółów,pod-kreślanianiektórychfragmentów.Zabiegtenpozwalaskupićuwagęodbiorcynawybranychiodpowiedniowyselekcjonowanychprzeznadawcęfragmentachwy-powiedzi(zob.II.1.11.Rozbudowana synonimika a intensywność ocen;II.7.12.Powtórzenie jako emocjonalne zaakcentowanie sądów).

8.2.4. Technika uprzedzania zarzutów

Figuręretorycznąprolepsisstosujesiędoodparciazarzutówprzedichsfor-mułowaniem.Rozmówcauprzedzanasuwającesięzarzutyipróbujejeosłabić,pomniejszyć.

D / M – K / III / IIIM:– daß mu na te gre?K:– Ne dam. ty poViß, ¾e ‰a hy´ra ‰estem, a ‰a mu Ne dam, bo beXe

SeXa• ca•y XiN i tylko gro•.

231

9. Komunikacja niewerbalna jako element wzmacniający perswazyjność przekazu

Kod werbalny nie wyczerpuje w dostatecznym stopniu istoty perswazjiwspontanicznejkomunikacji,ponieważwypowiedźjestodbieranaiinterpreto-wananaróżnychpoziomachpercepcji.Z.Nęcki(1996a:55)ujmujekomunika-cjęmiędzyludzkąwnastępującysposób:„Kontaktinterpersonalnyrozgrywasięnadwóchpłaszczyznach:napłaszczyźniepowierzchniowej,naktórejnastępujewymianakomunikacyjnainapłaszczyźniegłębokiej,naktórejnastępujeinter-pretacja sensuprzekazów, ichwewnętrzneopracowanie.Wszystko, cokolwiekczłowiekrobi,jestpewnąformąjegoekspresji,wyrażaniasamegosiebie.Ruchyciała,gesty,subtelnościwymowy,momentyzawahania,sposóbwyrażaniasię,uj-mowanietreściwsłowachiaktachniewerbalnychtworząbogatoukształtowanąpowierzchniękontaktu,azarazemjedyne«twarde»faktydostępneobserwacji”.

Perswazjęsłownąwspierająelementypozasłowne,częstotworzącsiećza-leżności,któraprzekształcasięwspójny,uzupełniającysięprzekaz,istotnydlapełnegoodczytaniakomunikatujęzykowego.

Środkiniewerbalnewywierajądużywpływnakomunikacjęjęzykowąimająswoisty status, ponieważ zwiększają potencjał komunikacyjny tekstu. Istotneznaczenieprzycałościowymodbieraniuprzekazumająwcodziennejkomunika-cjijęzykowej:gesty,mimika,atakżebarwaitongłosu.Elementyteskuteczniewzmacniają treścikomunikatusłownego ipowodują,że jestonbardziejsuge-stywnyiwiarygodny,ponieważodzwierciedlastanywewnętrzne,tj.emocjonalnenastawienienadawcyijegointencje.Kodpozasłownywspomagaargumentację,przekazujeistotneinformacje,którepomagająodbiorcywłaściwieinterpretowaćcałośćprzekazu.Towarzyszącakomunikacjimowaciałazwracauwagęnawy-branyskładnikkomunikatu,najczęściejnadawcapoprzezpozajęzykowesygna-łypodkreślapewienistotnyfragmentwypowiedzi.Sposóbobrazowaniastanówuczuciowychrozmówcy,naktórywskazująmimika,gestyoraztongłosu,toważ-nyelementwzmacniającyprzekaz.

JakwskazująbadaniaJ.Antas(2001:439),gestyizachowanianiewerbal-ne,będąceskładnikiemwypowiedzi,sąpodstawowymiinajbardziejpierwotnymisposobamiwyrażaniamyśli ikonicznie,wspomagająonekomunikatwerbalny,wzbogacającgownowetreścisemantyczne.Komunikacjaniewerbalnajestzwią-zanazwybranymfragmentemrzeczywistości,októrymmówinadawca.Włącze-niekoduniewerbalnegoprzyczyniasiędobardziejefektywnegoopisu,ułatwiazapamiętanietreści,stwarzarównieżmożliwośćsugestywnegozobrazowaniatre-ści. Uzupełnienieinformacjisłownejsłużywspółgraniuprzekazów.Treściprze-kazywanemimiką,gestemczyodpowiednimtonem są istotnymodautorskimdo-powiedzeniem.Połączeniekodówdajemożliwośćskonfrontowaniaodczuć,któreniosąsłowaiznaczenie,ztymi,któreprzekazujeiutrwalaobrazidźwięk.

232

Perswazjaprzejawiasięwewszystkichwarstwachkomunikacjiimożezostaćwpełniodczytanadopieronatleinnychkodów,odktórychniejednokrotniejestuzależniona.

9.1. Specyfika tekstów mówionych

Wcodziennych kontaktach interpersonalnych zachowania komunikacyjnekształtującerelacjemiędzyludzkiesązjawiskiembogatymizłożonym,ponieważprzekazinformacjiodbywasięróżnymikanałami.Informowaniusłużąwszyst-kiezmysły,szczególnie:wzrok,słuch i dotyk.Specyfikadyskursu,któryodbywasiętwarząwtwarz,narzucamupewnecharakterystycznecechy,towarzyszymuspontaniczna,naturalnamimika igestykulacja.

Perswazjajestzjawiskiem,którełączywjednymprzekazieelementyróżnychkodów.Jej istotęstanowi integracjasłowa iobrazu,opierającasięnazasadziekomplementarności.Z.Nęcki(1996a:13)uważa,że:„komunikacjaniewerbalnastanowiniezmiernieważnączęśćprocesuporozumiewaniasię,czasemważniej-sząniżwymiana słowna. […] szczególniewtedy,gdydochodzidowyrażeniaprzeżywanychuczućiformułowaniaocen”.

Wśródswoistych reguł iwyznacznikówrozmowywymienia sięwłaściwąwypowiedzisłownejkoordynacjęsłówzzachowaniaminiewerbalnymi.Rolęko-munikacjipozasłownejwewspółczesnejkulturzepodkreślawielubadaczy(zob.Hall1987;Jarząbek1996;Brocki2000;Antas2001),niewerbalneśrodkiizabiegisłużągłówniemodalnejoceniezabiegównadawcyimająpomócodbiorcywwy-robieniusobiewłasnejocenynatematprzedstawianychwydarzeń.Wykorzysty-wanewtejodmianieśrodkipozajęzykoweułatwiająporozumiewaniesięludzi.Istotnąrolęodgrywajągesty narracyjne,któremajązazadanieuplastycznićizo-brazować,atakżepodkreślićnajważniejszeideeiprzesłaniawerbalneprzekazusłownego.Odbiorcaodczytujejejakozintegrowanesemantycznieprzekazy(zob.Antas,Załazińska2004:184).

Sygnałniewerbalny,wspomagającyperswazję (zob.Szkudlarek-Śmiecho-wicz2007:299–308),możeobejmowaćróżnezachowaniagestyczne,ekspresjętwarzy,znaczeniezawartewtonieiintonacjimowy,dotykjakowskaźnikrelacjimiędzyludzkich,atakżedostosowaniepozycjiciałaidystansuinterlokutorówza-leżneodstopniazażyłości,płci,rólspołecznychitp.Kodniewerbalnypowiąza-nyjestz treściąwypowiedzi,asposóbpołączeniaróżnychsubkodówsugerujerozmówcywłaściwyodbiórrzeczywistościiwzmacniaperswazyjnośćprzekazu.

9.2. Wizualne komponenty przekazu

Wzrokodgrywaważnąrolęwcodziennejinterpretacjizjawisk,ponieważ,jakdowodziB.Bergstrøm(2009:79),„[…]zmysłwzrokuwysyładomózgunaj-

233

więcej sygnałów”.Wanalizowanymmaterialenapostawęodbiorcywpływajązachowaniagestyczno-mimiczne,któredostarczajądokładnychijednoznacznychinformacjiostosunkuemocjonalnymnadawcydoprzekazywanychtreściiwza-łożeniumająwywoływaćokreślonereakcjeodbiorcy.Siłaoddziaływaniaobrazujestciekawymsposobemsłużącymutrwaleniuinformacji.

M.Knapp(zob.Nęcki1996a:218–223),analizującrelacjemiędzyzacho-waniaminiewerbalnymiiwerbalnymiwtworzeniuspójnegoznaczeniaprzekazukomunikacji,wyodrębnia:powtarzanie,zastąpienie(substytucję),regulacjękon-wersacji,akcentowanietekstumówionego,maskowanie.Funkcjazachowańge-styczno-mimicznychpoleganatym,że:dopełniająwypowiedź,podkreślającsło-wainadającimbardziejwyrazisteznamiona;mogąosłabiaćoddziaływaniesłów,modyfikowaćjelubimzaprzeczać;mogąbyćsamodzielnymźródłemprzekazuinformacji;dziękiogromnymmożliwościomekspresywnymmożnaniminiekiedyzastąpićsłowa.

Wbadanychtekstachfunkcjiperswazyjnejsprzyjająbogateśrodkiobrazo-waniamyśli,gestynarracyjne(zob.Antas,Załazińska2004:185),aletakżenie-werbalnezachowaniainterakcyjne,któremajązazadaniezjednaćpartnerówdlaprezentowanychpoglądów,ideiczystanowisk.

a) gestyizachowaniamimiczne,będącedlaodbiorcyistotnymbodźcemwi-zualnym,wspomagającymodbiórprzekazu:

P / M – K < Dz III / III / I M:– smaèNe ba‘Ca gotu‰e! Xecko •a¤Ne ‰e. K:– Ne ‰i, tylko tag beXe d•ubaC f tym taLi¾u.

Opowiadanieosposobiejedzeniadzieckawspieraprzekazwizualny.Użytywzn.przen.czasownikdłubać –‘jeśćpowoli,zniesmakiem’zostałwzmocnionyprzezkobietę,któranaśladujepowolne ruchy i grymas twarzydziecka,towarzyszącyspożywaniuposiłku.

D / K – M / III / IIIK:– pußy Se, bo mo vyßße vykßta•cyNe.M:– ale Ni mo potstavovego. z•y hoXi, Nigdy Se Ne uSMiho, zafße

ponury taKi.

Kobietacharakteryzujezachowanieosoby,por.przen.zn.czasownikapuszyć się –‘wywyższaćsię,byćnadwyraznieprzystępnymwkontaktachzludźmi’.Okre-śleniewykształcenie podstawowe użyteprzezmężczyznęironicznienawiązujedowypowiedzikobietywyższe wykształcenie ipodkreśla,żeukończonestudianieświadcząokulturzeosobistejosoby.Rozmówcanaśladuje kwaśną minę i spręży-sty sposób poruszania sięmężczyzny.Kontaktwzrokowymiędzynadawcąiod-biorcą,gestyimimikazawszewyraziściejoddająopisiwzmacniająoddziaływa-nieprzekazu.

234

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– ßkoda Xevuhy! t•umaèta, mo¾e zrozuMi.K2:– Ni mo rady, •una ‰e za Nim. (kiwanie głową, smutny wyraz twarzy)

I othoXi i pßyhoXi, ras po raS Se roshoxom, puZNi Se shoxom. (ruch rąk na zewnątrz od siebie–ilustrujeodchodzenie,ruch do siebie, do środka–powrót)

Wyraz twarzy i gesty kobietytworząnastrójwypowiedzi,przedewszystkimzaśprzyciągająiskupiająuwagęrozmówczyni,któraodnosiwrażenie,żeosobatachciałabypomóc,alewobecprzedstawionychfaktówjestbezradna.

b) wniektórychprzekazachkomunikacjapozawerbalnasłużymodyfikowa-niuiprzewartościowaniupierwotnegoznaczeniakomunikatu:

D / K – M / III / IIIK:– Sławek te¾ Nez•y h•op. M:– z•oty h•oPina. do vutKi do Vina.

Działanierozmówcypoleganazaskoczeniuodbiorcy,wpierwszymfragmenciewypowiedzizgadzasięzopiniąkobiety.Natomiastpauza,gest otwartej dłoni skierowany do szyi, znaczący uśmiech nadawcywpływają na sposób odbiorudalszejczęścikomunikatu.Rozmówcastosujeironicznyszyfr,zmuszaodbiorcędodokonaniapewnychprzewartościowańwodbiorzepoczątkowego fragmen-tuprzekazusłownego.Kodniewerbalnynarzucaodmiennysposóbinterpretacjidrugiejczęściwypowiedzi,pozwalająodczytaćzprzymrużeniemoka,jakożart.Wtokunarracyjnymistotnajestpauza uczuciowa.Stosującją,nadawcadajeod-biorcyczasnazastanowieniesię,narefleksyjneodczytanieprzekazu.Chwilowarezygnacjazwerbalnegosposobuprzekazywaniainformacjiuwydatniaznaczeniewypowiedziiwzmagasiłęprzesłania.Wartotakżezauważyćrym,którysłużyza-pamiętywaniuprzekazywanychtreści.Wypowiedźwskazuje,żesłowapowinnybyćzgodneztym,co„mówi”ciało–wprzeciwnymrazieodbiorcastajesiępo-dejrzliwyizaczynaweryfikowaćtreśćkomunikatu.

c) niektóre gesty są na tyle czytelne, że stają się samodzielnym źródłemprzekazuinformacji,wzmacniającymekspresywnośćkomunikatu:

D / M – K / IV / IVM:– Ne gada‰, Ne by• taKi z•y. K:– a dobry fcale. takom ‹SÖßke moge naPisaC.

Rozmówczyniniezgadzasięzopiniąwypowiedzianąnatematmężczyzny.Gest oddalonych od siebie dłoniwskazujenawielkośćksiążki,któraprzekładasięnarozmiardoznanychkrzywdisłużyswoistejhiperbolizacjikomunikatu.

D / K – M / III / IIIK:– •u Nih tylko ta ZiÐ‰a i tylko te ma‰untKi. M:– Ne va¾ne, co ‰est tu (ruch obu dłoni w kierunku kieszeni, palce naśladują

gest liczenia pieniędzy), ale co ‰est tu. (pukanie się wskazującym palcem w skroń)

235

Bardzowyraźnieuwydatnionagestykulacjasłużydopodkreśleniastanowiska,żedlarozmówcynajważniejszewocenieczłowiekajestto,czyjestonosobąmądrą,anieto,czyjestzamożny.Mimika,pozyiruchciałaprecyzujątreść.

Uzupełnieniem perswazyjnego oddziaływania przekazumogą byćprzed-mioty,którenadawcawykorzystujewtokuwypowiedzi.Mogąonemiećodręb-nąwartość komunikacyjną i służyć żartobliwemu przewartościowaniuwypo- wiedzi.

D / M – K / III / IIM:– shudne, shudne.K:– na ty ¤‰eCe na pevno! na pevno! (potakiwanie głową)

Kobietagestempotwierdzawypowiedźmężczyzny,anastępniepodnosi do góry puszkę piwa .

D / M – K / III / III M:– zroBita bal. Józek vyspßunta ha•upe, pomo¾e Ci pßy ‰exeNu. K:– pßy ‰exeNu to tak!

Kobieta puszcza oko do rozmówcy i podnosi do ust łyżkę,wskazując,żepomocmężczyznyniebędziepolegałanaprzygotowaniupotraw,aleograniczysięjedy-niedoichkonsumpcji.

9.3. Parametry akustyczne

Głos jest potężną siłą. Jak wynika z badań szwajcarskiego psychologa K.Scherera,napodstawiecechwokalnychpotrafimyrozpoznaćróżnestanyemo-cjonalneczłowieka,najłatwiejzidentyfikowaćsmutek,radośćizłość,niecotrud-niejstrachiwstręt.E.Lewandowska-Tarasiuk(2005:57)dowodzi,że:„Swobodaekspresjiwypowiedziwyrażasiętakżewekspresjibrzmieniowej–właściwejin-tonacjiimodulacji,umiejętnymfrazowaniuiakcentowaniu[…]”.

Wśródskładnikówparalingwistycznych,któremająbezpośrednizwiązekzwypowiedzią,istotnymielementamiprzekazuodbieranymiprzezrozmówcówsą:intonacja,akcent,tembr oraz barwa głosu.Głosowąrealizacjęcharakteryzujątak-żetakiewłaściwościdźwiękówmowyjak:natężenie,wysokość i czasichtrwania,któremająwpływnietylkonaskutecznośćmówienia,alemogąbyćtakżeśrodkieminformującymostosunkunadawcydoodbiorcy(zob.Bloch2006:44–67).

Prozodia,tembrgłosuwzmagająsiłęperswazji,działająbowiemnaemocje,anienaintelektodbiorcy,intonacjaorazakcentwzmacniająekspresywnośćwy-powiedzi(Grabias1994:257).Częstonietyleśrodkijęzykoweużytewwypowie-dzi,awłaśnieintonacjapozwalanadotarciedowłaściwegosensuprzekazu. Tekst jakocałośćspełniakomunikatywnąfunkcjępowiadomieniaopewnymokreślo-nymstanierzeczy.Zorganizowanyjestnietylkodziękijęzykowo-gramatycznym

236

właściwościom,aletakżedziękiczynnikomwymawianiowym,takimjakprozo-demy,któreuwydatniająto,czegosamdobórwyrazówitłowypowiedziniedajewdostatecznejmierze.

Intonacja

Wjęzykumówionymintonacjaiodpowiedniemodulowaniegłosupozwalająnajtrafniejinajpełniejprzekazaćodbiorcyto,conadawcamyśli,coczuje,czegożąda,bowiemjakpodkreślaM.Kita(2005:104):„głosstanowijedenzważniej-szychinstrumentówwyrażaniaemocji,aekspresywnafunkcjajęzykowarealizo-wanajestprzedewszystkimzapomocąróżnicowaniasiłyibarwygłosu”.

Wśród czynników, które pozwalająwyrazić intencjęwypowiedzi, istotneznaczeniema:dobórwłaściwejbarwydźwiękowejprzekazu,umiejętneopero-waniesiłągłosu,świadomeposługiwaniesięlinąintonacyjną.K.Michalewski(2009:41)uważa,że:„tonicznamodulacjatekstu,naktórąskładająsię:melodia,akcentzdaniowy,pauza,rytm,tempo,siłagłosu,tembr,czastrwaniagłosekzależ-najestodwoliemitenta”imożepełnićfunkcjestylistyczne(zob.Mayen1972).Tongłosuiciepłabarwamająwpływnaodbiórinformacji,wzmagajązdolnośćkomunikowaniasię. Intonacjawnosiwwypowiadanytekstdodatkowyładunekemocji; pewne fragmentywypowiedzi dzięki rosnącej intonacji, antykadencji,możnamimobrakutradycyjnejstrukturyzdańpytajnych, tj.brakuformalnychwykładnikówwpostacipartykułizaimkówpytajnych,włączyćdopytań.Ponadtointonacjawtekściemówionym,opróczfunkcjisemantycznej,pełniistotnąfunk-cjęsegmentacyjną(zob.Kriger1983).

Celoweprzedłużanieartykulacjiniektórychgłosek,szybkiewypowiadaniefraz,podniesionygłosorazzamierzonepauzynadająwypowiedzicechekspre-sywnych,służąeksponowaniuemocji,podkreśleniustanowiskanadawcywobecprzedmioturozmowy.

D / K – M / III / III K:– to ‰e‰ curka. podobna do o‰ca.

Kobietapokazujealbumzezdjęciami.

M:– a ‡Xe tam, do matKi. •adnnna! barxo •adnnna! ‰ag Zocha.

Mężczyznauważnieoglądazdjęcie,niezgadza sięzopiniąkobiety, świadczyotymmimika:marszczy nos igestykulacja–przecząco kiwa głową . Pozytyw-niewyrażonąopinięnatematurodydziewczynydodatkowowzmacniająwalorybrzmieniowewypowiedzi:świadomieprzedłużona artykulacja głoski,podwyższe-nie rejestru głosu,cododajeprzekazowimocy.

237

Podwyższenie lub obniżenie rejestru głosu

Zależnieodnatężeniagłosuwypowiedźmożezawieraćrozkaz,życzeniealboprośbę.

D / Dz < K / I / IIDz:– Ne hce, ¾eby po‰eha•a! K:– Ne p•aè, CoCa muSi zabraC Paulinkę do domu.

Matkawprzeciwieństwiedodziecka,któremówi bardzo głośno,odzywasięszep-tem,nachylasięwjegostronę.Pragniewyciszyć,zmniejszyćemocjesyna,mówicicho,żebyuspokoićdziecko.

Wzmocnieniesiłygłosusłużywyeksponowaniuistotnegozpunktuwidzenianadawcyelementuwypowiedzi.

D / K – M / III / IIIK:– o… roku ‰a‹ Ne SeXi s h•opym.M:– o ‰e‰! o ‰e‰! ale co to by•y za ohy! i ahy! Wieśka ‘‰a•a, ‰aKi

dobry, ‰ag dob¾e ´raFi•a.

Wykrzykniki zostały wyartykułowane ze szczególnym natężeniem głosu, cozwiększawyrazistośćprzekazu. Mężczyznapodkreśla, że wcześniej kobieta bar-dzopochlebniewypowiadałasięoprzyszłymzięciu,głośniejwypowiadatakżeprzymiotnikdobryorazprzysłówekdobrze.Wyodrębnianie ipodkreślanie po-szczególnychelementówwypowiedzizapomocąakcentumawywołaćuodbiorcyokreślonyefektemocjonalny ipomócwewłaściwymzrozumieniutreści.Podnie-sieniegłosuipowtórzenieinformacjiwzmacniaprzekazjęzykowy,jakinadawcakierujedoodbiorcy.

Zapamiętywaniu treścikomunikatu sprzyja takżewłaściwy sposóbużyciagłosuiodpowiedniebrzmienie.

D / K – M / III / III K:– ´ßeba mu –ZuNX dodatkove lekƒ‰e. M:– sam te¾ muSi Se •uèyC, a •un v ogule Se Ne •uèy! N i x a N i c .

Rozmówcawskazuje,żepostępywnauceuzależnionesąnie tylkoodudziałuwzajęciach,aleprzedewszystkimodzaangażowaniadziecka.Wobrębiewy-powiedzimężczyznaróżnicuje tempomówienia, co uwypuklaistotneelementyprzekazu.Powyartykułowaniunegacjiczasownikowej,którazawieranajważniej-sząmyśl,mówiwolniej.Zapamiętaniukomunikatusprzyjapowtarzanietreści,por . w ogóle się nie uczy oraz zastosowananegacjafrazeologiczna nic a nic po-dzielonanaciągigłoskowe.

238

Naśladowanie głosu

Innymsposobemwzmocnieniaperswazyjnościkomunikatumożebyćimito-waniecudzegosposobumówienia,szczególnieformydźwiękowej,naśladowanieintonacjiczycharakterystycznejartykulacjiniektórychgłosek.Zabiegstanowirodzajstylizacji,poleganaparodiowaniuindywidualnychzachowańjęzykowych.

D / K – M / III / IV K:– ´ßeba by•o ‰eßèe Ne pßePisyvaC.M:– tag •a¤Ne ÐNe ugada•a. no hyba me tatuNo tera Ne pokßy–Xi.

no tera to o… razu na ÐNe tatuZ zaPiße.

Mężczyznarelacjonujekobiecieprzebiegrozmowymiędzynimacórką,naśla-dujesposóbzwracaniasięcórkidoniego,jejzachowanieimówienie:parodiuje ruchy i gesty oraz nawyki artykulacyjne,charakterystycznąjęzyczkowąwymowęgłoskir.Istotneznaczniematakżeszybkie,nerwowe tempowypowiedzi, niena-turalnie wysokie tony,wyrazisty akcent,padającynaczasowniki:nie pokrzywdzi, zapisze.Wzajemnieuzupełniającesięsłowo,obrazidźwiękpogłębiająwrażenieautentyczności. Interpretacja głosowanadajesłowomokreślonąwartośćemocjo-nalną,mawyrazićoburzeniewobecnieuczciwegopostępowaniakobiety.

Niekiedynadawcastylizujewypowiedźnajęzykobcywcelupodkreśleniaopisywanychrealiówśrodowiskowych.

D / K1 < K2 / Bu / III / IV / II K1:– ¾ebrakuf to barxo du¾o by•o. ¾ebrakuf, co hoXiLi ot †Si do †Si

i ¾ebraLi. a mamuSa Nigdy, Nigdy Ne otpraVi•a.K2:– co Ð‰a•am, to Se da•o. a ‰ag ras pßyß•a do na¾ ¾ebraèka, a ‰a

mu–‰e: Ni˜ Ne mam, a tylko ´roßku hleba Ð‰a•am, to mo¾e ten hLip. a ona muVi: to …la XeCi. a tam u Ce‚‰e coS pßy–‰onzane v voreèku. a tam to krup. da‰ ÐNe z garstke, a ‰a to‚‰e koß kartofLi. ‰a‡ ‰a bende od vas to bra•a. da‰ ÐNe to vezme – ona muVi, bo kartoßku to ÐNe f ka¾dym doÐ‰e d–‰e, t’i, hto P‰aC to kartoßKi ÐNe dadut. a Õ‰e‚‰e bu¤‰ed na do•jo. I ¾eèyViSCe uvaLi•a ÐNe tyh kartofLi du¾o za te krupy.

JakpodkreślaW.Pisarek(2004:127):„Rzeczywistezaangażowaniemówcyoka-zujesiębardzozaraźliwe,sprzyjazainteresowaniusłuchaczytematemiwciągaichwomawianąsprawę”.

Wkomunikacjiinterpersonalnejgłoswsposóbnaturalnyinformujeostanachemocjonalnychnadawcy,wzmacniasiłęwypowiedzi,właściwościfizycznegłosu rozmówcy,tj.barwa,wysokośćczytembr,pozwalajątakżeuzupełnićizweryfi-kowaćwiedzęnatematopisywanychwydarzeń.

239

9.4. Perswazja gestu

Wkomunikowaniuperswazyjnymważnyjestrównieżkontaktdotykowy,bę-dącyelementempośredniczącymwprocesieinterpretacjirzeczywistości.Rela-cjeprzestrzennemiędzyrozmówcami,stycznośćcielesna,dotykstanowiąistotnyskładnikprzekazu.Czasemosoby,którepozostajązesobąwbliskichkontaktachro-dzinnychlubprzyjacielskichświadomiewybierająniewerbalnąformękomunikacji.

D / M – K / III / IIIM:– Nig Mi Ne beXe ¾oNXi• mo‰om o‰coViznom!

Mężczyzna uderza dłonią w stół. Zachowanie wyraża silne wzburzenie,gniew.

K:– Ne mo¾eS Se tag denervovaC. m•ode tera inaèy do ¾yCa pothoxom.

Kobietaujmujedłońmęża.Głaskanie świadczyobliskichrelacjachmiędzyroz-mówcamiijestelementemmającymuspokoićnegatywneemocjemężczyzny.

D / K1 – K2 / III / IIIK1:– zabra•aÐ Se š NiMi, ale mo¾e Ne f pore? K2:– f pore, f pore. taKi goS to zafße radoS!

Kobietawykonujeprzyjacielskiegesty:obejmuje, tuli i całujeprzybyłąosobę,wyrażawtensposóbswojąradośćzpowoduniespodziewanychodwiedzin.

D / K – M / III / IIIK:– s ty horoby, to ¾atko kto vyhoXi. M:– Ne ´ßa zaraz mySleX o na‰gorßym.

Mężczyznaujmuje w swoje ręce dłoń kobiety,gestemtymdodajejejotuchy.

9.5. Dźwięki paralingwistyczne

Istotneznaczenieperswazyjnewkomunikacjimajądodatkowedźwiękito-warzyszącerozmowie,np.:śmiech,szept,gwizd,któreinformująouczuciachczyintencjachrozmówców.

P / K1 – K2 – M / III / III / III K1:– smaku‰e?K2:– •un to Se z•oSCi ‰a‡ ‰a¾ynKi nakra‰e. Ne luBi taKi zupy.M:– pyßna! palce LizaC.

Mężczyzna kwestionuje wypowiedź drugiej kobiety.Dotyka palcami prawej dłoni ust i gwiżdże przeciągle . Gwizd jestwyrazemukontentowania,zachwytudlaumiejętnościkulinarnychgospodyni,którepotwierdza,używającfraz.palce lizać .

240

D / K1 – K2 / III / IV K1:– tera vy‰eha•y, to se otpoèNeß. K2:– ‰a Se fcale Ne naroBi•am, to •uny kole ÐNe skaka•y. a tera

smutno. (westchnienie) fßys‹‰e Se roš‰eha•y. Ni ma s Kim pogadaC.

Rozmówczyninegujeopiniękobietyiwyjaśnia,żetownukiwyręczałyjąwobo-wiązkachdomowych.Wypowiedzitowarzyszygłębokie westchnienie,któreuwy-puklauczucioweelementyprzeżywanegorozstaniaznajbliższymi.

D / K – M / III / IIIK:– •una S†‰eÕNe gotu‰e. M:– tak, tak!

Wypowiedzimężczyznytowarzyszygłośnenabieranie powietrza w płuca,jak-by coś nadawcy dolegało, co świadczy o tym, że akceptacja jest przewrotna,obejmujetylkopłaszczyznęjęzykowąkomunikatu,ponieważcharakterystyczne chrząknięcie jestwyrazemdezaprobatydla stanowiskaprzedstawionegoprzez kobietę.

Nawieloznacznośćśmiechu i uśmiechuwkomunikacji językowejzwracauwagęP.Szarota(2006:23).Śmiechpełniróżnefunkcje,możeośmieszać,degra-dować,aletakżewychowywać,integrowaćokreślonągrupę,jesttakżeśrodkiemrozładownianapięćifrustracji.Uśmiechodgrywaważnąrolęwżyciuprywatnymiwpublicznym, jest istotnymelementemstrategiimarketingowej.Szczególneznaczeniemauśmiechwkampaniachreklamowych,doceniasięjegopozytywnywydźwiękzwłaszczawmarketingupolitycznym.

D / K – M / III / IIIK:– pevno Ci Se Ne podoba? M:– podoba, barxo! ta‹ Se Ceße! ta‹ Se Ceße!

Mężczyzna łapie się za głowę, następnie klaszcze w dłonie i całuje kobietę.Mówiśmiejąc sięjednocześnie,wesołośćiżywagestykulacjapodkreślająradośćzotrzymanegoprezentu.

D / K – M / III / IIIK:– ma•o to h•opokuf? po co Ance taKi stary? M:– stary, stary! a co gotovaX go beXe?

Nadawcamówibardzopoważnie, bezemocji,wsposóbspokojnyiopanowany,uśmiechającsięironicznie,przezcowypowiedźstajesiębardziejwyrazista.

Wkomunikacjiistotneznaczeniemauśmiech ironiczny,którywedługP.Sza-roty(2006:129)„łączysięznegatywnymnastawieniemdopartnerainterakcjiiniesieze sobąprzekaz:«co typowiesz?»,«w twoimmyśleniu jestusterka»,«kpięzciebie»,«jesteśśmieszny»dominujewięctondezaprobatywobecczyjejśwypowiedziczyzachowania”.

241

D / Dz < M / I / III Dz:– ‰a hce do taty! (płacz dziecka)M:– Ne p•aè, tata ‰es f pracy. èego buèyß, Zle Ci u nas.

Mężczyzna,żebydzieckoprzystałopłakać,najpierwmiauczy,buczy,poświstuje,anastępniezaczynapłakaćrazemzdzieckiem,aległośniej i boleśniej,cowywo-łujeśmiechwnuka.

D / K – M / III / IIIK:– •uË ‰e hory, ledvo Zi‘‰e.

Kobieta głośno sapie,żebyuzmysłowićodbiorcy,żeosoba,októrejmówi,jestchoraimapoważnekłopotyzoddychaniem.

M:– de‰ mu pa‘‰eroha, to pßestaNe ZipaC. beXe z…rovy.

9.6. Dystans fizyczny między rozmówcami

Wpływnasposóbinterpretacjikomunikatuiwzmocnieniewybranychele-mentówprzekazumatakżekod proksemiczny.Odległośćmiędzyinterlokutoramimożewtrakcierozmowyulegaćzmianie:osobyodsuwająsię,zbliżają,przysu-wają,podobnie jakpozycjaciała:mówiącyopierasię,wstaje, stoi lubchodzi.

D / K – M / III / IVK:– muSa•o Se cuS staC! zafße hoX na hFile zaxvoNi•. tyle èasu Se

Ne •odzyva, cuS Se sta•o. (kobieta energicznie chodzi po mieszkaniu, następnie siada na krześle, opuszcza głowę i zaczyna płakać)

M:– zara Se cuS sta•o. robote dosta• pevno ‡Xe daLi i Ne mo¾e zaxvuNiC.

Mężczyznawstaje,zbliża siędokobietyidotykadłoniąjej policzka .

D / M – K / III / IIIM:– Ni‡Xe Ne po‰eXe! Ne dam! u ÐNe s•ovo to s•ovo.

Mężczyznagwałtowniepodnosi się,chodzipomieszkaniu,staje obok kobiety imówistanowczymgłosem.

K:– ca•e ¾yCe Ne beXe pot kloßem.

Kobieta odwraca się plecami,odchyla głowę do tyłu,anastępnieodchodzi odmężczyzny,jejzachowaniewyrażaniezadowolenie.

Wkomunikacjimieszkańcówwsiwykorzystywanesąróżneśrodkipozaję-zykowe,szczególneznaczeniemają:gesty,mimika,natężeniegłosuitempomó-wienia.Elementyteześrodkamijęzykowymiwspółtworzązintegrowanyprze-kazwzmacniającyjegoperswazyjność.Kodniewerbalnydopełnia,modyfikujewarstwęwerbalną,niekiedyzastępujeprzekazsłowny.Przenikaniesięróżnych

242

subkodówprzyczyniasiędoopisowegoipogłębionegoujęciazagadnienia.Ko-munikacjaniewerbalnawzmacniaplastykęprzekazu,maistotnywpływnaprze-biegisposóbinterpretacjizachowańkomunikacyjnychrozmówców.Wsposóbdynamicznywspółuczestniczyzkodemwerbalnymwbudowaniuprzekazu.

Istotną rolę komunikacji niewerbalnejK.Michalewski (2009: 12) ujmujewnastępującysposób:„Jakdawniej,takżewspółcześnie(choćzinnączęstotliwo-ściąiintensywnością)wbezpośrednichkontaktachposługujemysięwdalszymciąguniejednorodnymi,niewerbalnymiwyłącznie,alemieszanymikomunikata-mi,zatemskładającymisiępróczsłów,takżezgestów,mimiki,dźwięków[…]”.

Podsumowanie

Retoryka przypomina zatem zbiór kamieniPrzygotowanych i zebranych z myślą o ułożeniu mozaikiJak się ułoży, zależy od intencji układającego,Od czasu, w którym żyje:Każdy odciska w niej swoje indywidualne piętno.

(Lichański2000:7)

Celempracybyłozwrócenieuwaginarolę,jakąwkomunikacjijęzykowejmieszkańcówwsiodgrywaperswazja,rozumianajakointegralnaczęśćkomuni-kacjiorazpokazaniemechanizmów i środków językowych, służących realiza-cji funkcjiperswazyjnej.Perswazja toumiejętnośćzaprezentowaniapoglądówiprzekonaniaodbiorcydowłasnegosystemuwartości,zjednaniagodorealizacjiokreślonychplanóworaznakłonieniadodziałańzgodnychzintencjąnadawcy.

Badaniamizostałaobjętapolszczyznaludowa,stanowiącaśrodekporozumie-waniasięwgronieosóbbliskich,awięcwgrupachludzkich,którełącząkontaktynieoficjalne.Jestonaokreślanajakojęzykfamilijny(rodzinny),będącymówio-ną,potocznąodmianąjęzykawykorzystywanąwśrodowiskurodzinno-przyjaciel-sko-sąsiedzkim.K.Handke(2006:98–121)określajęzykfamilijnyjako„portretjęzykawewnętrzu”,awnętrzetojestbardzoprywatnymobszaremegzystencjibliskiejsobiewspólnotyludzi,przyswajającychówjęzykijednocześnieodciska-jącychnanimswojewłasnepiętno.

Analizowanywariantjęzykastanowiciekawyprzykładdyskursupotocznego,bowiemzawieraśrodkisłowne,sygnalizującewsposóbwyrazistyocenyiemocjeorazukazujebardzocharakterystycznystosunekużytkownikówgwarydootacza-jącegoświata.Polszczyznamieszkańcówwsijesttypowąformąbarwnego,ży-wegodialogu,wktórymznajdujezastosowaniebogactwośrodkówleksykalnych,swoisty dowcip iwyjątkowakreatywność językowa.Badany typ komunikacjiobejmujeokreślonezachowaniainterpersonalneiodzwierciedlaludowąhierar-chięwartości,dlategoniemożebyćopisywanywoderwaniuodprzestrzenispo-łecznejiregułniąrządzących.Dlazrozumieniadziałaniajęzykowegoniezwykleistotnejestuwzględnienie:ramysocjalnej,typurelacjiorazkompetencjikomuni-kacyjnejrozmówców,dotyczącejwspólnejnadawcyiodbiorcywiedzy,szczegól-niewzakresiesystemuwartości.Wymienioneparametrystanowiąistotnyczyn-nik,rozstrzygającyotym,czydanasytuacjakomunikacyjnajestperswazyjnym

244

aktemmowy,ponieważskutecznośćnakłanianiauwarunkowanajestwłaściwymodczytaniemintencjinadawcyprzezodbiorcę.

Perswazjawkomunikacjinaturalnejjestprocesemwielowarstwowym,złożo-nymidynamicznym.Naprocesprzekonywaniaskładająsięzjawiskajęzykowe,pozajęzykoweipsychologiczne,stanowiącebodziecdoaktywizowaniajednost-ki lub grupy.Analiza środków językowych, służących perswazji, dokonywa-nabyławokreślonejperspektywiekulturowejorazszerzejrozumianej–ramie doświadczenia.

Pragmatykajęzykowadodziałańmownychzaliczaopróczśrodkówjęzyko-wych (werbalnych) także środkiniewerbalne (np.:gesty,wyraz twarzy,mowęciała)orazefektyparajęzykowe(np.:ton,tempoemisji,rytm,głośność),dlategowpracyomówionezostałyśrodkijęzykowejipozajęzykowejorganizacjitekstówperswazyjnych.

Wbadanymobszarzejęzykowymzjawiskoperswazjiobejmujeswymzasię-giemzarównosłowo,wykorzystującszczególniewartościowanie,odwołującesiędośrodkówleksykalnych,ciekawejmetaforyki,frazeologizmów,konotacjikultu-rowych,stereotypóworazwartościującychwyrażeńporównawczych.Istotnezna-czeniemaponadtostrukturagramatycznaprzekazuorazpłaszczyznapozasłow-na.Uzupełnieniemprzekazuwerbalnegosąelementypozajęzykoweprzynależnedowarstwydźwiękowejiwizualnej,którenadająwypowiedzispójnycharakter,mogąonestymulowaćzainteresowaniesłowemmówionym,wskazywaćdodatko-weinformacje,wzbogacaćemocjonalnietreść,copobudzawyobraźnięodbiorcyiutrwalakomunikat.

Podstawowycel–nakłanianie–realizujesięprzezwykorzystanieróżnorod-nychformillokucyjnychaktówmowy(rady,prośby,nakazu,polecenia,ostrzeże-niaitp.),asłużymuprzedewszystkimwartościowanie.Wbadaniachuwzględ-nionomateriałjęzykowyowyraźnymzróżnicowaniugatunkowym.Pomocnicząwobecfunkcjinakłaniającejjestfunkcjapobudzająca,którarealizujesiępoprzezapeleiróżnorodneśrodkisłownesłużącewyrażaniuhumoru.

Szczególnymrysemkomunikacjiludowej,obecnymwwielutekstach,jeststosowaniewperswazjiśrodkówjęzykowychzawierającychwyrazistąocenęak-sjologicznąorazużycieprostychstrukturskładniowych,copowoduje,żewypo-wiedzi sąkomunikatywne i sugestywne.Rozmówcyunikająobcych intelektu-alnychkonstrukcjiczyskomplikowanychstrukturskładniowych,wykorzystująleksykęipołączeniawyrazowecodzienne,bezpośrednie,bliskieodbiorcy.Wko-munikacjinaturalnej,wsytuacjachnieformalnych,prywatnychzastosowaniemająprzedewszystkim typoweśrodki językowepolszczyznypotocznej, stanowiącecharakterystycznybudulecswobodnych,codziennychrozmów,obejmującychsfe-rękontaktówosobistych.Waspekcielingwistycznymuwagęzwracazastosowa-niewyrażeńekspresywnych,semantykiifrazeologiiaksjologicznej.Słownictwoorazzwiązkipotoczne,ointensywnymnacechowaniuemocjonalnym,zawierajączytelnąocenęposzczególnychzjawisk,jednoznacznieokreślająstosuneknadaw-

245

cydoprezentowanejtreści,pokazująsposóbmyśleniaipostrzeganiaświataorazodzwierciedlają charakterystyczną hierarchię wartości. Odpowiednio dobraneiskomponowaneśrodkijęzykowestanowiądlaodbiorcyimpuls,motywdziała-nia.Rozmówcyodwołująsięzarównodosferyintelektualnej,wolicjonalnej,jakiemocjonalnejsłuchaczy.Osiągnięciuefektuperswazyjnegosłużywyolbrzymia-nieokreślonychzjawiskizachowań,pomniejszaniewartościinnych,zestawieniaujawniającepodobieństwalubwykorzystującekontrast.

Język,będącynarzędziemkomunikacjizinnymiludźmi,służyprzekazywa-niuinformacji,aleprzedewszystkimumożliwiawyrażanieemocji.Sugestywneprzekazywaniedoznańiprzeżyćzwiązanychzeświatemjesttymelementemprze-kazu,którywistotnysposóbwpływanakształtowaniepostawodbiorcy.Osku-tecznościperswazjidecydujązarównoumiejętnościnadawcy–naktóreskładasięm.in.znajomośćsystemuznakóworazobowiązującychwnimreguł,określają-cychmożliwościprzekształcaniatychznakówwsensowneprzekazyookreślonejstrukturze– jak iodbiorcykomunikatuperswazyjnego,którydodatkowomusiwyodrębnićnajistotniejszeelementyskładoweprzekazu,ichszczególneuporząd-kowanie,wreszciedotrzećdoznakówutajonychorazpodjąćpróbęwyjściapozadosłownośćtekstu.

Wpracyomówionokolejnozagadnieniadotyczącecechjęzykowychtekstów,sposobuichkompozycji,wykorzystanejargumentacji,ponadtośrodkiniewerbal-ne,mającewpływnakształtowanieopinii,ponieważelementysłużąceperswazjinakładająsięnasiebieiwzajemnieuzupełniają.

Sposóbcodziennejkomunikacjimieszkańcówwsi,którybyłprzedmiotembadańpodkątemwykorzystaniaśrodkówjęzykowychsłużącychperswazji,jestgiętki,konkretnyidosadny,odbijazdroworozsądkowąwizjęświataipotwierdzaobserwacjęI.Bajerowej(2003:99),że„prawdacodziennegojęzykajestprzysło-niętawarstwamiprzyzwyczajeńjęzykowych”.

Nieudasięwpłynąćnazachowanieczłowiekabezwzbudzeniazaintereso-waniatreściąprzekazu,bezodwołaniasiędoemocjiodbiorcyczydojegoświa-tawartości.Wkulturzeludowejwhierarchiiwartościszczególneznaczeniema:życzliwośćiprzyjaźńdlarodzinyorazsąsiadów,praca,przyzwoitość,skromność,otwieraniesięnapotrzebyinnych,delikatnośćiuprzejmość,atakżeprzezorność.

Komunikacjasłownamieszkańcówwsinastawionajestnaosiągnięciepew-nychpraktycznychcelówżyciowych,toteżargumentacjawdużejmierzeodwołu-jesiędoracjonalizmupotocznego,adominującyantropocentrycznypunktwidze-niapozwalanaujawnieniewieluaspektówkonceptualizacji.Otaczającyświatjestprzeżywanykompleksowozapomocąodwołańdokonkretnychwrażeń:wzro-kowych,słuchowych,dotykowych,węchowychczysmakowych.Perswazjapo-sługujesięwielomakomponentami,tworzysobiewłaściwyicharakterystycznysposóbprzekazutreści.

246

Wnioski z badań

Wanalizowanymmaterialewystępowałyzróżnicowaneśrodki językowe,mechanizmyitechnikiretoryczne.Obserwacjawszystkichelementówprzekazuiwykorzystanychtechnikprzekonywaniapokazujepewneprawidłowości.Środkiperswazji,wykorzystywanewgwarze,sąprosteipozbawionezbędnegopatosu.Wśródtendencji,uwzględniającychwłaściwościnajbardziejistotnedlakomunika-cjimieszkańcówwsi,wymienićnależywzakresieśrodkówjęzykowychleksykę.

1. Bogateiróżnorodnesłownictwo gwarowejestistotnymelementemkształ-tującymperswazyjnośćwypowiedzimieszkańcówwsi.Słowosłużyobrazowaniu,ubarwia iurozmaicaprzekaz.Leksemysąwyspecjalizowanymi środkami,do-skonaleprecyzującymiintencjenadawcy.Szczególneznaczenieperswazyjnemawszelkiegorodzajusłownictwowartościujące,emocjonalneiekspresywne.JakpodkreślaH.Popowska-Taborska(1998:257):„zwarstwyekspresywnejsłow-nictwagwarowegowyłaniasiębowiemobrazokreślonychpostawspołecznych,zamkniętywzawartychwtymsłownictwiekonotacjach”.

Słownictwowprowadzająceocenępozytywnąlubnegatywnąpozwalakształ-towaćświatopoglądodbiorcy,sposóbpostrzeganiaprzezniegopewnychzjawisk,zgodnyz intencjąnadawcy.Zdecydowaniezabiegiemnajczęściej stosowanymwoddziaływaniuperswazyjnymjestwartościowanie leksykalne,któremożeod-bywaćsięnapoziomiedefinicjileksemu,stanowićjegokonotacjębądźwynikaćzjegopresupozycji.Wartościowanieodbywasięnajczęściejpodwzględemkryte-riumpragmatycznego,etycznego,perfekcjonistycznegolubestetycznego.Częstosłużymuodwołaniedoświata roślin,zwierząt czy przedmiotów.Motywyte,bę-dąceelementamikonstytutywnymi,bezktórychtrudnowyobrazićsobiesiłęargu-mentacji,świadcząosilnymzwiązkuczłowiekaznaturą,oumiejętnościwnikli-wejobserwacjiotaczającejprzyrodyiwrażliwościjęzykowejmieszkańcówwsi.

W zasobie leksykalnym gwary znaczną część stanowiąwyrazy potoczne,wktórychemocjonalnośćjestjednymzeskładnikówsemantycznych.Wielespo-śródnichzawieraukrytąocenęestetyczną–„tomi siępodoba lubnie”,bądźmoralną–„uważamtozadobrelubzłe”,połączonązazwyczajzokreślonymusto-sunkowaniememocjonalnym.Częstewykorzystanieleksykinacechowanejstyli-stycznieiaksjologiczniemakształtowaćokreśloneopinieodbiorcykomunikatujęzykowego.

Ekspresywnośćnapoziomieleksykiosiąganajestzapomocątakichzabie-gów, jak: wartościowanie leksemów, kwalifikacja leksemu do danej odmianyfunkcjonalnej,ograniczonyzasięgchronologicznyleksemów,zastosowanielek-semówobcychorazdwoistośćsemantycznawyrazu.Szczególnieczęstowyko-rzystujesię leksykęwartościującą,któraczyniprzekazjednoznacznymisuge-stywnym.

Celomperswazyjnymsłużyswoiste słownictwo gwarowe,warstwaleksykalnasprzyjabudowaniuwspólnotyiwięziemocjonalnejmiędzynadawcąaodbiorcą.

247

H.Kurek(2001:122)wskazuje,że:„wgwarachludowychznaleźćmożnaczęstowiększebogactwonazwisubtelniejszeichzróżnicowanieaniżeliwjęzykuogólnym”.

Dozabiegówopartychnadoborzesłownictwazaliczasię takżesynonimię i kontrast(np.zestawienieelementówjęzykowychzróżnicowanychstylistycznieczyantonimię).Leksykalnemechanizmykształtowaniatworzywasłownego(sy-nonimy)pomagająwzapamiętywaniuprezentowanychtreści,czyniątekstbar-dziejplastycznym,obrazowym,podnosząefektywnośćkomunikacji.Środki syno-nimiczne,zwłaszczasynonimyczasownikowe,rzeczownikowe,przymiotnikoweiprzysłówkowe,podkreślająnajistotniejszetreściwypowiedziiuwypuklająemo-cjełączącesięzpowtarzanymiwyrazami.Perswazjawyzyskujetakżedwupłasz-czyznowość semantycznąwyrazów,zabiegtakipobudzaodbiorcówdowiększejaktywnościkomunikacyjnej.

2.Istotneznaczeniewbudowaniuprzekazuperswazyjnegomajątropy sty-listyczne, a ich zastosowaniewwypowiedzima na celu przeciwstawienie sięschematomiszablonowemumówieniu.Wbadanymmaterialewystąpiłyliczne:epitety,metafory,porównania,eufemizmy,którewarunkująskutecznośćprzeko-nywania.

Ważnesąmetafory,ponieważumieszczajązjawiskowpewnejperspektywieaksjologicznej,atymsamymnarzucająodbiorcyokreślonąwartość.Metafora,jakoświadomiewprowadzoneprzekształcenieznaczeniowe,odgrywawwypowie-dziszczególnąrolę,ukazujezaskakujące,niekonwencjonalneskojarzeniaizmuszaodbiorcędoaktywnościmyślowej.Dziękikreatywnympołączeniomopisywanedoznaniastająsięnatylesilne,żeporuszająwyobraźnięsłuchaczaiwzmacniająskutecznośćoddziaływańperswazyjnych.Środektennietylkonazywa,aletakżeinterpretujeotaczającyświat.Stosowanewtekstachmetaforyświadcząozaanga-żowaniuemocjonalnymnadawcywprzedstawianezagadnienie.

Specyficznieskonstruowaneporównaniasłużąobrazowościprzekazu,sąele-mentemwypowiedziwywołującymokreśloneuczucia ikierująuwagęodbior-cynatreść.Obrazowośćwzmacniaprzesłanie,ponieważłatwiejzapamiętujesięobrazyniż słowa,zatem imbardziej sugestywny jestkomunikat, tymwiększeprawdopodobieństwo,żezostaniezapamiętany.Zastosowanewtekstachepitetyiporównaniamająwyraźnyparametr aksjologiczny,najczęściejodnosząsiędowybranychcechwyglądulubcharakteruludziisąnacechowaneemocjonalnie.

Kolejnymsposobemwpływanianaodbiorcęjestwykorzystanieironii i eu-femizmów.Tropyteumożliwiająmaskowanierzeczywistegostanurzeczy,służąprzedstawieniuznaczeńwsposóbbardziejzawoalowany.Ironiajestspecyficznąformąocenynegatywnej,azewzględunaswąniejednoznacznośćstanowiwy-godne,azarazembezpiecznenarzędzieperswazji,służyprzedewszystkimuwy-pukleniuinapiętnowaniuludzkichwad.Wykorzystaniuironiisprzyjamożliwośćodczytaniatzw.sensównaddanych,zawartychwzachowaniachniewerbalnych.Jejwaloremperswazyjnym jest to, żemaona skłonićodbiorcędoodczytaniaaluzjiiukrytychsensówwypowiedzi.Stosowaniewymienionychchwytów,sto-

248

sunkowoczęsto,łączysięzpróbąnadaniawypowiedziwartościżartobliwej,ko-micznejimasłużyćdyskredytacjiwskazanejosobyczyzjawiska.

J.Puzynina(1984b:539–556)wskazuje,żedojściedoznaczeniaintencjalne-gowymaga,byodbiorcaznałrównieżkodpragmatyczny,rozumianyjakoogólnemechanizmyprzenośni,ironii,hiperboli,aluzji,konstrukcjiskrótowych,sposobywykorzystywaniakonotacjiwyrazów,uzyskiwanianadwyżekekspresjipoprzezłamaniekonwencji.Odbiorca, szukającyniesprzecznego inajbardziejwdanejsytuacjiprawdopodobnegorozumieniatekstunadawcy,byjewykryć,musiznaćwszystkietemechanizmy,którymiposługujesięnadawca.

3.Prostym i jednocześnie skutecznymśrodkiemperswazji są stałe,utartepołączenia słowne, szczególnie temocnozakorzenionewświadomościmiesz-kańcówwsi.Stosowanewtekstachczyniąwypowiedźbliższąodbiorcy,ponieważodwołująsiędojegomowycodziennej,atakżedojegosposobuopisuiwartościo-waniaświata.Tekstopatrzonynacechowanymiemocjonalniezwiązkamifrazeolo-gicznymijestsilnieperswazyjny.Obrazowa,ukonkretniającafrazeologiawzmagażywotnośćiplastycznośćwypowiedzi.Istotnącechąfrazeologizmówjesttakżeichzwięzłość,powodującakondensacjętreści;minimumsłów–maksimumko-notacji.Połączeniawyrazowenietylkoinformująopewnychzjawiskach,aletak-żejeinterpretują,zastosowanewwypowiedziuzewnętrzniająemocjenadawcy,świadcząojegozaangażowaniuwopisywanewydarzenia.

Wceluperswazyjnymwykorzystywanesąróżne typy frazeologizmów,szcze-gólniesugestywna jest frazeologia potoczna.Połączeniacharakterystycznedlarejestrupolszczyznypotocznejsąkonkretne,czasemdosadne,istotneznaczeniemajątakżezwiązkiwyrazoweo ograniczonym zasięgu występowania,któresłużąbudowieswoistejwięziporozumieniamiędzyrozmówcami.

Ekspresywnośćnapoziomiefrazematykijestosiąganatakżedziękiwykorzysta-niu różnych zabiegówwobrębiestrukturypołączeń.Ciekawe,oryginalne modyfika-cje,przewartościowującesemantykęwypowiedzi,uatrakcyjniająkomunikat,wzbu-dzajązainteresowanieiprzykuwająuwagęodbiorcy.Innowacje frazeologiczne,będącecelowymodstępstwemodnormy,świadcząotym,żenadawcadlauzyskaniaperswazyjnościprzekazudecydujesięnaróżnemodyfikacje.D.Buttler(1968:103)podkreśla,żemogąone„modyfikowaćtreśćwyrazualbojegobarwęstylistyczną”.

Wbadanych tekstachmodyfikacjenormyfrazeologicznejobejmujązabie-girealizowanenapłaszczyźnieformalnejiznaczeniowejzwiązkuoraznarusza-jąstylistykękontekstu,wjakimpołączeniejestumieszczone.Większośćzmianformalnychpowodujejednocześniemodyfikacjewobrębiesemantykizwiązku,np.wszelkiegorodzajuinnowacjewymieniająceirozwijającemająnacelukon-kretyzacjętreści.Wprowadzenieelementuwstrukturęzwiązkufrazeologiczne-goskutkujezmianąjegoznaczeniawyjściowegopoprzezdodanienowejcechysemantycznej.Modyfikacje formalnemająnaceluuszczegółowieniealbo roz-szerzenieznaczeniafrazeologizmu,określająsemantykęwypowiedziinadająjejszczególnegocharakteru.

249

4. Nawiązania intertekstualne,którepojawiająsięwanalizowanychtekstach,wzbogacająprzekazperswazyjny,dająnadawcymożliwośćoperowaniaasocja-cjami,odwołująsiędomechanizmówgrysłownej.Celemodwołań intertekstual-nychjesttakżechęćuatrakcyjnieniaformyprzekazu.Wszechstronnośćiczęstośćichużyciaświadczyopotrzebie,anawetokoniecznościłączeniaprzeznadawcęsądówzelementamikulturywysokiej.Pojawiająsiętakżezabiegistylizacyjne,któreprzykuwająuwagęodbiorcyatrakcyjnymprzedstawieniemtematu.

5.Napoziomiesłowotwórczymperswazjisłużądeminutywne i augmenta-tywneformacjeemocjonalno-stylistyczne,rzadkostosowanewstyluoficjalnym,neutralnym,poważnymorazsłownictwożartobliwe,ironiczne,realizowaneprzezekspresywneneologizmyialuzyjnekontaminacje.Wskazaneelementydecydująowartościisileperswazyjnejprzekazu.

Istotneznaczeniewtekstachmakreatywnośćjęzykowarozmówców,wypo-wiedzi sformułowanenieszablonowomająwiększąnośnośćperswazyjną.Od-biorcaczujesięwpewiensposóbwyróżnionyprzeznadawcę.Neologizmy,takżeonomastyczne,zmuszająodbiorcędoskojarzeńirefleksji,wzmacniająiuatrak-cyjniają przekaz.Gwarowe derywaty wyróżniają się konkretnością, ichwaloremocjonalnywynikaznacechowaniapodstawyi/lubformantuorazsposobuichtworzenia.Aktywnośćsłowotwórczaużytkownikówgwaryświadczyoichkom-petencjiiwrażliwościjęzykowej.

Wartoteżwspomniećopoczuciuhumoruijegoroliwkomunikacjimiesz-kańcówwsi.Stanowionomechanizmwspomagającyprzekazperswazyjny,jestelementemkomunikowania i wartościowaniaokreślonychzjawisk.Teksty,którezawierajątreścihumorystyczne,sformułowanewsposóbdowcipny,wzmacniająperswazyjnośćkomunikatu.Żartobliwepodejściedowieluzjawisksprawia,żerozmowaprzebiegawprzyjemnejatmosferze,sprzyjającejporozumieniu.Dow-cipipoczuciehumorusąpomocnewkomunikacji,ponieważuatrakcyjniająprze-kazibudująswoistąwięźporozumieniamiędzynadawcąiodbiorcą.

6.Elementyperswazjiobecnesąwstrukturzegramatycznejprzekazu.Obej-mująapele i formy rozkazujące czasowników,bezpośrednie zwroty do odbiorcy,którewsposóbsugestywnysłużąoddziaływaniunasłuchacza.

7. Do środków składniowych, realizujących funkcję perswazyjną, należą:krótkie,proste zdania, które są łatwewodbiorze,powtórzenia (pojedynczychsłów)iparalelizmy składniowe,któreuwypuklająnajważniejszetreścikomuni-katuorazskupiająuwagęodbiorcynawybranych,odpowiedniowyselekcjonowa-nychfragmentachwypowiedzi.

Elementysyntaktycznepodporządkowanesątakżecelomekspresywnym.Składnia emocjonalnamaskłonnośćdo:uproszczeń,urwań,elips, zdań wykrzyk-nieniowych,pytajnych.Nośneperswazyjniejestzwłaszczapytanie retoryczne,któ-repozwalaniepostrzeżenieprzemycićsądynadawcy,niezostawiającmiejscanażadnąodpowiedź.Walorperswazyjnymaskumulowaniewbliskimsąsiedztwiekonstrukcjiskładniowych,któresłużywyrażaniuemocji(wprzypadkuzdańpy-

250

tajnych–najczęściejchodziouwypuklenieemocjiipodkreślenieargumentacji;wwypadkuzdańwykrzyknieniowych–zaznaczeniezdenerwowaniaizdziwienia).

Wkomunikacji perswazyjnejważnym środkiem syntaktycznym jestkom-pozycjatekstu,służącapodkreślaniutreści,dynamizowaniuakcji,precyzowaniuznaczeńczynadawaniuokreślonymelementomwypowiedziszczególnegozna-czenia.

8.Wśródtechnik argumentacyjnych,służącychnadawcydoosiągnięciaprzy-jętegocelu,wymienićnależyodwoływaniesiędoautorytetów,szczególnieosóbbliskich,wykorzystanie danych liczbowych, posłużenie się przykładem, któreczyniargumentacjębliższąodbiorcy,atakżeużycieargumentówprzeciwnikanaswojąkorzyść.

9.Osobnezagadnieniestanowikomunikacja niewerbalna,bogatawswoimwyrazie,którapełniważnąfunkcjęwspomagającąiwzmacniającąkomunikacjęsłowną.Wbudowaniuprzekazuperswazyjnegowarstwęsłownądopełniagesty-kulacja,mimika oraz środki pragmalingwistyczne –szczególnieintonacja,barwagłosu,tempowypowiedzi.

Gest,mimikasąnaogółharmonijniepowiązanezkodemwerbalnym,tworzącjednolitąstrukturę,któraaktywizujeodbiorcęiintensyfikujeperswazyjnośćprze-kazu.Wperswazjiczasemsłowoodgrywarolędrugoplanową,pomagazrozumiećsensobrazulubjestjegouzupełnieniem.Postawa,mimika,gestsprawiają,żeper-swazjazapośrednictwemsłowaodnosiwiększąsiłęiskuteczność,poprzezkodnie-werbalnynastępujegłębokieutrwalenieinformacjisłownej.Tenprymatobrazunadsłowemjestkonsekwencjąpsychikiczłowieka,którasprawia,żeotaczającyświatodbieramywpierwszymrzędzieprzezzmysłwzroku,adopieropotemsłuchu.

Ekspresja brzmieniowa wypowiedzipowoduje,żetekstzyskujenawyrazisto-ści,niekiedysprawia,żejegoznaczeniesłowneulegaprzewartościowaniu.Dzię-kiodpowiedniemuwykorzystaniuelementówniewerbalnychnadawcaoddziałujenazmysłwzrokuisłuchuodbiorcy,sprawia,żekierowanydoniegokomunikatjestciekawszyibardziejsugestywny.Środkiniewerbalnedookreślająwypowiedźiwpływająnajejodbiór.

Badaniapokazują,żegwara jestnieprzebranymźródłemciekawegomate-riałujęzykowego.Wtekstachwyodrębnionowieleśrodkówjęzykowych,grama-tycznych i pozawerbalnych, służących perswazji: nacechowanewartościującosłownictwoifrazeologię,innowacjeleksykalneifrazeologiczne,wyrażeniame-taforyczne,którezmieniająsposóbodbiorutreściisprawiają,żewypowiedźstajesiębardziejinteresująca.

Charakterystyczne cechy komunikacji perswazyjnej w środowisku wiejskim a realizacja perswazyjnej funkcji w innych typach dyskursu

Najważniejszymkryteriumocenyperswazji–jakuważająbadacze–jestjejskuteczność.Istotneznaczeniemaumiejętnośćprzekonaniaodbiorcy,bojakpod-

251

kreślaA.Mamcarz(1998:22–23)„toonmaprzecieżodrzucićlubprzyjąćspo-sóbmyśleniasugerowanyprzeznadawcę”.Najbliżsześrodowisko,rodzina(zob.Ziemska1975),przyjaciele,sąsiedzimająbardzoważnywpływnakształtowanieopiniijednostki.Elementtennietylkowzmacnia,aleczęstoprzesądzaoskutecz-nościperswazji.

Badaczewspółczesnegojęzykapodkreślają,żewsposobachnakłanianianie-wielesięzmieniło(Mamcarz1998:17).Wdyskursachperswazyjnychwykorzy-stanesąwwiększościprzypadkówmechanizmynakłanianiazaczerpniętezprze-szłości,oddawnaznaneretoryce.Poanaliziemateriałujęzykowegookazujesię,żezwiązkimiędzyprzekonywaniemwpolszczyźnie ludoweja innymi typamidyskursusąbliskie,natomiastwyraźnaróżnicadotyczysposobuwykorzystaniaśrodkówjęzykowych.

Mowamieszkańcówwsipodporządkowanajestekonomiijęzykowejiskró-towemu,zwięzłemuprzekazywaniutreści.Realizacjifunkcjiperswazyjnejsłużyprzedewszystkimnacechowanaaksjologicznieleksykaifrazeologia,środkimor-fologiczneistrukturyskładniowe,zwłaszczaskładniaemocjonalnaorazelementypozawerbalne(istotnyskładnikkomunikacji).Ważne jest takżeukształtowaniestylistycznewypowiedzi,którepowoduje,żeprzekazstajesiębardziejwiarygod-nyiwsposóbsugestywnyprzemawiadoodbiorcy.

Wgwarze,podobniejakwinnychtypachkomunikatówperswazyjnych,np.wwystąpieniachpolityków,wliteraturzeczyprzekazachreklamowych,chętniewykorzystywane jestobrazowanie.Należypodkreślić, żenacechowaniekono-tacyjneśrodkówjęzykowychsłużącychobrazowaniuodwołujesiędosferydo-świadczeńpotocznych,dowiedzyzdroworozsądkowej.Istotneznaczeniemajątakżeczynnikiwzmacniające(powtarzanie,sugestywnaforma,prostota językaitp.),którewarunkująskutecznośćdziałańperswazyjnych.

Jakwykazująprzedstawioneprzykłady,wrealizacjiperswazyjnejkomuni-kacjimieszkańcówwsiniezwykleważnyjestaspektkulturowy,łączącyobycza-jowość,wierzeniazjęzykowymimechanizmamiopisuiocenyludziorazświata.Sposóbmyśleniazakodowanykulturowomazwiązekzwartościami,wśródktó-rychnajważniejszajestrodzinaisąsiedzi,orazpoprawnerelacjemiędzybliskimiiczłonkamilokalnejwspólnoty.

Dokonanainterpretacjaużytychmechanizmówiśrodkówretorycznychuka-zujewwymiarzeogólnymzarównoodrębnośćkulturyludowej,jakteżdającesięustalićpowiązaniamiędzypolszczyznąpublicznąipotoczną.Uderzapodobień-stwotechnikperswazyjnych,któresącharakterystycznedlapolszczyznyludowej,alerównieżdlajęzykareklamy,polityki,religii.

Teksty realizują analogiczne przesłania imechanizmy retoryczne, lecz zapośrednictwem odmiennych, prostych środków językowych, zgodnych z do-świadczeniemiwiedząużytkownikówgwary.Rozmówcyoperująprostąleksy-ką,odwołująsiędojęzykowychwykładnikówwiejskiegoświata,wykorzystująelementyuwarunkowanekulturowo,z różnychwzględówbliskieczłowiekowi

252

wsi,którymisą:drzewa,kwiaty,zwierzęta,ptaki,owady,narzędziaiprzedmiotycodziennegoużytku.Tewiejskierealiaodnajdujemytakżewprzysłowiachiwy-rażeniachmetaforycznych.Przywołanieobrazówznajbliższegootoczeniasłu-żyspotęgowaniuodczućistanówpsychicznychodbiorcyorazskonkretyzowaniuzjawisk,któreniepodlegająbezpośredniejobserwacji.

Częstowbadanychtekstachfunkcjaekspresywnaiimpresywnamieszająsięzesobąisplatają,dającwefekcieprzekazoniezwykłejplastyczności.

Wprzekonywaniuwykorzystywanesąpodstawoweludzkiepotrzeby,doktó-rychm.in.zaliczasię:poczucieprzynależnościdopewnejgrupy,potrzebęuzna-nia,ekonomicznydobrobyt,panowanienadwłasnymżyciem.Wargumentacjimówiącyodwołują siędo subiektywnychdoznań idoświadczeń.Wykorzystu-jąswoistąargumentację,któraodzwierciedlasposóbpojmowaniaświataprzezmieszkańcówwsi.Częśćzastosowanychmechanizmówjest typowadlaspecy-ficznegotworu,jakimjesttekst mówionyzcałymszeregiememocjonalnejleksykiifrazeologii,powtórzeń,zdańwtrąconychikomentujących.

Wartopodkreślić, żeniektóre środkiperswazji charakterystycznedladys-kursupotocznegocorazczęściejsąwykorzystywanetakżewmarketingu,językumediówczypolityki(zob.Ożóg2001:48–72).

Niniejszapraca,wktórejprzedstawiononowymateriał językowy,nie jestpełnymopisemproblematykizwiązanejzperswazją,ponieważniewyczerpujewszystkichmożliwychaspektówzjawiska,jestichjednaknatyledużo,żedajetopodstawędowyciągnięciawnioskówdotyczącychichstosowania.Autorkamaświadomość,żewielezagadnień,obejmującychtechnikioraznarzędziaoddzia-ływania,możnarozwinąć.Przebadaniemechanizmównakłanianiawtakspecy-ficznymrodzajuwypowiedzijaktekst gwarowy,będącyciekawymobiektemdoanalizyjęzykoznawczej,otwieratakżeszerokiepoledobadańtekstu,wykracza-jącegopozaściśleokreśloneramygatunkowe.

NależyzgodzićsięzopiniąW.Pisarka(2004:147),którypodkreśla,że:„Wżyciucodziennymkierujemysięintuicjąizdroworozsądkowąwiedzą,demon-strującmistrzostwoperswazji,godnewytrawnegoznawcyretorykiierystyki”.

Bibliografia

Abramczyk G. (red.),2006,Przegląd technik manipulacji mediów,Warszawa.Adamowski J., 1987, Geograficzne nazwy własne w pieśniach ludowych regionu lubelskiego

a wybrane problemy semantyki przestrzeni,[w:]Język: doświadczenie a teoria,Lublin,s.7–22.Albin K.,2000,Reklama . Przekaz,odbiór,interpretacja,Warszawa.Ampel T.,1978,Elipsa i powtórzenie w żywej mowie,[w:]Studia nad składnią polszczyzny mówio-

nej,red.T.Skubalanka,Wrocław,s.177–182. Antas J.,2001,Co mówią ręce. Wprowadzenie do komunikacji niewerbalnej,[w:]Retoryka dziś.

Teoria i praktyka,red.R.Przybylska,W.Przyczyna, Kraków,s.437–459.Antas J., Załazińska A. 2004, Niewerbalne środki i strategie przekonywania stosowane

w telewizyjnych debatach polityków, [w:] Sztuka perswazji. Socjologiczne, psychologiczne i lingwistyczne aspekty komunikowania perswazyjnego,red.R.Garpiel,K.Leszczyńska,Kra-ków,s.183–194.

Anusiewicz J.,1986,Pragmatyka języka a kultura języka,„PoradnikJęzykowy”,z.9–10,s.612–624.Anusiewicz J.,1992,Potoczność jako sposób doświadczania świata i jako postawa wobec świata,

[w:]Język a Kultura,t.5:Potoczność w języku i w kulturze,red.J.Anusiewicz, F.Nieckula,Wrocław,s.9–20.

Anusiewicz J.,1994,Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki,Wrocław. Anusiewicz J.,Bartmiński J.(red.),1998,Język a Kultura,t.12:Stereotyp jako przedmiot lingwi-

styki . Teoria,metodologia,analizy empiryczne,Wrocław.Anusiewicz J.,Dąbrowska A., Fleischer M., 2000, Językowy obraz świata i kultura. Projekt

koncepcji badawczej, [w:] Język a Kultura, t. 13: Językowy obraz świata i kultura, red. A.Dąbrowska,J.Anusiewicz,Wrocław,s.11–44.

Anusiewicz J.,Nieckula F.,1978,Charakterystyka tekstów mówionych na tle klasyfikacji aktów komunikacji, [w:]Studia nad składnią polszczyzny mówionej, red.T.Skubalanka,Wrocław,s.21–39.

Anusiewicz J., Nieckula F. (red.), 1992, Język a Kultura, t. 5:Potoczność w języku i kulturze, Wrocław.

Apresjan Ł.,1980,Semantyka leksykalna,Wrocław.Aronson E.,1994,Człowiek istota społeczna,Warszawa.Arystoteles,1988,Retoryka – poetyka,przeł.H.Podbielski,Warszawa.Austin J. L.,1987,Mówienie i poznawanie. Wykłady i rozprawy filozoficzne,Warszawa.Awdiejew A.,1987,Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzi,Kraków.Awdiejew A. (red.),1999,Gramatyka komunikacyjna,Kraków.Awdiejew A.,2004a,Gramatyka interakcji werbalnej,Kraków. Awdiejew A.,2004b,Systemowe środki perswazji,[w:]Manipulacja w języku,red.P.Krzyżanow-

ski, P.Nowak,Lublin,s.71–80.Awdiejew A.,Habrajska G.,2004,Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej,t.1,Łask.Awdiejew A.,Habrajska G.,2006, Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej,t.2,Łask.Bachtin M.,1975,Twórczość Franciszka Rabelais’a a kultura ludowa średniowiecza i renesansu,

przeł.A.iA.Goreniowie,Kraków.

254

Bajerowa I.,1988,Kilka problemów stylistyczno-leksykalnych współczesnego polskiego języka re-ligijnego,[w:]O języku religijnym. Zagadnienia wybrane,red.M.Karpluk,J.Sambor,Lublin,s.21–44.

Bajerowa I.,1994,Swoistość języka religijnego i niektóre problemy jego skuteczności,„ŁódzkieStudiaTeologiczne”,nr3,s.11–17.

Bajerowa I.,2003,Główne kierunki ewolucji specjalnych odmian językowych,[w:]eadem,Zarys historii języka polskiego 1939–2000,Warszawa.

Banach J., 1983,Model komunikacji językowej typu face-to-face, „Socjolingwistyka”, t. 3, red. W.Lubaś,Warszawa–Kraków–Katowice,s.37–51.

Bańko M.,2002,Słownik peryfraz, czyli wyrażeń omownych,Warszawa.Bańko M. (red.),2006,Polszczyzna na co dzień,Warszawa.Barańczak S.,1975,Słowo – perswazja – kultura masowa,„Twórczość”,z.7,s.44–57. Barańczak S., 1977, Problematyka funkcji perswazyjnej tekstów literackich i paraliterackich

w świetle tez semantyki ogólnej,„StudiaPolonistyczne”,nr4,s.44–57.Barańczak S.,1983,Człowiek ubezwłasnowolniony. Perswazja w masowej kulturze PRL,Paryż.Bartmiński J., 1973, O języku folkloru. Z dziejów form artystycznych w literaturze polskiej,

Wrocław,s.49–51.Bartmiński J., 1977,O derywacji stylistycznej. Gwara ludowa w funkcji języka artystycznego,

Lublin.Bartmiński J.,1978,Swoiste formy orzeczeń w języku ustnym (orzeczenie onomatopeiczne, kom-

pozycjonalne, zaimkowe, podwojone), [w:] Studia nad składnią polszczyzny mówionej, red. T.Skubalanka,Wrocław–Warszawa–Kraków,s.159–177.

Bartmiński J.,1985,Stereotyp jako przedmiot lingwistyki,[w:]Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej,t.3,red.M.Basaja,D.Rytel,Wrocław,s.25–27.

Bartmiński J.,1990,Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, [w:]Językowy obraz świata,red.J.Bartmiński, Lublin,s.109–127.

Bartmiński J.,1993,Styl potoczny,[w:]Encyklopedia kultury polskiej XX wieku,t.2:Współczesny język polski,red.J.Bartmiński,Wrocław,s.115–134.

Bartmiński J.,1998,Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem – na przykładzie stereotypu „matki”,[w:]Język a Kultura,t.12:Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodolo-gia, analizy empiryczne,red.J.Anusiewicz,J.Bartmiński,Wrocław,s.63–83.

Bartmiński J.,2001a,Język w kontekście kultury,[w:]Współczesny język polski,red.J.Bartmiński,Lublin,s.13–22.

Bartmiński J., 2001b,Styl potoczny, [w:]Współczesny język polski, red. J.Bartmiński,Lublin, s.124–125.

Bartmiński J. (red.),2002,Język w kręgu wartości . Studia semantyczne,Lublin.Bartmiński J., Boniecka B. (red.),1998,Tekst. Problemy teoretyczne,Lublin.Bartmiński J.,Mazurkiewicz-Brzozowska M. (red.),1993,Nazwy wartości . Studia leksykalno-

-semantyczne,Lublin. Bartmiński J., Niebrzegowska-Bartmińska S., 2006, Intencja a funkcja tekstu, [w:] Obli-

cza komunikacji 1: Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem, komunikacją, t. 1, red. I.Kamińska-Szmaj,T.Piekot,M.Zaśko-Zielińska,Kraków,s.25–44.

Bartmiński J., Panasiuk J., 2001, Stereotypy językowe, [w:] Współczesny język polski, red. J.Bartmiński,Lublin,s.371–396.

Batko A.,2005,Sztuka perswazji, czyli język wpływu i manipulacji,Gliwice.Bąba S.,1989,Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny,Poznań. Bąba S.,Mikołajczak S.,1973,Parenteza we współczesnej prozie polskiej (klasyfikacja i funkcje),

„StudiaPolonistyczne”,nr1,Poznań,s.11–16. Bednarczuk L.,1981,Władza nad mową (nowomowa),„Pismo”,nr2,s.93–102.

255

Benedikt A.,2003,Motywowanie pracowników w sytuacjach kryzysowych,Wrocław.Benedikt A.,2006,Reklama jako proces komunikacji,Wrocław.Benveniste E.,1980,Struktura języka i struktura społeczeństwa,[w:]Język i społeczeństwo,red.

M.Głowiński,Warszawa.Bergström B.,2009,Komunikacja wizualna,Warszawa.Bieńkowska D., Umińska-Tytoń E., 1991, O ekspresywnych elementach leksykalno-składnio-

wych w języku familijnym Łodzi,[w:]Regionalizmy w języku familijnym(zbiór studiów),red. K.Handke,Wrocław–Warszawa–Kraków,s.33–40.

Biernacka-Ligęza I., 1999,Wulgaryzmy a łamanie normy kulturowej, [w:]Mowa rozświetlona myślą,red.J.Miodek,Wrocław,s.166–182.

Biernacka-Ligęza I.,2001,Wulgaryzmy w slangu młodzieżowym,[w:]Kształcenie językowe,red.K.Bakuła,J.Miodek,t.2,Wrocław,s.73–96.

Bietka E.,Kierubiński W.,1982,Jak cię słyszą – czyli język twój codzienny,Warszawa.Birdwhistell R. L., 1970, Kinesics and Context. Essay an Body Motion Communication,

Philadelphia.Bloch J.,2006,Czy głos ludzki może prawić grzeczności? O uprzejmości w handlu,[w:]Retory-

ka codzienności. Zwyczaje językowe współczesnych Polaków,red.M.Marcjanik,Warszawa, s.44–67.

Bloomfield L.,1933,Language,NewYork.Błażejewska J.,2000,Językowe środki perswazji w nagłówkach publikacji politycznych,[w:]Regu-

lacyjna funkcja tekstów,red.K.Michalewski,Łódź,s.140–150.Bogusławski A., 1976,O podstawach ogólnej charakterystyki przysłów, „Pamiętnik Literacki”,

R.LXVII,z.3,s.145–72.Bokszański Z., 1972,Uwarstwienie społeczne a koncepcje różnic językowych w socjolingwistyce,

„KulturaiSpołeczeństwo”,t.XVI,nr2,s.103–113.Bokszański Z.,1983,Komunikowanie zniekształcone,„PrzeglądHumanistyczny”,nr3,s.15–27.Boniecka B., 1978,Podstawowe typy struktur pytajnych polszczyzny mówionej, [w:]Studia nad

składnią polszczyzny mówionej,red.T.Skubalanka,Wrocław–Warszawa–Kraków,s.147–158.Boufał A. I.,2004,Nomina attributiva –nazwy ekspresywne „z natury”,[w:]Funkcja emocjonalna

jednostek językowych i tekstowych,red.K.Wojtczuk,A.Wierzbicka,Siedlce,s.21–28.Bralczyk J.,1981a,O języku polskiej propagandy politycznej,[w:]Współczesna polszczyzna. Wy-

bór zagadnień,red.H.Kurkowska,Warszawa, s.336–354.Bralczyk J.,1981b,Poza prawdą i fałszem,„Teksty”,6,s. 122–133.Bralczyk J.,1986a,Język polskich tekstów propagandowych,Warszawa.Bralczyk J.,1986b,O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych,Kraków.Bralczyk J.,1987,O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych,„ActaUniversi-

tatisUpsaliensis.StudiaSlavicaUpsaliensia”,Uppsala.Bralczyk J.,1989,O języku naszej propagandy,„ZeszytyPrasoznawcze”,nr3,s.11.Bralczyk J., 1991,Strategie propagandy politycznej, [w:]Język a Kultura, t. 4:Funkcje języka

i wypowiedzi,red.R.Grzegorczykowa,J.Bartmiński,Wrocław,s.105–115.Bralczyk J.,1994,Reklama – perswazja informacji,[w:]Sztuka reklamy,red.E.Kisielewska,War-

szawa . Bralczyk J.,1996,Język na sprzedaż,Warszawa.Bralczyk J.,1999a,O językowych zwyczajach polskiej reklamy, [w:]Polszczyzna 2000. Orędzie

o stanie języka na przełomie stuleci,red.W.Pisarek,Warszawa,s.218–227.Bralczyk J.,1999b,O używaniu języka w polskiej polityce lat dziewięćdziesiątych,[w:]Polszczyzna

2000. Orędzie o stanie języka na przełomie stuleci,red.W.Pisarek,Warszawa,s.197–217.Bralczyk J.,2000a,Język na sprzedaż,czyli o tym, jak język służy reklamie i jak reklama używa

języka, Warszawa–Bydgoszcz.

256

Bralczyk J.,2000b,Manipulacja językowa, [w:],Dziennikarstwo i świat mediów, red.Z.Bauer, E.Chudziński,Kraków,s.244–252.

Bralczyk J.,2001,O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych,Warszawa.Bralczyk J., Majkowska G., 2000, Język mediów – perspektywa aksjologiczna, [w:] Język

w mediach masowych,red.J.Bralczyk,K.Mosiołek-Kłosińska,Warszawa,s.43–50.Brocki M.,2000,Język ciała w ujęciu antropologicznym,Wrocław.Brown S.,1996,Jak mówić, aby ludzie słuchali,Warszawa.Brzeziński M.,2008,Pracować i nie zwariować,Warszawa.Buck R.,1984,The communication of emotion,NewYork.Budzyński W.,2001,Reklama: techniki skutecznej perswazji,Warszawa.Bugajski M.,1993,Język jako element interakcji kulturowych,„PoradnikJęzykowy”,z.6,Warsza-

wa,s.311–316.Bugajski M., 2000, O perswazyjnej funkcji terminów naukowych, [w:] Regulacyjna funkcja

tekstów,red.K.Michalewski,Łódź,s.419–424.Bugajski M.,2007,Język w komunikowaniu,Warszawa.Burska-Ratajczyk B.,2002,Zmiany słowotwórcze i leksykalne w gwarze jako językowy znak socjo-

kulturowych procesów,[w:]Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydak-tyki,red.S.Gala,Łódź,s.65–74.

Burska-Ratajczyk B.,2004,Gwarowe innowacje leksykalne na tle tendencji rozwojowych współ-czesnej polszczyzny, [w:]Współczesne odmiany języka narodowego, red. K.Michalewski,Łódź,s.247–256.

Burska-Ratajczyk B.,2006,Skibą w mur – związki frazeologiczne jako środek wyrażania emo-cji w felietonach Krzysztofa Skiby,[w:]Wokół językowej funkcji emocjonalnej. Fakty dawne i współczesne,red.K.Wojtczuk,V.Machnicka,Siedlce,s.21–32.

Burska-Ratajczyk B.,2008,Wartościowanie komunikacji językowej (na materiale frazeologii gwar mazowieckich), [w:]Język – społeczeństwo – wartości, red.E.Laskowska, I.Benenowska, M.Jaracz,PraceKomisjiJęzykoznawczejBydgoskiegoTowarzystwaNaukowego,t.XVIII,Bydgoszcz,s.71–84.

Burska-Ratajczyk B.,2010a,Kreowanie własnego wizerunku w kontekście językowej prezentacji przeciwnika politycznego (na przykładzie wypowiedzi Lecha Wałęsy), [w:] Język w prawie, administracji i gospodarce,red.K.Michalewski,Łódź,s.211–224.

Burska-Ratajczyk B.,2010b,Ocena aktywności człowieka w połączeniach wyrazowych z kompo-nentem liczebnikowym,[w:]Ilość – wielkość – wartość,red.E.Umińska-Tytoń, Łódź,s.25–36.

Burska-Ratajczyk B.,2012,Antroponimy jako element groteski w powieści „Telemaniak” Jacka Dąbały,[w:]Język nowej literatury,red.K.Michalewski,Łódź, s.30–40.

Buttler D.,1974,Polski dowcip językowy,Warszawa.Buttler D., 1976,Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny,Warszawa.Buttler D.,1981,Tendencje rozwojowe w zasobie słownym powojennej polszczyzny,[w:] Współczes-

na polszczyzna. Wybór zagadnień, red.H.Kurkowska,Warszawa,s.187–218.Buttler D.,1982,Czasowniki potoczne współczesnej polszczyzny,„Socjolingwistyka”,4,Warsza-

wa–Katowice–Kraków,s.55–66.Buttler D., 1991,Przenośnie polszczyzny potocznej, „PraceFilologiczne”, t.XXXV,Warszawa,

s.39–46.Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H.,1986,Kultura języka polskiego,t.1:Zagadnienia po-

prawności gramatycznej,Warszawa.Buttler D.,Kurkowska H.,Satkiewicz H.,1987,Kultura języka polskiego,t.2:Zagadnienia po-

prawności leksykalnej (słownictwo rodzime),Warszawa.Buttler D.,Furdala A., Skubalanka T., 1991,Wprowadzenie do gramatyki stylistycznej języka

polskiego,Lublin.

257

Carnegie D.,1996,Jak zdobyć przyjaciół i zjednać sobie ludzi,Warszawa.Cegieła A.,Markowski A.,1982,Z polszczyzną za pan brat,Warszawa.Charbonnier G.,1968,Rozmowy z Claude Lévi-Straussem,Warszawa.Chlebda W.,1984,Oksymoron versus oksymoron,„PrzeglądHumanistyczny”,z.4.s.131–139.Chlebda W.,1996,Frazeologia potocznych gatunków mowy,[w:]Problemy frazeologii europej-

skiej,red.A.M.Lewicki,Warszawa,s.15–28.Chłopicki W.,2002,Humor w komunikacji językowej,[w:]Język trzeciego tysiąclecia II,t.1:Nowe

oblicza komunikacji we współczesnej polszczyźnie,red.G.Szpila,Kraków,s.23–32.Chmaj M.,Sokół W. (red.),1997,Mała encyklopedia wiedzy politycznej,Toruń.Chudzik A.,2002,Mowne zachowania magiczne w ujęciu pragmatyczno-kognitywnym,Kraków.Cialdini R. B.,1999,Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka,Gdańsk.Cienkowski W.,1972,Teoria etymologii ludowej,Warszawa.Covey S. R.,2003,7 nawyków skutecznego działania,Poznań.Cwalina W.,2000,Telewizyjna reklama polityczna, Lublin.Cygan S.,1996,Zmiany w słownictwie mieszkańców wsi w kontekście przemian społeczno-kulturo-

wych,red. I.Bobrowski,„KieleckieStudiaFilologiczne”,10,s.43–53.Cygan S.,2004,Wyrazy nacechowane w świadomości mieszkańców wsi, [w:]Funkcja emocjonalna

jednostek językowych i tekstowych,red.K.Wojtczuk,A.Wierzbicka,Siedlce,s.39–48. Cyran W.,1977,Tendencje słowotwórcze w gwarach polskich,Łódź.Czesak A.,1998,Frazeologia gwarowa – problemy i postulaty,[w:]Teoretyczne, badawcze i dydak-

tyczne założenia dialektologii,red.S.Gala,Łódź,s.285–293.Czyżewski F.,Warchoł S.,1998,Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny,

Lublin.Danielewiczowa M., 1991,Zdania pytajne o funkcji ekspresywnej,[w:]Język a Kultura,t.4:Funk-

cje języka i wypowiedzi,red.R.Grzegorczykowa,J.Bartmiński,Wrocław,s.159–168.Dąbrowska A.,1999,Zniekształcenie obrazu rzeczywistości poprzez użycie pewnych środków ję-

zykowych (eufemizm i kakofemizm),[w:]Językowy obraz świata,red.J.Bartmiński,Lublin,s.215–227.

Dąbrowska A.,2006a,Dynamiczna jazda, kreatywna księgowość, bezstresowe zdawanie egzaminu,[w:]Retoryka codzienności. Zwyczaje językowe współczesnych Polaków,red.M.Marcjanik,Warszawa,s.323–332.

Dąbrowska A.,2006b,Eufemizmy współczesnego języka polskiego,Łask.Dąbrowski K.,1975,Trud istnienia,Warszawa. Dąbrowski K.,1979,Dezintegracja pozytywna,Warszawa.Dejna K.,1973,Dialekty polskie,Wrocław.Dejna K.,1991/1992,Z zagadnień ewolucji gwary,„RocznikiHumanistyczne”,z.6,s.81–86.Dejna K.,1998,Gwara i jej stosunek do innych odmian języka ogólnonarodowego,[w:]Teoretycz-

ne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii,red.S.Gala,Łódź,s.13–29.Dłuska M.,1996,Anafora,[w:]Poetics. Poetyka . Poetika II .Dobek-Ostrowska B.(red.),2001,Nauka o komunikowaniu. Podstawowe orientacje teoretyczne,

Wrocław.Dobek-Ostrowska B.,2004a,Media masowe i aktorzy polityczni w świetle studiów nad komuniko-

waniem politycznym,Wrocław.Dobek-Ostrowska B.,2004b,Podstawy komunikowania społecznego,Wrocław.Dobek-Ostrowska B.,Fras J.,Ociepka B.,1997,Teoria i praktyka propagandy,Wrocław.Dobrzyńska T.,1993,Tekst – próba syntezy,Warszawa. Dobrzyńska T.,1994,Mówiąc przenośnie… studia o metaforze,Warszawa.Dobrzyńska T., 1995,Metafory wartościujące w publicystyce i wypowiedziach polityków, [w:]

Kreowanie świata w mediach,red.A.M.Lewicki,R.Tokarski,Lublin,s.201–214.

258

Doliński D.,2005,Techniki wpływu społecznego,Warszawa.Dominowej Z.,Dominowa M. (oprac.), 2001, Słownik terminów literackich i gramatycznych,

Białystok.Doroszewski W.,1973,O funkcji poznawczo-społecznej języka,Warszawa.Dubisz S.,1983,Uwarunkowania i wyznaczniki stylu tekstów propagandowych,„PoradnikJęzyko-

wy”,z.3,s.150–158.Dubisz S.,1992,Język i polityka. Szkice z historii stylu retorycznego,Warszawa.Dubisz S.,2004,Kształtowanie się standardów odmian komunikacyjno-stylowych w dziejach języka

polskiego,„PoradnikJęzykowy”,z.8,s.3–19.Dunaj B.,1980,Zagadnienie interferencji w badaniach dialektologicznych, „BiuletynPolskiego

TowarzystwaJęzykoznawczego”,s.99–108.Dunaj B.,1981,Odmiana oficjalna i nieoficjalna języka mówionego,[w:]Studia nad polszczyzną

mówioną Krakowa,„ZeszytyNaukoweUniwersytetuJagiellońskiego”,„PraceJęzykoznaw-cze”,z.70,s.11–20.

Dunaj B.,1985,Sytuacja komunikacyjna a zróżnicowanie polszczyzny potocznej,„JęzykPolski”,45,s.88–97.

Dunaj B.iin.(red.),1986a,Badania języka mówionego w Polsce i w Niemczech,Kraków.Dunaj B.,1986b,Dialektologia a socjolingwistyka,„ActaUniversitatisLodziensis”,FoliaLinguis-

tica,12.Dunaj B.,1993,Nowe singulatiwa z przyrostkiem -ant,„JęzykPolski”,LXXII,s.59–62.Dunaj B. (red.),1996,Słownik współczesnego języka polskiego,Warszawa.Dunaj B.,Lubaś W.,1996,Teoretycznie i praktycznie o relacjach między dialektologią a socjoling-

wistyką,[w:]Studia dialektologiczne,red.B.Dunaj,J.Reichan,Kraków,s.41–46.Dundes A.,1984,On Whether Weather „Proverbs” Are Proverbs,„Proverbium”1.Duszak A.,1998,Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa,Warszawa. Dziewiecki M.,2000,Psychologia porozumiewania się,Kielce.Eco U.,2003,Wilde. Paradoks i aforyzm,[w:]idem,O literaturze,Warszawa.Edwards P.,Edwards S.,Clampitt Douglas L.,2006,Niech klienci tłoczą się u Twoich drzwi.

Niezawodne sposoby pozyskiwania klientów i odnoszenia sukcesów w działalności gospodar-czej,Gliwice.

Engelking A.,Markowski A.,Niemczuk-Weiss E., 1989,Kwalifikatory w słownikach – próba systematyzacji,„PoradnikJęzykowy”,nr5,Warszawa–Łódź,s.300–309.

Falkowski A., Cwalina W.,2005,Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna,Gdańsk.Fąka P.,2008,Funkcje pragmatyczne wypowiedzi ironicznych,[w:]Problemy komunikacji społecz-

nej,red.G.Habrajska,seria:Rozmowy o komunikacji 2: Motywacja psychologiczna i kulturo-wa w komunikowaniu,Łask,s.161–169.

Filipiak M.,1996,Socjologia kultury. Zarys zagadnień,Lublin.Fish S.,2002,Interpretacja, polityka, retoryka,Kraków.Fleischer M.,2001,Podstawy konstruktywistycznej i systemowej teorii komunikacji (teoria i prak-

tyka),[w:]Język w komunikacji,t.1,red.G.Habrajska,Łódź,s.83–104.Fleischer M., 2002, Teoria kultury i komunikacji. Systemowe i ewolucyjne podstawy, tłum.

M.Jaworowski,Wrocław.Florczak J.,2004,Zasady funkcjonowania chwytów typograficznych w tekstach o charakterze per-

swazyjnym,„BiuletynPolskiegoTowarzystwaJęzykoznawczego”,z.LX,s.71–88.Fras J.,1997,Język propagandy politycznej,[w:]B.Dobek-Ostrowska,J.Fras,B.Ociepka,Teoria

i praktyka propagandy,Wrocław,s.84–112.Friske J.,1999,Wprowadzenie do badań nad komunikowaniem,Wrocław.Gadamer H. G., 1979, Człowiek i język, [w:] idem, Rozum, słowo. Dzieje. Szkice wybrane,

Warszawa .

259

Gajda S.,1990,Wprowadzenie do teorii terminu,seria:Studia i monografie,Opole.Gajda S.,Rymut K.,Żydek-Bednarczuk U., (red.nauk.),2002,Język w przestrzeni społecznej,

Opole.Gala S.,1975,Z zagadnień klasyfikacji nazw osobowych (na przykładzie przezwisk nauczycieli),

„RozprawyKomisjiJęzykowejŁódzkiegoTowarzystwaNaukowego”,21,s.43–55.Gala S.,1995,Kierunki zmian w gwarach polskich (zarys problemu),[w:]Kultura,język,edukacja,

t.3,red.R.Mrózek,Katowice,s.129–138.Gala S.(red.),1998,Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii,Łódź.Gala S., 2000a, O pewnych wyznacznikach słowotwórstwa gwarowego, „Prace Filologiczne”,

t.XLV,s.173–178.Gala S.,2000b,Słowotwórstwo gwarowe a słowotwórstwo polszczyzny ogólnej,„RozprawyKomi-

sjiJęzykowejŁódzkiegoTowarzystwaNaukowego”,45,s.29–36.Gala S.,2002,O potrzebie badań słowotwórstwa gwarowego, [w:]Dialektologia jako dziedzina

językoznawstwa i przedmiot dydaktyki,red.S.Gala,Łódź,s.147–154.Gala S.,2006,Diachronia czy synchronia w badaniach słowotwórstwa gwarowego?,„Rozprawy

KomisjiJęzykowejŁódzkiegoTowarzystwaNaukowego”,t.LI,Diachronia w badaniach nad językiem i w dydaktyce szkoły wyższej,Łódź,s.79–84.

Galasiński D.,1991,Mury. Analiza perswazyjności sloganów wyborczych,„Socjolingwistyka”,XI,red.W.Lubaś, Katowice,s.85–97.

Galasiński D.,1992,Chwalenie się jako perswazyjny akt mowy,Kraków.Galloway Ch.,1988,Psychologia uczenia się i nauczania,t.1,Warszawa.Gardzińska J.,1989,Mowa mieszkańców Mogielnicy. Studium socjolingwistyczne,Siedlce.Gardzińska J.,1993a,Teksty gwarowe z południowego Podlasia,Siedlce.Gardzińska J.,1993b,Z badań nad modalnością w wypowiedziach gwarowych (na materiale języ-

kowym z północno-wschodniej Polski),[w:]Polszczyzna Mazowsza i Podlasia. Kultura języka a regionalizmy,red.B.Bartnicka,B.Falińska,A.Kowalska,H.Sędziak,Łomża–Warszawa,s.99–108.

Gardzińska J.,1996,Językowe wykładniki stopnia pewności sądów w gwarach ludowych (na pod-stawie tekstów z Mazowsza i Podlasia),Siedlce.

Gardzińska J.,1997,Tradycja badań nad zjawiskami składniowymi w dialektach polskich, [w:]Tradycja badań dialektologicznych w Polsce,red.H.Sędziak,Olsztyn,s.31–38.

Gardzińska J.,2000,Socjolingwistyczne aspekty funkcjonowania języka,Siedlce,s.53–62.Gardzińska J., 2001,O pewnych funkcjach składniowych wyrazu „co” w podlasko-mazowiec-

kich tekstach gwarowych,[w:]Leksyka a gramatyka w tekście językowym,red.K.Wojtczuk, Siedlce,s.183–194.

Gardzińska J.,2004,Diabeł, licho, czort, szatan, antychryst, lucyfer w ekspresywnych wyrażeniach językowych współczesnej polszczyzny potocznej,[w:]Funkcja emocjonalna jednostek języko-wych i tekstowych, red. K.Wojtczuk,A.Wierzbicka,Siedlce,s.73–82.

Gardzińska J.,Zagadnienie interferencji językowej w badaniach składni gwarowej (na materiale z południowego Podlasia),„ZeszytyNaukoweWSRP”,„Polonistyka”,z.1,nr42,Siedlce, s.27–52.

Garpiel R., Leszczyńska K. (red.), 2004, Sztuka perswazji. Socjologiczne, psychologiczne i lingwistyczne aspekty komunikowania perswazyjnego,Kraków.

Giedz T.,2000,Współczesna reklama rosyjska – specyfika środków perswazji wobec nieprzychylnej postawy odbiorców,[w:]Regulacyjna funkcja tekstów,red.K.Michalewski,Łódź,s.216–224.

Gilson E., 1960, Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu, tłum. J. Rybałta, Warszawa .

Głowacki J.,1992,Przezwiska nauczycieli i uczniów w opowiadaniach i powieściach E. Niziurskie-go,„JęzykPolski”,72,4–5,s.289–296.

260

Głowiński M.(red.),1980,Język i społeczeństwo,Warszawa.Głowiński M.,1986,O intertekstualności,„PamiętnikLiteracki”,z.4,s.75–100.Głowiński M.,1990,Nowomowa po polsku,Warszawa,s.31–37.Głowiński M.,1991a,Marcowe gadanie, Warszawa . Głowiński M.,1991b,Nowomowa po polsku,Warszawa,s.7–23.Głowiński M.,1993,Peereliada,Warszawa.Głowiński M.,1996,Mowa w stanie oblężenia (1982–85),Warszawa.Głowiński M.,2002,Ironia,Gdańsk.Goban-Klas T.,2004,Media i komunikowanie masowe,Warszawa.Godyń J.,1995,Od Adama i Ewy zaczynać. Mały słownik biblizmów języka polskiego,Kraków–

Warszawa . Golka M.,1994,Świat reklamy,Warszawa.Gołąb A.,1980,Normy moralne a gotowość do udzielania pomocy innym,[w:]Osobowość a spo-

łeczne zachowanie się ludzi,red.J.Reykowski,Warszawa,s.229–230.Gołąb Z.,Heinz A.,Polański K.,1968,Słownik terminologii językoznawczej,Warszawa.Górnowicz H., 1975,Frazeologia w gwarach w stosunku do języka literackiego na przykładzie

gwar malborskich,[w:]Słownictwo gwarowe a kultura,red.M.Karaś,Wrocław,s.80–84.Górny W.,1960,O stylistycznej interpretacji składni,„PamiętnikLiteracki”,z.2,Wrocław. Grabias S.,1981,O ekspresywności języka. Ekspresja a słowotwórstwo,Lublin.Grabias S.,1994,Język w zachowaniach społecznych,Lublin.Grabias S.,Skubalanka T.,1979,Społeczne uwarunkowania stylów języka,„Socjolingwistyka”,

t.2,Katowice,s.29–61.Grać J.,1985,Persu’azia,Martin.Grice H. P.,1980,Logika a konwersacja,[w:]Język w świetle nauki,red.B.Stanosz,Warszawa,

s.91–114.Griffin E.,2010,Podstawy komunikacji społecznej,Gdańsk.Grochala B., 2008,Hiperbolizacja jako narzędzie marketingowe, [w:]Język w marketingu, red.

K.Michalewski,Łódź,s.413–421.Grochowski M.,2001,Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów,Warszawa.Grodziński E.,1983,Język jako narzędzie manipulacji,„PoradnikJęzykowy”,z.7,s.397–401.Grybosiowa A.,1998,Liberalizacja społecznej oceny wulgaryzmów,[w:]Człowiek – dzieło – sa-

crum,red.S.Gajda,J.Helmut,J.Sobeczka,Opole,s.361–369.Grybosiowa A.,2003,Dynamika zmian językowych o podłożu kulturowym u progu XXI wieku (na

materiale polskim),[w:]Język wtopiony w rzeczywistość,Katowice,s.42–50.Grzegorczykowa R.,1979,Struktura semantyczna wyrażeń ekspresywnych,[w:]Z zagadnień słow-

nictwa współczesnego języka polskiego, red.M. Szymczak,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk,s.118–122.

Grzegorczykowa R.,1984,Zarys słowotwórstwa polskiego,Warszawa.Grzegorczykowa R., 1985, Nowomowa a problem funkcji wypowiedzi, „Poradnik Językowy”,

z.6, s.378–381.Grzegorczykowa R.,1991,Problem funkcji języka tekstu w świetle teorii aktów mowy,[w:]Język

a Kultura,t.4:Funkcje języka i wypowiedzi,red.R.Grzegorczykowa,J.Bartmiński,Wrocław,s.11–28.

Grzegorczykowa R.,2001,Wprowadzenie do semantyki językoznawczej,Warszawa.Grzegorczykowa R.,Bartmiński J.(red.),1999,Język a Kultura,t.4:Funkcje języka i wypowiedzi .Grzegorczykowa R.,Laskowski R.,Wróbel H. (red.),1984,Gramatyka współczesnego języka

polskiego. Morfologia,Warszawa.Grzelakowa E., 2001,Ironia w dyskusji politycznej,[w:]Język w komunikacji,t.1,red.G.Habraj-

ska,Łódź,s.239–247.

261

Grzelakowa E.,2002,O sposobach kategoryzowania w regionalnych odmianach języka polskiego,[w:]Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki,red.S.Gala,Łódź,s.197–204.

Grzesiuk A.,1995,Składnia wypowiedzi emocjonalnych,Lublin.Grzesiuk L.,Trzebińska T.,1978,Jak ludzie porozumiewają się,Warszawa.Habrajska G., 1994,Wykorzystywanie ironii do walki politycznej,[w:]Język a Kultura,t.11:Język

polityki a współczesna kultura polityczna,red.J.Anusiewicz,B.Siciński,Wrocław,s.57–68.Habrajska G.,1998,Dialektologiczne metody we współczesnym językoznawstwie,[w:]Teoretycz-

ne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii,red.S.Gala,Łódź,s.55–61.Habrajska G.,2000,Wykładnia językowa aktów prawnych a standardy semantyczne (na przykła-

dzie wybranych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego),[w:]Regulacyjna funkcja tekstów,red.K.Michalewski,Łódź, s.70–83.

Habrajska G., 2006, Styl a cele komunikacyjne, [w:] Style konwersacyjne, red. B. Witosz, Katowice .

Habrajska G.(red.),2008,Motywacja psychologiczna i kulturowa w komunikacji,seria:Rozmowy o komunikacji 2,Łask.

Habrajska G. (red.),2009,Problemy komunikacji społecznej,seria:Rozmowy o komunikacji 3,Łask.Hall E. T.,1987,Bezgłośny język,Warszawa.Hałas E.,2001,Symbole w interakcji,Warszawa.Handke K.,2006,Co to jest język familijny,[w:]Retoryka codzienności. Zwyczaje językowe współ-

czesnych Polaków,red.M.Marcjanik,Warszawa,s.98–121. Handke K.,2008,Innowacje językowe,[w:]eadem,Socjologia języka,Warszawa,s.258–271.Hogan K.,1996,Psychologia perswazji,Warszawa.Hołówka T.,1986,Myślenie potoczne,Warszawa.Homa E.,1979,Współczesne gwary Pomorza Środkowego. Studium socjolingwistyczne,cz.1i2,

Słupsk.Hrabec S.,1968,Polskie apelatywa toponomastyczne,„RozprawyKomisjiJęzykowejŁódzkiego

TowarzystwaNaukowego”,14,s.284–332.Humboldt W.,1965,O różnicach w budowie języków ludzkich i wpływie tych różnic na rozwój

duchowy ludzkości, przeł. T.Dmochowska, [w:]Teoria badań literackich za granicą, t. 1:Romantyzm i pozytywizm,cz.I,red.S.Skwarczyńska,Kraków,s.141.

Hymes D.,1980,Socjolingwistyka i etnografia mówienia,[w:]Język i społeczeństwo,red.M.Gło-wiński,Warszawa,s.41–82.

Jachimowska K., 2001, Funkcje frazeologizmów i ich przekształceń formalno-znaczeniowych w tekstach telewizyjnych,[w:]Współczesna leksyka,red.K.Michalewski,Łódź,cz.I,s.90–98.

Jakobson R.,1989,W poszukiwaniu istoty języka,red.M.R.Mayenowa,cz.2,Warszawa.Jarymowicz M.,1980,Makiawelizm – osobowość ludzi nastawionych na manipulowanie innymi,

[w:] Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi,red.J.Reykowski,Warszawa,s.285–315.Jarymowicz M.,Ohme R. K. (red.),2003,Automatyzmy w regulacji psychicznej. Nowe perspek-

tywy,Warszawa.Jarząbek K.,1989,Znaki kinetyczne wspomagające komunikację mowną i ich miejsce w naucza-

niu języków obcych (na przykładzie komunikacji Polaków i Rosjan – ujęcie konfrontatywne),Katowice .

Jarząbek K.,1992,Znakowe ruchy rąk jako istotny element porozumiewania się ludzi,„Socjoling- wistyka”,XII–XIII,Kraków,s.285–297.

Jarząbek K.,1996,Gestykulacja i mimika. Słownik,Katowice.Jędrzejko E.,1999,Kobieta w przysłowiach, aforyzmach i anegdotach polskich. Konotacje i ste-

reotypy,[w:]Język a Kultura,t.9:Płeć w języku i kulturze,red.J.Anusiewicz,K.Handke,Wrocław,s.159–172.

262

Jodłowski S.,1965,O gramatycznej i stylistycznej funkcji szyku wyrazowego,[w:]Symbolae linguis- ticae in honorem Georgii Kuryłowicz,red.S.Drewniak,Wrocław.

Jodłowski S.,1977,Podstawy polskiej składni,Warszawa.Kacprzak A., 2008, Sztuka perswazji zaczyna się od słowa, [w:] Język w marketingu, red.

K.Michalewski,Łódź,s.69–73.Kaczor D.,Romanowski J.,2002,Stereotyp polskiego Żyda,[w:]Polskie stereotypy i uprzedzenia,

red.J.Jarco,G.Dolińska,Wrocław,s.53–67.Kaczor M.,2003,Tabu a estetyka językowa,„JęzykPolski”,LXXXIII,z.1,s.46–49.Kajtoch K.,2009,Nabytki w języku wsi – na przykładzie Brzezin w województwie podkarpackim,

„JęzykPolski”,LXXXIX,z.3,s.208–220.Kajtoch W.,1999,Odlotowe bez dwóch zdań! Kultura języka stylu perswazji w czasopiśmie dla

młodzieży,„ZeszytyPrasoznawcze”,nr3–4,s.159–169.Kajtoch W.,Kołodziej J.,Planeta P.,2000,Język czasopism dla młodzieży: świat, wartość, perswazja,

[w:]Język mediów masowych,red.J.Bralczyk,K.Mosiołek-Kłosińska,Warszawa,s.120–134.Kalisz R.,1993,Pragmatyka językowa,Gdańsk.Kamińska M.,1976,Różnice językowe między dwoma pokoleniami łodzian (formacje ekspresyw-

ne),„RozprawyKomisjiJęzykowejŁódzkiegoTowarzystwaNaukowego”,XXII,s.77–84.Kamińska M.(red.),1989,Wybór tekstów języka mówionego mieszkańców Łodzi i regionu łódzkie-

go. Generacja najstarsza,Łódź.Kamińska M.,1991,Wybrane zagadnienia polszczyzny familijnej Łodzi,[w:]Regionalizmy w języ-

ku familijnym. Zbiór studiów,red.K.Handke,Wrocław,s.23–31.Kamińska M. (red.),1992,Wybór tekstów języka mówionego mieszkańców Łodzi i regionu łódzkie-

go. Generacja starsza, średnia i najmłodsza,Łódź.Kamińska-Szmaj I.,1994,Judzi, zohydza, ze czci odziera. Język propagandy politycznej w prasie

1919–1923,Wrocław.Kamińska-Szmaj I.,1998,Słownictwo nacechowane reklamowo,[w:]Leksyka w komunikacji języ-

kowej,red.M.Grabska, J.Korzeniowska-Berczyńska,Gdańsk.Kamińska-Szmaj I.,2001,Słowa na wolności. Język polityki po 1989 roku, wypowiedzi, dowcip

polityczny, słownik inwektyw,Wrocław.Kamińska-Szmaj I., 2003,Perswazja w tekstach reklamowych – spojrzenie językoznawcy, [w:]

Język perswazji publicznej,red.K.Mosiołek-Kłosińska,T.Zgółka,Poznań,s.77–79.Kamińska-Szmaj I.,2004,Propaganda, perswazja, manipulacja – próba uporządkowania pojęć,

[w:]Manipulacja w języku,red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.13–27.Kamińska-Szmaj I.,Piekot T.,Zaśko-Zielińska M., (red.),2006,Oblicza komunikacji 1: Per-

spektywy badań nad tekstem, dyskursem, komunikacją,t.1,Kraków.Kania S.,Tokarski J.,1984,Zarys leksykologii i leksykografii,Warszawa.Karaś M.,1964,Z problematyki słowotwórstwa gwarowego,„PraceFilologiczne”,18,3,s.153–162.Karłowicz J.,Kryński A.,Niedźwiecki W.,Słownik języka polskiego, Warszawa1900–1927.Karwat M.,1999,Sztuka manipulacji politycznej,Toruń.Karwat M.,2006,O złośliwej dyskredytacji. Manipulowanie wizerunkiem przeciwnika,Warszawa.Karwatowska M.,2004,Dwa światy w gazetkach szkolnych – manipulacja czy perswazja?,[w:]

Manipulacja w języku,red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.175–186.Kąś J.,1994a,Interferencja leksykalna słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego (na przykładzie

gwar orawskich),Kraków,s.33–79.Kąś J.,1994b,Kulturowy stereotyp mężczyzny i kobiety w środowisku wiejskim. Na materiale gwar

orawskich,[w:]Język a Kultura,t.9:Płeć w języku i kulturze,red.J.Anusiewicz,K.Handke,Wrocław,s.119–130.

Kąś J.,Sikora K.,1994,Konwencjonalne zwroty grzecznościowe w gwarach (na przykładzie kilku gwar Małopolski południowej),„Etnolingwistyka”,6,red.J.Bartmiński,Lublin,s.83–93.

263

Kerbrat-Orecchioni C.,1986,Ironia jako trop,„PamiętnikLiteracki”,z.1.Kita M., 1993,Perswazyjne użycie języka potocznego w kontakcie ogólnym, [w:]Z problemów

współczesnego języka polskiego,red.A.Wilkoń,J.Warchala,Katowice,s.33–41.Kita M., 2001,Język potoczny jako język bliskości,[w:]Język w komunikacji,cz.1,red.G.Habraj-

ska,Łódź,s.170–179.Kita M.,2004,Czy można nie manipulować? O audiowizualnej retoryce w dyskursie politycznym,

[w:] Manipulacja w języku,red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.199–210.Kita M.,2005,Językowe rytuały grzecznościowe,Katowice.Klemantowicz T., 1982,Poradnik manipulatora: środki językowe, „EdukacjaPolityczna”, nr 1,

s.247–260.Klemensiewicz Z.,1961,Problematyka składniowej interpretacji stylu,[w:]W kręgu języka literac-

kiego i artystycznego,Warszawa.Klemensiewicz Z., 1969,Zarys składni polskiej,Warszawa.Kleszcz K.,1998,Przemiany językowe na ziemiach zachodnich a metody ich badania,[w:]Teore-

tyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii,red.S.Gala,Łódź,s.159–167.Kłoskowska A.,1983a,Kultura masowa,Warszawa.Kłoskowska A.,1983b,Socjologia kultury,Warszawa.Kneblewski R. A.,1980,Komunikacja werbalna i niewerbalna w aspekcie filozoficznym. Rozwa-

żania metodologiczne w kierunku teorii aktów komunikowania,[w:]Zagadnienia socjo- i psy-cholingwistyki,red.A.Schaff iin.,Wrocław,s.237–249.

Kobjoll K.,2004,Szybciej, lepiej, więcej. Sztuka motywowania pracowników,Wrocław.Kochan M.,1994, „Przyklejanie etykietek”, czyli o negatywnym określeniu przeciwnika,[w:]Język

a Kultura,t.11:Język polityki a współczesna kultura polityczna,red.J.Anusiewicz,B.Siciń-ski,Wrocław,s.85–89.

Kochan M.,2002,Slogany w reklamie i polityce,Warszawa.Kochan M.,2005,Pojedynek na słowa. Chwyty erystyczne w publicznych sporach,Kraków.Koj L.,1991,Uwagi o funkcjach języka i mowy,[w:]Język a Kultura,t.4:Funkcje języka i wypo-

wiedzi,red.R.Grzegorczykowa,J.Bartmiński,Wrocław,s.36–52.Kołakowski L.,2000,O stereotypach narodowych,[w:]Mini wykłady o maksi sprawach,Kraków,

s.97–98.Komornicka A. M.,1994,Słownik zwrotów i aluzji biblijnych,Łódź.Kopaliński W. (red.),2000,Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych,Warszawa.Kopaliński W.,2007,Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem,Warszawa.Kopertowska D.,2000,Język tekstów perswazyjnych (na podstawie współczesnych reklam),[w:]

Regulacyjna funkcja tekstów,red.K.Michalewski,Łódź,s.231–237.Korolko M.,1998,Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny,Warszawa.Korolko M.,2003,Przekonuj i daj się przekonać. Dialektyka, retoryka, erystyka z ćwiczeniami,

PiotrkówTrybunalski.Kosyl Cz., 1988,Aluzyjność nazw własnych w dziele literackim,„AnnalesUniversitatisM.Curie-

-Skłodowska”,vol.VI4,sectioFF,Lublin,s.39–50.Kowalewska-Dąbrowska J.,2007,Rola perswazyjna słowotwórczych gier językowych w tekstach

publicystycznych,[w:]Słowotwórstwo i tekst,red.V.Maldjiewa,Z.Rudnik-Karwatowa,War-szawa,s.79–87.

Kowalikowa J.,1994,Znaczenie i funkcja tzw. wyrazów brzydkich we współczesnej polszczyźnie mówionej,[w:]Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej),red.Z.Kurzowa,W.Śliwiński,Kraków,s.107–113.

Kowalikowa J.,1997,Świat wyobrażeń i doświadczeń człowieka w przysłowiach polskich i kore-ańskich,„ZeszytyNaukoweUniwersytetuJagiellońskiego”,MCCX,„PraceJęzykoznawcze”,z.118,Kraków,s.37–46.

264

Kowalikowa J.,2001,Świat roślin w przysłowiach koreańskich,[w:],Język a Kultura,t.16:Świat roślin w języku i kulturze,red.A.Dąbrowska,I.Kamińska-Szmaj,Wrocław,s.139–147.

Kowalikowa J.,2002,O nowy wymiar dialektów i dialektologii w edukacji i w badaniach, [w:]Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, red. S. Gala, Łódź, s.243–250.

Kowalska A.,1975–1979,Zróżnicowanie słowotwórcze gwar Mazowsza i Podlasia. Rzeczownik,t.1–2,Wrocław.

Kozielecki J.,1975,Psychologiczna teoria decyzji,Warszawa.Kraśnicka-Wilk I.,2001,Kognitywne schematy wyobrażeniowe leżące u podstaw frazeologizmów

z leksemem „głowa”,„JęzykPolski”,LXXXI,z.5,s.339–343.Krauz M.,1992,Powtórzenie jako czynnik spajający tekst,[w:]Systematyzacja pojęć w stylistyce,

Opole,s.247–252.Krawczyk A., 1985,Co wiemy o frazeologii gwarowej, [w:] Z problemów frazeologii polskiej

i słowiańskiej, t. 3, red. M. Basaj, D. Rytel,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, s.129–137.

Krawczyk-Tyrpa A.,1987,Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Związki frazeologiczne o znaczeniach motywowanych częściami ciała,Wrocław.

Krawczyk-Tyrpa A.,2001,Tabu w dialektach polskich,Bydgoszcz.Kriger U.,1983,Wyznaczniki składniowej segmentacji tekstu miejskiego języka mówionego miesz-

kańców miast Górnego Śląska i Zagłębia,Katowice.Krzyżanowski J.(red.),1984,Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny,Warszawa.Krzyżanowski P.,2004,Manipulacja w języku . Manipulacja w tekście,[w:]Manipulacja w języku,

red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.277–282.Krzyżanowski P.,Nowak P. (red.),2004,Manipulacja w języku,Lublin.Kucała M., 1960,O słownictwie ludzi wyzbywających się gwary,„BiuletynPolskiegoTowarzystwa

Językoznawczego”,XIX,s.141–156.Kudra A.,2004,Porównanie w poezji Stanisława Grochowiaka. Teoria chiralności i przyczynowo-

ści tropu,Łódź.Kudra B., 1997,O sposobach realizacji funkcji perswazyjnej w słownictwie z zakresu polityki,

„RozprawyKomisjiJęzykowejŁódzkiegoTowarzystwaNaukowego”,t.XLII,s.169–176.Kudra B.,2001,Kreatywność leksykalna w dyskursie politycznym polskiej prasy lat osiemdziesią-

tych i dziewięćdziesiątych,Łódź.Kudrowie B. i A., 2004, Między manipulacją a perswazją (o funkcjonowaniu antroponimów

w tekście prasowym), [w:] Manipulacja w języku, red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin, s.91–100.

Kulawik A.,1994,Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego,Kraków.Kurcz I.,1975,Język i mowa,[w:]Psychologia,red.T.Tomaszewski,Warszawa.Kurcz I.,1976,Psycholingwistyka. Przegląd problemów badawczych,Warszawa.Kurcz I.,1992,Język a psychologia. Podstawy psycholingwistyki,cz.IV:Rozważania nad językiem

w jego funkcji komunikacyjnej,WarszawaKurcz I.,2000,Psychologia języka i komunikacji,Warszawa.Kurek H.,1987,Przełączanie kodu językowego, czyli socjolingwistyczne aspekty wzajemnego od-

działywania języka literackiego i dialektów,„JęzykPolski”,LXVII,z.1–2,s.63–69.Kurek H.,1988,Jak się mówi na wsi, czyli kilka słów o zanikaniu gwar (system fonologiczny),

„JęzykPolski”,LXVIII,z.1,s.50–54.Kurek H.,1994,Zachowania komunikacyjne mieszkańców współczesnej wsi,[w:]Kształcenie po-

rozumiewania się,red.S.Gajda,J.Nocoń,Opole,s.109–114.Kurek H., 1995,Przemiany językowe wsi regionu krośnieńskiego. Studium socjolingwistyczne,

Kraków.

265

Kurek H.,1996,Metoda socjolingwistycznego badania fleksji gwarowej, [w:]Studia dialektolo-giczne,red.B.Dunaj,J.Reichan,Kraków,s.169–173.

Kurek H., 1997,Tradycja badań dialektologicznych a problemy językowe, [w:]Tradycja badań dialektologicznych w Polsce,red.H.Sędziak,Olsztyn,s.129–133.

Kurek H.,2001,Przemiany językowe wsi (na przykładzie wybranych nazw roślin z okolic Dukli), [w:] Język a Kultura,t.16:Świat roślin w języku i kulturze,red.A.Dąbrowska, I.Kamińska--Szmaj,Wrocław,s.117–122.

Kurkowska H.(red.),1981,Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień,Warszawa.Kurkowska H.,Skorupka S.,2001,Stylistyka polska. Zarys,Warszawa.Kwiatkowski S.,1974,Słowo i emocje w propagandzie,Warszawa.Labocha J.,1999,Tekst gwarowy jako dyskurs, IIKonferencjaDialektologicznawMogilanach,

18–19listopada1999r. Lakoff G.,Johnson M.,1988,Metafory w naszym życiu,przeł.T.P.Krzeszowski,Warszawa.Lalewicz J.,1975,Komunikacja językowa i literatura,Warszawa.Lalewicz J.,1985,Socjologia komunikacji literackiej,Wrocław.Laskowska E.,1992,Wartościowanie w języku potocznym,Bydgoszcz.Laskowska E.,1996,Typy wartości w tekstach potocznych,[w:]Poznańskie spotkania językoznaw-

cze,t.I,red.Z.Krążyńska,Z.Zagórski,Poznań,s.76–82.Laskowska E., 2000, Językowe środki wartościujące w funkcji nakłaniającej (na przykładzie

wypowiedzi na sesjach Rady Miejskiej Bydgoszczy), [w:]Regulacyjna funkcja tekstów, red. K.Michalewski,Łódź,s.342–348.

Laskowska E.,2004,Emotywizacja jako środek perswazji,[w:] Manipulacja w języku,red.P.Krzy-żanowski,P.Nowak,Lublin,s.81–90.

Laskowska E.,2007,O jednym z przejawów perswazji we współczesnym dyskursie politycznym,[w:]Język – historia – polityka,red.E.Laskowska,M.Jaracz,PraceKomisjiJęzykoznawczejBydgoskiegoTowarzystwaNaukowego,t.XVII,Bydgoszcz,s.93–100.

Laskowska E.,2008,Wartościowanie jako środek perswazji,[w:]Język – społeczeństwo – warto-ści,red.E.Laskowska,I.Benenowska,M.Jaracz,PraceKomisjiJęzykoznawczejBydgoskie-goTowarzystwaNaukowego,t.XVIII,Bydgoszcz,s.219–226.

Laskowska E.,2009,Wartościowanie w dyskursie publicznym,[w:]Problemy komunikacji społecz-nej,red.G.Habrajska,seria:Rozmowy o komunikacji 3,Łask,s.55–71.

Lemmermann H., 1997,Komunikacja werbalna. Szkoła dyskutowania. Techniki argumentacji, dyskusje, dialogi,Wrocław.

Lepa A.,2000,Pedagogika mass mediów,Łódź.Lewandowska-Tarasiuk E.,2005,W teatrze prezentacji. O sztuce perswazji,Warszawa.Lewicki A. M.,1995,Frazeologizmy w sloganach reklamowych,[w:]Kreowanie świata w tekstach,

red.A.M.Lewicki,R.Tokarski,Lublin,s.215–228.Lewicki A. M., 2004, Nagłówki w formie ustalonych związków wyrazowych jako narzę-

dzie manipulacji, [w:] Manipulacja w języku, red. P. Krzyżanowski, P. Nowak, Lublin, s.101–114.

Lewicki A. M.,Nowak P.,2000,Manipulacja językowa w mediach,[w:]Język w mediach maso-wych,red.J.Bralczyk,K.Mosiołek-Kłosińska,Warszawa,s.34–42.

Lewicki A. M.,Pajdzińska A.,1993,Frazeologia [w:]Encyklopedia kultury XX wieku. Współcze-sny język polski,red.J.Bartmiński,Wrocław,s.307–326.

Lewicki A. M.,Pajdzińska A.,2001,Frazeologia [w:]Współczesny język polski,red.J.Bartmiński,Lublin,s.328.

Lewiński P. H.,1999,Retoryka reklamy,Wrocław.Lewiński P. H.,2001,Granice perswazji,[w:]Język w komunikacji, t.1,red.G.Habrajska,Łódź,

s.284–293.

266

Liberek J.,1991,Informacja czy manipulacja. Jak „Gazeta Wyborcza” pisze o Kościele?,„Więź”,nr11,s.21–42.

Liberman D. J.,2005,Postaw na swoim! Niech inni robią to, co zechcesz,Warszawa.Libura A.,2000,Struktura i właściwości perswazyjne tekstów wzywających do zapłaty,[w:]Regu-

lacyjna funkcja tekstów,red.K.Michalewski,Łódź,s.92–103.Lichański J.,1996,Co to jest retoryka?,Kraków.Lichański J. Z.,2000,Retoryka od renesansu do współczesności,Warszawa.Lippman W.,1922,Public Opinion,NowyJork.Lis-Turska M., 1980, Ingracjacja, czyli manipulowanie innymi ludźmi za pomocą zwiększenia

własnej atrakcyjności,[w:] Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi,red.J.Reykowski,Warszawa,s.317–354.

Lizisowa M. T.,2006,Tekst – kontekst – interpretacja. W poszukiwaniu semiotyczno-dyskursyw-nych wzorców konkretyzacji języka,Kraków.

Lizisowa M. T., 2009, Informacja czy manipulacja, [w:] Jaka informacja?, red. L.Dyczewski,Lublin,s.89–100.

Lubaś W.,1979a,Socjolingwistyka jako metoda badawcza,„Socjolingwistyka”2,s.11–27.Lubaś W.,1979b,Społeczne uwarunkowania współczesnej polszczyzny. Szkice socjolingwistyczne,

Kraków.Lubaś W., 1982, Socjolingwistyka – metoda interdyscyplinarna, „Socjolingwistyka” 4,

s.11–18.Lubaś W., 1988,Potoczność i jej wyznaczniki w tekstach słowiańskich, „Socjolingwistyka” 8,

s.45–57.Lubaś W.,2003,Polskie gadanie. Podstawowe cechy i funkcje potocznej odmiany polszczyzny,Opole.Lubaś W.,2006,Język w komunikacji, w perswazji i w reklamie,DąbrowaGórnicza.Łabuz P.,Urbański M.,2006,Marketing perswazyjny. 25 niezmiennych praw skutecznej perswazji

w tekstach marketingowych,Gliwice.Łaguna P.,1984,Ironia jako postawa i jako wyraz,Kraków–Wrocław.Łobodzińska R., Peisert M., 2004,Antroponimia ekspresywna w Internecie, [w:]Manipulacja

w języku,red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.211–220.Łuczeńczyk P., 2007,Mechanizmy perswazji w komunikacji przez Internet w procesie dydak-

tycznym, [w:] Mechanizmy perswazji i manipulacji, red.G.Habrajska,A.Obrębska,Łódź, s.383–396.

Łukaszyński J., 2002, Studencki stereotyp Polaka, [w:] Polskie stereotypy i uprzedzenia, red. J.Jarco, G.Dolińska,Wrocław,s.147–160.

Maas U.,Wunderlich D.,1972,Pragmatik und sprachliches Handeln. Mit einer Kritik am Funk-kolleg „Sprache”,FrankfurtamMain.

Maciuszek J.,2007,Presupozycje i negacja jako lingwistyczne narzędzia komunikacji perswazyj-nej,[w:]Mechanizmy perswazji i manipulacji,red.G.Habrajska,A.Obrębska,Łódź,s.29–48.

Maćkiewicz J.,1995,Metafora w reklamie,[w:]Kreowanie świata w tekstach,red.A.M.Lewicki,R.Tokarski, Lublin,s.229–239.

Maćkiewicz J.,2001,Językowy obraz świata w działaniu, czyli podstawowe założenia potocznej pragmatyki,[w:]Językoznawstwo kognitywne II,Zjawiska pragmatyczne,red.W.Kubiński,D.Stanulewicz,Gdańsk,s.328–347.

Majewska M.,2005,Akty deprecjonujące siebie i innych. Studium pragmalingwistyczne,Kraków.Majkowska G.,1988,Klasyfikacja semantyczna zamierzonych modyfikacji związków frazeologicz-

nych,[w:]Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej,t. 5,red.M.Basaj, D.Rytel,Wro-cław,s.143–144.

Makuchowska M.,2001,Perswazja w komunikowaniu religijnym,[w:]Najnowsze dzieje języków słowiańskich . Język polski,rozdz.:Język religijny,red.nauk.S.Gajda,Opole,s.392–402.

267

Malec T.,1976,Budowa słowotwórcza rzeczowników i przymiotników w gwarze wsi Rachanie pod Tomaszowem Lubelskim,Wrocław.

Małyska A.,2006, „Zwycięzca poszukiwany” – strategie perswazyjne w komunikacji marketingu bezpośredniego,[w:]Teksty kultury. Oblicza komunikacji XXI wieku,red.J.Mazur,M.Rze-szutko-Iwan,Lublin,s.245–257.

Mamcarz A.,1998,Metodologia badań nad językiem nakłaniania. Zarys problematyki,„PamiętnikLiteracki”,nr5–6,s.14–24.

Mamcarz A.,Warchala J.,2004,Horyzonty manipulacji: perswazja, manipulacja, interpretacja,[w:]Manipulacja w języku,red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.41–60.

Marcjanik M. (red.),2006,Retoryka codzienności. Zwyczaje językowe współczesnych Polaków,Warszawa .

Marcjanik M.,2007,Grzeczność w komunikacji językowej,Warszawa.Markiewicz H.,1988,Odmiany intertekstualności,„RuchLiteracki”,z.4–5,s.245–263.Markowski A.,2000,Słownik poprawnej polszczyzny,Warszawa.Markowski A. (red.),2006,Wielki słownik poprawnej polszczyzny,Warszawa.Markowski A.,2008,Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne,Warszawa.Markowski A.(red.),2009,Słownik poprawnej polszczyzny,oprac.L.Drabik,L.Sobol,Warszawa.Marody M.,2003,Socjologiczne zaplecze języka perswazji publicznej, [w:]Język perswazji pu-

blicznej,red.K.Mosiołek-Kłosińska,T.Zgółka,Poznań,s.18–27.Masłowska E.,1991,Z problemów pejoratywizacji lub melioracji nazw własnych użytych w funkcji

appellatiwów,[w:]Język a Kultura,t.3:Wartości w języku i tekście,red.J.Puzynina,J.Anu-siewicz,Wrocław,s.29–40.

Mattelart A., Mattelart M.,2001,Teorie komunikacji. Krótkie wprowadzanie,Warszawa–Kraków.Matuszczyk B.,2002,O definicjach projektujących w perswazji kaznodziejskiej,[w:]Regulacyjna

funkcja tekstów,red.K.Michalewski,Łódź,s.318–323.Mayen J.,1972,O stylistyce utworów mówionych,Wrocław.Mayenowa R. M.,1979,Poetyka teoretyczna: zagadnienia języka,Wrocław.Mazur J.,1990,Styl i tekst w aspekcie pragmatycznym,„Socjolingwistyka”,9,s.71–72.Mazur J.,Rzeszutko-Iwan M. (red.),2006,Teksty kultury. Oblicze komunikacji XXI wieku, t.1

i2,Lublin.Michalewski K.,1993a,Mechanizm zapożyczania imion własnych w języku polskim,„ActaUniver-

sitatisLodziensis.FoliaLinguisticaPolonica”,27,Łódź,s.183–190.Michalewski K., 1993b, Neologizm, neosemantyzm, metafora, „Rozprawy Komisji Językowej

ŁódzkiegoTowarzystwaNaukowego”,t.XXXVIII,Łódź,s.119–124.Michalewski K.,1994,Polityczna nowomowa,„Dziś.PrzeglądSpołeczny”,nr6(45),Warszawa,

s.65–70.Michalewski K., 1999, Przytaczanie cudzych wypowiedzi jako środek perswazji w telewizji,

„Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, t. XLIV, Łódź, s.63–69.

Michalewski K.,2000,Funkcja form czasownikowych w tekstach regulacyjnych, [w:]Regulacyjna funkcja tekstów,red.K.Michalewski,Łódź,s.25–33.

Michalewski K., 2001, Kreowanie wartości wyrazów, [w:] Współczesna leksyka, cz. II, red. K.Michalewski,Łódź,s.3–8.

Michalewski K., 2002,Obiektywizm informacji, [w:] Jazyková komunikácia v 21 storoci, red. J.Klincková,BanskáBystrica,s.50–65.

Michalewski K.,2004a,Imiona własne w funkcji perswazyjnej,[w:]Metodologia badań onoma-stycznych,red.M.Biolik,Olsztyn,s.352–363.

Michalewski K.,2004b,Prezentacja i autoprezentacja polityków w telewizji,[w:]Sučasná jazyková komunikácia v interdisciplinárnych súvislostiach,red.V.Patráš,BanskáBystrica,s.271–280.

268

Michalewski K., 2004c, Telewizyjna manipulacja zespolona, [w:] Manipulacja w języku, red. P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.187–198.

Michalewski K., 2006a,Neutralizowanie emocji, [w:]Wyrażanie emocji, red. K.Michalewski,Łódź,s.77–83.

Michalewski K.,2006b,Składniowe środki wyrażania emocji,[w:]Wokół językowej funkcji emo-cjonalnej. Fakty dawne i współczesne,red.K.Wojtczuk,V.Machnicka,Siedlce,s.147–151.

Michalewski K.,2009,Komunikaty mieszane,Łódź.Michalewski K.,2010,Elementy obudowy wypowiedzenia jako środek perswazji w tekstach sło-

wiańskich,[w:]Z zagadnień semantyki i stylistyki tekstu,red.A.Ginter,Łódź,s.327–333.Mikułowski-Pomorski J., Nęcki Z.,1983,Komunikowanie skuteczne?,Kraków.Miodońska-Brookes E.,Kulawik A.,Tatara M.,1980,Zarys poetyki,Warszawa.Miodunka W.,Ropa A.,1979,Z zagadnień socjolingwistycznego opisu sytuacji. Na przykładzie

sytuacji telewizyjnych,„Socjolingwistyka”,2,s.63–76.Mosiołek-Kłosińska K.,1996,Językowa prezentacja przeciwników politycznych w wypowiedziach

kandydatów na prezydenta w kampanii 1995 r.,„PoradnikJęzykowy”z.1,s.12–20.Mosiołek-Kłosińska K.,2000,Wulgaryzacja języka w mediach,[w:]Język w mediach masowych,

red.J.Bralczyk,K.Mosiołek-Kłosińska,Warszawa,s.112–119. Mosiołek-Kłosińska K. i Zgółka T.(red.),2003,Język perswazji publicznej,Poznań.Mrózek R., 1998, Teoretyczno-badawcze związki dialektologii i onomastyki, [w:] Teoretyczne,

badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii,red.S.Gala,Łódź,s.63–68.Mrózek R.,2002,Gwara w zachowaniach komunikacyjnych a polityka i edukacja językowa,[w:]Dia-

lektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki,red.S.Gala,Łódź,s.353–358.Muecke D. S., 1986, Ironia: podstawowe klasyfikacje, „Pamiętnik Literacki”, LXXVII, z. 1,

s.254–260.Muecke D. S.,2002,Ironia: podstawowe klasyfikacje,[w:]Ironia,red.M.Głowiński,słowo/obraz,

terytoria,Gdańsk.Nagajowa M.,2005,Słownik rymowanek potocznego języka polskiego, czyli o naszym stosunku do

ludzi, języka i realiów codzienności,Warszawa.Nagy L. K.,2004,Manipulowanie odbiorem i odbiorcą na przykładzie emigracyjnej prozy o tematy-

ce łagrowej,[w:]Manipulacja w języku,red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.243–260.Nęcki Z.,1996a,Komunikacja międzyludzka,Kraków.Nęcki Z.,1996b,Komunikowanie niewerbalne,[w:]idem,Komunikacja międzykulturowa,Kraków,

s.212–213.Nieckula F.,1992,Język mówiony i język pisany,[w:]Język a Kultura,t.5:Potoczność w języku

i kulturze,red.J.Anusiewicz,F.Nieckula,Wrocław,s.87–94.Niedzielski H.,1991,Sposób komunikowania się bez słów,czyli komunikacja pozawerbalna w Pol-

sce,„Socjolingwistyka”,11,s.109–114.Nitsch K.,1915,Dialekty języka polskiego,Kraków.Nowicka E., 1991,Świat człowieka – świat kultury,Warszawa.Nowotna-Szybistowa M., 1969,Rzeczownikowe neologizmy deminutywne w języku Stanisława

Ignacego Witkiewicza,„JęzykPolski”,XLIX,s.362–369.Nycz R.,1990,Intertekstualność i jej zakresy: teksty, gatunki, światy,„PamiętnikLiteracki”,z.2,

s.95–116.O’Keefe D. J.,1990,Persuasion: Theory and research,London:SagePublications.Obremski K.,2004,Retoryka dla studentów historii, politologii i dziennikarstwa,Toruń.Obrębska A.,2007,Perswazja poprzez kreowanie wizerunku polityka, [w:]Mechanizmy perswazji

i manipulacji,red.G.Habrajska,A.Obrębska,Łódź,s.489–498.Ohmann R., 1977,Mowa, działanie, styl,[w:]Znak, styl, konwencja,red.M.Głowiński,Warszawa,

s.122–145.

269

Ohme R. K.,2003,Podprogowe informacje mimiczne: ujęcie eksperymentalne,Warszawa.Ohme R. K. (red.),2007,Nieuświadomiony afekt,Sopot.Okopień-Sławińska A.,1984,hasło:epitet [w:]Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny,

red.J.Krzyżanowski,Warszawa,s.244.Olechnicki K., Załęcki P.,(red.),1988,Słownik socjologiczny,Toruń.Olszewska B.,Nowik J.,2002,Stereotyp polskiego lekarza,[w:]Polskie stereotypy i uprzedzenia,

red.J.Jarco,G.Dolińska,Wrocław,s.335–347.Ossowska M.,1970,Normy moralne. Próba systematyzacji,Wrocław.Ożdżyński J.,1993,Z zagadnień konceptualizacji słownej (w kontekście kultury),„Socjolingwisty-

ka”,12/13,Kraków,s.7–20.Ożóg K.,1990,Leksykon metatekstowy współczesnej polszczyzny mówionej . Wybrane zagadnienia,

Kraków.Ożóg K., 1998a,Język kampanii wyborczej z 1997 r. na tle polszczyzny lat dziewięćdziesiątych,

„JęzykPolski”,LXXVIII,z.3–4,s.171–178.Ożóg K.,1998b,Język polskiej wsi na tle przemian współczesnej polszczyzny, [w:]Teoretyczne,

badawcze, dydaktyczne założenia dialektologii,red.S.Gala,Łódź,s.119–125.Ożóg K.,2001,Polszczyzna przełomu XX i XXI wieku. Wybrane zagadnienia,Rzeszów.Ożóg K.,2002,Metafory potoczne w języku polityki,„JęzykPolski”,LXXXII,z.1,s.21–24.Ożóg K.,2007,Karnawalizacja polskich kampanii wyborczych,[w:] Humor i karnawalizacja we

współczesnej komunikacji językowej,red. J.Mazur,M.Rumińska,Lublin,s.264–265.Pabijańska M.,2007,Psychomanipulacja w polityce,Wrocław.Pajdzińska A.,2006a,Antropocentryzm frazeologii potocznej,[w:]eadem,Studia frazeologiczne,

Łask,s.104–113.Pajdzińska A.,2006b,Wartościowanie we frazeologii, [w:]eadem,Studia frazeologiczne,Łask,

s.129–147.Pałka P.,2006,Perswazja w dyskursie handlowym – wpływ obcych wzorców,[w:]Przemiany języka

na tle przemian współczesnej kultury,red.K.Ożóg,E.Oronowicz-Kida,Rzeszów,s.117–130.Paryl W.,1998,Metody badania gwar polskiej ludności z kresów południowo-wschodnich osiedlo-

nej na Dolnym Śląsku,[w:]Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii,red.S.Gala,Łódź,s.153–158.

Pelc J.,1982,Wstęp do semiotyki,Warszawa.Pelcowa H.,1994,Mechanizmy nazwotwórcze i zmiany leksykalne w gwarach (na materiale gwar

Lubelszczyzny), [w:]Uwarunkowania i przyczyny zmian językowych. Zbiór studiów, red.E.Wrocławska,Warszawa,s.105–111.

Pelcowa H.,1996,Wariantywność a interdialektalność zjawisk gwarowych,„PraceNaukoweUni-wersytetuŚląskiego”,red.A.Kowalska,A.Grybosiowa,Katowice,s.156–169.

Pelcowa H.,1998,Zmiany językowe jako problem badawczy współczesnej dialektologii,[w:]Teore-tyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii,red.S.Gala,Łódź,s.105–117.

Pelcowa H.,2000,Kompetencja językowa i kompetencja komunikacyjna mieszkańców wsi regionu lubelskiego,[w:]Język polski. Współczesność – historia,red.W.Książek-Bryłowa,H.Duda,Lublin,s.91–104.

Perczyńska N.,1975,Wybrane cechy składniowo-stylistyczne polszczyzny mówionej (na materia-le gwary północnomazowieckiej wsi Szczutowo i okolic),„PraceInstytutuJęzykaPolskiegoPAN”,7,Wrocław.

Perelman Ch.,2004,Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja,przeł.M.Chomicz,Warszawa.Piekarczyk D.,1999,Językowy obraz świata w metaforze „świat to teatr”,„JęzykPolski”,LXXIX,

1–2,s.96–104.Pilch W.,1958,Wykład zasad kościelnej wymowy,Poznań.Piotrowski A.,Ziółkowski M.,1976,Zróżnicowanie językowe a struktura społeczna,Warszawa.

270

Pisarek W.,1956,Język służy propagandzie,Kraków.Pisarek W.,1974,Perswazyjna funkcja języka,[w:]Studia indoeuropejskie,Wrocław,s.175–179.Pisarek W., 1975,Wyobrażenia o polskich stereotypach regionalnych, „ZeszytyPrasoznawcze”,

z.1,s.73–78.Pisarek W.,1993,O nowomowie inaczej,„JęzykPolski”,LXXXIII,z.1–2,s.1–9.Pisarek W.,2002,Nowa retoryka dziennikarska,Kraków.Pisarek W., 2003,Perswazja – jak ją widzą, jak ją piszą, [w:] Język perswazji publicznej, red.

K.Mosiołek-Kłosińska,T.Zgółka,Poznań,s.9–17.Pisarek W., 2004,Słowa między ludźmi,Warszawa.Pisarek W. (red.),2006,Słownik terminologii medialnej,Kraków.Pisarkowa K.,1974,O spójności tekstu mówionego,[w:]Tekst i język. Problemy semantyczne,red.

M.R.Mayenowa,Wrocław,s.41–84.Pisarkowa K.,1975,Składnia rozmowy telefonicznej,Wrocław.Pisarkowa K.,1976a,Konotacja semantyczna nazw narodowości,„ZeszytyPrasoznawcze”,z.1,

s.5–26. Pisarkowa K.,1976b,Pragmatyczne spojrzenie na akt mowy,„Polonica”,II,s.265–279.Pisarkowa K.,1978a,Odchylenia twórcze w języku potocznym,[w:]Tekst. Język. Poetyka. Zbiór

studiów,red.M.R.Mayenowa,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk,s.163–172.Pisarkowa K.,1978b,Zdanie mówione a rola kontekstu,[w:] Studia nad składnią polszczyzny mó-

wionej, red.T.Skubalanka,Wrocław,s.7–20.Pisarkowa K.,1994,Pragmatyczne spojrzenie na akt mowy,[w:]Z pragmatycznej stylistyki, se-

mantyki i historii języka. Wybór zagadnień,Kraków,s.11–23.Pogonowska E., 2007,Artura Oppmana „służba poety” – perswazja w poezji patriotycznej o tema-

tyce historycznej,[w:]Mechanizmy perswazji i manipulacji,red.G.Habrajska,A.Obrębska,Łódź,s.125–140.

Polański K. (red.),1999,Encyklopedia językoznawstwa ogólnego,Wrocław–Warszawa–Kraków.Popowska-Taborska H.,1960,O przezwiskach nauczycieli,„JęzykPolski”,z.2,s.113–121.Popowska-Taborska H.,1974,Kaszubskie formacje z sufiksem -ajek, -ajka na szerszym polskim tle

gwarowym,„StudiazFilologiiPolskiejiSłowiańskiej”,13,s.87–92.Popowska-Taborska H., 1998,O pewnych nie w pełni postrzeganych możliwościach badania

dialektalnej leksyki, [w:]Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, red. S.Gala,Łódź,s.253–257.

Pratkanis A.,Aronson E.,2003,Wiek propagandy. Używanie i nadużywanie perswazji na co dzień,przeł.J.Radzicki,M.Szuster,Warszawa.

Proctor II Russell F., 2006, Relacje interpersonalne. Proces porozumiewania się, tłum. G.Skoczylas, Poznań.

Przybylska R.,2000,Uwagi o nowszych potocznych formacjach słowotwórczych,„JęzykPolski”,LXXX,z.3–4,s.197–206.

Przybylska R.,Przyczyna W. (red.),2001,Retoryka dziś,Kraków.Puzynina J.,1984a,O dyskursie oceniającym i dyrektywnym w tekstach prasy codziennej,„Porad-

nikJęzykowy”,z.2,s.69–78.Puzynina J.,1984b,Problemy aksjologiczne w językoznawstwie,„PoradnikJęzykowy”,z.9–10,

s.539–556. Puzynina J.,1987,Funkcje języka i akty mowy,„Polonistyka”,nr3,s.163–172.Puzynina J., 1988,O relacjach między wartościowaniem ilościowym w znaczeniach wyrazów,

„AnnalesUniversitatisMariaeCurie-Skłodowska”,vol.VI,Lublin,s.273–281.Puzynina J.,1990,Z problemów wartości i słownictwa wartościującego „Vade-mecum”,[w:]Sło-

wo Norwida, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, „Prace Językoznawcze”,119,s.81–94.

271

Puzynina J.,1992,Język wartości,Warszawa.Puzynina J.,1997,Słowo – wartość – kultura,Lublin.Puzynina J.,Pajdzińska A.,1996,Etyka słowa,[w:]O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny,red.

J.Miodek,Wrocław,s.35–45.Rak M.,2006,Antropocentryzm gwarowej frazeologii zwierzęcej z Gór Świętokrzyskich i Podta-

trza,„JęzykPolski”,z.5,s.367–375.Reardon K. K.,1981,Persuasion. Theory and Context,London.Reczek S.,1968,Deminutywa polskie. Charakterystyka, rozwój funkcji stylistycznej,„RocznikNa-

ukowo-Dydaktyczny”,z.3(5),Rzeszów,s.373–386.Reczek S.,1973,Polip morfologiczny. Lekcja fonetyki,[w:]idem,Na tropach słów,Wrocław.Reichan J.,1999,Gwary polskie końca XX wieku,[w:]Polszczyzna 2000,red.W.Pisarek,Kraków,

s.262–278.Rejakowa B.,2004,Myślę, czuję i chcę tego, co każe moda (O perswazyjności tekstów o modzie),

[w:]Manipulacja w języku,red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.161–174.Rodak R., 2000,Frazemy jako emotywne operatory interaktywne, „ActaUniversitatisWratisla-

viensis”,No2229,t.14,Wrocław.Rodziński A.,1989,Osoba, moralność, kultura,Lublin.Rusinek M.,Załazińska A.,2005,Retoryka podręczna,Kraków.Ryzza-Woźniak A.,2000,Motywacja marketingowa i językowa nazwy firmowej (marki) a jej funk-

cja perswazyjna na przykładzie słownictwa z euro-, [w:]Regulacyjna funkcja tekstów, red. K.Michalewski,Łódź,s.261–267.

Rzetelska-Feleszko E., 2001,Nazwy własne, [w:]Współczesny język polski, red. J.Bartmiński,Lublin,s.408.

Sambor J.,1985,Nowomowa – język naszych czasów,„PoradnikJęzykowy”,z.6,s.365–377.Sapir E.,1978,Kultura, język, osobowość,Warszawa.Sarnowska-Giefing I.,1993,Funkcje nazewnictwa w satyrze staropolskiej,[w:]Onomastyka lite-

racka,red.M.Biolik,Olsztyn,s.101–106.Sarnowski M.,1991,Deminutiwum jako znak ironii,[w:]Język a Kultura,t.3:Wartości w języku

i tekście,red.J.Puzynina,J.Anusiewicz,Wrocław,s.41–50.Saussure F. de,1961,Kurs językoznawstwa ogólnego,tłum.K.Kasprzyk,Warszawa.Schaff A.,1981,Stereotypy a działanie ludzkie,Warszawa,s.60–70;127–136.Sędziak H.,1996,Łomżyńskie teksty gwarowe,cz.1,Łomża–Kielce.Sędziak H.,1999,Składnia zdania złożonego w łomżyńskich tekstach gwarowych,[w:]Polszczyzna

północno-wschodnia,cz.2,red.B.Nowowiejski,Białystok,s.279–303.Sędziak H.,2004,Emocjonalizmy składniowe w łomżyńskich tekstach gwarowych, [w:]Funkcja

emocjonalna jednostek językowych i tekstowych, red.K.Wojtczuk,A.Wierzbicka,Siedlce, s . 201–211.

Sędziak H.,Frąckiewicz M.,1999,Łomżyńskie teksty gwarowe,cz.2,Łomża.Sierociuk J., 1998,Słowotwórstwo języka współczesnej wsi (zarys problemu), [w:]Teoretyczne,

badawcze i dydaktyczne założenia współczesnej dialektologii,red.S.Gala,Łódź,s.265–272.Sierotwiński S. (red.), 1986,Słownik terminów literackich. Teoria i nauki pomocnicze literatury,

Wrocław.Sikora K.,1993,Jak „pan” zawędrował na wieś,„JęzykPolski”,LXXIII,s.298–307.Sikora K.,1994,Gwarowe formuły adresatywne jako narzędzia identyfikacji więzi społecznej łą-

czącej rozmówców (na przykładzie gwar okolic Krakowa),[w:]Język a Kultura,t.10:Języki subkultur,red.J.Anusiewicz,B.Siciński, Wrocław,s.195–204.

Siwek A.,2002,Perswazja i sposoby jej wyrażania w miesięczniku „Twój Styl”,„PoradnikJęzyko-wy”,z.1,s.29–41.

Siwek G.,1992,Przepowiadać skuteczniej. Elementy retoryki kaznodziejskiej,Kraków.

272

Skawiński J.,1992,Polszczyzna potoczna w funkcji interdialektu,[w:]Język a Kultura,t.5:Potocz-ność w języku i kulturze,red.J.Anusiewicz,F.Nieckula,Wrocław,s.81–86.

Skorupka S.,1949,Elementy formalne humoru w języku,„PoradnikJęzykowy”,6,s.21–26.Skorupka S.,Kurkowska H.,2001,Stylistyka polska. Zarys,Warszawa.Skowronek K.,1993,Reklama. Studium pragmalingwistyczne,Kraków.Skubalanka T.,1991,Wprowadzenie do gramatyki stylistycznej języka polskiego,Lublin.Skubalanka T., 1993, O rozwoju stylów językowych, „Stylistyka”, 2, red. S. Gajda, Opole,

s.5–13.Skubalanka T.,1995,O definicjach stylu,„Stylistyka”,4,red.S.Gajda,Opole,s.7–23.Skudrzyk A.,2004,Współczesny komunikacyjny status gwar ludowych w opinii społecznej,[w:]

Polszczyzna Mazowsza i Podlasia,cz.VIII:Antroponimia i toponimia Mazowsza i Podlasia,red.H.Sędziak,Łomża,s.169–176.

Skudrzykowa A.,Urban K. (red.),2000,Mały słownik terminów z zakresu socjolingwistyki i prag-matyki językowej,Kraków–Warszawa.

Sławek J.,2005,Funkcja perswazyjna metafor i ironii we współczesnych prasowych tekstach infor-macyjnych,[w:]Język polski . Współczesność. HistoriaV,red.W.Książek-Bryłowa,H.Duda,Lublin,s.79–91.

Sławek J.,2007,Czytelnik uwolniony? Perswazja we współczesnej informacji,Poznań.Sławiński J., (red.),1988,Słownik terminów literackich,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–

Łódź.Sławkowa E.,(red.),2002,Kategorie stylistyki pragmatycznej,Cieszyn.Słownik języka polskiego,1807–1815,S. B. Linde,Warszawa.Słownik języka polskiego, 1900–1927, red. J. Karłowicz, A. A. Kryński, W. Niedźwiecki,

Warszawa .Słownik języka polskiego,1958–1969,red. W. Doroszewski,Warszawa.Słownik języka polskiego,1978,red.M. Szymczak, Warszawa . Słownik wyrazów obcych,2002,red.J. Tokarski,Warszawa.Smoczyński P., 1962,Nomina appellativa i propria we wzajemnym oddziaływaniu słowotwórczym,

„BiuletynPolskiegoTowarzystwaJęzykoznawczego”,21,s.61–82.Smoleń-Wawrzusiszyn M., 2004, Składniowe wykładniki emocji w tekstach publicystycznych

polskiego oświecenia, [w:] Funkcja emocjonalna jednostek językowych i tekstowych, red. K.Wojtczuk,A.Wierzbicka,Siedlce,s.221–230.

Smól J.,2000,Wykorzystanie środków pozaleksykalnych w celach perswazyjnych w prasie,„JęzykPolski”,LXXX,z.3–4,s.233–244.

Sobstyl K.,2008,Językowe mechanizmy perswazyjne w internetowych tekstach reklamowych Klubu Świat Książki,[w:]Język w marketingu,red.K.Michalewski,Łódź,s.242–249.

Spence G.,2001,Jak skutecznie przekonywać: …wszędzie i każdego dnia,przeł.M.Baranowski,Poznań.

Stefańczyk A.,2008,Psychologia wywierania wpływu,Gliwice.Steward J.(red.),2005,Mury zamiast mostów. Podręcznik komunikacji interpersonalnej,Warszawa.Sujak E.,2006,ABC psychologii komunikacji,Kraków.Szarota P.,2006,Psychologia uśmiechu. Analiza kulturowa,Gdańsk.Szczepankowska I., 1993, Pokoleniowe uwarunkowania współczesnej świadomości językowej

mieszkańców wsi, [w:]Polszczyzna Mazowsza i Podlasia. Różnice w mowie pokoleń, red. B.Bartnicka,Łomża–Warszawa,s.87–91.

Szczepankowska I.,1998,Nomina attributiva w gwarze łomżyńskiej. Studium leksykalno-słowo-twórcze,Białystok.

Szczerbowski T.,1994,O grach językowych w tekstach polskiego i rosyjskiego kabaretu lat osiem-dziesiątych,Kraków.

273

Szerszunowicz J.,2006,Z badań nad zooinwektywami w ujęciu kontrastywnym (na materiale języ-ka polskiego i włoskiego), [w:]Wokół językowej funkcji emocjonalnej. Fakty dawne i współ-czesne,red.K.Wojtczuk,V.Machnicka,Siedlce,s.279–290.

Szewcow-Szewczyk M.,1974,Tabu i eufemizmy językowe dawniej i dziś,„PoradnikJęzykowy”, z.6,Warszawa,s.285–293.

Szkudlarek-Śmiechowicz E.,2007,Niewerbalne środki komunikacji a moc perswazyjna wypowiedzi,[w:]Mechanizmy perswazji i manipulacji,red.G.Habrajska,A.Obrębska,Łask,s.299–308.

Sztucki T.,1995,Promocja. Sztuka pozyskiwania nabywców,Warszawa.Szwabe J.,2008,Odbiór komunikatu jako zadanie poznawcze,Poznań.Szymanek K.,1999,Formalna teoria zmiany przekonań,Katowice.Szymanek K.,2001,Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny,Warszawa.Szymanek K.,Wieczorek K. A.,Wójcik A. S.,2005,Sztuka argumentacji. Ćwiczenia w badaniu

argumentów,Warszawa.Szyszkowska M.,1997,W poszukiwaniu sensu życia,Warszawa.Ślósarska J.,2000,Konstrukcja autometafor dyrektywnych, stosowanych w treningach interperso-

nalnych,[w:]Regulacyjna funkcja tekstów,red.K.Michalewski,Łódź,s.45–50.Tabakowska E.,2001,Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa,Kraków.Tkaczyk L.,2000,Postawa, mimika, gest,Wrocław.Todorov T., 1977, Tropy i figury, przeł. W. Krzemień, „Pamiętnik Literacki”, LXVIII, z. 2,

Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk,s.275–293.Tokarski R.,1984,Struktura pola znaczeniowego (studium językoznawcze),Warszawa,s.13–15.Tokarski R.,1995a,Kreowanie stereotypu w reklamie,„Aida-Media”,nr12,s.32–33.Tokarski R.,1995b,Mechanizmy perswazyjne w reklamie,„Aida-Media”,nr10,s.34–36.Tokarski R.,Nowak P., 1999,Językowy obraz świata a perswazyjna funkcja tekstów (o poszuki-

waniu wspólnoty kulturowej), [w:] Język – teoria – dydaktyka, red.B.Grzeszczuk,Rzeszów, s.207–215.

Tokarz M.,2006,Argumentacja, perswazja, manipulacja. Wykłady z teorii komunikacji,Gdańsk.Tołstoj N. I.,1992,Język a kultura (niektóre zagadnienia słowiańskiej etnolingwistyki),„Etnoling-

wistyka”,5,red.J.Bartmiński,Lublin,s.15–25.Tomasik W.,1988,Polska powieść tendencyjna 1945–1955. Problemy perswazji literackiej,Wrocław.Tomiczek E.,1992,Z badań nad istotą grzeczności językowej,[w:]Język a Kultura,t.6:Polska

etykieta językowa,red.J.Anusiewicz,M.Marcjanik,Wrocław,s.15–26.Treder J.,1982,Z idiomatyki frazeologicznej Kaszub i Śląska Cieszyńskiego, [w:]Z problemów

frazeologii polskiej i słowiańskiej,t.1,Wrocław,s.125–133.Turk Ch.,2003,Sztuka przemawiania,Wrocław.Umińska-Tytoń E.,1995,O tzw. konstrukcjach tautologicznych w polszczyźnie mówionej,„Rozpra-

wyKomisjiJęzykowejŁódzkiegoTowarzystwaNaukowego”,t.XL,s.241–248.Umińska-Tytoń E.,2000,Imiona w Polsce używane na tle tradycji kulturowych,„RozprawyKomi-

sjiJęzykowejŁódzkiegoTowarzystwaNaukowego”,t.XLV,s.131–206.Urbańczyk S.,1968,Zarys dialektologii polskiej,Warszawa.Urbańczyk S.(red.),1978,Encyklopedia wiedzy o języku polskim,Wrocław–Warszawa–Kraków–

Gdańsk. Urbańczyk S. (red.),1991,Encyklopedia języka polskiego,Wrocław.Urbański P. (red.),2003,Retoryka na ambonie,Kraków.Waniakowa J.,1992,Etykieta językowa w gwarach polskich na przykładzie trzech zbiorów tekstów

gwarowych,„Socjolingwistyka”,12/13,Kraków,s.273–283.Warchala J.,1991,Dialog potoczny a tekst,Wrocław.Warchala J.,2001,Warunki współprodukowania tekstu potocznego,[w:]Język w komunikacji,t.1,

red.G.Habrajska,Łódź,s.165–169.

274

Warchala J.,2004,Horyzonty manipulacji: perswazja, manipulacja, interpretacja,[w:]Manipula-cja w języku,red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.41–60.

Wasilewski J.,2006,Fallocentryzm szarego człowieka,[w:]Retoryka codzienności. Zwyczaje języ-kowe współczesnych Polaków,red.M.Marcjanik,Warszawa,s.285–306.

Wesołowska D.,1996,Nowomowa koniecznie potrzebna,„JęzykPolski”,z.4–5,s.349–354.Węgier J.,1978,Integracja i dezintegracja języka na Pomorzu Zachodnim,Szczecin.Węgier J.,Oronowicz E.,1992,Język mówiony mieszkańców wsi Polski południowo-wschodniej.

Teksty i omówienia,Rzeszów.Węgrzyn A.,2002,Stereotyp polskiego polityka,[w:]Polskie stereotypy i uprzedzenia,red.J.Jarco,

G.Dolińska,Wrocław,s.225–241.Wężowicz-Ziółkowska D.,1991,Miłość ludowa. Wzory miłości wieśniaczej w polskiej poezji ludo-

wej XVIII–XX wieku,Wrocław.Whorf B. L.,1982,Język, myśl i rzeczywistość,Warszawa.Wieczorek U., 1994,O dychotomicznym widzeniu świata, czyli o zwalczaniu wroga za pomocą

słów,„JęzykPolski”,LXXIV,z.4–5,s.268–277.Wieczorek U.,1999,Wartościowane, perswazja, język,Kraków.Wiertlewski S.,1995,Pytania bez odpowiedzi: pytania jako pośrednie akty mowy,Poznań.Wierzbicka A.,1963,Lingwistyczne narzędzia w stylistycznej analizie szyku wyrazów,„Pamiętnik

Literacki”,z.2,Wrocław.Wierzbicka A.,1965,O języku – dla wszystkich,Warszawa.Wierzbicka A.,1978,Sapir a współczesne językoznawstwo,[w:]E.Sapir,Kultura, język, osobo-

wość,Warszawa,s.5–31.Wilk E., 2000, N@wigacje słowa . Strategie werbalne w przekazach audiowizualnych,

Kraków.Wilkoń A.,1979,O odmianach współczesnej polszczyzny mówionej,„OpusculaPolono-Slavica”,

Wrocław,s.405–414.Wilkoń A.,1982,Język mówiony a język pisany,„Socjolingwistyka”,4,s.19–32.Wilkoń A.,1987,Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny,Katowice.Wilkoń A.,1999,Język artystyczny. Studia i szkice,Katowice,s.91–114.Winiarska J.,2007,Retoryka tekstów użytkowych,„JęzykPolski”,LXXVII,z.4–5,s.320–322.Witosz B.,2009,Dyskurs i stylistyka,Katowice.Włodek-Chronowska J.,1993,Komunikacja perswazyjna w poradnictwie zawodowym,Wrocław–

Warszawa–Kraków.Wojciszke B., 1993,Moralność i sprawność jako kategorie percepcji społecznej i politycznej,

„PrzeglądPsychologiczny”,36,s.433–447.Wojciszke B.,2006,Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej,Warszawa.Wojtak M., 1993, Role społeczne a styl (wybrane zagadnienia), „Socjolingwistyka”, 12/13,

Kraków,s.235–244.Wojtak M., 1994,Pojęcie stylizacji jako narzędzia opisu utworów literackich, „Stylistyka”, 3,

Opole,s.135–142.Wojtasik L.,1973,Zarys psychologii propagandy,Warszawa.Wojtczuk K.,2000,Nakazy i zakazy w języku zawodowym nauczycieli i ich tekstowa funkcja regu-

lacyjna,[w:]Regulacyjna funkcja tekstów,red.K.Michalewski,Łódź,s.391–398.Wojtczuk K.,2004,Wykrzykniki polskie jako jednostki składni emocjonalnej. Próba opisu wybra-

nych tendencji funkcjonalnych,[w:]Funkcja emocjonalna jednostek językowych i tekstowych,red.K.Wojtczuk,A.Wierzbicka,Siedlce,s.291–300.

Wojtczuk K.,2006,Zapożyczenia w klasie wykrzykników polskich. Ich formy oraz wybrane funkcje pragmatyczne,[w:]Wokół językowej funkcji emocjonalnej. Fakty dawne i współczesne,red. K.Wojtczuk,V.Machnicka,Siedlce,s.347–358.

275

Wolicka-Wolszleger E.,1995,Obraz i słowo w obszarze języka religijnego,„Znak”,12,s.64–75.Wolińska O.,1987,Język XIX-wiecznych wiadomości prasowych, Katowice .Wolny M.,2003,Językowy obraz starości ludzi i zwierząt w polszczyźnie, [w:]Język a Kultura,

t . 15: Opozycja homo – animal w języku i kulturze,red.A.Dąbrowska,Wrocław,s.189–199.Wolski P.,1998,Proces komunikacji,[w:] Aby osiągnąć cel,red.K.Sedlak,Kraków.Woźniakiewicz-Dziadosz M.,2004,Tekst literacki jako widowisko komunikacji zmanipulowanej,

[w:] Manipulacja w języku,red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.233–242.Wronicz J.,2007,Pozycja dialektu wobec innych odmian polszczyzny,„JęzykPolski”,LXXXVII,

z.2,s.91–96.Wróblewski P.,1998,Struktura, typologia, frekwencja polskich metafor,Białystok.Wyderka B., 1994,Przemiany językowe na Ziemiach Zachodnich i Północnych a problem tzw.

integracji językowej,[w:]Przemiany współczesnej polszczyzny,Opole.Wysoczański W.,2005,Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych,Wrocław. Zachwieja M.,2000,Językowe środki perswazji w świetle podręczników homiletyki,[w:]Regula-

cyjna funkcja tekstów,red.K.Michalewski,Łódź,s.329–336.Zagórski Z.,1998,Gwara z punktu widzenia teoretycznego i praktycznego,[w:]Teoretyczne, ba-

dawcze i dydaktyczne założenia dialektologii,red.S.Gala,Łódź,s.23–29.Zarębina M., 1954,O niektórych sposobach spieszczeń,„JęzykPolski”,XXXIV,3,s.180–187.Zdunkiewicz-Jedynak D.,1991,Językowe środki perswazji w homiliach (na przykładzie tekstów

Jana Pawła II),[w:]Język a Kultura,t.4:Funkcje języka i wypowiedzi,red.R.Grzegorczyko-wa,J.Bartmiński,Wrocław,s.149–157.

Zdunkiewicz-Jedynak D.,1996,Językowe środki perswazji w kazaniu,Kraków.Zdunkiewicz-Jedynak D.,2008,Wykłady ze stylistyki,Warszawa.Zgółka T., 1991, Język jako filtr aksjologiczny, [w:]Zagadnienia komunikacji językowej dzieci

i młodzieży . Materiały ogólnopolskiej konferencji,red.J.Poayski-Pomsta,Warszawa,s.9–18.Zgółka T.,2001,Pośrednie akty mowy w retoryce współczesnej,[w:]Retoryka dziś. Teoria i prak-

tyka,red.R.Przybylska,W.Przyczyna,Kraków,s.415–425.Zgółka T.,Zieliński M.,2003,Perswazja w tekstach prawnych i prawniczych,[w:]Język perswazji

publicznej, red. K.Mosiołek-Kłosińska,T.Zgółka,Poznań,s.182–189.Zgółkowa H. (red.),2003,Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny,Poznań.Zgółkowie H. i T.,1998,Biznesmen, uczony i robotnik. Aksjologiczne podstawy stereotypu języko-

wego. Rekonesans,[w:]Język a Kultura,t.12:Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne,red.J.Anusiewicz,J.Bartmiński,Wrocław,s.245–251.

Ziemska M.,1975,Rodzina a osobowość,Warszawa.Zimny R.,1995,Wartościowanie i magia w języku reklamy,[w:]Kreowanie świata w tekstach,red.

A.M.Lewicki,R.Tokarski,Lublin,s.239–254.Ziomek J.,1990,Retoryka opisowa,Wrocław.Ziółkowski M.,1981,Znaczenie, interakcja, rozumienie,Warszawa.Znyk P.,2008,Od komunikacji do manipulacji,Keżmarok.Żurek A.(red.),2011,Język a Kultura,t.22:Idiolekty w różnych sferach komunikacji,Wrocław.Żydek-Bednarczuk U.,1993,O kilku problemach metodologicznych badania rozmowy potocznej,

„Socjolingwistyka”,12/13,Kraków,s.24–37.Żydek-Bednarczuk U.,2004a,Struktura tekstu rozmowy potocznej,Katowice.Żydek-Bednarczuk U., 2004b, Zmiany w zachowaniach komunikacyjnych a problem strategii

i manipulacji,[w:] Manipulacja w języku,red.P.Krzyżanowski,P.Nowak,Lublin,s.32–33.Żydek-Bednarczuk U.,2005,Wprowadzenie do lingwistycznej teorii tekstu,Katowice.

Résumé

Ledocumentpresenteanalyselapersuasionlinguistiqueetilconcerneladimentionpragmatiquedelacommunicationlinguistiquedeshabitantsdelacampagnequin’etaitpasencoreetudieeducotedesmecanismedelapersuasion.Ledossierestbassesurlespiecesdesource:ils’agitdestextesdepatoisenregistresdanslesannees1995–2010.Cesetudestouchent12campagnessitueesauxenvironsdeLodz,deGrojecetdeCzestocho-wa.Danscetexposeilyadestextesrepresentatifspourdesdialectesetdespatoisdivers.Lesinformateurscesontdespersonnesquisedifferentdupointdevuedel’age,dusexeetdelaformation.Latranscriptiondesenoncesvenantdesenregistrementaeteinsereedanscedossieravecleconsentementdesinformateurs.

Letermela persuasionestcommentedediversesfacons,parfoisilestmemeidentifiea la manipulation,alorsdanslachapitretheoriquedecedossierilyaquelquesdefinitionsdecetermeetleurconfrontation.Lesujetprincipalc’estleproblemedela persuasion dans la language et dans le texte.Onamontreaussidesdifficulteslieesaveclemanquedescriteresprecicesetequivalantesquipermettentdeseparerdesactionsdepersuasiondesactionsdemanipulation.

L’objectifdelachapitred’analysec’estladistinctiondeselementsimportantsducommu-nique(phenomensdelanques,moyensextralinguistiques)quiincitentlemieuxledestinataireaagiravecl’intentiondel’expediteur.Leproblemmajeurdelapersuasionserapporteauxques-tionssuivantes:choix du vocabulaire et de la phraseologie, moyens stylistiques, construction des phrases, organisation du texte, argumentation, moyens nonverbaux de se communiquer.

Onafaituneanalysedetailleedelalexique,delaphraseologie,desdifferentesre-sourcesstylistiquesquidonnentauxenoncesunevaleurdelapersuasion.Danslacommu-nicationdeshabitantsdelacampagneexistentquelquesmoyens stylistiquesquisontvrai-mentimportants:epithete,oxymorone,metaphore,comparaisonainsiquelaparticularitestylistiquedestextesp.ex.:l’ironie(manifeste,cacheeetprivee).

Leproblemeessentielconstitueaussil’intertextualitequiestunmoyendelastrate-giedepersuasion.Dansl’aspectdel’intertextualite-surtoutlesrapportsauxevenementshistoriquesetcontemporains,lesrapportspolitiques,lesconnexionsaveclestextesbienconnus,depluslesstylisationsal’idiolecteoualalanqueetrangere.

Les moyens morphologiquesontaussilecaracterepragmatique:cathegoriesgram-maticales,1et2personnedusingulieretdupluriel,ainsique lespronomsquiycor-respondent,cathegoriesdesmodes,locutionsindirectesaudestinataire,verbesmodales,cathegoriesdudegre,moyensdemorphologie(deminutivaetaugmentiva)dememequelesexpressivismesnominals,deminutivaadjectifsetadverbiaux.

Pourformerl’opinionetlaperceptiondelarealited’apresl’intentiondel’expediteuronpeututiliserquelquesmoyens syntaxiquesp.ex.: repetitions,parenteses, anaphores,epiphores, inversions,equivalents,questionsrhetoriques,elipses,modulants.Parmilesmoyenssyntaxiquesetstylistiquesinfluantsurlacompositiondutexte,venantdel’atti-tudedel’orateuretdelaspontanitedel’enonceilfautciter:ordredesmotsfaconsdelaconjonctiondesphrases,pauseemotive,exclamation.

278

Danslepolonaispopulairel’argumentationemotiveetobjectiveesttresimportante,surtoutlesrapportsalanatture,auxliensentrelesgens,alafoi,auxinteretsmateriels.Pendantleprocesdelapersuasiondesinterlocuteursonutilisedestechniques et des ma-nieres erystiquessurtoutlatechniquedel’autoritefamiliale,demediaoudesinstitutions.

L’elementquirenforcelapersuasiondetransmissionverbaleestla communication nonverbale nottamentlecontactvisuel,lamimiqueetlesgestes.Deplusles parametres acoustiques: intonation, tonalite, rythme, vitesse de l’enonceou les sons paralinguis-tiques:souffle,soupir,rire,pleurs.

D’apreslesetudes,lapersuasionsemanifestedanslestextesdepatoisparl’applica-tiondedifferentsmoyenslexicauxetphraseologiques,ainsiqueparlametaphoriquedelaviequotidienne,lesnuancesdesdiminutifsetmemeparlescomparaisonsironiquesousarcastique.Lafonctiondepersuationdestextesdepatoisrenforceaussil’humeurspe-cifiquedecettelangue,lejeudesmotsetdessinificationscarl’attractiondelaformedetransmissiondesmotssertaatteindreuneffetlinguistiqueetrhetoriques.

L’analysedetoutcematerielbaseesurlamethodecomparativemontrelesanalogiesetlesdifferencesconcernantlesmoyenslinguistiquesquiserventarealiserlafonctiondepersuasion.L’elementessentieldecommunicationdepersuasiondanslestextesdepatoisestl’utilisationdesmoyenssuggestifs,delalexiqueetdelaphreseologiemarqueaxiologi-quement,delametaphorieinteressante,dessimplesconstructionssyntaxiques.Letimbredevoix, la tonalite, lesgesteset lamimiquesontdanscecas-laaussi importants.Lesexperiancesdelavieetdelacultureainsiquelescoutumesdeshabitantsdelacampagneformentlecommuniquelinguistiqueetlafonctionconvenabledepersuasion.Lamanieredepenservientdelacultureetdesvaleurscodestelsquelafamille,lesvoisins,lesbonnesrelationsavecleursprochesetlacommunautelocale.

Od Redakcji

BeataBurska-RatajczykodmomentuukończeniastudiówpolonistycznychnaUniwersytecieŁódzkimpracujewKatedrzeWspółczesnegoJęzykaPolskie-goUŁ.Stopieńdoktoranaukhumanistycznychwzakresiejęzykoznawstwauzy-skaław1996roku.Prowadzizajęciadydaktycznezgramatykiopisowejjęzykapolskiego,kulturyjęzyka,stylistyki,teoriiianalizytekstu,zajęciaspecjalistycz-neispecjalizacyjne,seminariummagisterskieorazwykładykursoweiwykładyzelementamikonwersatoriumdlastudentówinnychkierunków,takichjak:Infor-macjaNaukowaiBibliotekoznawstwo,WydziałZarządzaniaiMarketingu,Wy-działFizyki,WydziałChemii.Jestpromotoremkilkunastupracmagisterskichnakierunkufilologiapolska,recenzentemlicznychpracdyplomowych,licencjackichimagisterskich.

Uczestniczyławwielukonferencjachnaukowychidydaktycznych.Głównymprzedmiotemjejzainteresowańjestpolszczyznaludowa.Ztegozakresuopubli-kowałaszeregartykułów,dotyczącychróżnychaspektówkomunikacjigwarowej,zwłaszczakompetencjijęzykowejikomunikacyjnejmieszkańcówwsi:Odbicie kompetencji językowej w mowie mieszkańców wsi,Łódź2001;Gwarowe innowa-cje leksykalne na tle tendencji rozwojowych współczesnej polszczyzny,Łódź2004;Wartościowanie komunikacji językowej (na materiale frazeologii gwar mazowiec-kich),Bydgoszcz2008.Badałatekstywspółczesnejpolszczyzny,opisującm.in.środkistylizacjiludowej:Tekst folklorystyczny w kulturze massmedialnej – języ-kowe środki stylizacji ludowej w piosenkach zespołów: Brathanki, Golec uOrkie-stra, Kapela,Łódź2012.Interesujesiętakżezagadnieniemperswazjijęzykowejiskutecznejprezentacjiwreklamieorazwpolityce:Kategoria natury jako języko-wy środek perswazji w prasowych reklamach wyrobów kosmetycznych,Bydgoszcz2009;Kreowanie własnego wizerunku w kontekście językowej prezentacji przeciw-nika politycznego (na przykładzie wypowiedzi Lecha Wałęsy),Łódź2010.

wydawnictwo.uni.lodz.pl...przez mass media. S. Reczek (1973: 92) w języku wsi upatruje najlepiej...

Documents

Transcript of wydawnictwo.uni.lodz.pl...przez mass media. S. Reczek (1973: 92) w języku wsi upatruje najlepiej...