Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych. Polsko-ukraiska wymiana dowiadcze.Materiay seminaryjne

. - .

ISBN: 83-922720-2-1

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych. Polsko-ukraiska wymiana dowiadcze.Materiay seminaryjne

. - .

Lublin 2010 / 2010

Spis treci Wstp 7

Robert Kuwaek: Trudna Pami o Sprawiedliwych. Proste pytania i nieatwe odpowiedzi 8

Jolanta Ambrosewicz-Jacobs: .bo mieli serce bogate 13

Anatolij Podolski: Spoeczestwo ukraiskie a pami o Holokaucie - prba analizy wybranych aspektw 26 Andrij Portnow: Czy Ukraina jest gotowa wydorole? Spostrzeenia na temat Holokaustu w polityce i pamici historycznej 36

Tetyana Welyczko: Pomoc ydom jako jeden z rodzajw reakcji miejscowej ludnoci na polityk nazistw (na podstawie materiaw historii mwionej z bada w obwodach iwano-frankowskim i chmielnickim oraz w Autonomicznej Republice Krym) 40

Faina Winokurowa: Sprawiedliwi wrd Narodw wiata: przyczynek do kwestii pracy nad trudn pamici, motywacji dziaa oraz problemu ludzkiego wyboru w ekstremalnych sytuacjach okupacji nazistowskiej 47

Marcin Dziurdzik: Spoeczestwo polskie a pami Zagady kontekst edukacyjny 67

Anna Janina Kloza: Nauczanie o Holokaucie poprzez teatr 72

Stefan Batruch: Polacy, ydzi, Ukraicy - tak bliscy a jednak cigle obcy 89

Emil Majuk: Historia to nie szwedzki st. Podsumowanie projektu 94

Program seminarium 100

Uczestnicy seminarium 102

: 110

: . 111

-: ... 117

: ' : 132

: ? ' 144

: ( -, , ) 148

: : ', , 158

M : 180

: 186

: , , , 203

: - . 208

215

217

Wstp

Teksty, ktre skadaj si na niniejsz publikacj, zostay przygotowane przez ekspertw projektu Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych. Polsko-ukraiska wymiana dowiadcze. Czci projektu byo zorganizowanie we wrzeniu 2010 w Lublinie seminarium, na ktrym spotkali si naukowcy, publicyci, nauczyciele oraz animatorzy zajmujcy si w swojej pracy tematyk pamici o Holokaucie i Sprawiedliwych wrd Narodw wiata w Polsce i na Ukrainie. Projekt zrealizowany zosta przez Stowarzyszenie Panorama Kultur we wsppracy z Orodkiem Brama Grodzka-Teatr NN i Centrum Inicjatyw Modzieowych Totem. Gwnym celem seminarium bya wymiana dowiadcze pomidzy polskimi i ukraiskimi organizacjami zajmujcymi si w spoecznociach lokalnych dziaaniami edukacyjnymi i animacyjnymi dotykajcymi problemw trudnej pamici, a take przekazanie dowiadcze i metodologii wypracowanej przez lubelski Orodek Brama Grodzka-Teatr NN. Od 2007 roku Orodek realizuje projekt wiata w Ciemnoci Sprawiedliwi wrd Narodw wiata. Jego celem jest dotarcie do historii ludzi z Lublina i Regionu Lubelskiego, ktrzy w czasie II wojny wiatowej zdobyli si na odwag udzielenia pomocy przeladowanym ydom zbieranie wspomnie, zdj i dokumentw. Zostao zarejestrowanych ponad 80 historii osb tych odznaczonych medalem Sprawiedliwi wrd Narodw wiata oraz bohaterw bez medalu, aby ocali Pami o tamtym czasie i przekaza j przyszym pokoleniom. Celem projektu jest zaprezentowanie historii Sprawiedliwych w sposb kreatywny i innowacyjny, poszukujc nowych sposobw przekazywania Pamici modemu pokoleniu. Poprzez edukacj i dziaania artystyczne mona mwi o przeszoci penej za i nienawici tak, aby stawaa si ona ywym rdem refleksji i nauki. Dowiadczenia z realizacji projektu pokazay nam, e istnieje potrzeba wymiany dowiadcze, inspiracji i punktw widzenia pomidzy organizacjami zajmujcymi si tematyk Holokaustu, Sprawiedliwych wrd Narodw wiata, ale te szerzej - problemem trudnej pamici w lokalnych spoecznociach. Chcemy odpowiedzie na t potrzeb poprzez utworzenie polsko ukraiskiej sieci wymiany dowiadcze. Historia Polski i Ukrainy niesie ze sob wiele trudnych spraw wymagajcych przepracowania przez lokalne spoecznoci. Wiele z nich jest wsplnych. Jednym z takich problemw jest trudna pami dotyczca Holokaustu brak sposobw mwienia i edukowania o temacie Zagady i ratowania ydw podczas II wojny wiatowej. Tabu milczenia dotyczce tematu Sprawiedliwych wrd Narodw wiata i nieznajomoci tych historii w lokalnych spoecznociach, w ktrych si wydarzyy, to problem tym bardziej palcy, e odchodzi ju ostatnie pokolenie wiadkw tych wydarze. Jednoczenie wzajemna nieznajomo perspektyw Polakw i Ukraicw w ocenie II wojny wiatowej prowadzi do nieporozumie, unikania tematw draliwych i utrudnia konstruktywny dialog pomidzy organizacjami z obu krajw. Pomimo rnic w interpretacji historii, istnieje wsplna potrzeba wypracowania odpowiednich metod mwienia o niej. Zainteresowanie ze strony ukraiskich partnerw utwierdzio nas w przekonaniu, e stosowane przez nas metody pracy z trudn pamici w rodowiskach lokalnych mog by przydatne take w warunkach ukraiskich. Uwiadomio nam to potrzeb stworzenia sieci przestrzeni dialogu i wymiany dowiadcze dla rodowisk zajmujcych si problemem pamici i prac z modzie w spoecznociach lokalnych. Wanie lubelskie seminarium byo do niego pierwszym krokiem.

8

Robert Kuwaek Trudna Pami o Sprawiedliwych. Proste pytnia

i nieatwe odpowiedzi.

Tematyka Sprawiedliwych wrd Narodw wiata jest w ostatnim czasie jedn z najbardziej upowszechnionych problematyk w debacie publicznej i badaniach naukowych w Polsce. Mona od razu te zada sobie pytanie czy wiedza na jej temat jest gboka i czy dotyka wszelkich aspektw stosunkw polsko-ydowskich pod okupacj niemieck? Mamy przykady oficjalnego uhonorowania tych osb, ktre dostay tytu Sprawiedliwych. Ich historie weszy w kanon dziaa edukacyjnych, czego przykadem jest nie tylko obecne seminarium, ale take wiele programw przeznaczonych dla nauczycieli i uczniw. Wreszcie, Sprawiedliwi obecni s w mediach nie tyle moe osobicie, ile sam temat, ktry wydaje si by bardzo popularny, ale czy rzeczywicie dogbnie zbadany? Na to ostatnie pytanie mona ju teraz da odpowied z jednej strony jest wiele publikacji naukowych, ktre dotycz Sprawiedliwych, wydanych w przecigu ostatnich kilku lat. Z drugiej strony nadal nie ma rzetelnej monografii polskiej, ktra mogaby w miar wyczerpujco przyblia problematyk ratowania ydw w Polsce pod okupacj niemieck i jednoczenie byaby osadzona w szerszym kontekcie problematyki wojny i okupacji, Zagady oraz postaw Polakw wobec ydw w tym czasie1. Bardzo czsto tematyka osb, ktre powicay ycie ratujc ydw wyrwana jest z szerszego kontekstu historycznego. Wydaje si, e istnieje silna potrzeba (czy tylko wynikajca z faktu, e temat ten nie do koca zosta zbadany?) policzenia tych Polakw, ktrzy przede wszystkim zginli ratujc swoich ydowskich ssiadw, a take tych, ktrzy szczliwie ich uratowali. Jednoczenie odnosi si wraenie, e omawiajc te historie ucieka si od odpowiedzi na zasadnicze pytanie: jak to si stao, e Niemcy wpadli na trop ukrywajcych i ukrywanych? Przed kim tak naprawd ukrywano ydw, przede wszystkim we wsiach, do ktrych przedstawiciele okupacyjnej administracji i policji zagldali rzadko? Wreszcie, dlaczego na powojennej fali opisw bohaterskiej walki Polakw pod okupacj nazistowsk, Sprawiedliwi czy w ogle pomagajcy ydom musieli milcze i pomijano ich cakowicie w szeregu osb walczcych? Ratowanie ydw powinno si wanie zaliczy do najbardziej trudnych form walki z okupantem. Odpowiedzi na te pytania wcale nie s 1 W ostatnich latach ukazao si kilka znaczcych publikacji na temat pomocy ydom w czasie II wojny wiatowej. Jedne z nich maj charakter popularnonaukowy i nie s wolne od powielanych od lat stereotypw. Inne s pracami bardzo analitycznymi, a przy tym nie zawsze czytane s przez szeroki krg czytelnikw, a z pewnoci nie s nawet omawiane przez media. A. bikowski (red.), Polacy iydzipodokupacjniemieck1939-1945.Studiaimateriay, Warszawa 2006; J.A. Mynarczyk, S. Pitkowski, Cenapowicenia.ZbrodnienaPolakachzapomocudzielanydomwrejonieCiepielowa, Krakw 2007; E. Rczy, Pomoc Polakw dla ludnoci ydowskiej na Rzeszowszczynie 1939-1945, Rzeszw 2008; A. Dbrowska (red.), wiata w Ciemnoci. Sprawiedliwi wrd Narodw wiata. Relacje, Lublin 2008. Tematyce Sprawiedliwych powicony by w caoci czwarty tom rocznika Zagada ydw. Studia i Materiay, wydany w 2008 r. przez Centrum Bada nad Zagad ydw IFiS PAN. W tomie tym naley zwrci szczegln uwag na artyku D. Libionki, Polskie pimiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy ydom (1945-2008). Co interesujce, tom ten nie doczeka si adnej szerszej dyskusji w mediach, co wiadczy o tym, e rzetelne badania naukowe nie docieraj nie tylko do szerszego grona odbiorcw, ale take nie zawsze s zauwaane przez rodowiska naukowe.

Polsk

o-uk

rai

ska

wym

iana

do

wia

dcze

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych 9

proste i jednoznaczne, podobnie jak rwnie historie ludzi, ktrzy ydw ukrywali i samych ydw, ktrzy si ukrywali. Wiadomo jest, e w bardzo wielu sytuacjach pomoc ydom nie bya altruistyczna. Byo wiele przypadkw, gdzie by to cay przemys, ktry przynosi nioscym pomoc cakiem nieze dochody w postaci gotwki, kosztownoci czy przepisanych nieruchomoci2. Mona niekiedy natrafi na popularny stereotyp, e istniej jakie formy wdzicznoci, ktre najlepiej przekadaj si na dobra materialne. Gdzie indziej mwio si o kosztach nielegalnego utrzymania ydw, ktrzy przecie pozbawieni byli oficjalnych przydziaw ywnoci, wic trzeba byo zaopatrzenia dla nich dokonywa na czarnym rynku. Jednake istniej cae historie o tym, e w zasadzie fakt pacenia przez ydw pewnych sum ich wybawicielom ociera si wrcz o szanta lub by po prostu tym szantaem. Co interesujce, niektrzy z tych ludzi, ktrzy wykorzystywali fakt ratowania ydw dla wzbogacenia si, po wielu latach jednak otrzymali tytu Sprawiedliwych i bynajmniej Instytut Yad Vashem nie zweryfikowa dogbnie tych historii, pomimo e mia takie moliwoci3. Nie mniej wanym problemem jest take kwestia przed kim ukrywali si ydzi. Pierwsza i logiczna odpowied jest jedna oczywicie, przede wszystkim przed Niemcami. Jednake, gdy zgbimy si w rne historie ocalonych, a take Sprawiedliwych, okae si, e ukrywanie miao miejsce take przed polskimi i ukraiskimi ssiadami. Wydaje si, e w historiografii polskiej wci nadal pokutuje stereotyp, e szmalcownictwo, czyli denuncjowanie lub szantaowanie ydw przebywajcych na aryjskiej stronie miao w spoeczestwie polskim charakter marginalny. Jednake, gdy czyta si wspomnienia ydw, ktrzy prbowali ukrywa si zwaszcza w wikszych miastach, praktycznie we wszystkich tego typu historiach jest mowa o szantaach i wydawaniu ydw, czsto bezinteresownym, wynikajcym z antysemityzmu. Zdecydowana wikszo ocalonych zetkna si przynajmniej raz z szantaem lub prb denuncjacji ze strony Polakw lub Ukraicw. Miao to miejsce nie tylko w Warszawie, gdzie proceder ten wydawa si by najbardziej rozwinity, ale take w innych miastach na ziemiach polskich pod okupacj niemieck4. Przypadki tego typu

2 J. Grabowski, Ratowanieydwzapienidzeprzemyspomocy, [w:] Zagada ydw. Studia i Materiay, t. 4, Warszawa 2008, s. 81-109; w tym samym tomie: G. Berendt, Cenayciaekonomiczneuwarunkowaniaegzystencjiydwpoaryjskiejstronie, s. 110-143.3 Najbardziej znanym tego przykadem w ostatnim czasie jest historia Mariana Berlanda oraz jego ony, ukrywanych przez maestwo Krzyczkowskich w Warszawie. Pierwszym rdem informacji, w jakich warunkach i za jak wielk cen, jeli chodzi o konieczno opacania si Berlandw swoim wybawcom by dziennik pisany przez Mariana Berlanda na bieco w czasie okupacji. Egzystencja czwrki ydw u Krzyczkowskich poczona bya nie tylko z koniecznoci opacania si ponad miar, ale z cigym zagroeniem, e w momencie, gdy przestan paci, Krzyczkowscy w najlepszym wypadku wypdz ich ze swojego mieszkania. W 1988 r. Krzyczkowscy otrzymali tytu Sprawiedliwych, na wniosek Mariana Berlanda. M. Berland, Dnidugiejakwieki,Warszawa 1992; J. Leociak (oprac.), Niechcludziomnamiechpokaza,eydwusiebiechowaemSprawaZdzisawaiHalinyKrzaczkowskich, [w:] Zagada ydw. Studia i Materiay, t. 4, Warszawa 2008, s. 324-366; J. Leociak, Ratowanie.OpowieciPolakwiydw, Krakw 2010, s. 89-136. 4 Informacje o sytuacjach zwizanych z szantaowaniem i wydawaniem ydw we Lwowie i okolicach ju na pocztku okupacji niemieckiej, mona znale w mao znanych wspomnieniach Eliasza Bialskiego. Wrd szantaystw byli tam zarwno Ukraicy, jak i Polacy, a w przypadku tych ostatnich zdarzay si osoby, ktre zaliczano w ich rodowisku do patriotycznie nastawionych. Bialski wspomina take o caej korespondencji donosw na ukrywajcych si ydw, wysyanych do instytucji niemieckich, nawet w prowincjonalnych miasteczkach. Za donosami tymi w bardzo wielu przypadkach nie stay adne pobudki materialne. Rwnie w podlwowskiej kwi odnotowane s przypadki bezinteresownej denuncjacji ukrywajcych si ydw, nawet przez bliskich znajomych.

10

mona odnotowa take do czsto nawet na wsiach. Czasami na prowincji zdarzay si take przypadki zabjstw na ukrywajcych si ydach dokonywanych rkoma ssiadw lub pobi Polakw lub Ukraicw, ktrzy ydw ukrywali5. Ten strach przed ssiadami przenis si take na okres powojenny. To on by przyczyn sytuacji, w ktrej najbardziej szlachetni z ratujcych woleli na ten temat milcze, nawet przed najbliszymi. Te osoby, ktre po wojnie ujawniy si z faktem ukrywania ydw, przez ssiadw traktowane byy bardzo czsto wrogo. W fakcie uratowania ydw dopatrywano si chci zysku. Ukrywanie yda byo w powszechnej wiadomoci czym przynajmniej dziwnym. Odzyway si antysemickie stereotypy. Pod okupacj nazistowsk atwiej byo pomaga partyzantom i ukrywa Polakw zaangaowanych w dziaalno konspiracyjn. Pomaganie ydom byo czym wstydliwym, przynajmniej dla tych osb, ktre to czyniy z naraeniem ycia6. Nic dziwnego, e po wojnie Sprawiedliwi w wikszoci przypadkw woleli milcze. Nikt te specjalnie nie upomina si o jednostkow pami o nich. Natomiast fakt, e Polacy s najwiksz grup narodowociow uhonorowan przez Yad Vashem, sta si powodem nie tylko dla swoistej dumy narodowej, z ktrej w zasadzie nic nie wynika, ale take narzdziem do manipulacji historycznej. Miao to zwaszcza miejsce po 1968 r. i pokutuje w zasadzie do dzisiaj. Las Sprawiedliwych w Jerozolimie ma by dowodem na to, jak powszechna bya akcja ratownictwa ydw w Polsce. W rzeczywistoci za tym Lasem skrywa si mnstwo tragicznych historii, ktre s przykadem wrogoci, biernoci i antysemityzmu. Dzisiaj mona take usysze, e Sprawiedliwych w Polsce powinno by wicej, e kady akt pomocy powinien by uhonorowany. Problem polega na tym, e bardzo czsto zapomina si o tym, e tytu Sprawiedliwego przyznawany jest na wniosek uratowanych. Wielu z nich ju nie yje. Ci, ktrzy yj, z wielu powodw te nie chc wraca do swoich historii z okresu okupacji. Powody te s bardzo rne od prostego faktu, e po wojnie stracili kontakt z osobami, ktre ratoway, a do sytuacji traumatycznych. Nawet wwczas, gdy ratowani byli bezinteresownie, fakt korzystania z czyjej pomocy, ktry w przypadku ydw czy si z cakowitym uzalenieniem od osoby pomagajcej, ktra

Przypadek taki opisaa Klara Kramer, ktra stracia siostr na skutek wydania jej przez Polaka koleg szkolnego z czasw przedwojennych. Chopak zapa dziewczyn i wyda j Niemcom, poniewa mia za to otrzyma pi litrw wdki. E. Bialski, Patrzcprostowoczy, Warszawa 2006, s. 118-119, 147-148; C. Kramer, S. Glantz, WojnaKlary.PrawdziwahistoriacudownegoocaleniazHolokaustu, Krakw 2009, s. 168-169. 5 Estera Fefer, ktra ukrywaa si w lasach pod Jzefowem Roztoczaskim, opisywaa zaraz po wojnie, e zarwno w momencie akcji w samym Jzefowie, gdy Niemcy dokonali masowej egzekucji ponad 1500 miejscowych ydw w pobliskim lesie, jak rwnie pniej, gdy ocaleni z masakry prbowali si ukrywa w lasach, cz miejscowej ludnoci organizowaa na nich obawy. Podczas pocigu, a raczej polowania, na zbiegach dokonywano mordw. Odbywao si to zupenie bez pomocy policji niemieckiej. Inna ocalona, Bluma Fogel, ktra ukrywana bya przez ukraiskiego chopa, Jurko Krawczyka w okolicach Kosowa Huculskiego, opisywaa w swoich wspomnieniach, e najwikszym zagroeniem dla niej i dla jej wybawcy byli ukraiscy partyzanci z UPA oraz zwyke bandy rabunkowe. Zagroenie to nie mino z chwil zajcia tych terenw przez Armi Czerwon. Archiwum ydowskiego Instytutu Historycznego (dalej AIH), Relacje i zeznania ocalaych, sygn. 301/1474, Relacja Estery Fefer; sygn. 301/6281, Relacja Blumy Fogel.6 O sytuacji takiej pisze w swoich wspomnieniach lublinianka, prof. Nechama Tec. Gdy w 1945 r. musieli opuci mieszkanie polskiej rodziny, u ktrej ukrywali si przez kilka lat, ich wybawcy prosili, by nie ujawnili si przed ssiadami jako ydzi. Prof. Tec opisaa caa t sytuacj jako mocno krpujc dla obydwu stron, zastanawiajc si czy wynikao to ze wstydu czy te strachu przed ssiadami. N. Tec, Suchezy, Warszawa 2005, s. 202-203.

Polsk

o-uk

rai

ska

wym

iana

do

wia

dcze

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych 11

nie tylko dostarczaa ywnoci, ale take musiaa wynosi nieczystoci oraz znosi wsplne chwile zagroenia, wice si z maksymalnym wyczerpaniem emocjonalnym obydwu stron, powodowa, e uratowani nie chcieli wraca do tego czasu7. Bardzo czsto zdarzay si te inne sytuacje, cakowicie upokarzajce ratujcych si ydw. Wreszcie inny problem na ile dzisiaj znane s historie Sprawiedliwych. W ostatnich czasach bardzo czsto wskazuje si na przykady ludzi zwizanych z Komitetem Pomocy ydom egota, do ktrych zaliczaj si Wadysaw Bartoszewski czy Irena Sendlerowa. Sporo informacji mona znale na temat Henryka Sawika, ratujcego ydw na Wgrzech i porwnywanego do Raula Wallenberga. Tu te mona dopatrzy si sytuacji ocierajcych si o ambiwalencj w traktowaniu Sprawiedliwych i wiedzy na ich temat w Polsce powojennej. Irena Sendlerowa staa si najpierw bardzo znana w Stanach Zjednoczonych, nim wiedza o niej dotara do Polski. Henryk Sawik, gdyby nie informacje o nim podane przez uratowanych przez niego ludzi, byby postaci zupenie nieznan w Polsce i to w czasie, gdy ju gono mwio si o Sprawiedliwych Raul Wallenberg by postaci, o ktrej wiedzia cay wiat, podobnie jak Sprawiedliwy Niemiec, Oskar Schindler. Trzeba zastanowi si, ile jeszcze takich historii czeka na odkrycie dla polskich historykw czy w ogle dla spoeczestwa. Do dzisiaj bardzo nieliczni wiedz o Stefanie Sendaku, dziaaczu PPS z Zamocia, ktry pod koniec 1942 r. zacz ratowa w Warszawie i na prowincji cae grupy ydw z Lublina i Zamocia. Sam bdc zagroony aresztowaniem przez gestapo z racji swojej dziaalnoci przedwojennej, a take ju konspiracyjnej w czasie okupacji, zaoy jednoosobowy Lubelsko-Zamojski Komitet Ratowania ydw, dziki ktremu wojn zdoao przey ponad 280 osb. Co interesujce w tej historii, Sendak dziaa w zasadzie sam, a funkcjonowanie jego Komitetu opierao si na wzajemnej pomocy ukrywajcych si ydw. Dopiero w 1943 r. udao si Sendakowi podcign jego Komitet pod struktury pomocy egoty. Historia ta praktycznie nie jest znana ani w Lublinie, ani w Zamociu8. Oczywicie, przypadek Stefana Sendaka jest do spektakularny. Mona zastanowi si, ile tak naprawd historii osb, ktre ratoway jedn osob lub kilka, dla samej Lubelszczyzny jest w ogle nieznanych, nie mwic ju o innych regionach w kraju. Podobnie jest take z terenami, ktre dzisiaj nale

7 O takich czasach cakowitego uzalenienia od pomagajcych opowiada bardzo czsto Mira Ledowska, podkrelajc jednak take swoj wdziczno tym, ktrzy pomagali jej i rodzicom. Mira Ledowska ukrywaa si i wojn przeya wraz z matk dziki Polakom we wsiach na terenie dawnego wojewdztwa stanisawowskiego. Po wojnie stracia kontakt ze swoimi wybawcami i udao si ich odnale dopiero w 2007 r., midzy innymi dziki postpowi techniki. Na rodzin Dziaoszyskich, ktra ratowaa Mir Ledowsk i jej mam, natrafiono dziki dobrodziejstwu Internetu. Trzeba byo jednak duej determinacji ze strony p. Ledowskiej, eby taki kontakt odnowi, a nastpnie wystara si w Yad Vashem o przyznanie p. Antoninie Dziaoszyskiej, ju niestety pomiertnie, tytuu Sprawiedliwej. W zbiorach Orodka Brama Grodzka-Teatr NN znajduje si relacja video z Mir Ledowsk. 8 W latach 60. XX w. Stefan Sendak zoy swoje wspomnienia w Archiwum IH. Opisywa w nich zagad ydw w Izbicy, gdzie ukrywa si na pocztku okupacji, a nastpnie funkcjonowanie Lubelsko-Zamojskiego Komitetu Pomocy ydom. W jego relacji znalazo si wiele gorzkich uwag na temat ratowania ydw, a zwaszcza postawy caego podziemia polskiego wobec Zagady. Tylko fragment dotyczcy Komitetu zosta opublikowany w fundamentalnym zbiorze relacji na temat ratownictwa ydw przez Polakw w czasie okupacji pt. Tenjestzojczyznymojej pod redakcj W. Bartoszewskiego i Z. Lewinwny. Natomiast wspomnienia odnoszce si do losw ydw w Izbicy, gdzie znalazy si krytyczne uwagi na temat postaw podziemia wobec Zagady nigdy nie doczekay si publikacji. AIH, Relacje i zeznania ocalaych, sygn. 301/5951 oraz 301/5953, Relacje Stefana Sendaka.

12

do Ukrainy Galicj Wschodni czy Woyniem. Nie ma do dzisiaj adnego opracowania na temat lwowskiej egoty, jak rwnie nie ma bada nad pomoc indywidualn na tym terenie. Marzeniem byoby, gdyby takie badania mogyby by efektem wsppracy historykw polskich i ukraiskich, bo bez kontekstu ukraiskiego zarwno negatywnego jak i pozytywnego, trudno jest mwi o rzetelnych efektach prac naukowych na ten temat9. Nie wystarczy bowiem opisa fakt bohaterstwa, jakim byo ratowanie ydw, ale take dlaczego byo to bohaterstwem i to szczeglnym bohaterstwem, ktre wymagao powicenia nie jednorazowego, ale wielomiesicznego, poczonego ze strachem o swoj rodzin i o tych, ktrzy o t pomoc prosili. Nie mona zby tego tylko stwierdzeniem, e za pomoc i ukrywanie ydw grozia ze strony Niemcw kara mierci dokonywana na caej rodzinie. Potrzebne jest tutaj szersze to, cznie z opisem tego, dlaczego dochodzio do przypadkw mierci ratujcych i ratowanych, a take, co dziao si z tymi ludmi ju po wyzwoleniu. Strach Sprawiedliwych trwa w zasadzie do dzisiaj, zwaszcza w rodowiskach prowincjonalnych10. Bez nagonienia ich historii i bez rzetelnego ich opowiedzenia trudno bdzie przeama barier stereotypw, ktra narosa wok tego tematu. Zarysowane tutaj problemy s jedynie wstpem do bardziej gruntownych przemyle na temat trudnej pamici o Sprawiedliwych i zarazem zaproszeniem do szerszej dyskusji na ten temat.

Robert Kuwaek Historyk, absolwent Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, pracownik Pastwowego Muzeum na Majdanku w Lublinie, kierownik Muzeum - Miejsca Pamici w Becu do 2007 roku, wiceprezes Towarzystwa Przyjani Polsko-Izraelskiej w Lublinie. Swoje badania nad tematyk dziejw ydw w Lublinie i na Lubelszczynie prowadzi ju od kilkunastu lat. Ich efektem jest szereg artykuw w opracowaniach zbiorowych i czasopismach naukowych (m. in. w Zeszytach Majdanka t. XXI, Obz zagady w Sobiborze w historiografii polskiej i obcej oraz Zbrodnie w lesie krpieckim w wietle zezna wiadkw) oraz wspautorem ksiki Lublin - Jerozolima Krlestwa Polskiego, powiconej dziejom spoecznoci ydowskiej w Lublinie. Stypendysta Polsko-Amerykaskiej Fundacji Kociuszkowskiej, dziki ktrej prowadzi badania archiwalne w Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie oraz National Archives w College Park.

9 Co interesujce, w Polsce ukazaa si publikacja wydana przez IPN na temat Ukraicw ratujcych Polakw w czasie konfliktu polsko-ukraiskiego na Woyniu i w Maopolsce Wschodniej w latach II wojny wiatowej. Nie ma takiej publikacji o Polakach i Ukraicach ratujcych ydw na tym terenie. R. Niedzielko (oprac.), KresowaKsigaSprawiedliwych1939-1945.OUkraicachratujcychPolakwpoddanycheksterminacjiprzezOUNiUPA, Warszawa 2007. Publikacja ta w caoci znajduje si w Internecie.10 P. Reszka, LkSprawiedliwych, Gazeta Wyborcza. Duy Format 12.02.2006; C. azarewicz, Sprawiedliwiwrdnarodu.Ukrywaliydw,dzisamisiukrywaj, Polityka 14.03.2010.

Polsko-ukraiska wymiana dowiadcze

Prac

a z

tru

dn

pam

ici

w

spo

ecz

noc

iach

loka

lnyc

h

13

Jolanta Ambrosewicz-Jacobs .bo mieli serce bogate

Dla mnie osobicie historia jako nauka powinna by studium problemowym, a nie lepiszczem narodowym, instrumentem akcentowania tosamoci, narzdziem dowartociowania, sposobem na powetowanie sobie krzywd itd.1.

Temat Sprawiedliwych wrd Narodw wiata (termin stworzony przez Instytut Yad Vashem w Izraelu, dla okrelenia osb nie bdcych ydami, ktrzy naraali wasne ycie w czasie Holokaustu dla ratowania ydw, w jzyku hebrajskim brzmi: hasidei umot haolam) to temat bardzo trudny, szeroki i bardzo wany. Pomimo istotnych prac naukowcw szukajcych gwnie motyww postpowania Ratujcych i zmiennych, ktre ich czyy (socjologw Nechamy Tec, Samuela Olinera, psycholoki i terapeutki drugiego pokolenia Ocalaych Evy Fogelman oraz historyka Martina Gilberta), a take niedawnych polskich publikacji Centrum Bada nad Zagad ydw IFiS PAN w Warszawie (CBnZ) (Jacek Leociak, ktrego interesuj historie Ratujcych, ale take sposoby narracji o historii) oraz publikacji Instytutu Pamici Narodowej (Mateusz Szpytma), temat nadal wymagajcy nieupraszczajcego zaangaowania i refleksji. Podejmuj j w sposb pogbiony autorzy czwartego numeru rocznika naukowego Centrum Bada nad Zagad ydw Zagada ydw. Studia i Materiay m. in.: Dariusz Libionka, Jan Grabowski, Grzegorz Berendt, Barbara Engelking, Joanna Tokarska-Bakir, Alina Skibiska i in. powicajc cay numer pisma w 2008 r. kontekstom pomocy udzielanej ydom na okupowanych ziemiach polskich. W Danii, w Clermont-Ferrand we Francji ydowskich mieszkacw ostrzeono, ale najczciej to oni sami szukali pomocy, w desperacji, po dugich prbach ukrywania si samodzielnie. Najczciej pomocy udzielali pojedynczy ludzie, rodziny, bardzo rzadko cae grupy, jak w przypadku spoecznoci protestanckiej w Chambon-sur-Lignon we Francji. W okupowanej Polsce istniaa take pomoc instytucjonalna (27.09.1942 r. zaoony zosta Tymczasowy Komitet Pomocy ydom im. Konrada egoty, a 4.12.1942 r. powoana zostaa Rada Pomocy ydom przy Penomocniku Rzdu polskiego pastwa podziemnego, zwana egot). egota posiadaa kilka wydziaw i oddziay w Krakowie i Lwowie. Zajmowaa si take szantaystami (Kozowski, 2006). ydw przechowywano w stodoach, oborach, piwnicach, w skrytkach pod podog, w szafach, w klatkach w ogrodach zoologicznych, w kopcach ziemniakw, w klasztornych archiwach. Dzieci ydowskie czasami ukrywano jako wasne lub nalece do rodziny, czasami chrzczono je w klasztorach. W Polsce, na zachodnich terenach obecnej Ukrainy i Biaorusi i w niektrych miejscach na Bakanach, za niesienie pomocy ydom osobie ratujcej oraz jej rodzinie grozia kara mierci. Caa rodzina Ulmw z Markowej (rodzice, szecioro dzieci: Stasia, Basia, Wadziu, Franu, Anto, Marysia i sidme dziecko, ktre zaczo si rodzi) zostaa rozstrzelana razem z ukrywanymi rodzinami Szallw i Goldmanw. W innych krajach w Europie za pomoc grozio wywiezienie do obozu koncentracyjnego. Na okupowanych

1 M. Kula, JakpisahistoriEuropy?, [w:] J. Rokicki, M. Bana (red.), Nard,kulturaipastwowprocesieglobalizacji, Krakw 2004, s. 38.

14

ziemiach polskich obiecywano nagrody za wydawanie ydw i osb, ktre im pomagay. Problematyka Sprawiedliwych obejmuje wiele zagadnie i wiele pyta badawczych. Interesuje nas pytanie kim byli Ratownicy? Dlaczego w niektrych krajach temat ten stanowi przez wiele lat tabu? Czym wyrniali si dyplomaci ratujcy ydw w czasie Holokaustu (Instytut Yad Vashem uhonorowa ponad 100), czsto wbrew polityce swoich wasnych rzdw, ktre reprezentowali? Sempo Sugihara, konsul japoski w Kownie, ktry wyda w sierpniu 1940 r. ponad 3000 wiz tranzytowych do Japonii przez Zwizek Radziecki, zosta po wojnie oskarony i wyrokiem sdu swojego kraju skazany na kar pienin za niewykonanie rozkazu swojego pastwa w czasie wojny. Ta niesubordynacja przyczynia si do wyjazdu 2400 ydw do Japonii. Portugalski konsul Aristides de Sousa Mendes (w czerwcu 1940 wyda w Bordeaux du ilo bezpatnych wiz portugalskich) zosta zwolniony ze suby dyplomatycznej. Zmar w Lizbonie w biedzie i zapomnieniu. Szwedzki dyplomata dziaajcy na Wgrzech Raoul Wallenberg, przyczyni si do uratowania ok. 100 000 ydw. Aresztowany w styczniu 1945 r. przez NKWD pod zarzutem szpiegostwa, zagin w Zwizku Radzieckim. Dlaczego tak wielu dyplomatw ratujcych ydw popado w zapomnienie, np. przedstawiciel ministra pracy Rzdu RP na Wychodstwie na Wgrzech Henryk Sawik, ktry pomg 30 000 polskich uchodcw, wrd nich ok. 5000 ydom (m. in. tworzc dla dzieci ydowskich zakamuflowany sierociniec Dom Dziecka Oficerw Polskich)? W ledztwie nie wyda wsppracujcego z nim delegata rzdu wgierskiego Jozsefa Antalla. Zosta rozstrzelany w Mauthausen. Niemiecki przedsibiorca Oscar Schindler sta si znany dziki filmowi Stevena Spielberga Lista Schindlera. Konsul Sempo Sugihara doczeka si uznania w swoim kraju i na wiecie dopiero w 1985 r. Monumentalne dzieo o Raoulu Wallenbergu, wynik 10 lat pracy, Paul Levine wyda w 2010 r. W Forcie IX w Kownie, miejscu pamici Zagady na Litwie, w oddzielnej sali z wystaw powicon dyplomatom ratujcym ydw brakuje zdjcia Henryka Sawika (dane z wiosny 2009 roku). Ogromn rol w uhonorowaniu Ratujcych odegra wieloletni przewodniczcy Komisji od 1970 r. do 1995 r. Moshe Bejski, urodzony w Dziaoszycach, wizie Paszowa, ktry uratowa si dziki pomocy kolegi z Krakowa i pniej dziki tzw. licie Schindlera. Wiele publikacji powiconych Ratujcym wyda wieloletni dyrektor Departamentu Sprawiedliwych w Yad Vashem Mordecai Paldiel. Yad Vashem wydao w latach 2002-2006 seri Encyklopedii Sprawiedliwych pod redakcj Israela Gutmana. Encyklopedia powicona polskim Sprawiedliwym The Encyclopedia of the Righteous Among the Nations: Poland. Rescuers of Jews during the Holocaust zostaa opublikowana w 2004, a jej polskie wydanie ukazao si w 2009 r. staraniem Instytutu Studiw Strategicznych, pod redakcj zespou kierowanego przez Dariusza Libionk. Polscy Sprawiedliwi uhonorowani w latach 1963-1989 znajduj si w wydanej wczeniej w 1993 r. Ksidze Sprawiedliwych Michaa Grynberga. Wielu Ratujcych nie otrzymao i nie otrzyma medalu Sprawiedliwych. Wielu z nich zmaro zanim zostali rozpoznani. Zgino take wielu Ocalaych, ktrzy mogliby zoy wiadectwo. Niektrzy z nich w czasie II wojny wiatowej, cz po wojnie. Niektrzy nie wiedzieli w ogle o takiej moliwoci uhonorowania. Z uwagi na fakt, i nie wszyscy Ratownicy otrzymali tytu Sprawiedliwych nadawany przez Komisj Yad Vashem od 1963 na wniosek Ocalaych, bd uywaa zamiennie wszystkich terminw wystpujcych we wspczesnej literaturze na ten temat. Jak wyglda dyskurs dotyczcy Sprawiedliwych w wiecie, w Europie, w Polsce? Kto wspczenie zajmuje si Sprawiedliwymi i w jaki sposb? To tylko niektre z pyta, ktre wymagayby szczegowej analizy. Dlatego w tekcie ogranicz si do kilku zaledwie zagadnie, obejmujcych gwnie refleksj dotyczc Sprawiedliwych we wspczesnej Polsce.

Polsk

o-uk

rai

ska

wym

iana

do

wia

dcze

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych 15

Kim byli Ratujcy?

Do momentu wydania ksiki Nechamy Tec, emerytowanej profesor socjologii z Uniwersytetu Connecticut w Stamford, o chrzecijanach ratujcych ydw (When Light Pierced the Darkness: Christian Rescue of Jews in Nazi-Occupied Poland, 1986), opublikowano nie tak wiele ksiek w tym zakresie (Bartoszewski, Lewinwna, 1969, Friedman, 1978)2. Ratujcym naukowcy zajmujcy si Holokaustem powicili najmniej bada, co Nechama Tec tumaczy zainteresowaniem badaczy najpierw typowymi zachowaniami, a przecie Ratujcy byli wyjtkami w czasach pogardy i mierci. Badacze, ktrzy zajmowali si tym, co nie byo typowe i powszechne w czasach Zagady doszli do rnych wnioskw zastanawiajc si nad pytaniem, czy istniao co, co czyo tych szczeglnych ludzi naraajcych si dla ratowania ydw, a jeli tak, to co to byo? Jedni z powodu interesu pomagali, inni, bo mieli serce bogate mwi chopka cytowana przez Alin Ca w Wizerunku yda w polskiej kulturze ludowej. Dla Nechamy Tec, ktra od roku 2002 jest czonkiem Rady Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie i otrzymaa wiele nagrd za swoje prace badawcze, midzy innymi midzynarodow nagrod im. Anny Frank oraz nominacj do nagrody Pulitzera, wspln cech czc Ratujcych byo dziaanie zgodne z wasnymi przekonaniami. W ksice powiconej chrzecijanom, ktrzy ratowali ydw (When Light Pierced the Darkness: Christian Rescue of Jews in Nazi-Occupied Poland, 1986) Nechama Tec bada cechy wsplne czce Ratujcych. Nie znajduje ich wrd zmiennych socjodemograficznych, takich, jak wiek, klasa spoeczna, status ekonomiczny, wyksztacenie, pe, orientacja polityczna, lecz w szeciu wsplnych cechach postaw osb, ktre byy w stanie ryzykowa wasne ycie dla ratowania ycia drugiego czowieka. Ci niezaleni, samodzielni ludzie mieli nawyk pomagania potrzebujcym, byli indywidualistami niezwizanymi z opiniami ich rodowiska, postpowali zgodnie z wasnym sumieniem, bez wzgldu na opinie ogu. Cechowaa ich skromna ocena wasnych niespotykanych altruistycznych zachowa (termin Augusta Comtea), czsto spontanicznych i nie planowanych. ydw postrzegali w kategoriach uniwersalistycznych, jako innych ludzi, ktrym potrzebna bya pomoc. Samuel Oliner, emerytowany profesor socjologii z Uniwersytetu Humboldta w USA, zaoyciel Altruistic Personality and Prosocial Behavior Institute, take bada Ratujcych. Dla maestwa Pearl i Samuela Oliner (1988), ktrzy przeprowadzili wywiady z 406 Ratujcymi z 5 krajw i 126 osobami, ktre nie byy ratownikami lub byy wiadkami, wspln zmienn czc Ratujcych, w przeciwiestwie do ludzi, ktrzy nie udzielali pomocy, bya umiejtno tworzenia przyjacielskich relacji z ludmi z innych grup spoecznych i wyznawcw innej religii oraz wychowywanie si do 7 roku ycia w kochajcej si rodzinie. Troski o Innych Ratujcy nauczyli si od rodzicw, ale nie w oparciu o dyscyplin, a w oparciu o rozmow i wyjanienia dotyczce odpowiedzialnoci za innych ludzi. Ratujcy, wg maonkw Oliner, byli zwyczajnymi ludmi z umiejtnoci budowania relacji i troski o innych. Warunki niesienia pomocy ydom znacznie rniy si w wielu krajach, w zalenoci od definiowania ludnoci krajw europejskich w terminach rasowych, relacji pomidzy nazistowskimi Niemcami a danym krajem, polityki nazistowskiej wobec okupowanych narodw, stopnia asymilacji ydw, ich liczebnoci, a take stopnia identyfikacji z ydami w danym kraju i stopnia rozpowszechnienia postaw antysemickich. Cakowicie odmienna 2 Z uwagi na brak miejsca w krtkim tekcie nie uwzgldniam licznych artykuw. Dariusz Libionka krytycznie analizuje Polskie pimiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy ydom (1945-2008) w 4 numerze pisma Zagada ydw. Studia i Materiay, 2008, 17-80.

16

sytuacja niesienia pomocy miaa miejsce w Dani, gdzie 8000 zasymilowanych ydw stanowio 0.2% ludnoci i w Polsce, gdzie przed wojn ydzi stanowili 10% populacji kraju, ktry niemieccy nazici wybrali jako centrum Zagady ydw europejskich. Polacy, ktrzy decydowali si nie pomoc ydom, czynili to w obliczu zagroenia ycia swojego i swojej rodziny, zgodnie z dekretem z 1941 r. Z uwagi na postawy antysemickie otoczenia, o czym bdzie mowa dalej, czasami ukrywali ydw w tajemnicy nie tylko przed ssiadami, ale take i wasn rodzin. We wspomnieniach Nechamy Tec (2005) pojawiaj si take Polacy przechowujcy ydw za pienidze, ale i tak z naraeniem wasnego ycia, a jednoczenie wyraajcy antysemickie postawy. Znane s take przypadki przedwojennych antysemitw, ktrzy pomagali ydom, nawoywali nie pomoc, ryzykowali swoje ycie. Dziwi antysemickie sdy u tych, ktrzy zdecydowali si do niesienia pomocy, choby z uwagi na korzyci finansowe. Dziwi one ze wzgldu na ignorancj ich nosicieli, ignorancj, o ktrej mwi maej Nechamie Jej ojciec Roman Bawnik prbujc wyjani poruszonej dziewczynce z jasnymi wosami zjawisko uprzedze wobec ydw w Polsce.

Sprawiedliwi w narracjach historycznych i pamici zbiorowej

Pierre Vidal-Naquet (1996) pisa, i pami nie jest histori, moe istnie pomidzy nimi napicie, a nawet opozycja. Jeeli w nonikach polskiej pamici, np. w podrcznikach po 1989 roku, stopniowo zacza pojawia si narracja historyczna dotyczca relacji polsko-ydowskich i Holokaustu, to nie towarzyszyo temu procesowi rwnolege pojawienie si Zagady w kolektywnej pamici zbiorowej etnicznych Polakw. Nie byoby sprawiedliwe ominicie wielu, naprawd bardzo wielu niezwykych projektw edukacyjnych, realizowanych gwnie przez organizacje pozarzdowe (ydowski Instytut Historyczny, Fundacj Ochrony Dziedzictwa ydowskiego, Stowarzyszenie Dzieci Holokaustu, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Fundacj Pogranicze i wiele innych) oraz instytucje samorzdowe (Orodek Brama Grodzka-Teatr NN), rzdowe (Orodek Edukacji Regionalnej Ministerstwa Edukacji Narodowej) i akademickie (Uniwersytetu Jagielloskiego, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie czy Uniwersytetu Wrocawskiego), ale nie moemy jeszcze mwi ani o wsplnocie pamici, ani o wsplnej narracji, zarwno wewntrz wsplnoty obywatelskiej Polakw, jak i w relacjach midzynarodowych. W kontekcie niepamici zbiorowej i tysicy zasypanych, poronitych traw i drzewami zbiorowych mogi, spory historykw wydaj si, i pewnie s, sporami akademickimi. A te ostatnie dzieli czsto od tkanki spoecznej ogromna przepa. Istotnym pytaniem badawczym jest pytanie, czy taka wsplna narracja w ogle jest moliwa, czy te moemy jedynie marzy o sytuacji, w ktrej bdziemy zdolni wsuchiwa si w rne narracje rnych wsplnot pamici, z definicji rozcznych, jak twierdzi Charles Maier (2001). Bl potomka ydw, zabitych w czasie wojny na skutek dziaa polskich donosicieli czy po wojnie przez Polakw, czsto trwa nadal. Czy ten bl mog odczu Polacy? Wedug wielu uczonych zajmujcych si teori pamici spoecznej, m.in. Charlesa Maiera (2001), pamitamy tylko we wasnych spoecznociach pamici, a to uniemoliwia nam empati wobec blu innych grup etnicznych, religijnych, kulturowych. Normalna historia moe zosta przez nas wchonita, przyswojona, a traumatyczna nie pisze Ewa Domaska (1999, 115). W ten sposb traumatyczna przeszo czy nasza prywatna, czy narodu lub kultury istnieje w nas jako obce ciao, ktrego nie moemy zasymilowa, ale te nie moemy si go pozby. Sprawiedliwi, szczeglnie w Polsce, pomimo, e jestemy teraz jako nard tak

Polsk

o-uk

rai

ska

wym

iana

do

wia

dcze

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych 17

bardzo dumni z Ich bohaterstwa, nale take do tej traumatycznej historii. W centrum bada nad Holokaustem powinny by Ofiary i w duej mierze s. Wiemy sporo o sprawcach Zagady, szczeglnie dziki badaniom naukowcw niemieckich. Mniejsza uwaga powicana bya dotd wiadkom. Bycie wiadkiem Zagady nie usuno ani nie zagodzio antysemickich przekona u wielu Polakw. Teoria wiary w sprawiedliwy wiat prbuje tumaczy uporczywo zjawiska obwiniana ofiary. Demoralizujcy wpyw terroru czasw wojny, a take materialne korzyci, ktrym nie oparo si wielu Polakw (pisa o tym tu po wojnie Kazimierz Wyka, 1984) wpyny na utrwalenie przekona goszonych przed wojn przez Koci. Tradycyjny antyjudaizm by niewtpliwie przydatny dla agodzenia bd usuwania dysonansu poznawczego drczcego tych, ktrzy spali pod ydowskimi pierzynami. Ale kto chce dzisiaj pamita sowa Kazimierza Wyki wypowiedziane tu po wojnie o Niemcach, ktrzy zagarnli najwiksze dobra poydowskie, ale i o Polakach take, ktrym dostay si resztki, i to bez haby obciajcej agresora? Pamitajc dzisiaj o Sprawiedliwych powinnimy take pamita o Ich strachu, przed Niemcami i wasnymi ssiadami. Czy moemy odczu emocje 9-letniego chopca, ktremu ojciec powierzy tajemnic ukrywania swojego ydowskiego kolegi w stodole, ktremu powierzy zaopatrywanie go w ywno, w sekrecie przed wasn ciarn matk, ktra baa si o ycie wasnej rodziny, wasnych dzieci i chciaa, aby jej m odprawi swojego koleg? Pamitajc o Sprawiedliwych, powinnimy obj pamici take Ich strach.

Trudna prawda

Milczeniu wiadkw nie powicono a tak wiele uwagi od strony badawczej. A wiadkowie Zagady, z oczywistych wzgldw, nie powicali uwagi zamieszkanym przez siebie domom poydowskim. Wielu Polakw mieszka w takich domach. Niektrzy z nich pamitaj. Ale wikszo nie. Jednym ze wiadectw ukazujcych kontekst nikczemnych postaw niektrych Polakw podczas wojny jest pamitnik Calka Perechodnika, wydany po raz pierwszy w 1993 r. pt. Czy ja jestem morderc? w serii wydawniczej ydzi polscy przez Orodek KARTA. Po odkryciu przez wybitnego znawc tematyki Holokaustu Dawida Engela w recenzji pamitnika w czasopimie naukowym Polin (1999 nr 12), i pamitnik wydano z ocenzurowanego maszynopisu z archiwum ydowskiego Instytutu Historycznego, natomiast autorski maszynopis przepisany z oryginau znajdowa si w Yad Vashem, Orodek KARTA wyda w 2004 r. orygina pamitnika, w opracowaniu Dawida Engela (Janion, 2009, 259-260). Calel Perechodnik wspomina: Otwock opuszczalimy dokadnie w pi tygodni po akcji, w sdny dzie. Pamitam, jak jechalimy ulic Kocieln. Przed naszymi domami stali Polacy, nowi waciciele naszych sklepw, umiechnici, zadowoleni...3. Badania nad zjawiskiem szmalcownictwa ujawniy, e nie byy to przypadki odosobnione. Cytowany ju Calel Perechodnik wspomina: ydzi obawiali si obrabowania w polskiej dzielnicy i wydania w rce andarmerii. O ile bowiem przed andarmami mona si ukry, omin ich ostatecznie nie ma ich duo na ulicach to jak si ukry przed Polakami, ktrzy przecie z atwoci rozpoznaj ydw. Tak rozumowaa wikszo4. wiadkami Holokaustu byli wszyscy Polacy, ale cz z nich odniosa zamierzone

3 C. Perechodnik, Czyjajestemmorderc? Opracowanie, posowie, przypisy Pawe Szapiro, Warszawa 1995, s. 155.4 Tame, s. 24-25.

18

korzyci. Czy wiedz o tym kolejne pokolenia? Jak wiele wiedz? Czy w ogle chc wiedzie? Czy powinny wiedzie? Jako jednostki nie jestemy odpowiedzialni za to, co robili nasi rodzice, dziadkowie, pradziadkowie. Ale dlaczego mamy tyle reakcji obronnych, tyle oporu przed przyjciem informacji o nieprzyzwoitych dziaaniach czonkw grup, do ktrych naleymy, nawet tak duych, jak nard? W polu wikszych grup ni rodzina, w polu spoecznoci brak ssiadw nie moe by obojtny, cho nikt o nich nie chce pamita. Czasami robi to pojedynczy ludzie, nagle zainteresowani macewami na opuszczonym cmentarzu w okolicy, studenci przyjedajcy do Krakowa i nagle odkrywajcy ydowski Kazimierz bez ydw, o ktrym zapomnieli im powiedzie ich nauczyciele. Hanna Krall w Tacu na cudzym weselu przytacza wane pytanie: Wszyscy s tutaj, zatoczy rk koo, i adnych grobw. Dlaczego nie ma ydowskich grobw? Dlaczego nikomu nie jest smutno?...5. Czy to smutek wyparty? Czy nie jest nam smutno, gdy niektre nasze rodziny odniosy korzyci na skutek Zagady? A moe nie odczuwano wspczucia, gdy ydzi byli dla nas, Polakw, Obcymi, wobec ktrych obowizywaa obojtno, odnotowana we wspomnieniach Calela Perechodnika: Magister, ktry codziennie jedzi kolejk elektryczn do Warszawy, opowiada mi, e nawet w najgortszym czasie akcji nie usysza, eby w pocigu mwiono o ydach, by kto si nad nimi ulitowa6. Sprawiedliwi byli ludmi, ktrzy potrafili ulitowa si, wspczu, zaopiekowa si, naraajc wasne ycie i swoich najbliszych.

Kontekst

Wrd ok. 23 000 Sprawiedliwych uznanych przez Yad Vashem, najwiksz grup s Polacy, pod koniec czerwca 2010 r. liczba ta wynosia 6209 osb Ratujcych. Liczba Sprawiedliwych nie oznacza liczby Ratujcych. Temat Sprawiedliwych wymaga refleksji na paru paszczyznach wyznaczonych przez seri pyta. Kim byli Ci wyjtkowi ludzie i co o nich mwi nauka? Dlaczego Sprawiedliwi, Ratujcy, Ratownicy nie byli osobami uznanymi w spoecznociach lokalnych w Polsce, docenianymi, stanowicymi przykad zaangaowania i moralnej odpowiedzialnoci? Dlaczego nie zapraszano Ich do szk na spotkania modziey? A gdyby Ich ktokolwiek zaprosi, o czym take mogliby opowiedzie? Do Polski przyjedaj i maj tutaj wielu przyjaci take Ci ydzi, ktrzy uratowani przez Polakw byli wiadkami zamordowania swoich rodzicw wydanych Niemcom przez innych Polakw. mier rodzicw na oczach dziecka moe zamrozi wszelkie uczucia na cae ycie. Ale w wielu przypadkach tak si nie stao. To zrozumiae, e nie wszyscy Polacy wydawali ydw w rce Niemcw, ale dla zrozumienia trudnych relacji polsko-ydowskich konieczna jest pami take o ciemnych stronach naszej historii i nie odwracanie si od najbardziej bolesnych faktw. Shimon Redlich (2002) podejmuje w swojej ksice Razem i osobno, Polacy, ydzi, Ukraicy w Brzeanach 1919-1945 kontrowersyjny temat wspczucia i pomocy ydom. Motywy pomocy, jeli ju do niej dochodzio, Polacy i ydzi widz inaczej. Polacy z Brzean, miasteczka, ktre Ukraicy nazywali Bereany, a ydzi Berean, podkrelaj wspczucie, ydzi pamitaj ch zysku. Odmienne wspomnienia i traumy powoduj separacj, a take osobne powroty do Brzean, do swoich korzeni w Europie rodkowo-Wschodniej. Dowiadczenie wojny byo i jest przeywane osobno. Take w pamici kolejnych pokole. Ale przywoanie jednostek, ktre postpoway inaczej ni cae grupy ksika jest dedykowana

5 H. Krall, Taniecnacudzymweselu, Krakw 2002, s. 108.6 C. Perechodnik, Tame, s. 150.

Polsk

o-uk

rai

ska

wym

iana

do

wia

dcze

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych 19

pamici Taki Koncewicz i Karola Codogniego, tym, ktrym autor zawdzicza przeycie wspgra ze znanymi sowami Margaret Mead: Nie wtp nigdy, e niewielka grupa mylcych, zaangaowanych obywateli moe zmieni wiat, albowiem do tej pory jedynie im si to udawao. Milczenie wok Sprawiedliwych zwizane byo z kilkoma paszczyznami, z ideologi, ale take postawami otoczenia. Do 1989 roku istniaa polityka historyczna, ktra nie dopuszczaa do ujawniania nazwisk osb odznaczonych medalem Sprawiedliwego. Taki los spotka np. Wadysawa Bartoszewskiego czy Iren Sendlerow. Do 1966 r. nie wolno byo wymienia nazwiska Jana Karskiego, profesora na uniwersytecie Georgetown. Karski, ktry dwukrotnie przedosta si do getta i do obozu w Izbicy koo Lublina, skd kierowano transporty ydw do obozu Zagady w Becu, przywiz do Londynu jesieni 1942 r. raport o Zagadzie w okupowanej Polsce. Wiele lat pniej, w filmie Claudea Lanzmanna Shoah, pacze przed kamer, nie moe mwi przypominajc sobie cierpienie ydw i swoj misj, ktra nie spowodowaa decyzji ratowania ydw ani wadz brytyjskich, ani amerykaskich, w tym prezydenta Roosevelta, z ktrym Karski widzia si osobicie. Priorytety aliantw byy inne, to byy priorytety militarne. Sprawiedliwi sami nie dopominali si o uprawnienia kombatanckie i czsto sami prosili, aby ydowski Instytut Historyczny, ktry po wojnie przygotowywa dokumentacj dla Yad Vashem, nie nadawa rozgosu Ich historiom, co przypomnia podczas wanej konferencji Instytutu Studiw Strategicznych (ISS) i Narodowego Centrum Kultury (NCK) na temat Sprawiedliwych w Krakowie w dn. 28.06.2010 Prof. Feliks Tych. Badania Elbiety Rczy (IPN) na Rzeszowszczynie przedstawione podczas wyej wymienionej konferencji, ujawniaj 1650 nazwisk Ratujcych, spord ktrych tylko 350 osb otrzymao medal Sprawiedliwych. Cz z nich zgina razem z ukrywanymi ydami, cz nie chciaa o tym mwi, wiele rodzin nieyjcych ju Ratujcych nie zoyo relacji, z wielu powodw. Prof. Maria Janion (2009, 75) przywoujc B. widerskiego wspomina o antysemityzmie otoczenia, ktry wymaga kamstwa ukrywajcych si, czsto take po wojnie (por. Gowiski, 1998, Melchior, 2004), ale taki wymg obejmowa take Ratujcych.

Nowe pokolenia, nowa pami, nowy dyskurs o Sprawiedliwych

O pami o Henryku Sawiku upomina si poczwszy od lat 80-tych zmary w 2006 r. Henryk Zvi Zimmermann, izraelski dyplomata Ocalay z Holokaustu (w 1997 r. wyda swoje wspomnienia, m. in. o wsppracy z Henrykiem Sawikiem Przeyem, pamitam, wiadcz). Dla polskich wadz po wojnie Sawik, nalecy przed wojn do antykomunistycznego nurtu PPS nie zasugiwa na pami. Od 2001 r. o pami o polskim Sprawiedliwym walczy Ambasador RP na Wgrzech Grzegorz ubczyk (w 2003 r. wydaje swoj ksik Polski Wallenberg. Rzecz o Henryku Sawiku, a w 2008 r. Henryk Sawik. Wielki zapomniany bohater trzech narodw). W 2003 r. Elbieta Isakiewicz publikuje ksik Czerwony owek. O Polaku, ktry uratowa tysice ydw. W 2008 Powstaje stowarzyszenie Henryk Sawik. Pami i dzieo. W 65 rocznic mierci Henryka Sawika w dn. 19-20 XI 2009 Centrum Bada Holokaustu Uniwersytetu Jagielloskiego organizuje seminarium naukowe powicone postaci wielkiego rodaka. W 1999 r. Norman Conard, nauczyciel z Uniontown w Kansas w Stanach Zjednoczonych, zainspirowa powstanie szkolnej sztuki teatralnej ycie w soiku. Przedstawienie wystawiono ponad dwiecie razy w USA i w Polsce. Bohaterka tej sztuki Irena Sendlerowa, Polka, ktra przyczynia si do uratowania ok. 2500 dzieci ydowskich

20

z getta warszawskiego, otrzymaa tytu Honorowej Obywatelki Miasta Stoecznego Warszawy dopiero 2007 r. Dlaczego uznanie dla Ireny Sendlerowej, cznie z ustanowieniem nagrody Jej imienia dla zasuonych nauczycieli, przyszo tak pno? Dlaczego polsk bohaterk odkryy nie polskie, a amerykaskie uczennice? Dlaczego brakuje informacji o kontekcie ratowania ydw, np. bada o innych dziaaczach egoty, o innych kobietach pomagajcych ratowa dzieci, o oddziaach egoty pyta w czasie konferencji ISS/NCK Dariusz Libionka. Oprcz Ireny Sendlerowej w ratowaniu dzieci ydowskich aktywnie bray udzia: Jadwiga Piotrowska, Wanda Drozdowska-Rogowiczowa, Izabela Kuczkowska. Pomagao bardzo wielu innych ludzi. Cz z nich naraaa si na konflikt sumienia: przykazania mioci bliniego i wizerunku ydw jako bogobjcw w nauczaniu Kocioa przed Soborem Watykaskim II (zob. Leociak, 2010, 255). Te trudne pytania otwieraj ogromne przestrzenie nieobecnoci Ratujcych ydw w wiadomoci kilku powojennych pokole, nieobecnoci czsto take w pamici wasnych rodzin. Dlaczego panowao przez tyle lat, nawet po upadku komunizmu, milczenie? Sprawiedliwi to jeden biegun postaw spoeczestwa polskiego w czasie okupacji, powiedzia podczas wyej wymienionej konferencji Profesor Feliks Tych, drugi biegun to denuncjatorzy, szmalcownicy. O Sprawiedliwych trzeba mwi w kontekcie tych dwch biegunw, gdy Ich bohaterstwo dopiero wwczas moe by zrozumiae. Niemal kade wiadectwo ocalenia zawiera histori wydawania ukrywajcych si ydw, czy jest to historia Marty Goren z Czortkowa na Podolu, przed wojn w granicach Polski, obecnie znajdujcego si na Ukrainie (Morgenstern, 2010) czy relacje zebrane przez modzie wojewdztwa maopolskiego i witokrzyskiego w konkursie Instytutu Studiw Strategicznych. Badacze ze znakomitego Centrum Bada nad Zagad ydw w Warszawie podwaaj mod na Sprawiedliwych, ktra pojawia si po publikacji Ssiadw Jana Tomasza Grossa w 2000, a zwaszcza Strachu w 2007 r., pogbiajc polski dyskurs na temat ratowania ydw, susznie obnaajc jego rytualizacj i mitologizacj. Jacek Leociak (2010, 13) pisze: Zadziwiajce, jak czsto mwienie o pomaganiu wie si, chcc nie chcc, z mwieniem o wydawaniu, szantaowaniu, tropieniu nie tylko ydw, ale te tych, ktrzy starali si ich ratowa.... Z historii Sprawiedliwych nie mona wydestylowa tylko nurtu jasnego. Towarzyszy mu bowiem nieodcznie ciemny nurt, niczym Norwidowska ni czarna, ktra jest w kadym oddechu i w kadym umiechu. W tym ciemnym nurcie albo w sferze cienia (Leociak, 2010, 111) znajduje si zamordowany w Warszawie, ale nie przez Niemcw, kaleki chopiec Sta Hoffer. Barbara Engelking wyrnia cztery wzorce postaw niesienia pomocy ydom: bezinteresown, za wdziczno materialn, pomoc, ktrej celem by zysk oraz bezwzgldno w wykorzystywaniu ofiar. Paulsson, Grabowski pisz, i wynajcie mieszkania w Warszawie w 1943 r. dla ydw kosztowao czsto dziesiciokrotnie wicej ni dla aryjczykw. Dziki badaczom poznajemy warunki, w ktrych pomagano i traktujemy histori, jak chcia przywoany w motto profesor Marcin Kula (2004, 38) jako nauk, ktra powinna by studium problemowym, a nie lepiszczem narodowym, instrumentem akcentowania tosamoci, narzdziem dowartociowania, sposobem na powetowanie sobie krzywd itd.

Postawy modziey

W badaniach sondaowych zrealizowanych w Centrum Bada Holokaustu Uniwersytetu Jagielloskiego w 2008 r. Postawy modziey polskiej wobec ydw

Polsk

o-uk

rai

ska

wym

iana

do

wia

dcze

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych 21

i Holokaustu7 poowa badanych uczniw II klas szk ponadpodstawowych (losowa prba oglnopolska) uwaa, e w czasie wojny Polacy pomagali ydom tyle, ile mogli, a 11% uwaa, e mogli zrobi wicej. Jedna trzecia uczniw nie potrafi si ustosunkowa do tego problemu (31%). Na pytanie, czy Polacy w czasie wojny mogli uratowa wicej ydw najczciej zaznaczano odpowied Trudno powiedzie 46% wskaza. Okoo jedna czwarta ankietowanych uwaa, e Polacy mogli uratowa wicej ydw, a 28% uwaa, e nie mogli. Rozkady odpowiedzi w rnych typach szk s bardzo podobne. Poowa ankietowanych uczniw uwaa, e Polacy nie maj powodw do wyrzutw sumienia w zwizku z pomaganiem ydom w czasie wojny, przy czym 15% uwaa, e zdecydowanie nie maj, a 35%, e raczej nie maj. Natomiast 10% uczniw uwaa, e wyrzuty sumienia z tego powodu s uzasadnione. Znaczna cz badanych nie zaja jednoznacznego stanowiska. Mniej skonni uznawa potrzeb wyrzutw sumienia s chopcy ni dziewczta. Pytanie o powody, dla ktrych zdaniem modziey, Polacy nie mogli bardziej pomc ydom w czasie wojny, byo otwarte. W wypowiedziach 58% uczniw dominuje motyw strachu, zarwno o siebie, jak i o wasn rodzin, poniewa za pomoc ydom groziy surowe kary. 10% uczniw w prbie oglnopolskiej (15% licealistw) uwaa, i powodem byo wrogie nastawienie do ydw. Przedstawione powyej wyniki wskazuj na konieczno dalszej, pogbionej edukacji na temat Holokaustu, relacji polsko-ydowskich i Sprawiedliwych.

Edukacja. Spoeczestwo obywatelskie

Moje pokolenie potrzebuje czego wicej ni tylko dokadnego rachunku strat i prawdy historycznej powstaej w wyniku skrcenia uamkw. Potrzebujemy porzucenia logiki narodowych krzywd8. W 1994 Steven Spielberg zaoy w Los Angeles Shoah Visual History Foundation (Fundacj Historii Wizualnej Shoah), obecnie Shoah Foundation Institute (SFI), ktry od 2006 r. sta si czci University of Southern California (Uniwersytetu Poudniowej Kalifornii). W Instytucie znajduj si 52 000 wiadectw Ocalaych, nagrane przez wolontariuszy w 56 krajach w 32 jzykach. Na stronie internetowej Instytutu Historii Wizualnej i Edukacji Fundacji Shoah (SFI) Uniwersytetu Poudniowej Kalifornii (adres w bibliografii) dostpne s scenariusze interdysplinarnych lekcji w jzyku polskim autorstwa Roberta Szuchty i Piotra Trojaskiego, utworzone w ramach wsppracy polskich ekspertw nauczania o Holokaucie z Midzynarodowym Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokaucie (MCEAH) Muzeum Auschwitz-Birkenau. Scenariusze lekcji o Ratujcych, biernych wiadkach, sprawcach i pomocnikach mona wykorzysta na lekcjach historii, jzyka polskiego, wiedzy o spoeczestwie w szkoach ponadpodstawowych. Polskie Towarzystwo zrzeszajce odznaczonych przez Yad Vashem obchodzi w 2010 roku 25-lecie dziaalnoci. Na pocztku istnienia Towarzystwo skupiao okoo 1250 osb, dzi zaledwie 450-500. Ok. 2000 r. nastpiy w Polsce istotne zmiany. Stopniowo Sprawiedliwi przestali si ba mwi. Instytucje pastwowe i pozarzdowe realizuj programy edukacyjne badajce i upamitniajce Sprawiedliwych, m. in.: ydowski Instytut Historyczny, Muzeum Historii ydw Polskich (MHP) (tworzce baz danych Ratownikw przeprowadzio do lipca 2010 r. 300 wywiadw ze Sprawiedliwymi w ramach programu zainicjowanego w lipcu

7 Badania wasne w oparciu o granty: International Task Force on Holocaust Remembrance, Education and Research i Foundation pour la Mmoire de la Shoah.8 S. Sierakowski, Chcemyinnejhistorii, Gazeta Wyborcza 11.06.2003.

22

2007 r. Polscy Sprawiedliwi Przywracanie pamici). W 2005 r. Centrum Edukacji Obywatelskiej (CEO) i Stowarzyszenie Dzieci Holokaustu zrealizoway projekt, w ktrym modzie przeprowadzaa wywiady z osobami odznaczonymi tytuem Sprawiedliwi wrd Narodw wiata. Prezentacja prac uczniw odbya si 12.06.2005 w Synagodze Noykw w Warszawie. W 2007 r. w Kancelarii Prezydenta RP powoano Zesp do Spraw Sprawiedliwych Wrd Narodw wiata, zajmujcy si zbieraniem informacji dotyczcych Polakw ratujcych ydw w czasie Holokaustu oraz rozpatrujcy wnioski o odznaczenie tych osb wysokimi odznaczeniami pastwowymi przez Prezydenta RP. W 2009 r. Kancelaria Prezydenta RP zorganizowaa dwa wyjazdy Polskich Sprawiedliwych do USA i Kanady, wsporganizowane przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP. Polscy Sprawiedliwi wystpili m. in. w Kongresie USA i spotkali si z prezydentem Obam. Od 2007 r. Orodek Brama Grodzka-Teatr NN w Lublinie realizuje program wiata w Ciemnoci Sprawiedliwi wrd Narodw wiata. Trwaym ladem projektu jest wystawa Pami Sprawiedliwych Pami wiata. Zebrane relacje o Ratujcych, Ratowanych oraz czonkach ich rodzin tworz swoisty rodzaj katalogu. W 2008 roku miao miejsce Misterium Pami Sprawiedliwych Pami wiata, podczas ktrego symbolicznie przekazano pami o Sprawiedliwych nastpnemu pokoleniu. Na Placu Zamkowym w miejscu byej dzielnicy ydowskiej zosta zbudowany piec do wypalania gliny, w ktrym umieszczono tabliczki z nazwiskami Sprawiedliwych. W nocy przy rozpalonym piecu z glinianymi tabliczkami czuwaa modzie czytajc gono historie Sprawiedliwych. Nastpnie Sprawiedliwi, bd przedstawiciele rodzin nieyjcych Sprawiedliwych, przekazywali na rce uczniw i nauczycieli ksik wiata w Ciemnoci - Sprawiedliwi wrd Narodw wiata, zawierajc zebrane relacje. Ksiki byy umieszczone w skrzyneczkach opatrzonych wypalonymi, glinianymi tabliczkami z nazwiskami Sprawiedliwych (Pietrasiewicz, 2008). Imi Jana Karskiego nosi kieleckie Stowarzyszenie, ktre powstao w marcu 2005 roku jako kontynuacja Obywatelskiego Stowarzyszenia ,,Pami Dialog Pojednanie. Dziaalno Stowarzyszenia zainaugurowana zostaa odsoniciem pomnika-aweczki, ufundowanej ze rodkw prywatnych, z postaci wasnego patrona. 4 lipca, w rocznic pogromu kieleckiego, Stowarzyszenie organizuje Marsze Pamici. W dniach 14-20.01.2006 r. odbyy si uroczyste obchody IX Oglnopolskiego Dnia Judaizmu. 26.08.2007 odsonity zosta pomnik Menora powicony ofiarom kieleckiego getta. 5.7.2010 r. miaa miejsce uroczysto odsonicia odnowionego, z inicjatywy prezesa Stowarzyszenia Bogdana Biaka, grobowca ofiar pogromu kieleckiego. W swojej dziaalnoci Stowarzyszenie obejmuje pamici take Sprawiedliwych wrd Narodw wiata. Fundacja Instytut Studiw Strategicznych (ISS) realizuje program INDEX Pamici Polakw Zamordowanych i Represjonowanych przez Hitlerowcw za Pomoc ydom, ktrego celem jest ustalenie nazwisk i biografii Polakw oraz obywateli polskich innych narodowoci (np. ukraiskiej, biaoruskiej, litewskiej, ormiaskiej, niemieckiej), ktrzy na skutek dziaa nazistw ponieli mier lub spotkali si z inn form represji za pomoc udzielan ydom. Ponadto Fundacja ISS zainicjowaa projekt edukacyjny Sprawiedliwi i ich wiat - spotkania z histori dla modziey ponadgimnazjalnej, ktry skada si ze spotka z modzie oraz spotka w szkoach z osobami uhonorowanymi tytuem Sprawiedliwy wrd Narodw wiata. W ramach projektu odbyo si 40 spotka, w czasie ktrych zostao przeszkolonych 800 uczniw z 11 szk. Zostay take zorganizowane 4 spotkania ze Sprawiedliwymi, w ktrych cznie uczestniczyo 160 uczniw. Gwnym zaoeniem projektu jest przyblienie modziey sylwetek polskich obywateli, uhonorowanych tytuem Sprawiedliwy wrd

Polsk

o-uk

rai

ska

wym

iana

do

wia

dcze

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych 23

Narodw wiata. yciorysy Sprawiedliwych s dla modych ludzi wyjtkowym rdem istotnych wartoci i inspirujcych postaw. Ewa Wierzyska, wicedyrektor Muzeum Historii ydw Polskich, jest kierowniczk czteroletniego midzynarodowego projektu upamitniajcego i popularyzujcego dzieo legendarnego kuriera Jan Karski niedokoczona misja (inauguracja projektu edukacyjnego miaa miejsce w dziesiciolecie mierci Karskiego 13.07.2010 w warszawskim kinie Kultura). O Sprawiedliwych ucz niektrzy nauczyciele w Polsce, np. Boenna Sucharska w Gdasku (scenariusz Sprawiedliwy przyszed na wiat, dobro przyszo na wiat. Irena Sendlerowa w oczach swych dzieci) czy Anna Janina Koza w Biaymstoku (scenariusz Opowiemy Wam o Irenie Sendlerowej Sprawiedliwej wrd Narodw wiata). Wanym elementem edukacji o Sprawiedliwych s wystawy. Instytut Pamici Narodowej Oddzia w Rzeszowie przygotowa w 2004 r. wystaw Sprawiedliwi wrd Narodw wiata, ktra dokumentuje pomoc udzielan przez Polakw ydowskim mieszkacom Rzeszowszczyzny w latach 19391945. W 2008 r. na Rynku Gwnym w Krakowie IPN otworzy wystaw Sprawiedliwi wrd Narodw wiata. Pomoc Polakw dla ludnoci ydowskiej w Maopolsce w latach 1939-1945. Centrum ydowskie w Owicimiu realizuje warsztaty edukacyjne Polscy Bohaterowie powicone zagadnieniu ratowania ydw przez Polakw podczas II wojny wiatowej (w oparciu o wystaw fotograficzn o tym samym tytule). Kultura masowa jest podatna na koniunktury, w tym polityczne. Telewizja publicznarealizuje filmy o Sprawiedliwych: od czasw filmw Agnieszki Arnold Brat Kain i Ssiedzi zrealizowano 22 filmy dokumentalne. Od czasu debaty wok Ssiadw Grossa nastpia intensyfikacja produkcji filmw na temat Sprawiedliwych (ostatnio wyemitowano cykl Sprawiedliwi w reyserii Waldemara Krzystka, siedmioodcinkow opowie o Polakach, ktrzy pomagali ydom w czasie II wojny wiatowej). Bartosz Kwieciski uzna ten fakt podczas wymienianej ju konferencji ISS/NCK za niepokojcy objaw propagandy. The Jewish Foundation for the Righteous (ydowska Fundacja dla Sprawiedliwych) z Nowego Jorku jest unikaln organizacj gromadzc i dystrybuujc rodki pomocy dla Sprawiedliwych. Fundacja zostaa zaoona w 1986 roku przez rabina Harolda M. Schulweisa, pocztkowo w poczeniu z Anti-Defamation League, a od 1996 istnieje samodzielnie. Jeszcze kilka lat temu oferowaa pomoc dla ponad 1600 Sprawiedliwych w 23 krajach, obecnie (dane z 1 lipca 2010 r.) wspomaga 954 osb, w tym 478 z Polski i 212 z Ukrainy). Wiceprezydent Fundacji Stanlee Joyce Stahl, niezwyka osoba o wielkiej energii, powica swj czas na zdobywanie rodkw dla ludzi, ktrzy w czasach Ciemnoci byli promykami Dobra. Oni sami czsto mwi, i byli zwykymi ludmi, robicymi to, co naleao wwczas zrobi. Nie widz bohaterstwa w naraaniu wasnego ycia dla ratowania innego ycia, lecz zwyky ludzki odruch niesienia pomocy drugiemu czowiekowi. Dzisiaj, czsto schorowani, sami jej potrzebuj. Dzisiaj, w niektrych miejscowociach, czuj si nadal dyskryminowani. Zawsze, potrzebowa bd naszej pamici, dla uczczenia tego, kim byli i co robili w czasach pogardy i mierci, w czasach zagady narodu ydowskiego w Europie.

Literatura

W. Bartoszewski, Z. Lewinwna, Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomoc ydom 1939-1945, Krakw 1969. A. Caa, Wizerunek yda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 1992.E. Domaska, Mikrohistorie. Spotkania w midzywiatach, Pozna 1999.

24

B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka (red.), Prowincja noc. ycie i zagada ydw w dystrykcie warszawskim, Warszawa 2007.E. Fogelman Eva, Conscience and Courage: Rescuers of Jews During the Holocaust, New York 1994. P. Friedman, Their Brothers Keepers, New York 1978.M. Gilbert, The Righteous. The Unsung Heroes of the Holocaust, New York 2004.M. Gowiski, Czarne sezony, Warszawa 1998.J. Grabowski, Ratowanie ydw za pienidze: przemys pomocy, [w:] Zagada ydw. Studia i Materiay, nr 4, Warszawa 2008.I. Gutman (red.), Encyclopedia of the Righteous Among the Nations, 6 vol., 2002-2006.E. Isakiewicz, Czerwony owek. O Polaku, ktry uratowa tysice ydw, Warszawa 2003.M. Janion, Aneks o Zagadzie, [w:] Bohater, spisek, mier. Wykady ydowskie, Warszawa 2009, s. 63-76.M. Janion, Ironia Calka Perechodnika, [w:] Bohater, spisek, mier. Wykady ydowskie, Warszawa 2009, s. 259-278.M. Kozowski, Czy ktokolwiek w Polsce ratowa ydw?, [w:] Trudne pytania w dialogu polsko-ydowskim, Warszawa 2006, s. 66-74.M. Kula, Jak pisa histori Europy?, [w:] J. Rokicki, M. Bana (red.), Nard, kultura i pastwo w procesie globalizacji, Krakw 2004, s. 38.J. Leociak, Ratowanie. Opowieci Polakw i ydw, Krakw 2010.D. Libionka (red.), Ksiga Sprawiedliwych wrd Narodw wiata Ratujcych ydw podczas Holokaustu, Krakw 2009.G. ubczyk Grzegorz, Polski Wallenberg. Rzecz o Henryku Sawiku, Warszawa 2003. G. ubczyk, Henryk Sawik: wielki zapomniany bohater Trzech Narodw, Warszawa 2008.C. S. Maier, Gorca pami...zimna pami. O poowicznym okresie rozpadu pamici faszyzmu i komunizmu, [w:] Res Publica Nowa, lipiec 2001.M. Melchior, Zagada a tosamo. Polscy ydzi ocaleni na aryjskich papierach. Analiza dowiadczenia biograficznego, Warszawa 2004.A. Mieszkowska, Matka dzieci Holocaustu. Historia Ireny Sendlerowej, Warszawa 2007.N. Morgenstern, Crka, ktrej zawsze pragnlimy. Historia Marty, Jerozolima 2010. J. Nalewajko-Kulikow, Strategie przetrwania. ydzi po aryjskiej stronie Warszawy, Warszawa 2004.S. Oliner, P. Oliner, The Altruistic Personality Rescuers of Jews in Nazi Europe, New York 1988.M. Paldiel, The Path of the Righteous: Gentile Rescuers of Jews During the Holocaust, New York 1993.M. Paldiel, Saving the Jews, Rockville 2000.G. S. Paulsson, Utajone Miasto. ydzi po aryjskiej stornie Warszawy (1940-1945), Krakw 2007.T. Pietrasiewicz, Krgi Pamici. Circles of Memory, Lublin 2008.S. Redlich, Razem i osobno, Polacy, ydzi, Ukraicy w Brzeanach 1919-1945, Sejny 2002.S. Sierakowski, Chcemy innej historii, Gazeta Wyborcza 11.06.2003.A. Skotnicki, Oskar Schindler w oczach uratowanych przez siebie krakowskich ydw, Krakw 2006.A. Skotnicki, Jan Karski. Czowiek, ktry chcia zatrzyma Holokaust, Krakw 2010.M. Szpytma, J. Szarek, Sprawiedliwi wrd narodw wiata, Krakw 2007.M. Szpytma, Sprawiedliwi i ich wiat. Markowa w fotografii Jzefa Ulmy, seria: Kto ratuje

Polsk

o-uk

rai

ska

wym

iana

do

wia

dcze

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych 25

jedno ycie..., t. 1., Warszawa-Krakw 2007.M. Szpytma, The risk of survival. The rescue of The Jews by The Poles and the tragic consequences for The Ulma family from Markowa, Warszawa- Krakw 2009.N. Tec, When Light Pierced the Darkness: Christian Rescue of Jews in Nazi-Occupied Poland, New York 1986.P. Vidal-Naquet, Memory and History, [w:] Common Knowledge 5 (fall 1996), 1996, s. 14-20.K. Wyka, Gospodarka wyczona, [w:] ycie na niby. Pamitnik po klsce, Krakw 1984, s. 157.

Wybrane portale

Yad Vashem. The Holocaust Martyrs and Heroes Remembrance Authoritywww1.yadvashem.org/yv/en/righteous/index.asp

Instytut Historii Wizualnej i Edukacji Fundacji Shoah (SFI) Uniwersytetu Poudniowej Kaliforniiwww.college.usc.edu/vhi/wobliczuzaglady/index.php

Program Polscy Sprawiedliwi Przywracanie pamici Muzeum Historii ydw Polskichwww.sprawiedliwi.org.pl/pl/cms/strona-glowna

Instytut Pamici Narodowejwww.zyciezazycie.pl

Instytut Studiw Strategicznych www.ksiega-sprawiedliwych.pl/projekt.htm

Stowarzyszenie im. Jana Karskiego w Kielcachwww.jankarski.org.pl

Program wiata w Ciemnoci Sprawiedliwi wrd Narodw wiata Orodka Brama Grodzka-Teatr NN www.sprawiedliwi.teatnn.pl

www.righteous-sprawiedliwi.wikispaces.com

Jolanta Ambrosewicz-Jacobs Dyrektorka Centrum Bada Holokaustu Uniwersytetu Jagielloskiego. Czonkini Rady Programowej Panelu Ekspertw przy OBWE (OSCE/ODIHR), pracowaa w Cambridge University, Oxford University, a take w Nowym Jorku w Carnegie Council for Ethics and International Affairs, Centrum Praw Czowieka Columbia University i w Simon Wiesenthal Center. W swojej pracy naukowej zainteresowana jest zagadnieniami rasizmu, ksenofobii i dyskryminacji, problematyk rozwizywania konfliktw grupowych, stosowaniem alternatywnych metod nauczania w przeamywaniu uprzedze, a take edukacj midzykulturow i polityk pojednania. Jest autork ankiety przeprowadzanej wrd licealistw, badajcej obecne postaci antysemityzmu.

Anatolij PodolskiSpoeczestwo ukraiskie a pami o Holokaucie

prba analizy wybranych aspektw

Zawarty w tytule temat dotyczy do skomplikowanej i niejednoznacznej kwestii, czyli rozumienia i pojmowania historii Holokaustu przez dzisiejsze spoeczestwo ukraiskie. Wedug mnie ten temat zalicza si do co najmniej dwch najwaniejszych problemw trwajcego w spoeczestwie i wrd humanistw dyskursu intelektualnego. Pierwszy, ktry mam na myli, to trudny i bolesny proces formowania pamici historycznej w ukraiskim spoeczestwie, czy te pamici o historycznej przeszoci, jej modelu i kulturze, a take tworzenia paradygmatu wasnej pamici narodowej oraz miejsca Holokaustu w tej pamici i w historii. Drugi problem, bezporednio zwizany z pierwszym, to miejsce ydowskiego dziedzictwa, relacji ukraisko-ydowskich i ydowskiej kultury we wspczesnej koncepcji ukraiskiej historii i historiografii, to pytanie, czy ydowska historia i kultura, ktra rozwijaa si na ziemiach ukraiskich przez stulecia, jest integraln czci ukraiskiej kultury? Oni yli wrd nas to proste stwierdzenie na temat ukraiskich ydw pado podczas pewnej dyskusji publicznej o ukraisko-ydowskich stosunkach w XIX i XX wieku1. W artykule tym sprbuj przeanalizowa niektre aspekty zagadnienia Spoeczestwo ukraiskie a pami o Holokaucie. Rozpatrz oba zaznaczone we wstpie problemy przez pryzmat nieatwego pytania: czy moliwe jest postrzeganie historii Holokaustu i tragicznego losu ukraiskich ydw w latach nazizmu jako czci oglnej historii Ukraicw i ydw oraz historii Ukrainy czasw II wojny wiatowej. Zostan wyodrbnione trzy aspekty: akademicki czy te naukowy, pedagogiczny lub edukacyjny, spoeczny i/lub polityczny. Oczywicie te aspekty czsto bd si przeplata, gdy s ze sob cile powizane, kady ma jednak swoj specyfik. Dlatego omawiajc je oddzielnie oraz w korelacji, uzyskamy kompleksowy obraz danej problematyki. W cigu ostatnich pitnastu lat na Ukrainie zrobiono dosy duo w sferze bada nad histori Holokaustu. Kardynalna rnica pomidzy radzieck a ukraisk historiografi polega na tym, e tematyka ta staa si oddzielnym obiektem badawczym. Podczas prawie dwudziestu lat bada historycznych zacz si proces formowania szkoy zajmujcej si histori Holokaustu na Ukrainie. O tym ju nie raz bya mowa2. Nie bdzie zadaniem niniejszego artykuu analiza osigni ukraiskiej historiografii Holokaustu w Ukrainie, ktra przesza dug drog od lokalnych bada i publikacji wspomnie do oglnych prac koncentrujcych si na rnych aspektach, wydania gruntownych zbiorw dokumentw3 1 Owa dyskusja odbya si na amach ukraiskiego liberalno-humanistycznego czasopisma Krytyka w numerze 4, 5, 9, 10 z 2005 roku. Jej uczestnikami byli historycy: Sofia Hrachowa, Jarosaw Hrycak, Marko Carynnyk, John Himka, anna Kowba, Andrij Portnow.2 Zob. A. Podolski, TemaHolokostuwsuczasnijukrajiskijistoriohrafiji:problemynaukowychdoslidetainterpretacij,[w:] DruhaswitowawijnaidoljanarodiwUkrajiny:MaterialyWseukrajiskojinaukowojikonferenciji, Kijw 2005, s. 32-34; A. Podolski, DoslidenniazistorijiHolokostuwsuczasnijukrajiskijistoriohrafiji:nowipodchody, [w:] Katastrofaiopirukrajiskohojewrejstwa:NarysyzistorijiHolokostuiOporuwUkrajini, Kijw 1999, s. 26-38.3 Zob. M. Popowycz, JewrejskijhenocydnaUkrajinie, [w:] Filosofskaja i socjologiczeskaja mysl, nnr 4, 1994; J. Hrycak, UkrajinciwantyjewrejskichakcijachpidczasDruhojiswitowojiwijny, [w:] Czasopismo

Polsk

o-uk

rai

ska

wym

iana

do

wia

dcze

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych 27

i obrony prac naukowych, ktrych wci jest tak niewiele4. Wedug jednego z wiodcych liberalnych historykw ukraiskich, obecne dziesiciolecie powinno upyn pod znakiem bada nad stosunkami ukraisko-ydowskimi w latach okupacji nazistowskiej5. Faktem jest, i ukraiska historiografia Holokaustu formowaa si z wielkim trudem i wci si rozwija. Wanym dowodem na suszno tej tezy jest wci zwikszajcy si wykaz publikacji i naukowych opracowa, ktre s wydawane w Ukrainie6. Celem tego artykuu jest prba analizy, na ile te badania wpyny na nauki historyczne Ukrainy, na stosunek pastwa i spoeczestwa do tego tematu. Tutaj jestem zmuszony stwierdzi prosty, acz niezwyky fakt, e prace ukraiskich historykw powizane z problematyk Holokaustu pozostaj niezauwaone przez oficjaln nauk, s marginalne dla ukraiskiej historiografii, lecz jednoczenie zwracaj uwag naszych zachodnich kolegw historykw, ktrzy gorliwie zgbiaj temat Holokaustu na ziemiach ukraiskich7. Uporczywe ignorowanie bada w tej dziedzinie staje si wedug mnie w ostatnich czasach coraz bardziej konsekwentne, a nawet agresywne. W latach 2003 2004 ukazay si naukowe pozycje na temat historii wspczesnej Ukrainy oraz uniwersyteckie podrczniki z historiografii, gdzie ograniczono si do wspomnie o Babim Jarze, w ktrych ofiary pojawiay si w porzdku Ukraicy, Rosjanie, ydzi ! Uniwersytety podajc spis lektur dla kierunkw historycznych ignoroway monografie i tytuy dotyczce ludobjstwa ukraiskich

, Lww 1996; J. Chonigsman, KatastrofajewriejstwaZapadnojUkrainy, Lww 1998; F. Winokurowa, OsobiennostigienocidajewriejewnatierritoriiTransnistrii, [w:] Biuletyn Holokost i sowriemiennost`, nr 4, 5, 6, 2003-2004; M. Hon, Zkrywdojunasamoti.Ukrajisko-jewrejskiwzajemnynaWoyniw1926-1939rokach, Rwne 2005; M. Tyaglyy, WereChingeneVictimsoftheHolocaust?TheNazipolicyintheCrimeatowardsRomaandJews:Comparativeanalysis, [w:] Holocaust and Genocide Studies, 2008; M. Carynnyk, Zolocziwmowczyt,` [w:] Krytyka, nr 8, Kijw 2005; . Kowba, Ljudianist`ubezodnipekla, Kijw 1998; F. Lewitas, JewrejiUkrajinywrokyDruhojiswitowojiwijny, Kijw 1997; A. Kruglow (red.), SbornikdokumentowimateriaowobunicztoeniinacystamijewriejewUkrainyw1941-1944g., Instytut Judaistyki, Kijw 2002; M. Tiahly, MiestamassowogounicztoeniajewriejewKrymawperiodnacistskojokkupacijipoluostrowa1941-1944.Sprawocznik, Symferopol 2005; Katastrofaiopirukrajiskohojewrejstwa:NarysyzistorijiHolokostuiOporuwUkrajini, Kijw 1999; B. Zabarko (red.), izismiertwepochuCholokosta.Swidietielstwaidokumienty, t. 1 i 2, Kijw 2006; BabijJar:czielowiek,wlast,istorija:Dokumientyimateriay, [w:] W. Nachmanowicza (red.), ObszcziestwiennyjkomitetpouwiekowieczienijupamiatiertwBabiegoJaraidrugich, t. 5, Wniesztorgizdat, Kijw 2004. 4 W sumie w okresie od 1991 do 2008 r. powstao 6 naukowych dysertacji o historii Holokaustu na terenie Ukrainy. Autorzy: A. Podolski, F. Lewitas, F. Winokurowa, A. Honczarenko, O. Surowcew, N. Sugacka. Prace M. Hona, W Hryniewicza, D. Tytarenko rwnie czciowo dotycz problematyki historii Holokaustu w Ukrainie. W przygotowaniu s prace dyplomowe L. Solowki z historii Holokaustu na terenach Tarnopolszczyzny, J. Radczenki o ludobjstwie ydw w Charkowie, M. Tiahly pracuje nad histori Holokaustu na Krymie.5 Zob. J. Hrycak, Ukrainskajaistoriografija:desjatylietiepieriemien, [w:] Ab Imperio nr 3, Moskwa 2003.6 Zachodni historycy, ktrzy specjalizuj si w problematyce historii Holokaustu na ziemiach ukraiskich, w pierwszej kolejnoci sigaj po zbiory dokumentw: BabijJar:czielowiek,wlast`,istorija:Dokumientyimateriay, [w:] Obszcziestwiennyj komitet po uwiekowieczieniju pamiati ertw Babiego Jara i drugich, t. 5, pod red. W. Nachmanowicza, Wniesztorgizdat, Kijw 2004; A. Kruglow(red.), SbornikdokumentowimateriaowobunicztoeniinacystamijewriejewUkrainyw1941-1944g., Instytut Judaistyki, Kijw 2002.7 Karel Berghoff, Dieter Pohl, Omer Bartow, Petro Poticznyj, Howard Aster, Marko Carynnyk, John Himka, Aleksander Prusin, Martin Din, Bandi Lauer, Wilfried Jilge i in.

28

ydw w czasach okupacji nazistowskiej8. Dzisiaj i w cigu ostatnich dwch lat stosunek do ydowskich ofiar II wojny wiatowej oraz oglnie do losu mniejszoci narodowych w tym okresie pozostaje na tym samym poziomie lub jest zupenie ignorowany przez oficjaln historiografi. Szczeglnie zdumiewa ostatnie wydanie Instytutu Historii i Instytutu Bada Politycznych i Etnonarodowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy powicone historii politycznej Ukrainy XX i pocztku XXI wieku9. Ogromny tom skadajcy si z ponad 1000 stron, napisany przez grup autorw, znanych i cieszcych si na Ukrainie autorytetem historykw, powicony jest gwnym wydarzeniom z historii narodu minionego wieku i pocztkw obecnego. Jedna z gwnych czci skadajca si z czterech rozdziaw tej obszernej monografii obejmuje okres II wojny na Ukrainie, ale o losie ukraiskich ydw w czasie nazistowskiej okupacji w tej czci wydania nie znajdziemy ani sowa! W ten sposb, przez wyrywkowe wiadomoci w lekturze naukowej, pi lat temu doszo do cakowitego wykluczenia problematyki Holokaustu z publikacji ostatnich dwch lat! Tak oto wyglda rozwj rozumienia Holocaust Studies przez autorw wielotomowych publikacji naukowych z historii XX wieku. W takich wydaniach faktycznie prezentuje si koncepcja monokulturowego albo nawet monoetnicznego historycznego rozwoju Ukrainy, chocia doskonale wiadomo, e w ukraiskiej nauce historycznej szeroko rozwija si wielokulturowe podejcie do ukraiskiej historii i kultury10, ktrego zaoeniem jest traktowanie historii mniejszoci narodowych, jako ich integralnej czci. Doskonaym przykadem takiego podejcia w dziedzinie badania historii II wojny na Ukrainie, w przeciwiestwie do wspomnianej wyej gruntownej publikacji, jest zbir artykuw naukowych, ktre s wydawane od 2006 roku jako rezultat konferencji II wojna wiatowa a los mniejszoci narodowych w Ukrainie11. W zbiorze tym dokadnie przedstawiono los wielu narodw Ukrainy w latach okupacji. Inicjatorami takich konferencji i publikacji s spoeczne organizacje naukowe, w tym wypadku chodzi o Komitet Babi Jar oraz Ukraiskie Centrum Bada nad Holokaustem. Ta inicjatywa opiera si nie tylko na naukowym opracowaniu tematu, ale rwnie na poszukiwaniu moliwoci finansowania takich konferencji i publikacji. Ciekawym jest, i w tych konferencjach chtnie bior udzia historycy z instytucji naukowych, ktrzy s redaktorami wymienionej obszernej publikacji o historii politycznej Ukrainy XX-XXI wieku! Wygaszaj interesujce referaty na temat losu Tatarw krymskich, Polakw, ydw, Niemcw, Czechw yjcych na Ukrainie. Jednak gdy trzeba przygotowa tak zwane oficjalne opracowania pod patronatem Akademii Nauk, Ministerstwa Edukacji i Nauki korzystajc z pastwowego wsparcia, z jakich wzgldw materiay na temat mniejszoci narodowych nie trafiaj do nich, w szczeglnoci te dotyczce tematyki ydowskiej. W historiografii europejskiej, w przeciwiestwie niestety do ukraiskiej, dominuje wielokulturowe podejcie do tego tematu i jest ono szeroko omwione na tle postsocjalistycznej rzeczywistoci. Doskonaym tego przykadem wedug mnie jest Polska, ktra w miar

8 Na przykad: J. Kalakura, Ukrajinskaistoiohrafija, Kijw 2004; UkrajinawrokyDruhojiswitowojiwijny (1939-1945)[w:] W. Kuczer (red.), PolitycznaistorijaUkrajiny20stolittja, t. 4, Kijw 2003.9 Ukrajina:politycznaistorija20poczatok21stolittja, Kolegium redakcyjne: W. M. Litwin (przewodniczcy) oraz W. A. Smolij, J. A. Lewencew (zastpcy) i in., Wydawyctwo Parlamentske, Kijw 2007, s. 1028. Zastpcy przewodniczcego Kolegium redakcyjnego, faktycznie gwni redaktorzy tekstw, to znani ukraiscy historycy Stanisaw Kulczycki i Jurij Szapowa.10 Na przykad podrczniki uniwersyteckie do historii Ukrainy Jarosawa Hrycaka i Natalii Jakowenko.11 DruhaswitowawijnaidoljanarodiwUkrajiny.MateriayWseukrajiskojinaukowojikonferencji, Sfera, Kijw 2005; DruhaswitowawijnaidoljanarodiwUkrajiny.MateriayWseukrajiskojinaukowojikonferencji, Zownisztorgwydaw, Kijw 2007.

Polsk

o-uk

rai

ska

wym

iana

do

wia

dcze

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych 29

moliwoci tworzy obiektywny model pamici historycznej w polskim spoeczestwie. Trwa otwarta dyskusja na tak cikie tematy z historii Polski XX wieku, jak rozstrzelanie polskich oficerw przez stalinowskie NKWD w 1940 roku w Katyniu, przymusowa deportacja Niemcw z zachodniej Polski w 1945 roku, ktr zorganizowali Polacy, ukraiska pacyfikacja polskich wsi na Woyniu w 1943 roku, pogrom ydw w Jedwabnem w 1941 roku, w ktrym nie brali udziau nazici, oraz ju powojenny pogrom w Kielcach w 1946 roku. Nie milkn rwnie dyskusje o ksikach Jana Tomasza Grossa (Ssiedzi, Strach), ktre s powicone tym pogromom12. S to przykady odpowiedzialnego podejcia do pamici o przeszoci. Bardzo trudno zrozumie przyczyny i motywacj autorw opasej publikacji o historii politycznej Ukrainy, jak i wielu uniwersyteckich podrcznikw, dlaczego uporczywie nie chc dostrzec ydowskiej, jak i innych zreszt kwestii w ukraiskiej historii? Przecie jeszcze 10 lat temu pisalimy o wpywie poradzieckich stereotypw na historiografi, o tabu, ktre istniao w czasach radzieckich odnonie bada judaistycznych itd. W dzisiejszych czasach tumaczenie w ten sposb monokulturowego i monoetnicznego podejcia do historii Ukrainy, jest co najmniej niepowane. Wedug mnie istnieje inny powd brak zrozumienia lub niech, by dostrzec i pokaza rodzim histori jako wielokulturow cao, wczajc rwnie kwesti ydowsk. W takim podejciu zaobserwowa mona tendencje do wypierania z wasnej historii tego co inne, zwaszcza gdy od zawsze inne byo rozumiane jako obce. Dziki temu atwiej mwi o nas i o nich, o naszym Wielkim Godzie i o ich Holokaucie13. Konsekwencj jest utrwalanie si pewnego modelu pamici historycznej, gdzie Holokaust nie ma adnego zwizku z rodzim histori. Przez to ukraiski kontekst Holokaustu pozostaje nieznany dla spoeczestwa oraz, co szczeglnie wane, jest nieznany i niezrozumiay dla modziey14. W rezultacie takiej polityki i kultury pamici o przeszoci, w spoeczestwie umacnia si rozumienie historii Holokaustu jako wydarzenia, ktre miao miejsce w Europie i nie dotyczy Ukrainy. Praktycznie s ignorowane lub przemilczane liczne osignicia zachodniej oraz rodzimej historiografii, przedstawiajcej oglnie znany i niezaprzeczalny fakt, i gwnymi ofiarami niemieckiej okupacji na terytorium ukraiskim i na innych ziemiach europejskich, byli wanie ydzi15. Co wicej, w ostatnim czasie staje si coraz popularniejsze wrd historykw ukraiskich uywanie terminu Holokaustw kontekcie wydarze zwizanych z Wielkim Godem 1932-33 roku,

12 Zob. A. Wylegaa, Karuselizsusidami, Krytyka 2008.13 Przykadowo 19 czerwca 2008 roku w Kijowie odbya si publiczna prezentacja ukraiskiego przekadu ksiki Alena Bezansona ychoStolittja.Prokomunizm,nacyzmtaunikalnistHolokostu. Profesor Jurij Szapowa podczas swojego wystpienia podkreli, e bardzo wane jest rozpowszechnienie wiedzy o naszym ukraiskim Holokaucie (majc na uwadze tragedi Wielkiego Godu, A.P.) wrd spoecznoci europejskiej. Jest to jaskrawy przykad nieprawidowego wykorzystania terminu Holokaust.14 Zob. O. Iwanowa, Konstrujuwanniakolektywnojipam`jatiproHolokostwUkrajini, [w:] Ab Imperio, nr 2, 2004; W. Jilge, CompetingVictimhoods-Post-SovietUkrainianNarrativesonWorldWarII; E. Barkan, E.Cole, K.Struve (red.), SharedHistory-DividedMemory.Jews&othersinSoviet-OccupiedPoland,1939-1941, Leipziger Universitatsverlag GMBH 2007.15 Zob. na przykad: D. Pohl, JudenverfolgunginOstgalizien1941-1944.OrganisationundDurchfrungeinesstaatlichenMassenverbrechens.Mnchen, Oldenbourg 1997, s 453; R. Brandon, W. Lower (red.), TheShoahinUkraine:History,Testimony,Memorialization, Indiana University Press, nr IX, w ramach wsppracy z United States Holocaust Memorial Museum, Bloomington 2008, s. 378; D. Pohl, E.Barkan, E.Cole, K.Struve (red.), Anti-JewishPogromsinWesternUkraine-AResearchAgenda; SharedHistory-DividedMemory.Jews&othersinSoviet-OccupiedPoland,1939-1941, Leipziger Universitatsverlag GMBH 2007.

30

w rezultacie czego powstao wyraenie ukraiski Holokaust dotyczce tej tematyki, co nie tylko nie sprzyja tworzeniu obiektywnej pamici historycznej, ale rwnie prowadzi bezporednio do zafaszowania historii (o dyskusji wywoanej kuriozalnym terminem ukraiski Holokaust bd pisa w dalszej czci, gdy przejd do spoecznego i politycznego aspektu problemu). W ten sposb ukraiska polityka pamici o Holokaucie skaniajca si ku takim tendencjom, w pewnej mierze kontynuuje radzieck kultur pamici odsuwajc na dalszy plan fakt, i ofiarami Holokaustu byli wanie ydzi16. Traktowanie miejsca Holokaustu w pamici historycznej, jak ju wspominaem, nie ogranicza si jednak tylko do tendencji penego lub czciowego przemilczenia lub pojmowania tej tragedii jak obcej sprawy, ktra nie pojawia si w narracji na temat rodzimej historii. Ta tendencja (a moe i strategia) w rzeczywistoci odzwierciedla monokulturowe podejcie do historii Ukrainy. Mwic o naukowym aspekcie formowania pamici o Holokaucie w spoeczestwie ukraiskim, istnieje te opcja wielokulturowoci w dziejach Ukrainy, o czym ju pisaem, ktra z pewnoci uwzgldnia histori Holokaustu na ukraiskich ziemiach jako integraln cz historii Ukrainy z czasw II wojny wiatowej i XX wieku. Jest ona przedstawiona zarwno przez historykw ukraiskich, jak i wywodzcych si z diaspory, a take w pracach naszych zachodnich kolegw, ktrzy specjalizuj si w wojennej historii Ukrainy, aspektach reimu okupacyjnego, a szczeglnie w ukraiskiej historii Holokaustu17. Taka postawa, w przeciwiestwie do prezentowanej wczeniej, jest popierana przez liberalnych historykw, przez wiodce niezalene periodyki humanistyczne, organizacje spoeczne, naukowe i owiatowe18, jednak niewystarczajco lub wcale nie jest wspierana przez pastwowe struktury czy instytucje. W takiej sytuacji retorycznym wydaje si by pytanie co do przewagi i wpywu na ukraiskie spoeczestwo jednego z tych nurtw. Jest wrcz rzecz oczywist, e tendencja do wypierania pamici o Holokaucie jako czci historii Ukrainy19 zajmuje w nauce i w spoeczestwie wyjtkowo dominujc pozycj. W dziedzinie nauk historycznych (we wspczesnej ukraiskiej historiografii zwaszcza) takie podejcie do omawianego problemu jest cile powizane z politycznym aspektem zachowania pamici o Holokaucie (cakiem moliwe, i ukierunkowany charakter naukowych publikacji jest odpowiedzi na pewne polityczne zalecenia, co poniekd jest znamienne w totalitarnych, posttotalitarnych i postkomunistycznych spoeczestwach) i bez wtpienia wpywa na przedstawianie tej kwestii na dzisiejszej Ukrainie.

16 Temat okruciestwa Holokaustu na terytorium Ukrainy poruszali m. in.: O. Bartow, Erased.VanishingtracesofJewishGaliciainpresent-dayUkraine, Princeton University Press, nr XVII, Princeton 2007, s. 232; W. Lower, NaziEmpire-BuildingandtheHolocaustinUkraine, Chapel Hill, NC 2005; S. Spector, TheHolocaustofVolhynianJews,1941-1944, Jerusalem 1990; K. C.Berkhoff, HarvestofDespair:LifeandDeathinUkraineunderNaziRule, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2004.17 E. Barkan, E.Cole, K.Struve (red.), SharedHistory-DividedMemory.Jews&othersinSoviet-OccupiedPoland,1939-1941, Leipziger Universitatsverlag GMBH 2007; R. Brandon, W. Lower (red.), TheShoahinUkraine:History,Testimony,Memorialization, Indiana University Press, nr IX, W ramach wsppracy z United States Holocaust Memorial Museum, Bloomington 2008, s. 378.18 Mona wymieni tu Komitet Babyn Jar, Kongres wsplnot narodowych Ukrainy, Ukraiskie Centrum Bada nad Holokaustem, Stowarzyszenie Nauczycieli Historii Nowa Doba, czasopismo Krytyka, magazyn naukowy , wydawnictwo Duch i Litera i in.19 Trzeba zaznaczy, e nie chodzi o negacj Holokaustu czy zakaz bada na ten temat oraz uczenia o nim, ale o pomijanie tej kwestii w narracji II wojny wiatowej w Ukrainie i w problematyce ludobjstw, ktre miay miejsce w XX wieku na naszych ziemiach.

Polsk

o-uk

rai

ska

wym

iana

do

wia

dcze

Praca z trudn pamici w spoecznociach lokalnych 31

Pedagogiczny aspekt danego problemu jest bardzo ciekawy i, wedug mnie, nie mniej wany od naukowych bada historii Holokaustu. Wiadomo, e za pomoc wywaonego i przemylanego propagowania wiedzy na ten temat mamy szans, by przekaza i zachowa pami o losie ukraiskich ydw dla przyszych pokole. Na pocztku naleaoby krtko przedstawi genez i rozwj edukacji o historii Holokaustu na Ukrainie. Pojawiaj si w tym miejscu dwie opcje: edukacja formalna i nieformalna. S one ze sob powizane. W drugiej poowie lat 90-tych temat Holokaustu zosta uwzgldniony w oficjalnym programie nauczania historii Ukrainy i historii powszechnej. Mimo to, na wykad o Holokaucie nie powicono w programie nawet jednej penej lekcji, a znalaz si on w bloku tematycznym Nazistowski reim okupacyjny, na ktry to wydzielono jedn godzin w programie szkolnym. W 2000 roku Ministerstwo Edukacji i Nauki Ukrainy podjo decyzj, by zaproponowa uniwersytetom utworzenie specjalizacji z historii Holokaustu w Europie i na ziemiach ukraiskich. Wydarzenie to prawdopodobnie byo powizane z midzynarodow konferencj w Sztokholmie w styczniu 2000 roku, podczas ktrej Ukraina przyczya si do Deklaracji o zachowaniu pamici o Holokaucie poprzez badania i przekazywanie wiedzy na ten temat20. Od 2006 roku na egzaminie maturalnym zaczy si pojawia pytania na temat historii Holokaustu. W ten sposb z punktu widzenia pastwa, czyli Ministerstwa Edukacji i Nauki Ukrainy, lekcje na temat Holokaustu nie tylko zostay dopuszczone, ale i wczone w oficjalny program nauczania. Mimo tych dziaa, w rzeczywistoci realna moliwo uczenia historii Holokaustu w ramach oficjalnej edukacji szkoy redniej na Ukrainie dzi praktycznie nie istnieje! Poniekd wci jest kultywowana radziecka tradycja przemilczania historii Holokaustu na ziemiach ukraiskich. O ile w radzieckich materiaach dydaktycznych w ogle nie wspominano o zagadzie ydw, o tyle w wikszoci nowych ukraiskich podrcznikw, ktre s obowizkowe dziki rekomendacji Ministerstwa Edukacji i Nauki, wzmianki o Holokaucie nie maj adnego zwizku z ojczyst histori21. Przede wszystkim warto si zastanowi, dlaczego nie ma realnej szansy, by uczy historii Holokaustu w ramach edukacji formalnej, czyli podczas lekcji historii? Dwa decydujce czynniki daj nam odpowied na to pytanie: nie zwaajc na obecno problematyki Holokaustu w pr