एक होता का�हर, सौ. वीणा गवाणकर , �दल�प माजगावकर,

राजहस �काशन, पण

आव!ती :- आव!ती पाचवी

पान न.1

""ए ! चल, उठतोस क� यऊ मीच �तकड ?"" मोझस बाबाची

दमबाज हाक ऐकन त काळ, बारक पोर दचकन उठल. अजन परत

उजाडलह$ न%हत. पण मोझसबाबाला कठला तवढा धीर ?

""त*याएवढ$ पोर बघ कशी धारा काढतात,गर राखतात. क/बडया-

डकराची दखभाल करतात. पण तझ असल ह काडयाम2याच

हातपाय आ4ण ह असल मक त/ड ? काय होणार तझ त दवास

ठाऊक !""

""नका हो अस करवाद!"" ससानबाई आप7या नव8याला -

मोझसला-चचकारत 9हणाल$,""कवढस पोर त. काल :दवसभर

काम क;न थकलय.""

""पण मला आता शतात कोण मदत कर$ल ? 4खशात ना पसा ना

अडका. लागवडह$ नीट झालल$ नाह$. अशा आळसान उ>या ?पकाची

नासाडी %हायची."" मोझसबाबा करकरल.

""काह$ काळजी क; नका. ई@वरकपन सार ठBक होईल. अहो ! हा

दबळा पोरसCदा बघा. काह$ :दवसानी कसा ठणठणीत होईल तो !""

""हो ! होईल !एक घोडा होता तोह$ या पोरापायी गमावला.""

झाल होत. काय-अमDरकतील Eमसोर$ राFयातील, डायमड Gो%ह

(Diamond Grove) पाडयावर मोझस का%हHर नावाचा एक जमHन

शतकर$ आपल$ पIनी ससान :हJयासह राहात अस. IयाJया घर$

""मर$"" नावाची गलाम �नGो KLी होती. ज. Gटकडन Iयान ती

700 डॉलसHना ?वकत घतल$ होती. वाKत?वक मोझस का%हHरला

पान न. 2

गलामOगर$ पसत न%हती. माणस ?वकत घण अमानषपणाच वाट. पण

शतीवाडी बघताना आप7या एकाक� पIनीJया मदतीसाठB अन

सोबतीसाठB कोणी असाव, 9हणन Iयान ""मर$"" ?वकत घतल$ होती.

�तला आप7या घराजवळJया गोठयाशजार$ एक लाकडी

खोपटह$ बाधन :दल होत. �तचा नवरा दस8या एका मळवा7याकड

लाकड कापRयाJया कामावर मजर$ करायचा. मधन मधन तो आप7या

बायकोला-मर$ला-भटायला यई. एक :दवशी �तला बातमी Eमळाल$

क�, दोन म:हSयापवTच �तचा नवरा अपघातात मला. गलामीच िजण !

Vबचार$ला बातमी :दल$ गल$ हच खप 9हणायच

दःखाच कढ सकतात तोच एका राLी मर$Jया XककाYयानी

""डायमड Gो%ह"" दचकन उठल. 1860 -62 Jया समाराची ह$

घटना. गलामाना पळवन,?वकायच हा मोठा तजीचा धदा झाला होता.

मर$वर अशाच एका टोळीची नजर पडल$. रातोरात �तला पळवन

नRयासाठB धाड पडल$ होती. मर$Jया XककाYयानी जाग आ7यावर

काय घडतय याची क7पना ZणाधाHत मोझसबाबानी आल$. त आपल$

बदक सरसावन मर$Jया खोपटाकड धावल. पण उशीर झाला होता.

दरवर जाणारा घोडयाJया टापाचा आवाज ऐकत त हताश होऊन

नसतच उभ रा:हल.

ससानबाई घराबाहर आ7या. मर$Jया खोपटापाशी जाRयाच IयाJयात

Lाण न%हत. मोझसबाबाचा आधार घऊन Iया कशाबशा खोपटाकड

ग7या. मर$Jया मोठया मल$ला या धाडीत िज%हार$ मार बसला होता.

ती शवटच आचक दत होती. मधला मलगा ""िजम"" अजनह$ थरथर

कापत, अधा8या कोप8यात लपन होता. धाकटा दोन म:हSयाचा पोर

आ4ण मर$ याना पळवन नRयात आल. होत. Iया राLी Iया खडयातल

बरच �नGो गलाम पळवल गल. का%हHर शतक8यान गावक8याJया

मदतीन मर$ची व �तJया बाळाची सटका करRयाचा [यIन कला.

IयासाठB Iयान आप7या शताचा तकडा दऊ कला,उमदा घोडा दऊ

कला. IयाJया Iया उम\या घोडयाJया मोबद7यात तो परत काय

पान न. 3

Eमळव शकला ? तर मर$चा दोन म:हSयाचा मरणोSमख मलगा. मर$

नाह$ !

सा8यानीच Iया मलाची आशा सडल$ होती. जमतम @वासोJ]वास

करणार त काळ मटकळ, कोणIया घटकला आचका दईल सागता यत

न%हत. पण ससानबाईनी आशा सोडल$ नाह$. IयाJया श^षला फळ

आल. तो मरणोSमख जीव पSहा तग ध; लागला. Iयाचा तो छाती

फोडन बाहर पडणारा खोकला आ4ण घसमटणारा दबळा @वास पाहन

कोणाला वाटलह$ नसत क� ह पोर जगल ! फaत ससानबाई माL

िजवापाड काळजी घऊन मर$च पोर जगवीत होIया. IयाJया द$घH

पDर^माना यश आल. Iया पोरान जीव धरला. तो हळहळ चाल

लागला. खाऊ लागला. पण वारवर उसळणा8या भयानक खोक7याJया

उबळीन Iयाच KवरयL साफ Vबघडल होत. Iयाला बोलता यत न%हत.

मर$च पढ काय झाल ह कधीच कोणाला कळल नाह$. Iया उIतम,

उम\या घोडयाJया बद7यात परत Eमळवलला मर$चा दमकर$,दबळा,

मका पोर माL का%हHरJया घरात वाढत होता. Iयाच [सगाची

मोझसबाबाना आठवण झाल$. ससानबाbJया Iया श^षत,दखभाल$त

Iयाचाह$ वाटा होता. `मर$' ला Iयानी गलाम 9हणन कधीच वागवल

न%हत. मर$Jया या पोराबcल Iयाना ममता होती. ह$ ममता ससानबाई

जाणन होIया.

अमDरकतील राFयाराFयातील यादवी सपल$ होती. गलामOगर$

काय\यान नdट करRयात आल$. यादवीपायी ?वKकळीत झालल जीवन

पSहा सरळीतपण स; झाल होत. शतीवाडी करायला उसत Eमळ

लागल$ होती. यeाचा रखरखाट सपन सगळीकड जीवन बहरत होत.

डायमड Gो%ह आ4ण आजबाजाJया ""ओझाकH "" टकडया फळाफलानी

बह; लाग7या होIया. बहरल7या �नसगाHत का%हHरचा तो अनाथ

पोर सखावत होता. आता तो दहा-एक वषाHचा झाला होता. मोझस-

पान न. 4

बाबानी गराची,बागची परसची दखभाल करRयाच काम IयाJयावर

सोपवल होत. तोह$ ती काम मोठया हौसन कर$. Eशवाय जवळJया

झाडीत जायच, वगवगYया झाडाची रोप आणन मोझबाबाJया

परसत लावायची, बागत �नर�नराळ ताटव सजवायच, वाफ तयार

करायच आ4ण hdट लागRयासारखी बाग फलवायची हा Iयाचा खास

आवडीचा छद. Iयातच Iयाचा फावला वळ जायचा.

न%यानच शजाराला आल7या सौ. 9यलरबाई एकदा गiपागोdट$

करायला ससानबाईकड आ7या होIया. चहापाणी झा7यावर

ससानबाbनी आपल$ छोट$, सरखशी बाग Iयाना दाखवल$. पण Iया

छोटयाशा बागतील अनक फलझाड सौ. 9यलरना ओळखता यईनात.

सौ. 9यलर खोदन खोदन ?वचा; लाग7या, त%हा ससानबाईनी

आप7या `माYयाला' हाक मारल$. छोटा माळीदादा गणगणत समोर

यऊन उभा रा:हला.

""काय हो ! त9ह$ तर 9हणत होता क�, याला बोलता यत नाह$

आ4ण हा तर चaक गणगणतोय !""

""खरोखरच तो मका आह. दोनचार शjदापल$कड Iयाला बोलता

यत नाह$.पण फल,फळ,झाड,कोवळ क/ब याJया सहवासात माL

तो नहमी असच गणगणतो. Iयाची आईसCदा काम करताना अशीच

गणगणत असायची. याच गणगणण �तची आठवण क;न दत.""

छोटा माळी आ4ण Iयाची ती अkत छोट$ फलबाग पाहन सौ.

9यलरना आपल आ@चयH लप?वता आल नाह$. Iयानी Iया मलाची

पाठ थोपटल$. पण तो छोटा मलगा माL ?वचारात पडला. ""खरच

का या लोकाना झाडातल काह$ कळत ? क� नसत ह कौतकापरत

असत ? झाडाकड ""लZ"" \यायला याना जमत का ?""

मोझबाबानाह$ या मaया मलाJया जगावगYया छदाचा [Iयय

अनक वळा आला होता. IयाJया सlम अवलोकाचा,�नर$Zणशaतीचा

Iयाना अदाज यऊन चकला होता. झाडावरची अगद$ बार$कशी क�डह$

पान न. 5

IयाJया नजरतन सटत नस. घराभोवतीची झाड IयाJयामळ कशी

सरmZत असत. Iयामळ मोझसबाबा IयाJयावर खष असत.

या एकाक�,अबोल मलाचा EमLपDरवार -मलखावगळाच होता.

रानावनातील झाड-झडप,पZाची ?प7ल,डबaयातल छोट मास हाच

Iयाचा गोतावळा. वळ[सगी मोझसबाबाJया चापटया खाऊनह$ या

""EमLाची"" सगत तो चकवीत नस. एकदा Iयान पालापाचोळा,गवत

दोरा,सत गोळा क;न इतक सरख अन हबहब घरट बनवल क�,

ससानबाbना शपथवर लोकाना सागाव लाग ""ह आमJया मaया

पोरानच बनवलय !""

तो झाडा-[ाRयाJया सगतीत रम. मनसोaत गणगणत राह$. अगद$

भान ?वस;न ! पोटावर पालथ पडन तासन तास एखा\या अकराच

Xकवा वाळवीच �नर$Zण कर$त राह$. IयाJया या दोKताJया सह-

वासातन Iयाला अनक गोdट$ समजत. Iयाची दखणी-खपणी, आजारपण

कळत. IयाJया सहवासात झाडाना जण िज%हा फटत, कान यत.

आप7या भाषत Iयाची बोलणी चालत. तोह$ एक मग चालत-बोलत

झाड बन. IयाJया सहवासात तSमय होई. ""झाडाची दखभाल कशी

करावी, IयाJया आवडी�नवडी कशा ओळखा%यात, ह सार IयाJया-

कडन Eशकाव,"" मोझसबाबा कौतकान 9हणत.

आजबाजच पDरOचत Iयाला छोटा माळी 9हणत. या छोटया माYयाला

आप7या बागत7या झाडाच दवापाणी करायला अनक :ठकाणाहन

बोलावण यई. मग हा इकडची झाड �तकड लाव. याला झाडीत नऊन

ठरा?वक :ठकाणी लावन य, Iयाची आळी भसभशीत कर,

पल$कड7याJया फा\या काप-अस काहाबाह$ क;न, बाग द;Kत कर$.

चारआठ :दवसानी झाडीत नऊन लावलल रोपट अलगद काढन आणी

आ4ण Iया बागत ठरवन ठवल7या :ठकाणी पSहा लावी. Iया बागच

;पच पालटन जाई. IयाJयाह$ अनभवात भर पड. oानात भर पड.

सौ. बनयामबाbच गलाब - "" याना गलाबच 9हणायच का ?"" अशा

पान न. 6

अवKथला आल होत. आपल$ बाग पाहन ती खतावत होती. एका

दपार$ ती ससानबाईकड गल$. छोpया माYयाला घऊन घर$ आल$.

Iयाला बागत सोडन घरात गल$. Iयान गलाब तपासल. घराभोवती

चaकर टाकल$. आपल काम कल. काय कल त सागायला घरात Eशरला

अन :दवाणखाSयातच थबकला. काय सरख रगीत OचL होती ती.

जSमात [थमच पहात होता तो. Xकती तर$ वळ तो Iया

OचLातील रग न रषा Sयाहाळत होता. कधीपासन बनयामबाई

आप7यासाठB उभी आह, ह Iयाला कळलच नाह$.

""बाळा, तला OचL रगवायला आवडत का र ?""

""मी मी मला"" नहमी[माण तोतरपणा आड आला.

""त तर माझ गलाब पाहायला आला होतास न.?""

""ऊन पा:हज न जागा बदलल$."" अZराला अZर अन शjदाला शjद

जळवत कसबस तो बोलला. साफ मकपणा जाऊन अल$कड तो तोतर

का होईना पण चार-दोन शjदाच वाaय क; लागला होता.

बनयामबाईला नीट न उमज7यान �तन बाहर जाऊन पा:हल.

गलाबाची जागा बदलल$ होती. :दवसभर KवJछ ऊन Eमळल अशा

:ठकाणी झाड लावल$ गल$ होती.

""छान माझ काम छान कलस ह. ह घ तला "" अस 9हणन Iयानी

IयाJया हाती नाण ठवल. त घटट मठBत ध;न तो �नघाला. आता

IयाJया डोaयात गलाब न%हत क� नाण न%हत. ती रगीत OचL

डोYयासमोर नाचत होती.

घर$ आ7यावर Iयान आप7या तोत8या भाषत ससानबाbना नाना

[@न ?वचारल. Iयाना :दवाणखाSयातील रगीत OचLाJया तसVबर$-

समोर उभ क;न परत परत ?वचा; लागला. Iयाच ह तस बोलण

समजन घत ससानबाbनी IयाJया [@नाना उIतर :दल$. रग अन रषा

समजावन :द7या. झाल ! नवा छद स;.

पान न. 7

झाडीत7या एकातात हा माळीदादा रगीबqरगी फल, फळ, पान

कटन कKक;न रग बनवी. पlयाJया ?पसाच कचल बनवी. मग लाकडी

फळकटावर,काचJया फटaया तावदानावर, अगद$च काह$ नाह$, तर

KवJछ कातळावर OचL काढन रगवण स; होई.

Iयाचा थोरला भाऊ तjयतीन धrाकrा अस7यान मोझसबाबाबरोबर

शतात कdटाची काम कर$. पण हा दबळा अन नाजक अस7यान

नहमी ससानबाईभोवतीच घोटाळत अस. Iयाची चौकस नजर, IयाJया

हाताच कसब :टपत अस. Iयाच त चल$ Eलपण,लोकर ?पजण,

कातडी कमावण,मणबIIया बनवण. मसाल तयार करण. झालच तर

पाव,VबिKकट,पsडग तयार करण, सयावर ?वणण इIयाद$ सा8या

गोdट$ तो पाह$ आ4ण आप7या पर$न तशा करत राह$. ससानबाईह$,

""हा कस7याच कामाचा नाह$ तर �नदान ह तर$ Eशक द."" 9हणन

Iयाला बार$क-सार$क गोdट$ दाखवी. साखर अन कॉफ�खर$ज अSय

काह$ Iया ?वकत घत नसत. Iयामळ अशा अनक गोdट$ Iया हातान

कर$त. हाह$ पdकळशा गोdट$ Eशकला. तरबजह$ झाला. का%हHर कटब

खाऊन?पऊन सखी होत. पण होत EशKतीच. बXफXकर,उधळमाधळ

खपत नस. सगळ कस टक�न चाल. हा त सार उघडया डोYयानी

पाहात होता. IयाJयावर या गोdट$च सKकार खोलवर उमटत होत.

तस का%हHर कटबान या दोघा भावाना-िजमला अन या मaयाला-

�नGो गलाम 9हणन कधी वागवलच न%हत. उलट ह$ भावड कठह$

जाRयास मaत होती. ह अनाथ,�नराO^त,पोरक जीव जाणार तर$

कठ ? मोझस का%हHरJया आ^यानच त जगत होत.

िजम थोडा मोठा झा7यावर आपल नशीब काढायला डायमड Gो%ह

सोडन गला. पण छोटा माL �तथच रा:हला. छोटयाJया अगची

[ामा4णक अन ?वनt वIती पाहन का%हHर कटबान Iयाच नामकरण

कल- ""जॉजH"" जॉजH वॉEशuटन या थोर नIयाच नाव त ! Iयाला

आता सार मका, छोटा माळीदादा वगर न 9हणता जॉजH 9हण

लागल. जॉजHJया दबYया, नाजक [कतीमळ ससानबाई Iयाला

पान न. 8

नजरआड दर कठ पाठवायला तयार नसत. Iयाच ""मर$च पोर""

होत त. जॉजHह$ दर कठ जायला तयार न%हता. आप7या आईJया

मIयबcल �नि@चत काह$ बातमी नस7यान Iयाला वाट,"" न जाणो !

आपल$ आई पटकन क%हातर$ यईल."" �तJया KवागतासाठB तो आपल

लाकडी खोपट झाडन-झटकन KवJछ ठवी.

कधी तर$ तो आप7या आई?वषयी ससानबाbना ?वचार$. �तJया

आठवणीन Iयाचा गळा दाटन यई. Iया 9हणायJया ""तझी आई फार

गणी होती. अगद$ त*यासारखी. त*यासारखच काम करताना काह$

तर$ गोड, पण उदास गणगणायची. कामात फार चलाख. चटपट$त.

�तला Eलहावाचायला यत न%हत. पण �तची आठवण फार दाडगी

होती बघ.""

""हा पोरगा भार$ भडावतोय ग !"" मोझसबाबा आप7या पIनीकड

तvार करत होत. 9हण गवत :हरवच का ? टोळ उडया कशामळ मा;

शकतो ?सकाळची कोवळी Xकरण दपार$ कठ जातात ? इw-

धनdय तयार करायला Xकती वषH लागतात ? ह काय [@न झाल ?

वताग नसता !""

ससानबाbना हस आल.""हो !9हणनच ना मला `मदत करायला

Iयाला मा*याकड पाठवता ? कळल हो ! पण माझी काह$ तvार

नाह$. उलट तो हाताशी असला क� घरकाम बर$क झटकन उरकत !""

""ह नाह$ तर$ शतीपZा KवयपाकघराJयाच लायक�चा आह तो !""

मोझसबाबा XफKकारल.""Iयाची वाढच नीट होत नाह$ Iयाला कोण

काय करणार ? खरतर आता तो चागला नऊ-दहा वषाHचा झालाय.

IयाJया शाळची सोय पाहायला हवी नाह$ का ?""

""आह कठ जवळपास या �नGो मलासाठB शाळा ? आ4ण Eशकन

तर$ काय करणार आह हा ?"" मोझसबाबा थोडया उ\वगानच

9हणाल.

""पण आता Iयाला आपण KवतःJया पायावर उभ राहायला Eशकवलच

पान न. 9

पा:हज.Iयाच ह �नसगH[म,रानावनातल :हडण- IयाJया पढJया

धकाधक�Jया जीवनात Iयाला �न;पयोगी ठरवील."" मग ?वषय

बदल$त Iया पढ 9हणा7या-""पण काय हो ! IयाJयाच जोरावर त9ह$

यावषT wाZाची लागवड करणार आहात ना ? उ\.या जायचच 9हटल

Iया िKवस शतीतFoानकड. चला, काम आवरती xया.""

िKवस शतीतo ^ी. हरमन यायगर (Hermann Jaegar ) Eमसोर$

राFयात wाZाची लागवड Xकतपत यशKवी होईल याचा अदाज

घRयाJया कामOगर$वर आल होत. Eमसोर$तील जमीन व हवा

wाZाJया लागवडीसाठB योuय आह ह EसCद झाल होत. जॉजHला

हाताशी घऊन मोझस का%हHरनह$ आप7या शताJया तकडयावर

चाचणी घतल$ होती. यायगरसाहब छोटया जॉजHJया हशार$वर खष

होत. Iयानी :दल7या बार$कसार$क सचना जॉजHन ततोतत पाळ7या

होIया. wाZवल$ची उIतम �नगा राखल$ होती. माडवाकड Cयान :दल

होत. वाळवी, Xकडीपासन वल$च रZण कल होत. डोYयात तल

घालन सार$ कामOगर$ बजावल$ होती. IयाJया या चोख कारभारावर

यायगर खष झाल. चाचणी यशKवी झाल$ होती. मोझसबाबानी आता

जॉजHJया मदतीन मोठया [माणावर wाZाची लागवड करावयाच

ठर?वल. जॉजHह$ शतीकामात या�नEमIतान काह$ नवीन Eशकन घईल

अशी Iयाना उमद होती.

""जॉजH,उ\या सकाळी आप7याला Iया wाZवा7या यायगरकड जायचय

बर का ! "" मोझसबाबानी Iयाला आठवण :दल$.

""हा- हा तो wाZवाला ना ! पण बाबा, wाZाचा रग जाभळा का

असतो हो ?"" - जॉजH.

""मलाह$ माह$त नाह$. सगळीच wाZ काह$ जाभळी नसतात. काह$

काह$ :हरवी पण असतात. पण ""का"" त मला नाह$ नाह$त.""

मोझसबाबा उIतरल

""दवाला माह$त असल ?""

पान न. 10

""नaक�च ! दवाला माह$त नाह$ अस या जगात काह$च नाह$.""

""मग दवालाच मी गाठतो आ4ण ?वचारतो !"" टणकन उडी मा;न

पळता-पळता जॉजH 9हणला. मोझसबाबाच त/ड रागान लाल झाल. त%हा ससानबाई

Iयाना अडवीत समजतीJया सरात 9हणा7या-

""जाऊ \या Iयाला.""

""अग पण हा उeटपणा बरा नाह$. चकतोय तो. Iयान अस बोलण

बरोबर नाह$. जण काह$ याला भटायासाठB परसदार$ दव खोळबलाय.""

""तसह$ असल कदाOचत- !""

""ससा न ! अग, त तर$ -?"" मोझसबाबा ?वचारात पडल. थोडया

वळान त 9हणाल,तझ बरोबर आह. Iयाला आता वाचायला

Eशकवलच पा:हज. आप7यासारzयाJया धाEमHक घरात असला पाखडी

तयार होता कामा नय. Iयाला बायबल वाचायला,दवाधमाHबcल

?वचार करायला,आदर बाळगायला Eशकवल पा:हज.""

""शजारJया 9यलरबाbनी Iयाला एक जनी अकEलपी :दल$य. Iयाची

बाग Eशपायला जातो त%हा ती बरोबर घऊन जातो. Iया 9हणत

होIया,""जॉजHची सार$ अकEलपी पाठ झाल$य.""

""त काह$ह$ असो. तो बायबल वाचायला,दवा?वषयी आदरान

बोलायला Eशकलाच पा:हज."" - मोझसबाबा ठासन पSहा एकवार

9हणाल.

दस8या :दवशी पहाटच मोझसबाबा जॉजHसह जायला �नघाल. जॉजH

खाट8याJया मागJया बाजला आपल अनवाणी पाय खाल$ सोडन

मजत बसला होता. बाक� Iयान काय कपड घातल होत तो कसा

:दसत होता यात दखल घRयाजोग काह$ न%हतच. ""का%हHरकडचा

पोर"" एवढ$च Iयाची बाहरJया जगान घतलल$ ओळख. Iयान

पान न. 11

घातलत तच कपड 9हणायच. मग त गबाळ आहत आ4ण Iयामळ तो

आणखी बाळवट,वडा?वwा :दसतो याचा इतरानाच काय पण Iयाला

Kवतःलाह$ ?वचार करRयाच कारण न%हत. Xकबहना असा काह$

?वचार करावयाचा असतो, याची Iयाला जाणीवच न%हती, हो अगद$

मोठपणीसeा ! !

भरदपार$ एका झाडाखाल$ Iयानी आपला खटारा उभा कला. एका

झाडाJया सावल$त बसन ससानबाईनी बाधन :दलल$ Eशदोर$ Iयानी

सपवल$. एक ""गोरा"" एका ""काYयाला शजार$ बसवन खातोय ह

पाहन रKIयान यणार-जाणार खडत थबकत.""गलामOगर$"" अजनह$

लोकाJया मनातन पार पसल$ गल$ न%हतीच 9हणायची !

मोझसबाबा बCयाला टकन �तथच धटकाभर पहडल. ह Iयाच पहडण

जॉजHJया प{यावरच पडत अस. नाह$तर$ मोठB माणस IयाJयाशी

बोलत असत ह बहधा IयाJया �नर$ZणाJया कामात %यIयय आणणार

हकमच असत. IयापZा Iयानी अस शातपण पडन राहण जॉजHला

भार$ आवड.

तासभर ?व^ाती घऊन त पढJया [वासाला लागल. यायगरसाहबाJया

बागJया दशHनान जॉजH एकदम खश झाला. यायगर आ4ण मोझस

का%हHर एकमकाशी बातचीत कर$त होत. ती सधी साधन जॉजH �तथन

सटकला आ4ण सार$ बाग मजत Xफ; लागला. Iया बागत :हरवा

ताजपणा,आखीव-रखीव ठवण पाहन Iयाला वाटल, ""KवगH,नदनवन

9हणतात त हच तर न%ह !"" Vबचा8याJया Kवiनातह$ आल नसल

क�, पढ भ?वdयात आपल हच काटकळ हात ओसाड जEमनीवरह$

असच नदनवन फलवणार आहत !

तो एका कडीपाशी थबकला. खाल$ बसन हळवारपण Iया कडीत7या

वनKपतीव;न हात Xफरव लागला. �तJया क/बाना करवाळ लागला.

ग/जा; लागला. कोवYया पानाशी तोड नऊन गणगण लागला.

पान न. 12

यायगरच लZ IयाJया Iया गणगणRयाकड वधल गल. त मोझस

का%हHरला 9हणाल,""या बटयाला माझी झाड आवडलल$ :दसतात.

पाहा Iयाना कस मायन ग/जारतोय !"" Iयानी जॉजHला जवळ

बोलावल आ4ण ?वचारल.-

""बाळा तला झाड मनापासन आवडताता का र ?"" जॉजHन मान वर

क;न पा:हल. दोघानी एकमकाJया नजरत Zणभर रोखन पा:हल.

कठ तर$ अतर$ची खण पटल$. आप7याला झाडा-झडपातल काय �न

Xकती कळत ह जॉजHला Iयाना समाजावन सागता आल नसत. पण

तर$ह$ Iयाची खाLी झाल$ क�, तो Kवतः ज काह$ करत होता Iयाची

जाण असलला ""जाणकार"" IयाJया पढयात उभा होता.

""हो- हो ! या झाडाझडपाJया अगद$ सगYया गोdट$ आवडतात

मला !"" आपल दोSह$ हात उडवीत जॉजH उIकटतन 9हणाला. Iयाच

हात आप7या हाती घऊन Iयाची ती ?वशष लाबसडक बोट करवाळीत

यायगर 9हणाल, ""ह आहत एका जा�तवत माYयाच हात. नसIया

KपशाHन सजीवनी दणार !"" Iयाच हात हलकच सोडीत, यायगर

का%हHरना 9हणाल, "" तमJया wाZाJया मYयाची दखभाल यान कल$

9हणता, पण हा तर अगद$च ?पटकला माळीदादा आह !""

मोझसबाबानी खालJया आवाजात जॉजHची सार$ हक�कत यायगरना

साOगतल$ आ4ण 9हणाल,""हा कधीच मजबत गडी होणार नाह$.

�नGो फaत कdटावरच जग शकतो. |याला पणH Kवात}य :दलय.

पण हा KवतःJया पायावर उभा राहRयासाठB मला सोडन जाऊच

शकत नाह$. अशी पDरिKथती आह.

यायगर पSहा जॉजHकड वळल. जॉजH आप7या कडयाची तपासणी

करRयात गग होता. Iयानी Iयाला wाZ-वल$च कलम कस करतात त

दाखवल. कलम करRयान wाZाची [त कशी सधारत त समजावन

:दल."" मी wाZाची उIतम जात बन?वRयाJया [यIनात आह. दवाJया

मागHदशHनाखाल$ माझ [योग आहत. ह$ सार$ धरणी, Iया एका

पान न. 13

?वधाIयाची आह. तो ?वधाता- तोच परम@वर तझा ?पता आह. ""

""माझा ?पता ?"" जॉजH बोलता बोलता अडखळला.

""हो ! हो ! तलाह$ Iयानच �नमाHण कलय. रानावनात7या वनKपती-

[माण तह$ एकाक� आहस. पण Iया दयाघन [भन तला �नEमHतीZम

हात :दल आहत. त Iयाचा उपयोग कर. मा*यासारखा तह$ दवाचा

आदश घ. IयाJया कायाHत सहभागी हो.""

जॉजHला मोझसबाबाJया त/डन ऐकलल बायबलमधील वचन आठवल-

""ह$ भमी दवाची आह !""

परत �नघत वळी ^ी. यायगर यानी जॉजHसाठB एक छानस पKतक :दल

आ4ण 9हणाल, -""ह घ त. त उघडया डोYयानी लZ दतोस 9हणन

ब8याच जणाना न समजणा8या गोdट$ तला समज7या आहत. त Eलहा-

वाचायला Eशकशील त%हा ह पKतक त वाच. आणखीह$ खप खप

वाच. मग तझा ""?पता"" तला आणखीन गोdट$ दाखवील ! तझ oान

वाढवील.""

सCयाकळ झाल$ त%हा मोझसबाबा आ4ण जॉजH परतीJया [वासाला

लागल. यायगरनी जॉजHJया मनात चादण Eशपडल होत. ब8याच नवीन

गोdट$च oान Iयाला झाल होत. एका न%या जगाच दशHन Iयाला झाल

होत. मोझसबाबाह$ यायगरसाहबाJया बरोबर झाल7या

?वचार?व�नमयाची उजळणी कर$त होत. Iयानाह$ शतीसबधी अनक

न%या गोdट$ समज7या होIया. उIतम मागHदशHन Eमळाल होत. पण या

सा8याला Xकती उशीर झाला होता. ! मोझसबाबा आता उतरणीला

लागल होत.थकल होत. Iयाना मलबाळह$ न%हत. Iयाना वाट,

""हाच जॉजH जरा खबीर असता तर Iयानच नसती ता सार$

जबाबदार$ पलल$ ! भल Iयाला सा8या वनKपतीची मा:हती असल

पण तो साधी नागरटह$ क; शकत नाह$ Iयाच काय ?""

""घर$ आ7यावर Iयानी जॉजHला यायगरकडन Eमळालल$ सार$ मा:हती

पान न. 14

नीट समजावन साOगतल$. Iया यायगर साहबाJया गावात - `नओशो त

�नGोJया शाळची सोय होती. Iयानी जॉजHला ?वचारल,""आज

आपण गलो होतो Iया.""नओशो"" गावात �नG/ची शाळा आह. त

जाणार का �तJयात ?"" जॉजHन उIतर :दल नाह$. आपल$ पसती

शjदानी %यaत करRयाची Iयाला गरजच न%हती. Iयाच वळी तो

समजन चकला, का%हHर कटबापासन आप7याला दर जाव लागणार

आह. उघडया जगात वावराव लागणार आह.""

""सार$ धरणी माझी आह. मा*या ?पIयाJया कामात हातभार

लावायला मला तयार झाल पा:हज.""

एका आठव2यानतर जॉजH पSहा एकदा ""नओशो"" Jया रKIयाला

लागला. माL या वळी तो एकटाच, पायी �नघाला होता. मोझसाबाबा

Iयाची सोय लावन \यायला बरोबर यणार होत. पण IयाJया

गोठायातल एक वास; एकाएक� आजार$ पडल. Iयामळ जॉजHला

एकटयालाच �नघाव लागल.

शाळJया गणवषाचा वगर काह$ पIत न%हताच. पण ससानबाई व

9यरलबाbनी Eमळन Iयाची सोय कल$ होती. एक जनी शाल,

मोझसबाबाची कापन तोकडी कलल$ पSट,अकEलपी,यायगरन :दलल

पKतक, फा\या छाटायचा आपला छोटा चाक आ4ण दोन मोठB

सफरचद. हो ! एक साधारणसा बटाचा जोडह$ Eमळाला होता. पण

धळीJया रसIयान चालताना तो खराब होऊ नय 9हणन, बटाच बद

एकमकाना बाधन, तो खा\यावर टाकला होता Iयान. Eशवाय

9यलरबाईनी :दलला आzखा डॉलर, IयाJया हाती आलल$ ह$

प:हल$च रोख रaकम- Iयान एका फडaयात बाधन घतल$ होती.

Iयाची ती तयार$ चाललल$ असतानाच Iयाचा एकलता एक भाऊ-

िजम- Iयाला भटायला "" डायमड Gो%ह"" ला आला होता. ती ""तयार$""

पान न. 15

""पाहन िजम जॉजHला 9हणाला, ""सखाचा घास टाकन कठ वणवण

करायला �नघालास ? अकEल?पव;न अZर-ओळख झाल$.

तवढ$ बस झाल$.""

""नसती अZर ओळख झाल$ 9हणज EशZण सपल का ? अर

िजमदादा, मी इतक शjद, इतक शjद Eशकणार आह क�, मला अzख

पKतक Eल:हता आल पा:हज."" जॉजHच ह भयकर उIतर ऐकन िजम

बापडा गiप बसला.

जॉजHमCय वावगा असा कोणताच गण न%हता. IयाJया स\गणाची

पारख असल7या ससानबाb Iयाला �नरोप दतवळी साOगतल होत.

एखाद मोठठस घर हडकन काढ आ4ण Iयाना तला काय काय घरकाम

यत त साग. मदत Eमळण काठBण असत र बाळा ! पण त तझा मागH

शोधशीलच अशी माझी खाLी आह.

मोझसबाबा 9हणाल,

""आपला जीव साभाळन राहा आ4ण ह बघ ! आता Xकनई त गलाम

नाह$स, ""KवतL"" आहस- ह कधीच ?वस; नकोस. लोक तला

फकटात राबव पाहतील, तर IयाJया धाकाला बळी पड नकोस हो !

IयाJया नाद$ लाग नकोस.""

""जॉजHला �नरोप दतवळी का%हHर दापIयाचा ऊर भ;न आला. तो

वळणावर गला आ4ण थबकन Iयान एकदा माग वळन पा:हल. दहा

वषाHचा तो अनाथ पोरका जीव, oात असलल सरmZत जग सोडन

अoाताकड झप घत होता. भीतीची एक लहर IयाJया शर$रात पस;न

गल$. Iयान आता पाऊल पढ टाकल. �नघाला. तो �नघाला-oान-

याLला !

पान न. 117

गगा आल$ र अगणी

`टKकगी' त सगीत होत. अगद$ मधर सगीत होत. [ा. का%हHरनी पवT

कधी ऐकल न%हत अस -! दर र?ववार$ सायकाळी टKकणी शाळच

?व\याथT [ाथHना म:दरात जमत. आप7या गोड, मधर आवाजान सारा

पDरसर भा;न टाक�त. डॉ. वॉEशuटनची zयाती ऐकन दरदरहन, अगद$

परदशातनह$ लोक Iयाचा `उ\यमशील हात' बन?वRयाचा उपvम

जाणन घRयासाठB यत. गलाम आईबापाJया पोट$ जSम घतल7या या

मलाJया कठातील सगीत ऐकन पाहण भारवन जात. एका आगYया

वगYया वातावरणाची Kमती IयाJया अतःकरणात द$घHकाळ रqगाळ.

डॉ. का%हHर ह$ र?ववारची सCयाकाळ कधीच चकवीत नसत. त

सगीत Iयाना भतकाळात नई. IयाJया आईJया गणगणRयाची Iयाना

आठवण दई. त गाण IयाJया एकाक� आयdयाला उभार$ आणी.

अशाच एक र?ववार$ सCयाकाळी [ाथHना म:दरातन परतत असताना

Iयाची नजर वस�तगहातील ?पओनोवर गल$. Xकती वषा~त Iयानी या

वा\याला KपशH कला न%हता ! त Iया ?पआनोपाशी गल,

Kवरपrयावर Iयाची बोट Xफ; लागल$. Iयाना एकक रचना

आठव लागल$. सौ. Eमलहॉलडकड Eशकन घतल7या �नर�नराYया

रचना आठव लाग7या. IयाJया Iया लाबसडक बोटातन `आठवणी'

KLवत होIया.

अधार पडला. [ा. का%हHराना Kथलकालाच मळी भानच उरल न%हत.

`Eसiसन' वा7यानी भाक�त क7या[माण त OचLकार वा सगीतकार

झाल न%हत. त झाल होत एक `दmZणी शतकर$' एका छोटया पण

धडपडणा8या शाळच EशZक, मYयाच डॉaटर ! आ4ण रगार$ह$ ! !

ह Iयाच अपयश 9हणायच का ? एका उजाड ओसाड माळाला Iयानी

पान न. 118

नवजीवन :दल होत, फलवल होत. लोकाJया डोYयावरJया डॉलसHJया

पटटया काढन Iयाना `बघायला' Eशकवल होत. आ4ण त लोकह$

आता डॉaटर का%हHर[माण Oचखलात,मYयात, पाना-फलात `दव'

शोधायला Eशकल होत. �नसगाHJया रहKयाचा मागोवा घऊ लागल

होत. उजाड,वराण माळ :दसामासानी फळत-फलत होता. याला

अपयश 9हणायच का ?.... तर$ह$ Iयाना वाटत होत, ह$ तर नसती

स;वात आह. अजन खप मजल मारायची आह.

Iयाची बोट ?पआनोJया Kवरपrयावर Xफ;नXफ;न थकल$. त थाबल

चाहल लागल$ 9हणन माग वळन पा:हल. :दवा लावला गला होता.

दरवाFयात बरच ?व\याथT दाट$वाट$न उभ होत. वादन थाबताच

त पढ आल.

""सर ! Xकती सदर वाजवता त9ह$ ! !""

[ा. का%हHर ?वलZण सकोचल. जागव;न उठ लागल.

""नाह$ सर, उठ नका. आणखी थोड वाजवा ना !""

""आ9ह$ इतक शाKLशCद आ4ण सरलसगीत पवT कधी ऐकलच

न%हत !""

""मलानो मी काह$ वादक नाह$.""

""सर, त9ह$ तर नहमी उपदश करता क�, आप7याकड आह त दत

राहाव !""

तवढयात वस�तगहाची घटा घणघणल$. :दव मालवन झोपी जाRयाची

नहमीची सचना होती ती ! नाइलाजान सारजण आपाप7या

खोल$त परतल. [ा.का%हHरह$ परतल `उ\या पहाट आप7या

`दवाJया'सा�नCयात Iयाचा कौल xयायलाच हवा.. !'

गल काह$ :दवस IयाJया कषी ?वभागाचा %याप झपाटयान वाढत होता.

पसा अपरा पडत होता. Iयानी कलल [योग फायदशीर ठर7यान

*

----------------------------------------------------------------

�",0

पान न. 119

IयाJया ?वभागासाठB जाKतीत जाKत जमीन लागवडीसाठB दRयात

आल$ होती. पण पशाअभावी बत तडीस जात न%हत. डॉ वॉEशuटन

आप7या अमोघ वaतIवाJया जोरावर सKथसाठB फड गोळा कर$त. ह$

अलोXकक दणगी [ा. का%हHर याJयापाशी न%हती. पण कालJया

?पआनोवादनान आ4ण ?व\या{या~नी कल7या [शसन, काह$ नवच

?वचार IयाJया मनात घोळ लागल होत.

थोडयाशा सकोचानच Iयानी शाळच कोषाOधकार$ ^ी. वॉरन लोगन

याJयापढ एक [Kताव माडला- वा\यवद तयार क;न IयाJया

कायHvमा\वार पस उभ करRयाचा ! ^ी. लोगन डॉ. का%हHरना पणHपण

ओळखन होत. उIतरकडचा हा अबोल, ?वनt सशोधक Xकती

कतHIववान आह, ह जाणन होत. आजवर डॉ. का%हHरनी ज ज कायH

हाती घतल होत, Iयाला अपZहन Xकतीतर$ अOधक पट$न यशाला

घातल होत. मातीच सोन करणा8या [ा. का%हHर यानी माडल7या

नसIया [Kतावावरच �नभHर होऊन. ^ी. लोगननी सा8या दौ8याची

आखणी करायला स;वात कल$.

डॉ. का%हHर फाव7या वळात ?पआनोवर Dरयाज क; लागल.

?व\या{याHनाह$ आता इतaया :दवसाJया अनभवान,सराJया कोणIयाह$

कतीबcल नवल वाटनास झाल होत. नवल तर$ कशाकशाच कराव !

आ4ण तह$ रोज रोज ! !

दौरा यशKवी झाला. आप7या वा\यवSदाJया कायHvमातन त आव@यक

तो �नधी जमव शकल. याह$पZा एक अOधक फायदा या दौ8यामळ

झाला. या दौ8याJया �नEमIतान Iयानी `खर$ दmZण अमDरका' पा:हल$.

�तथल आपल दEलत �नGो बाधव, Iयाच दाDरwय. Iयाच अoान, Iयाची

होत असलल$ उपZा आ4ण आबाळ- सार काह$ उघडया डोYयानी

पा:हल.

अजनह$ दmZणत गलामOगर$ ह$ नसOगHक अवKथा समजल$ जात होती.

�नGोला द�यम मानव 9हटल जात होत. मaततनतरह$ �नG/Jया

पान न. 120

सामािजक Kथानात फरक पडला न%हता. अजनह$ Iयाला सावHज�नक

:ठकाणी, सावHज�नक वाहनात, एवढच काय, सावHज�नक बागतह$

मFजाव होता. रKIयाव;न जाणा8या गो8याला ओलाडण Xकवा आडव

जाण या �नGोJया गS|याला चाबकाची EशZा Eमळत होती. सामो8या

यणा8या गो8यासाठB Iयाला रKता सोडन बाजला %हाव लागत होत.

KवतःJया :हमतीवर EशZण घऊन नोकर$ करणा8या, %यवसाय

करणा8या �नGोचा होणारा उपमदH ह$ तर �नIयाचीच गोdट. कोणी

अिKमता दाखव धजल क� पाठBवर आसड बसलाच. अजनह$ �नGोला

`^ीयत' Xकवा `^ीमती' आप7या नावामाग लावता यत न%हत.

लाव7यास EशZा ठरलल$. चामडी सटपय~त चाबकाच फटक. पSहा

Sयाय मागायची सोय नाह$. मग चह8यावर उदास,लाचार हस कवचासारख

बाळगन, जीव जगवRयाची क?वलवाणी धडपड ! दाmZणाIय 9हणत,

""आमJया �नG/Jया चह8यावर नहमीच हस असत. कोण 9हणत

गलामOगर$त त सखी नाह$त ? तीच नसOगHक अवKथा Iयाना मानवत.""

बहजन समाज शतकर$च. मोडकळीला आलल$. लाकडी खोपट Iयात

राहणार त �नGो -बाधव . आपल अिKतIव तगवRयासाठB िजवापाड

कdटत असलल. Iया लाकडी खोपटात माणस तर$ Xकती ! डझनाJयावर

लहानमोठ सार एकL राहायच. एकL खायच, हातावरतीच घऊन

चालता चालता Xकवा Eभतीला पाठ लावन उXकडव बसन. एकLच

�नजायच. Vबछाना वगर भानगड नाह$च. 4खडaया,तावदान,पडद

याची मा:हतीच नाह$. बहतक खोपटातन शौचकप हा [कार न%हता.

होता �तथ तरट,फळकटयाJया आधार कसाबसा उभारलला. खायच

िजSनस लाबवरJया बाजारातन ?वकत आणलल . तह$ ठार?वक. मास,

पीठ आ4ण काकवी. दारात काह$ ?पकवन खाता यत. क/बडया,बदक

डकर, एखाद दभत जनावर आपल$ पोटाची गरज भागव शकत याच

oानच नाह$. जीवनसIIवाJया अभावामळ `पलाGा', `Kक%ह�' अशा

रोगानी पछाडलल.

पान न. 121

?पRयाच पाणी कोसा-दोन कोसाव;न आणलल, Iयामळ पाणी ?पRयात

काटकसर इतर वापर तर फार दर रा:हल. पDरणाम %हायचा तोच

होत होता. कातडी भगाळत होती.

जमीनह$ अशीच भगाळल$, पागोYयाJया पाRयान जमीन धपन चागल$

(पचवीस) फटाची घळ पडल$. तर$ दखल नाह$. सार मानवी जीवन

कस कोणIयाह$ Zणी गडप होऊन जाईल अशा टोकावर आलल.

दौ8याव;न आ7यानतर Iयाच मन एका वगYयाच :दशन ?वचार क;

लागल. `समाज [बोधना' चा एक आगळा, अभतपवH उपvम

डोaयात Eशज लागला. `या आप7या बाधवाना जागत करायला हव

ती माझी न�तक जाबाबदार$ आह'

डॉ. वॉEशuटनपढ Iयानी आपल ?वचार माडल. `Iयाना उIपादन कस

कराव,कशाच कराव आ4ण या उIपादनाच पढ नमक काय कराव,

हह$ Eशकवण आव@यक आह... घर बाधन Iयात राहायला,

दध-दभIयाची सोय करायला Eशक?वल पा:हज. टKकगीन IयाJया

दारात जायला हव.' डॉ. वॉEशuटन या उपvमाला माSयता न दत

तरच नवल !

1899 साल$ प:ह7या `XफरIया क?ष ?व\यालया ' न जSम घतला

आप7या कायHvमाची %यविKथत आखणी क;न एका छोटयाशा

खटा8यावर सार सामान %यविKथत जमवन,�नवडक ?व\या{याHसह [ा.

का%हHर मो:हमवर �नघाल. टKकगी शाळा शतक8याJया अगणात

जायला �नघाल$.

ख2यापा2यातन घरोघर$ :हडताना आपल 9हणण स[योग समजावन

दRयासाठB तथील माती, पाणी तपासणीसाठB काह$ (साधी का

होईनात) उपकरण Iयाना बरोबर Sयावी लागत. ह$ उपकरण

माडRयासाठB, आपल$ [योग शाळा Xफरतीवर नRयासाठB 9हणन Iयानी

Kवतः आराखडा काढन Iया[माण एक खटारा-गाडी तयार क;न

पान न. 122

या दौ8यात [ा. का%हHर आप7या गर$ब बाधवाJया खोपटातन राहात.

आप7या मद बोलानी,?वनयशील Kवभावान,अकVLम Kनहान Iयाना

आपलस कर$त. परसा मोकळपणा �नमाHण झाला क�, [ा. का%हHर

Iयाना जEमनीची मशागत कशी करावी.ती खोलवरच का करावी,

Vबयाण कस �नवडाव,कस तयार कराव या सवH बाबतीत सोiया भाषत

मा:हती दत.

परसातला एखादा वाफा :हर%या पालभाजीसाठB राखायला त सागत

KवKतात7या VबयाRयाची लागवड क;न घतलला भाजीपाला Iया

शतक8याची पवाHपार तीन `म' कारापासन सटका क; शकत होता-

मीट (मास),मील (पीठ), मोलसस )काकवी) . चौरस आहाराJया

अभावी Iया शतक� समाजाला पलाGा व Kक%ह� रोगान पछाडल होत.

Iयाना :हरवी भाजी व टोमटोसारखी फळ खायला Iयानी Eशक?वल$.

टौमटो ह `?वषार$ फळ' मानल गलल. त तस नाह$, ह EसCद

करRयासाठB Iयाना त :ठक:ठकाणी खाऊन दाखवाव लाग. तसच त

डाळवगाHतील धाSय परायला सागत. कारण �नकस जEमनीचा कस

वाढ?वRयासाठB या लागवडीची आव@यकता होती. आप7या शाळतील

वीस एकर �नकdट जEमनीतन कस भरगJच आ4ण रसरशीत पीक यत

ह दाख?वRयासाठB त Iयाना आप7या सशोधन कq wावर$ल बटाट, कोबी

काद,कEलगड इIयाद$ दाखवत. शतक8याना आप7याकडील Vबयाण

दत. ह Vबयाण Iयाना सvटर$ ^ी. ज9स ?व7य9स यानी पर?वल होत.

Iयाचा त या [सगी वापर करत.

?पकाJया फरपालटा?वषयी समजवताना त 9हणत- ""तमJया

लहानपणी कपास कशी भरगJच ब/डाची असायची. आता ती का

रोडावल$ ? त9ह$ जEमनीला ?व^ातीच :दल$ नाह$. :दवसभर ^म

क7यानतर आप7यालाह$ ?व^ाती हवी असत ना !""

""खरय बाबा ! पण जEमनीला अशी ?व^ाती दत बसलो, तर

पान न. 123

आमJया कJJयाबJJयानी काय खाव ? माती !""

""माती कशाला ? मी ह रताYयाच Vबयाण दतो. दहा एकराला परल

त. एवढयात पीक घतलत तर वषHभर खाऊन सरायच नाह$. झालच

तर रताYयाची पान दठ खाऊन तमची डकर पोसल$ जातील. वषाHतन

दोनदा ह पीक घऊ शकाल आ4ण गमत 9हणज तर$ह$ जEमनीच काह$

नकसान होणार नाह$. याच दहा एकरावर तीन वषा~नी कपाशीच पीक

xयाल त%हा आता उ>या शतात घत आहात तवढ पीक या एवढयाशा

तकडयावर Eमळल.""

एवढ समजावन दऊनह$ एखादा खट 9हातारा 9हणायचा- ""पोरा,

त काय मला Eशकवतोस ? शतीतल तला मा*याइतक कळत काय ?

उमरभर शती करतोय. तीन शताची वाट लावल$य मी आतापय~त

बोल !""

ह$ मदHमक� !

एखा\याJया अगणात7या क/बडया रोगट :दस7या क�, [ा. का%हHर Iयाच

खराड तपासत.

""त*या क/बडया रोगट का त माह$त आह ? IयाJया खराडयात

सयH[काश पोहोचतच नाह$. 9हणन खराड दमट राहात आ4ण Iया

आजार$ होतात.""

""तस नाह$ का%हHर, ती अडी पौ4णHमला उबवल$ होती ना 9हणन Iया

क/बडया अशा ! "" हा जतर-मतरचा [भाव !!

अस सार असनह$ [ा. का%हHर माघार xयायला तायर न%हत. Iयाना

समजावत होत. घराघरातन,खडोपाडी Xफरतच होत. कोणी समजतदार

IयाJया 9हणRया[माण शतीत बदल कर$. Iयाचा झालला फायदा

शजारचा शतकर$ पाह$. तोह$ मग [ा. का%हHराच ऐक. Iयाच ऐक7यान

नकसान तर कधीच होत नाह$, उलट पवT कधी न%ह एवढा फायदा

पान न. 124

होतो याची खातरजमा होत गल$. [ा. का%हHराची मशागत चालच

होती. न थकता. न खचता.

[Iयक सट$Jया :दवशी आपला खटारा घऊन त मकॉन काऊट$त

Xफरायच. जLJया :ठकाणी जायच. बाजाराच :ठकाण गाठायच.

रKIयाJया कोप8यावर खटारा थाटन लोकाना आपल 9हणण समजावन

\यायच. लोक नीट शातपण ऐकायच, तर एखादा गोरा अहमSय

`मोठा आलाय काYया आ9हाला Eशकवायला,' 9हणन त/डावर

अवहलनाह$ करायचा.पण असल उ\गार त कानाआड करायच.

स;वाती-स;वातीला Iया अडाणी शतक8याना वाटायच क�, ह

[ाCयापक महाशय Eशकलल. काह$ तर$ अवघड- न कळलस बोलणार. खप

काय काय न समजलस सागत बसणार. पण एकदा का Iयानी [ा.

का%हHराच बोलण ऐकल क�, IयाJया मनातल$ अढ$ जाई.

आपला खटारा उभा करायला [ा. का%हHरानी आणखी एक :ठकाण

शोधल होत. एकग�ा लोक हकमी भटRयाच :ठकाण- चचH ! आप7या

साथीदारासह चचHJया दारात त तयार असत. चचH सटल क�, आतल

[वचन ऐकन बाहर पडलल लोक Iयाच [बोधन ऐकायला गोळा होत

सामािजक आ4ण आOथHक समKयाच गाभीयH न जाणणार महाभाग-

?वशषतः धमHग;- या [बोधनावर उखडत. [भJया ?व^ातीJया :दवशी

असल थर Iयाना पसत नसत. काह$ गोर तर IयाJया या अशा सभा

उधळायला टपलल असत. `आमJया दयवर जगलल ह �नuगर इथ तर$

नकोत' 9हणत. 9हणज काय तर आमJयापZा अOधक धाSय ?पकवायला

पाहणार काळ नकोत. वाKत?वक दmZणत गर$ब गोरा शतकर$ आ4ण

�नGो शतकर$ याJयात आOथHकhdpया तफावत न%हती. पण तर$ह$

गलामी नdट होRयापवT गलाम 9हणन Iयाना खालJया पातळीवर

ठवता यत होत. आता मaततनतर Iयाना बरोबर$न हaक होत. Iयात

आता या शती सधारणन त वरचढ होणार ह Iयाना कस सहन %हाव !

पान न. 125

पण सारच गोर अस खडस नसत. काह$ समजतदार गोर शतकर$,

धमHग; या XफIया शाळचा लाभ घत. [ाIयmZक पाहात. [ा. का%हHर

अशाशी दजाभाव ठवन कधीच वागल नाह$त. दmZणत सा8याJयाच

समKया सारzयाच होIया. खाईतन सा8यानाच वर काढायच होत.

`आहात �तथन पढ चला.' हा [ा. का%हHराचा सागावा उ>या

दmZणसाठBच होता.

हळहळ Iयानी दmZणतील लोकाJया आहाराJया सवयी बदलIया.

अडचणीJया काळात वापरRयासाठB मास कस :टकवाव, भाजीपाला

उSहात वाळन, सकवन, Iयाची बगमी कशी करावी याची [ाIयmZक

:दल$. व\यकशाKLान जाह$रपण सागRयापवT Xकतीतर$ आधीच Iयानी

लोकाना उपलjध कJची फळ खाऊन आहारातील अSन -घटकाची Lट$

भ;न काढRयास Eशक?वल. उIतम बी-Vबयाणाचा परवठा कला.

उपजल7या धाSयापासन पदाथH बन?वRयाJया कती Eशक?व7या. लोणची,

मराब घालRयाJया Xvया IयाJया द�नक जीवनात समा?वdट क7या.

?पकल7या फळाJया रसाJया पोYया उSहात वाळवन `साठ' करायला

Eशक?वल.

अनक वषाHJया परपरन लोकाJया आहार?वषयक सवयी ठ;न

गल7या असतात. Iयात बदल घडवन आणायचा असल तर, IयाJया

जवणात नवीन पदाथH समा?वdट करायच असतील, तर त नवीन

पदाथH आकषHक व चवदार असल पा:हजत. Iयाhdट$न नवीन पाककती

बनवन पाहायJया, आहारhdpया Iयाची उपयaतता तपासायची, हा

[ा. का%हHराचा नवा उदोयग होऊन बसला होता. यरोपीय पदाथाHJया

चवी xयायची सधी Iयाना कोण दणार ! त माL KवतःJया पर$न

पान न. 126

नवन%या पाककती बनवन दmZणJया जवणात ?व?वधता आणत होत.

Iयाच `[बोधन' एवढयावरच थाबल नाह$. कपड कस धवावत,

शार$Dरक KवJछता कशी राखावी,पडद कस Eशवावत, बालसवधHन,

पश-सगोपन,कaकट -पालन इ. ?वषयह$ या [बोधन माEलकतन

सटल नाह$त. तसच, खोपटाJया दाराला लाकडी ओडaयाची एकच

पायर$ असRयापZा तीन पाय8या बस?वण सोयीच कस, शौचकप कस

असाव, वनKपतीJया ततपासन घ/ग2या कशा ?वणा%यात, मातीपासन

रग बनवन घर कशी रगवावीत. इ. अनक कलाह$ खडयातन ;ज?व7या.

Iया अडाणी शतक8याना उमजल अशासोiया, सरळ भाषत Iयानी

पLक काढल$. शाळJया शतक�-?वभागाकडन खडोपाडी पोहोचवल$.

पLकाच ?वषय ?व?वध असायच. उदा. शqगदाRयाची लागवड कशी

करावी-Iयापासन तयार होऊ शकणार 105 खा\य पदाथH, टोमटोची

लागवड कशी करावी- Iयापासन तयार होऊ शकणार 115 खा\यपदाथH,

शतकर$ Iयाची रताळी कशी वाचव शकतील, वराह-पालन,

अलाबामास पशपालन कस फायदशीर ठरल, उSहाळयात मास खारवन

कस :टकवाल, आप7या जEमनीचा कस वाढवन कसा :टकवाल इIयाद$.

एवढच न%ह तर दररोज पाच सqpस वाच?वल, तर जमल7या पजीतन

वषाHअखर$स तीन एकर जमीन ?वकत घता यत, हह$ Iयानी आप7या

बाधवाना दाखवन :दल. मग Iया गर$ब शतक8याची गाडगी,मडक�

रोज पाच सqटस◌ची सट$ नाणी पोटात साठव लागल$. वषाHअखर$स

जमीनखरद$च %यवहार होऊ लागल.

`जEमनीवरची मालक�' ह$ भावना गर$ब शतक8याना सखव लागल$.

आIमसSमान वाढला. जमीनदार$च जोखड सल करRयाचा हा मागH

शतक8याना पटला. आOथHक KथयाHची शा@वती नजरJया टiiयात यऊ

लागल$.

[ा. का%हHर ओळखन चकल होत क�, जोपय~त दmZणचा शतकर$

पान न. 127

`समeीJया पातळीवर पोहोचत नाह$, तोपय~त दmZणचा सKकतीला

भ?वत%य नाह$. शतक8याच समe जीवन राd�?वकास घडवत असत.

9हणन शतक8याचा सवाHगीण ?वकास झाला पा:हज. सवHसामाSय

शतक8यान आIम?वकसनाचा [यIन कला तर, [Iयकान `सधारणा'

आIमसात क7या तर, Iयाना Kवतःची अशी `सKकती' �नमाHण करता

यईल. सवHसामाSय शतक8याJया, समाजाJया तळागाळाJया या

घटकाJया गरजा ओळखन आप7या सशोधनाला [ा. का%हHरनी एक

?वEशdट :दशा :दल$. आप7या कायाHचा वग वाढता ठवला.

[ा. का%हHराJया मोहक साधपणान,घरगती वागRयान दmZणJया

शतक8याला त आता परक वाटत नसत. शतकर$-वगH Iयाचा चाहता

बनला. एवढया मोठया [ाCयापकाच,क?षतFoाच बोलण, वागण

Xकती साध �न सहज असत याचच सा8याना अ[प वाट.

ह Xफरत [दशHन गावोगाव जाई. बलगाडीवर वKत माडण,पSहा

खोaयात भरण इ. सार$ काम त जातीन कर$त. कोणी खोडसाळपण

एखाद$ वKत पळव नय वा �तचा गरवापर क; नय 9हणन त

जाग;क असत.

Eशवाय या खबरदार$माग आणखीह$ एक कारण होत. त Kवतः

`टKकगी ' सKथच [�त�नधी 9हणन वावरत. Iयामळ [दशHनावर

वयिaतक मालक� न दाखवता `सKथच' कायH 9हणन त [दशHनाची

दखभाल कर$त. Fयाना IयाJया क?षउIपादना?वषयी उIसकता अस त

आपला जना Dरवाज मोडन [ा. का%हHरना आमLीत. याचा पDरणाम

9हणज �नG/Jया सावल$लाह$ मFजाव असणा8या :ठकाणी Iयाचा

Eशरकाव झाला.

या XफरIया शाळJया धकाधक�त हातभार लावणारा एक चागला

पान न. 128

?व\याथT IयाJया हाताखाल$ तयार झाला. थॉमस क9पबल 9हणजच

पढ प:हला �नGो Xफ7ड एजट 9हणन नावाजला गलला. ट$.एम,

क9पबल. हा [ा. का%हHराJया हाती कसा लागला, Iयाची कथा वगळीच

आह.

थॉमस क9पबलचा थोरला भाऊ ?वल$ हा आधीपासन टKकगी

शाळत होता. IयाJया बरोबर$न EशकRयासाठB तॉमस जॉिजHयातील

अथSस गावाहन 200 मलाहन आईबाप सोडन पळन आला. आप7या

भावाच न ऐकता. ?वल$न Iयाला कळवल होत.`टKकगीत Xफरक नकोस,

इथ दवीची साथ आह' पण अस7या छोटया साथीला (small pox)

काय >यायच, 9हणन थॉमस आलाच. तो आला त%हा दवीन

पछाडलला ?वल$ शवटJया घटका मोजत होता. शवटची तर$ भट

झाल$. ?वल$ 9हणाला- `माझ इथच दफन कर. त आता इथच राहा

आ4ण ज काह$ करायच त ठरवशील, Iयात दसरा कोणी वरचढ

होऊ शकणार नाह$ इतक यश Eमळव.'

भावाJया मIयन हळवा, %यOथत झालला थॉमस सकाण नस7यागत

भटकताना [ा. का%हHराJया नजरस पडला. Iयानी हळवारपण Iयाची

हक�कत समजन घतल$. ?वचारल- `तला शती करायला आवडल का ?'

""अ ह !""

शतीच तर यापवT कसल$. Iयाचा भाऊ ?वल$ इथ Eशकत होता तस

काह$ कशकतHन Xकवा लोहारकाम,सतारकाम अस काह$ तर$ Eशकाव,

अस IयाJया मनान घतल होत. [थमदशHनीच हा गभीर अन दणदणीत

तjयतीचा मलगा [ा. का%हHराJया मनात भरला होता. Iयानी Xफ;न

?वचारल- ""बर ! तर मग तला क?ष?व\या Eशकायला आवडल ?""

बापर, बर$च अवघड ?व\या :दसत. नाव पण चpकन उJचारता यत

नाह$. कसल$ का असना, शती करRयापZा बर$. थॉमसन ?वचार कला

अन 9हणाला,- ""हो, मला असच काह$ वगळ Eशकायचय.

क?ष?व\या !"" आ4ण Iयाला या होकाराचा पढ कधीच i@चाIताप वाटला

पान न. 129

नाह$. [ा. का%हHराJया हाताखाल$ शती Eशकण ह नहमीJया शतावरJया

हमाल$पZा खपच वगळ. होत. `कस' आ4ण `काय' याबरोबरच `का'

?वचारणारा हा ?व\याथT XफरIया शाळJया कायाHत [ा. का%हHराना

खप उपयोगी पडला. सडसडीत बाCयाच का%हHर आ4ण दणकट थॉमस

या जोडीला न ओळखणारा Iया पDरसरात सापडण कठBण होत. कारण

िजथ खटारासeा जाऊ शकत नस अशा आडगावातह$ आपल सामान

खचरावर लादन,ड/गर -टकडया ओलाडन ह दोघ पोहोचत. [ा.

का%हHराJया भगीरथ [यIनान दmZणी शतक8याJया अगणात गगा

अवतरल$. oानाची गगा, समeीची गगा.

IयाJया या दौ8यान अमDरकJया दmZण [दशाचा सपणH कायापालट

झाला ! Iयाच जीवनामान उचावल. [ा. का%हHर याJया `XफरIया

क?ष?व\यालयान' दmZणJया जीवनात अभतपवH vाती कल$.

दmZणची मान उचावल$.

डॉ. वॉEशuटनची आप7या सहका8याJया कामOगर$च अEभनदन कल.

इतर दशातह$ IयाJया या कायHvमाच पडसाद उमटल. रEशया,पोलड

चीन, जपान, :हदKथान, आX�का या दशातन लोक IयाJया XफरIया

क?ष-?व\ययलयाची मा:हती घRयाकDरता यऊ लागल. KवतःJया दशाJया

सदभाHत या उपvमाचा उहापोह क; लागल. :ठक:ठकाणाहन Iयाना

%याzयानासाठB बोलावणी यऊ लागल$. IयाJया बeीवभावान आ4ण

मलगामी सशोधनान सार जग िKतEमत झाल.

टKकगीला �तJया कdटाच फळ Eमळाल. शाळची भरभराट होऊ लागल$.

शाळबरोबर गावह$ बाळस ध; लागल. आयात-�नयाHत, माणसाची

आ4ण सामानाची, वाढ लागल$. टKकगी Kटशनवर उतरवलला माल

टKकगी शाळपय~त पोहोच?वRयाची यातायात टाळRयासाठB जवळJया

`चहॉ ' Kटशनपासन टKकगी शाळपय~त नवा लोहमागH टाकRयात

आला !

आपल$ Kवiन [IयZात उतर?वणा8या या कतH%यरत सहा�यकाला डॉ.

पान न. 130

वॉEशuटननी पगारवाढ दऊ कल$. पण �नःKपह [ा. का%हHरनी ती

नाकारल$. `जाKत पस घऊन मी काय क; ?'

तह$ खरच ! सार$ धरणीच Fयाची, चार Eभतीबाहरच Fयाचा ससार

Iयाला काय हव असणार !

डॉ. वॉEशuटन आप7या :ठक:ठकाणJया %याzयानातन आप7या या

�नःKवाथT, �नगवT सहका8याJया गौरवपणH उ7लख कर$त असत.

`या दशान जSमाला घातल7या काह$ प;षोIतमापक� ^ी. का%हHर ह

एक आहत. आ9हाला आणखी अस अधाH डझन का%हHर लाभल.

तर...!'

`XफरIया क?ष-?व\यालयाची' स;वात क;न `समाज [बोधना' चा

नवा पायडा पाडRयात आपण यशKवी झालो, याबद\ल [ा. का%हHरना

नहमी कताथH वाट. `मा*या आयdयातील महIवाची कामOगर$'

असा त आप7या XफरIया शाळचा उ7लख कर$त. IयाJया हDरतvातीन

दmZणकडJया दDरw$ शतक8याच जीवन उजळन �नघाल; IयाJया

आयdयाला नवा अथH लाभला.

या XफरIया क?ष-?व\यालयाचा ?वKतार पढ खप वाढला. 1918 मCय

अलाबामा सरकारन या कामासाठB एक मोठा �क :दला. या `XफरIया

शाळ'च महIIव शतक8याना एवढ जाणवल होत क�, कालातरान ज%हा

हा �क अ�तवापरान �न;पयोगी झाला त%हा Iयानी वगHणी काढन

5000 डॉलसH उभ कल आ4ण शाळला नवा अOधक मोठा �क ?वकत

घऊन :दला.

अमDरकचा हा आuनयकडचा [दश एककाळी ख�नजसपIती,मनdयबळ व

नवसपIती या बाबतीत नशीबवान होता. आता तो आप7या कतHबगार$न

दDरw$ झाला होता. Iयात वश-वणH-भदाJया झगडयाची भर. लोकानी

पान न. 131

या समe [दशाJया नसOगHक सपीकतची उपZा कल$. सजलाम

भमीला वधIव आणल. अशा वळी कवळ आप7या बाधवापरतच

आपल काम मयाH:दत न ठवता सा8या दmZणJया अडचणी लZात

घऊन [ा. का%हHरनी आप7या [यIनाची पराकाdठा कल$. दmZणला

`KवयपणH' बन?वRयाJया hdट$न सशोधन कर$त रा:हल. आपल$

[योगशाळा शतक8याJया शतात, घरात नल$.

[ा. का%हHराची समाजसवा KथलकालाJया बधनापासन मaत होती.

Iयाना खाजगी आयdय अस उरलच न%हत आ4ण तस त उ; नय.

आप7या अखड समाजसवत बाधा यऊ नय, 9हणन त अ?ववा:हत

रा:हल होत.

IयाJया बाधवाना Iयाची गरज होती ती मौजमजसाठB न%ह ! आपल

जीवनमान सावरRयासाठB !! आप7या या कतH%यात [ा. का%हHरनी

कधीच कसर कल$ नाह$.

अमDरकतील यादवी यcाJया वळी �नGोतील साZरता [माण 3% होत.

1910 साल$ त 70 % झाल. या [गतीवर डॉ. वॉEशuटन आ4ण

का%हHर समाधानी न%हत. EशZणाबाबतीत नवनव [योग चालच होत.

आपला अ>यासvम सपवन बाहर पडणा8या ?व\या{या~ना डॉ. वॉEशuटन

नहमी उपदश कर$त असत,`त9ह$ जथन आलात �तथच परत जा.

पस Eमळ?वRयासाठB नोकर$चा शोध घRयात वळ दवड नका. पसा न

Eमळाला तर$ Vबनावतन काम करा, पण कामाची सधी सोड नका.'

आप7या [ाचायाHचा बा उपदश [ा. का%हHरह$ EशरोधायH मानीत.

सrीचा उपयोग `शती सधार' योजनचा वग वाढ?वRयासाठB कर$त.

अशाच एका सrीत Iयानी `अलाबामातील अळबी' वर लख Eलहन,

क?षखाIयातफ� भर?व7या गल7या राd�$य [दशHनात आबळीच शभर

पान न. 132

नमन पाठ?वल. औषधी वनKपतीवर$ल सशोधन [Eसe कल.

रोग�नवारक वनौषधीची जLी [EसCद कल$.

दस8या सrीत `पन अम:हकन मsडकल कॉGस' च कोलबोरटर 9हणन

त वॉEशuटनला दाखल झाल. तथ अमDरकतील औषधी वनKपतीची

(Medica; flora) सची तयार करRयाच काम चाल होत. या सचीसाठB

[ा. का%हHरानी :दलल$ काह$ नाव तथील तoाना सपणHतः अपDरOचत

होती. नावह$ माह$त न%हती. तर गण कठन माह$त असायला !

स4खया जाला

पान न. 204

जॉजH वॉEशuटन का%हHर यानी काळाJया उदरात खोलवर मशागत

कल$ होती. उIतम बी परल होत. IयाJयावाढ$ची �नगा राखल$

होती. आता आIया�तक �नकडीJया वळी IयाJया कायाHच भरघोस फळ

Eमळत होत.

सार जग दस8या (1940Jया ) महायCदात गतल होत. ?वघातक

शaतीनी मानवतला हादरवन टाकल होत. साराच तोल ढासळला

होता अशा वळी आप7या oानान,सशोधनान हा तोल साधRयाच

कायH डॉ का%हHर पार पाडीत होत.

डॉ. का%हHर लोकाना आप7या भमीवर [म करायला Eशकवीत होत !

�तJयाशी जवळीक साधायला Eशकवीत होत !

अलबामातील IयाJया बाधवाजवळ काह$च न%हत. काह$ Eमळवायच

9हटल तर लागणार$ आव@यक ती साधन उपलjध न%हती. IयाJया-

जवळ होIया भरपर `गरजा' जी काह$ तटपजी साधन जवळ होती

Iयाचाच उपयोग क;न, Iया गरजाचा मागोवा घत, डॉ. का%हHरनी

Xकमया कल$. कपडयालIIयाची सबIता ! ह सार कठन Eमळवल ?

फaत कापस ?पकवण माह$त असल7या Iया रखरखीत जEमनीतन

कापस साtाFयाला शह :दला होता. भईमगा आ4ण रताळी यानी !

अमDरका रगाJया बाबतीत जमHनीवर अवलबन होती. महायeाJया

तणातणीत परKपर सबध Vबघडल. जमHनीकडन रग Eमळण बद झाल.

अमDरकतील उ\योगध\यावर सकट कोसळल. अशा वळी डॉ. का%हHरनी

`वनKपतीजSय ' रग तयार क;न अमDरकला बहमोल दणगी :दल$.

पान न. 205

29 पकारJया वनKपतीJया पान,फळ,खोड,मळ भागापासन

पाचश [कारच रग तयार करRयाचा भीम-पराvम Iयानी कला. ह रग

(Dyes) कापस, लोकर, रशीम,Eलनन,चामड यावर वापरRयासाठB

होत. उIतम [कारच आ4ण :टकाऊह$ !!

रग बन?वणा8या एका मोठया कारखानदारान Iयाचा हा भीमपराvम

पाहन, आप7या उ\योगसमहात यऊन काम KवीकारRयाची ?वनती

कल$. ससFज [योग शाळा बाधन दRयाच आ@वासन :दल व सोबत

एक `कोरा' चक ! पवT अनक वळा घडल तच याह$ वळी ! चक

साभार परत गला. सोबत रगाJया पाचश सIतावीस कती ?वनाश7क !

रगाच एवढ [कार शोधल जाऊनह$ दmZणत7या Gामीण भागाला त

परवडRयासारख न%हतच. ओबड-धोबड, सिJछw, जगल$ लाकडाची

Iयाची घर खप रग शोषन घत. Iयामळ :टकाऊपणा यत न%हता. डॉ.

का%हHरानी याची दखल घतल$च.

मातीतन अनक रगw%य Iयानी पवTच शोधल$ होती. आळशीच तल

(Linseed Oil) IयासाठB वाहक 9हणन वापरल जाई. परत ह तल

गDरबाना न परवडणार. यावर उपाय 9हणन Iयानी टाकाऊ मोटार-

ऑईलचा वापर कला. Iयाची पर$Zा घतल$. चाचणी 9हणन एका

?व\या{यTनीच सहा कोसावरच घरह$ रगवन पा:हल, �नि@चत खाLी

झाल$. गDरबाना अIय7प Xकमतीत सरख रग Eमळाल.

[करण इथच थाबल नाह$. या रगाचा वापर TVA आ4ण FSA

[क7पातील KवKत घरयोजनJया कामी कला गला. IयासाठB टKकगी

सKथला अनदान दRयात आल. `टKकगी' त तयार झाल7या रगान

14 TVA सशोEभत झाल. अ7पखचाHत `स�दयH साधनाचा 'धडा

टKकगीन घालन :दला.

पान न. 206

डॉ. का%हHर याJया स7लाची फ� एरवीसeा पोKटकाडाHला लागणा8या

तीन सqटKJया Kट9प एवढ$च अस. 9हणज काय, तर पL पाठवन स7ला

?वचारRयासाठB लागणार टपाल-हशील !1940-42 Jया काळात

Iयानी वIतपLातन `[ा. का%हHर याचा स7ला' या सदरातन

वाचकाJया [@नाना उIतर :दल$. दस8या महायCदाJया वळी `टKकगी

[ायोOगक कq wा' तफ� - `Nature's garden ford victory and peace'

या शीषHकाखाल$ पLक [Eसe कल$. या पLकातन अमDरकत जनतला

अनक रानफल,रानगवत याची ओळख क;न :दल$. Iयापासन पाककती

कशा करा%यात, Iयाची पौिdटक आहारhdटया गणवIता काय याची

जाणीव क;न :दल$.

फार पवTपासन Iयानी अमDरकतील रानगवताचा अ>यास स; कला

होता. `रानगवत 9हणज चक�Jया :ठकाणी उगवलला भाजीपाला'

अस त Iयाच वणHन कर$त. रानगवताJया अडीचश जाती शोधन Iयाची

वगHवार$ह$ Iयानी कल$ होती. आता अOधक जोमान Iयावर सशोधन

स; कल.

काळजीपवHक लागवडीJया लाडान नाजक बनल7या ?पकापZाह$

KवतःJया ताकद$वर :टकन राहणा8या रानगवताता अOधक जीवनसIIव

असतात. Iयाना अOधक ;ची असत. कपणाJया सरZणात भीत भीत

वाढणा8या वनKपतीपZाह$ कपणाबाहर मोकYयावर वाढणा8या

वनKपतीत अOधक जोम असतो. Iयाची वाढह$ झपाटयान होत असत.

Iयाना आयdयह$ भरपर असत. IयाJयाभोवती ?पगा घाल$त, Xकडा-

मगीपासन सरZण दत Iयाची काळजी वाहावी लागत नाह$. रोजJया

अSनपदाथाHJया जागा या रानगवतापासन तयार होणार पदाथH घऊ

शकतात.

टKकगी शाळJया Kवयपाकगहात डॉ. का%हHराJया मागHदशHनाखाल$

वरJया वगाHतील मल$ रानवनKपतीची पाकEसeी कर$त. मग त

;चकर आ4ण चवदार पदाखH कोणकोणIया वनKपती पासन बनवल गल

पान न. 207

होत ह जाह$र कर$त.

`जोपय~त अमDरकJया धरणीवर रानगवत आ4ण रानवनKपती उगवत

आहत, तोपय~त अमDरकला उपासमार$च सकट सभवत नाह$. कवळ

अSनाचीच न%ह, तर औषधाची गरजह$ या वSKपती परव शकतात.'

आजबाजला उपलjध असणा8या वनौषधीचा उपयोग न करता, लोक

Iयाच वनKपतीपासन बनवलल$ बाजार$ औषध बाह;न का मागवतात

ह Iयाना न उलगडलला कोड होत.

`टKकगी' सKथतील एक EशZक आप7या वCद मातJया इJछखातर

डॉ. का%हHराJया भटासाठB �तला घऊन आल. Iया वळी डॉaटर

[योगशाळत वनौषधीवर सशोधन कर$त होत. ती वe माता Iयाना

भटायला [योगशाळत गल$. तथ टबलावर माडन ठवल7या अनक

वनौषधीची घरगती नाव व Iयाच गण ती सहजगIया Iयाना साग

लागल$. EशZक Vबचार सकोचल.

डॉ. का%हHरनी आप7या हातातल काम बाजला ठवल. वe मातला

एका खचTत बसवल. EशZकाला खोळबन न ठवता वगाHवर पाठवल.

मग गलामीत अध� आयdय घालवल7या Iया वe मातशी Iयाची

`वनौषधी व घरगती उपाय' यावर बातचीत स; झाल$. आजी-

बाbनी आपल `बट%याच' oान IयाJयासमोर उपड कल !

डॉ. का%हHरना समाधान वाटल- `ग7या काह$ वषाHत ब8याच जणाशी

चचाH करRयाचा योग आला. पण या आजीबाईइतक वनौषधी ?वषयीच

oान Iयापक� एकालाह$ न%हत.'

आजीबाईह$ खष - `दmZण अमDरकवर जादची काडी Xफरवणा8या

या जादगाराJया नजरतन `जडीबट$' सटल$ नाह$ बर का ?'

पान न. 208

नवीन आलल पशव\य डॉ. का%हHराJया कड स7ला मागायला जाRयात

कमीपणा मानत. डॉ. का%हHर पशव\य थोडच होत. !पण एका वषT

कडक उSहाJया तडाzयान सहा जनावर एकाच :दवशी मल$. मत

जनावराची शर$र फाडन आजाराच कारण शोधRयाचा [यIन झाला.

गवत गोळा क;न तपासRयात आल. काह$च कळना. शवट$ पशव\य

डॉ. का%हHराकड गल. जावच लागल. ""ह पवT एकदा असच घडल

होत. असाच दdकाळ अन असाच [द$घH उSहाळा...""

""आ9ह$ उSहाYया?वषयी नाह$, गायी?वषयी ?वचारत आहोत.""

""अथाHत..."" डॉ. का%हHर आपल$ पोतडी उचलन चाल पडल. पश-

व\याना उलगडा होईना. [खर उSहाYयान 9हाता8याच डोक Xफरलल

:दसत, अशी व7गना कर$त त गो�याकड परतल.

गायरान तडवन आ7यान वe का%हHर दमल होत. आपल$ पोतडी उपड

करत 9हणाल-

""ह तमच सकट !""

पशव\याना समजना. या :हर%या रानगवताचा सबध लागना.

""ह काय ?""

""रटल बॉaस ! शाKLीय नाव Crotalaria कपणाभोवती ह

वाढत. :हर%या गवतात त अलग ओळखता यत नाह$. पण ज%हा वनKपती

आ4ण इतर गवत कोळपन जातात त%हा गाय हच :हरव रटल बॉaस

खात. त चवीला रसदार आ4ण ;चक, पण ?वषार$ !""

""मग आता काय करायच ?""

""आणखी गाय मरायला नको असतील तर त9ह$ आ4ण तमच

?व\याथT बाहर पडा, रटलबॉaस वचन काढा अन नdट करा.""

आभाराच शjद ऐकRयासह$ न थाबता डॉ. का%हHर �नघन चालत झाल.

पान न. 209

आ4ण आप7या खोल$त जाऊन बल:टन Eलह लागल- रटल बॉaस या

?वषार$ रानगवतावर !

[Iयक ऋतत त शाळJया पDरसराची तपासणी कर$त. आप7या

हातानी लावल7या झाडाची वाढ तपासत. झाड खप उच झाल$ होती.

?वKतारल$ होती. आता या उतारवयात Iयाना झाडावर चढता यत

नस. जवळन जाणा8या एखा\या ?व\या{याHला त हाक मार$त. हातात

करवत दऊन एखाद$ फाद$ कापन टाकायला सागत. बहधा Iया फाद$-

वरची पान वाळलल$ असत. मलह$ अशी काम मोठया आIमीयतन

कर$त. डॉ. का%हHरानी साOगतलल काम ह oानात भर टाकणारच

अस.

[Iयक झाडाJया बCयावर डॉ. का%हHरानी Iया झाडाJया जातकळाची

पाटट$ लावलल$ अस. टKकगीत7या रKIयाना दतफाH झाड वाढलल$

:दसतात ती डॉ. का%हHराJया कपन. तशा पाटया लावन झाडाची

ओळख ठवायची पeत आजह$ �तथ आह.

Iयाची नजर wdटयाची होती. काळाJया पढच Iयाना :दसत होत.

Iयानी Iया hdट$न आखल7या योजना, माडल7या क7पना [IयZात

उतरवायला अडचण पड ती आजबाजJया अदरhdट$वा7याची. 1899

साल$च Iयानी भसधारणाची योजना मडल$ होती. वनसपIतीची राखण

व वeी करण आव@यक कस आह ह साOगतल होत. परत ह$ योजना

[IयZात उतरायला `Gट sड[शन' ची आपIती यावी लागल$.

Iयानतर सरकारन ती योजना ?वचारात घतल$. (1932-33 चा

काळ.)

`या जगात टाकाऊ अस काह$च नाह$. सार जपा. वळवर Iयाचा

पान न. 210

उपयोग होतो. या [ा. का%हHर याJया बजावRयावर सा8या अमDरकच

लZ आता कq :wत झाल होत.

डॉ. का%हHर याJया तLशCद पeतीनसार लागवडी क7यान अमDरकत

[चड [माणावर शती उIपादन झाल होत. त वाया जाऊ नय 9हणन

`अSनःधाSय :टक?वRयाJया सलभ पeती' Iयानी शतक8याना

Eशक?व7या. अवजड शाKLीय भाषा व उपकरण न वापरता अगद$

`वाळवा',`सकवा',`उSह लावा ' अशा बोल$ भाषत !! अनक

[कारची फळ व भाFया :टक?व7या जाऊ लाग7या. `पदाथH द$घHकाळ

सिKथतीत :टक?वRयाच उपाय',`सोiया पौिdटक पाककती' या

?वषयावर पLक काढल$. साधा Kटो%ह,तारJया जाYया,मJछरदाणीच

जाळीदार कापड, KवJछ सयH[काश याJया सा|यान कोणत अSनपदाथH

:टक?वता यतात याJयाह$ या\या [EसCद क7या.

प:ह7या महायeात डॉ. का%हHराJया रताYयानी लोकाची आ4ण

स�नकाची उपासमार टाळल$. यeानतर मोठया [माणावर `�नजHल$-

करण [क7प' उभारला जाणार होता. तशी योजनाह$ आखल$ गल$.

होती-

पण तीह$ योजना [IयZात उतरायला दसर महायCद याव लागल.

9हणज वीस वषाHचा अवधी जावा लागला. आ4ण गमत 9हणज

�नजHल$करणाJया योजनच, �तJया मागJया क7पनच ^य डॉ. का%हHरना

\यायला लोक ?वस;न गल होत. डॉ. का%हHरना माL Iयाच वष9य

वाटत न%हत. ^य कोणी का घईना, दशाला सकटकाळी आपला

थोडाफार उपयोग झाला याचच Iयाना समाधान `भईमगाJया

टरफलापासन जमीन भसभसीत बनवणार खत तयार करता यत. Iया

टरफलापासन जEमनीला सq:wय खत Eमळत. �तची [त सधारत. टर-

फलापासन बनवल7या कडीशनरमCय आwHता धारण करRयाची शaती

अOधक असन नाय�ोजन,पोटश,फॉKफट याचह$ [माण Iयात अOधक

आह. Iयामळ स\यिKथतीत जमHनीहन आयात क7या जाणा8या

पान न. 211

?पटमॉस (Peat Moss) पZा ह कsडशनर अOधक उपयaत आह.'

याह$ बाबतीत तच झाल. असा [क7प उभा राहायला 1940 साल

उजाडाव लागल. मध7या वीस वषाHत अमDरकत लाखो टन टरफल

जाळल$ गल$.

|या अशा IयाJया अनक गोdट$. Iयानी [योगशाळत यशKवी क;न

दाख?वलल$ उIपादन बाजारपठत यायला वीस वष� जावी लागल$.

1937 Jया समारास [ा. का%हHर व स[Eसe उ\योगपती ह�ी फोडH

याची भट झाल$. रथी-महारथीची भट ती. एक होता उपmZत, दEलत

�नGो समाजात जSम घतलला, तर दसरा होता समाजावर [भाव

टाकन असलला धनIतर कोटयधीश ! एक वय सोडल तर कोणतह$

सा9य न%हत Iया दोघात.

सा9य न%हत कस ? दोघाचाह$ ^म[�तdठवर ?व@वास होता. [यIनावर

^Cदा होती.

`फोडH' मोटार$ची �नEमHती क;न ह�ी फोडH KवKथ बसल न%हत.

नव�नEमHतीची िजc Iयाना अKवKथ कर$त होती. काह$ तर$ नवीन

घडवाव ह$ जाणीव टोचणी लावन होती. तशात डॉ. का%हHर याचा

अ?व^ात पDर^मातन साकारणा8या समाजोSनतीचा Cयास IयाJया

कानी आला. वाट वाकडी क;न फोडHसाहब टKकगीला आल.

दोघह$ परKपराचा वकब,परKपराच असीम कतHIव ओळखन होत.

परKपरा?वषयी आदरभाव ठवन होत. प:ह7याच भट$त अतःकरण खल$

झाल$, अतर$Jया खणा पट7या. हKतादोलन करताना दोघाJयाह$ मwा

कशा कमाल$Jया [फि7लत झा7या होIया. !

ह�ी फोडHना डॉ. का%हHर याJया �नःKपह �न?वHक7प मनाचा मोठपणा

पान न. 212

जाणन घRयासाठB फार काळ जावा लागला नाह$. त :दसतात Iयाह$-

पZा अOधक पट$न Iयाच %यिaतमIव ?वशाल आह. या मaताI9याला

`गरज' कशाची ती नाह$च, याचा अनभव फोडHसाहबानाह$ आलाच.

`शा@वत म7य पशाJया मोबद7यात Eमळत नसतात, Xकबहना पशाJया

मोबद7यात ज ?वकत घता यत Iयाला `शा@वत म7य 9हणत नाह$त.'

ह�ी फोडH याJया या ?वधानाच िजवत उदाहरण 9हणज डॉ. का%हHर !

पण Fया पDरिKथतीत, वातावरणात त जगत होत, Iयान IयाJया

आचरणाच मोल होत न%हत. `काय बोलतो' यापZा `कोण बोलतो'

याJयाकडच लोकाच अOधक लZ असत. भोवतालची पDरिKथती साथ

दणार$ नसल$ क� `असामाSय कतHIव' लोकाJया नजरसमोर यायला

काळ जावा लागतो. तसच काह$स डॉ. का%हHर याच झाल होत.

sडयर बॉनH यथ सोयाबीSसची लागवड क;न Iयापासन अनक उपयaत

उIपादन बन?वRयात ^ी. फोडH यानी यश Eमळ?वल होत. डॉ. का%हHरना

फोडH साहबाJया या सशोधना?वशयी कमाल$ची उIसकता होती.

Iयामळ Iयानी प:ह7याच भट$त `sडयर बॉनH' ला भट दRयाच आमLण

Kवीकारल. आ4ण तथन परत7यावर आप7या सशोधनाचा रोख

सोयाबीनवर वळवला.

लवकरच डॉ. का%हHरनी फोडHना मोटार$च काह$ सट भाग बन?वRयास

योuय अस iलिKटक सोयाबीनपासन तयार क;न दाख?वल. तसच

Iयानी सोयाबीSसपासन तयार कलल तल मोटार$साठB वापराJया

रगाच मलाधार बनल.

फोडHसाहबाना आसा दmZणची ओढ लागल$ होती. Iयानी जॉिजHयात

बर$च जमीन खर$दल$. तथ मग `क?ष-सशोधन कSw' उभारल.

काYया-गो8याना उ\योग Eमळाला. कामगारासाठB घर उभारल$.

IयाJया मलासाठB शाळा बाध7या. एक शाळा डॉ. का%हHर याJया

पान न. 213

नाव होती. डॉ. का�H यानी मातीपासन बन?वल7या रगान तथील

इमारती नट7या.

टKकगीला फोडHसाहबाJया फ8या वारवार सKथकड वळल. तह$ टKकगीला

भट दऊ लागल.`टKकगी' Jया अ�त{यशील वागRयान,EशKतबe

कारभारान त [भा?वत झाल. Iयाची सXvय सहानभती टKकगीवा

Eमळाल$. टKकगीला आOधHक मदत Eमळ लागल$.

एकदा वIतपLा\वार Iयाची एकVLत मलाखत घतल$ गल$. ^ी.

फोडHनी आधीच Iयाना सागन टाकल.-"" तमJया सवH [@नाची उIतर

डॉ. का%हHरच दतील. आमJया दोघाच ?वचार एकच असतात.""

एक �नःKपह,�नDरJछ,कमHयोगी सहकार$ लाभला. 9हणन फोडHना

समाधान,तर आपल Kवiन वाKतवात साकारRयासाठB आव@यक त

wdटपण आ4ण सपIती लाभलला EमL पाठBशी उभा रा:हला 9हणन

डॉ. का%हHर खष ! एक गभH-^ीमत तर दसरा भEमपL, ?व@वासा

Kवामी ! या दोघआत आतDरक भागीदार$बोरबर सामािजक

जबाबदार$ची भागीदार$ झाल$. काम दपट$न वाढल$.

या दोSह$ महाप;षाना IयाJया या उतारवयात जण उIसाहाच उधाण

आल होत. वळाकाळाची पवाH न करता कायH चाल होत. आपाप7या

नवन%या क7पना राबवन पाहात होत.

आप7या ढासळIया तjयतीची XफXकर न करता ऐशी वषHआच वe का%हHर

आप7या मदत�नसाला-कट�सला-घऊन sडयर बॉनHला हजर झाल. तथ

फोडHसाहबानी आप7या EमLासाठB खास [योगशाळा उभारल$ होती.

Iया [योगशाळत टKकगीतील `ग;Eशdय' दाखल झाल.

पान न. 214

`सा[ती काय नवीन जSम घत आह' या उIसकतन वIतपLकार,

बातमीदार sडयर [योगशाळभोवती �घरटया घालत होत.

एका- स:दनी Iया [योगशाळत डॉ. का%हHर यानी `कVLम रबर'

जSमाला घातल.

`जSम' शभ नZLावरचा होता. KवKतात मबलक रबर उपलjध होऊ

लाग7यान अमDरकन उ\योजकाना रबरासाठB दस8या दशाJया तोडाकड

पाहRयाच कारण उरल नाह$.

एका उSहाYयात ^ी.` फोडH मोटार' कारखाSयात [EशZण दRयात आल. दmZणी

�नG/ना Kथलातर क;न ड�ॉईटला जाRयाची गरज आता उरल$

न%हती.

आप7या धनाचा [भाव फोडHसाहब जाणन होत. इथ तर `काह$च

नको !' पण या भEमपLाच कौतक कराव, अशी Iयाची इJछा होती

Iयानी डॉ. का%हHरना एक घर बाधन \यायच ठर?वल. त `घर' 9हणज

एक [ासादह$ होऊ शकला असता. पण नाह$ - डॉ. का%हHरना घर हव

होत त IयाJया आईच `डायमड Gो%ह' 9Cय होत तस साध लाकडी

खोपट.

डॉ. का%हHरची मातभaती पराहन फोडHसाहबाच |दय भ;न आल. तह$

Kवतः माचभaतच होत.

उIतमातील उIतम वाप;न `Gीनफ�7ड' यथ `का%हरभवन

उभारल गल. डॉ. का%हHरना कोण आनद ! एक साधी इJछा पणH

पान न. 215

%हायला Xकती काळ जावा लागला होता. वयाJया ऐशीJया वषT

का%हHर आप7या घरात राहायला गल. घरात पाऊल टाकताना त

Zणभर थबकल. आईJया Kमतीन Iयाच डोळ पाणावल.

फोडHसाहबानी आप7या EमLाला एक `खास भट' :दल$. फोडH-

साहबाJया मातला �तJया लuनात माह;न Eमळाल7या आहरातील

एक कपबशी ` मातची Kमती' 9हणन Iयानी जपन ठवल$ होती. तीच

कपबशी ` मातची Kमती' 9हणन Iयानी आप7या दोKताला भट :दल$.

दोघह$ थोर मातभaत.

1938 साल$ एका सभत डॉ. का%हHराच %याzयान होत, एकान

डॉ. का%हHराशी ओळख क;न :दल$.-

""सॉv:टसला आपण ^dठ तIIवoानी समजतो, तो 9हणत अस क�,

मला एवढच माह$त आह क�, मला काह$च माह$त नाह$. आज Iया

कसोट$ला उतरणार$ एकच %यaती या जगात आह, ती 9हणज डॉ.

का%हHर ! Iयानाह$ काह$च माह$त नाह$. Iयाच आईवsडलच काय,

पण Iयाची जSमतार$खह$ Iयाना माह$त नाह$. oानाJया बाबतीत मत

एवढच 9हणतात क� सवH dठ सवHशिaतमान परम@वराकडन Iयाना

oान [ाiत होत,""

यावर का%हHर Eमिdकलपण उ\गारल,""आज माझी खप �नराशा

झाल$. सभतन माझी ओळख क;न :दल$ जात त%हा पवT मा*याच

मला oात नसल7या Xकतीतर$ गोdट$ न%यानच समजतात. आज मला

तस काह$च समजल नाह$.""

पण खर 9हणज आता Iयाना आप7या %यिaतगत पवH�तहासाच काह$च

वष9य वाटत न%हत. Iयानी आप7या समाजाला अनक [कारJया

दाKयIवातन-आOथHक,शZ4णक,काह$ अशी सामािजक-मaत करRयात

पान न. 216`'`'``'`'`'`'

यश Eमळवल होत. IयाJया पवHजाचा :हशोब कधीच लागणार न%हत

Iयाच नाव तर$ Kवतःच कठ होत ? पण भ?वdयकाळ माL ह$ उणी

भ;न काढणार होता. इ�तहासात Iयाना अढळKथान Eमळाल होत.

Iयाना टKकगीत यऊन चाळीसहन अOधक वष� झाल$ होती. लोकानी

Iया�नEमIत समारभ करRयाच ठर?वल. डॉ. का%हHराJया ?वरोधाला न

जमानता Iयानी 2000 डॉलसHचा �नधी गोळा क;न डॉ. का%हHराचा

�ॉSझचा अधHपतळी तयार करवला. आप7याला भकJया खाईतन वर

खचणा8या आप7या या बाधवा?वषयी Iया लोकाना कतoता %यaत

करायची होती. 2 जन 1937 रोजी Iया पतYयाच अनावरण

करRयात आल. लोक Iयाना भटत होत. डॉaटराJया अगावर तोच

सट होता. वगHEमLानी [मान चढवलला. वाधHaयान झकलल का%हHर

भर7या नजरन सा8याशी बोलत होत. अगIयान चौकशी करत होत.

रसायनशाKLाJया असाधारण वापरान Iयानी अमDरकच जीवनमान

उSनत कल. IयाJया या कामOगर$चा गौरव 9हणन 1939 साल$

Iयाना `;झव7ट पदक' अपHण करRयात आल.

1940 साल$ �कल$न डी. ;झव7ट यानी टKकगीला भट :दल$.

Iया वळी वe का%हHरना त 9हणाल-

""त9ह$ एक थोर `अमDरकन' आहात. त9ह$ तमJया [योगशाळत

ज घडवल Iयान अवxया राd�ाला बळकट$ Eमळाल$. शaती Eमळाल$.

1940 सालापय~त टKकगी शाळJया इमारतीची सzया 83 झाल$.

होती. 200 ?व\या?वभागात Eमळन 2000 ?व\याथT EशZण घत होत.

डॉaटराJया अगावर अजनह$ तोच कोट होता. या :हवाYयात माL

Iयाच सहकार$ ^ी. हDर अबट यानी 125 डॉलसH खचHन नवा कोट

आणला. डॉ. का%हHरानी तो अगावर चढवायला नकार :दला. मग ^ी.

पान न. 217 शjद :-1238

अबटनी हकमी एaका वापरला- ""सर, या कोटाला 125 डॉलसH पडल.

त पस त9ह$ `फकट' घालवणार का ?""

उ>या आयdयात आप7या कपडयावर सगळ Eमळन 125 डॉलसH खचH

न कल7या [ा. का%हHरनी तो कोट अगावर चढवला.

अस काह$ [सग सोडल तर Iयाच बाक� सार साधच अस. पहाट

चारपवT उठन, Xफ;न आल क� Iयाच काम स; होई त चागल

अधा;न यईपय~त. आIय�तक �नकड असल त%हा राL राL सशोधनाच

काम चाल असायच. Iयाची [योगशाळाह$ साधीच. [योगाची साधनह$

साधीच. Iयाना बघायला यणा8याची सतत र$घ लागलल$ अस. Iयाच

त अoानाच [दशHन करणार `चौकस' [@न ऐकन डॉ.

का%हHराJया साCया उपकरणाची अपवाHई वाटणार `बघ' Iयाची

उपकरण पळवत. एखाद मडक दधाची फटक� बाटल$ Xकवा असलच

काह$ तर$. डॉ. का%हHराना माL ह कोड उलगडत नस. `इथन अस7या

वKत उचलन नRयापZा कमी कdटात Iयाना IयाJया घर$ नाह$ का

Eमळणार Iया ? मग हा उप\◌%याप का ? ' मग पSहा Vबचार डब

बाट7या, मडक� गोळा क;न आपल$ उपकरण बनवीत. पण डॉ.

का%हHराना ह कस कळाव क� IयाJया हातची असल$ `अOधकत'

उपकरण पळवRयात Iया बxयाना [ोढ$ वाटत अस.

कोणाला IयाJया उपकरणा?वषयी कतहल, तर कोणाल IयाJया

�नःKपहतबcल. त पगार वाढ घत नाह$त. सशोधनाच मानधन घत

नाह$त, याच अनकाना आ@चयH वाट. डॉ. का%हHराना लोकाना याच

का आ@चयH वाटत याच गढ वाट. त 9हणत, ""ई@वरदIत दणगीबcल

मी लोकाकडन बZीस का xयाव ?"" यावर `अथHदास' 9हण ""त9ह$

जर अस पस घतल असलत तर Iयाचा ?व�नयोग तमJयाच बाधवासाठB

नसता का करता आला ?""

""मी पशाJया माग लागलो तर मा*या बाधवाना ?वस;न गलो

असतो...""

पान न. 218

ऑिKटन कट�सन बर$च धावपळ क;न एक योजना आखल$. डॉ.

का%हHर याच ग7या पSनास वषाHतील कायाHच दशHन भावी ?पढयाना

घडाव, 9हणन `का%हHर सGहालय' उभारRयाJया कामी तो लागला.

भईमग,रताळी,रानगवत,टाकाऊ वKत, कदमळ,हKतकला,झालर$

(लसस),?वणकाम इ. अनक ?वषयावर$ल IयाJया कती तथ हार$न

माड7या ग7या. तशीच Iयाची OचL ! अलाबामाची माती व आप7या

हाताची बोट एवढया साधनानी उIकdट OचL कशी साकारता यतात,

ह आप7या ?व\या{या~ना दाखवन दRयासाठB तयार कल7या कलाकती

तथ माड7या ग7या. (याच OचLापक� एक OचL पDरसJया लaझqबगH

गलर$न ?वकत घतल.)

ह `का%हHर सGहालय' कवळ गत�तहासाची जLी बन नय, तर

भ?वdयकाल घड?वRयाच EशZण घRयाच साधन बनाव, दmZणJया

भ?वdयाचा सदभH 9हणन Iयाचा उपयोग %हावा, अशा पCदतीन

सGहालयाची उभारणी कल$ गल$.

?वoानशाखत �नGो मलानी Xकतीह$ हशार$ दाखवल$ तर$ KवतःJया

उIकषाHसाठB Iयाना Iया अ>यासाचा उपयोग करता यत नस. पदवी

घऊन बाहर पडल7या �नGो कEमKटला सौSदयH-[साधन Xकवा फार

तर एखाद दसर `पटट औषध' तयार करRयापल$कड अSय काह$

बन?वRयास वाव नस. %यावसा�यक [योगशाळातन ""�नG/ना मFजाव""

अशा अEल4खत पाटया. काह$ :ठकाणी तर काय\यान बद$. अशा

पDरिKथतीत मोठया कdटान आIमसात कलल oान Iया ख8या अथाHन

वाप;न पाहता यत नस. Iयामळ साहिजकच पढ. �न;पयोगी ठरणा8या

या ?वषयाकड ?व\या{याHचा ओढा कमी झाला. हा फार मोठा धोका

होता हशारमलाची बeी वाया जाणार होती. डॉ. का%हHरानी इलाज

शोधला का%हHर-[�तdठान KथापRयात आल.

पान न. 219

`मी जॉजH डjल. का%हHर, Kवतः उभारलल का%हHर-[�तdठान' मा*या

जवळJया Eमळकतीसह(तहतीसहजार डॉलसH) टKकगी सKथला

अपHण कर$त आह.' वIतपLातील ह$ बातमी सा8या जगाला अवाक

क;न गल$.

ह [�तdठान उभारRयचा Iयाच Kवiन साकार करRयात अनकाचा

हातभार लागला. जवळ जवळ दोन लाख डॉलसH Xकमतीची वाKत

उभी रा:हल$. हजारो सशोधकाना,?व\या{या~ना �तचा लाभ Eमळाला.

?वoान ?वषयात गती असणा8या मलाना,[गत अ>यासvमात [योग-

शाळची उणीव भास नय, 9हणन आप7या आयdयभराची साठवण

खचH क;न Iयानी ह [�तdठान उभारल.

उजाड माळावर फलबाग फल?व7याबcल,आपल हात कवळ �नEमHती-

साठB वापर7याबcल डॉ. वॉEशuटनला :दल7या वचनाची पतHता

क7याबcल Iयाना सKथन ज काह$ मानधन :दल होत, तह$ Iयानी

सKथला साभार परत कल होत. कारण त जाणन होत-काळाJया

उदरात Iयानी उIतम बी परल होत. डोळस कdटाJया खतपाRयान

अकरल7या कायाHन मळ धरल होत. नवीन धमार फटत होत. लवकर

फळ लागणार होती.

IयाJया wdटपणाच,कायHरत वIतीच कौतक करणारा, IयाJया लोकोIतर

समाजसवच गणगान करणारा ज%हा Iयाच आभार मान लाग त%हा त

?वनयान 9हणत.-

""माझी नाह$तर आणखी कोणाची �नयaती या कामी क;न दवान

आपल काम करवन घतल असतच. Iयान माझी �नवड कल$ यात माझी

[शसा करRयाजोग काय आह !""

खरच, अशा गणी माणसाची �नयaती क;न दवान Kवतःच दवपण

राखल होत.

पान न. 220

अ?वरत चार तप पDर^म घत7याJया खणा आता IयाJया शर$रावर

चाग7याच :दसत होIया. कट�स शaयतो Iयाना एकट राह दत नस.

ज%हा Iयाना कामाEम�नIत बाहर जाव लाग त%हा, Iयाची दखभाल

इतर ?व\याथT करत. Iयाची जाग xयायला मधन मधन [योग-शाळत

डोकावत. या दखभाल$चा डॉ. का%हHरना %यIयय %हायचा.

`ह$ य जा सहन करायचीच असती, तर मी लuन नसत का कल ?'

मग ?व\या{या~नी सचवल,[योगशाळत दाराला एक छोट काचच

तावदान बसवा. 9हणज आRह$ बाह;नच तमची जाग घऊ. मग Iयानी

ती सोय क;न :दल$.

1935 Jया समारास त बरच आजार$ झाल होत. अ�नEमयचा खप

Lास झाला. पण Iयातन त सावरल अन पSहा कामाला लागल होत.

उतारवय आ4ण नकतच यऊन गलल आजारपण यामळ त थकल होत.

`9य4झयम' आ4ण `फाऊडशन' कडची य-जा करRयाचा Lास कमी

%हावा 9हणन नजीकच �नवासKथान Iयाना दRयात आल.

IयाJया उतारवयाकड आ4ण थकत चालल7या शर$राकड पाहन ह�ी

फोडH यानी IयाJया �नवासKथानी Eल�ट बसवन :दल$. िजना चढRया-

उतरRयाचा Lास तवढाच कमी %हावा 9हणन डॉ. का%हHराना Iया

Eल�टच एवढ कौतक वाट क�, Iयाना भटायला यणा8याना ती Eल�ट

दाख?व7याEशवाय Iयाना चन पडत नस.

डॉ. का%हHरच नाव घत7याखर$च वIतपLवा7याना आत :दवस उजाडत

न%हता. या महाI9याला एकदा `पाहन घRयाच' पRय लाभाव 9हणन

बरच वारकर$ टKकगीला यत. पण वाधHaयान थकल7या का%हHरना

आता जनसपकH नको अस. Kवतःला [दशHनीय वKत बन?वण तर

मळीच नको अस. आप7या लाज8या-बज8या वIतीवर मात करण

Iयाना कधीच जमल नाह$. त%हा या `वारक8यापासन दर राहRया-

साठB भोजनाJया वळीह$ त भोजनगहात न जाता Kवयपाकगहात

पान न. 221

एका कोप8यात पड\याJया आडोशान उरकत. �तथ Iयाचा सपकH

यई त Kवयपाकघर साभाळणा8या ?व\या{याHबरोबर. IयाJयाशी माL

त मोकळपणान हाKय?वनोद कर$त. दEमHळ Zण वचRयासाठB, IयाJया

सहवासाचा आनद लटRयासाठB ?व\याथT Kवयपाकगह साभाळRयाच

काम आपणहन मागन घत. आकाशवाणीवरJया भाषणातन Xकवा

सभा-%याzयानातन न साOगत7या गल7या अनक गोdट$ त मलाना

सागत. आप7या ?व\याOथHदशतील अनभव सागन Iयाना शहाण करत.

धोaयाच क:दल दाखवत. रोज काह$ ना काह$ सागन Iयाच oान व

Iयाचा आIमवEश%सा व?eगत करत.

बाहरच जग माL डॉ. का%हHरना आता अस एकाक� ठवायला राजी

न%हत. `इटर नशनल फडरशन ऑफ आXकH टaटस,इिज�नअसH,

कEमKटस अSड टिaनEशअSस' या सघटनन Iयाची `194- सालचा

महामानव ' 9हणन �नवड कल$.

`दmZणतील `सदर ?वषयाच ' उIतम OचL काढ7याबcल OचLकार

बSसफादर याना बqजामीन पाDरतो?षकाच अडीचश डॉलसH बmZस

दRयात आल ' वIतपLाJया मध7या पानावर बातमी होती. सोबत Iया

सदर ?वषयाचा फोटो होता. तो फोटो होता नीटनटका आ4ण

;बाबदार पोषाख कल7या डॉ. का%हHर याचा दmZणतील सदर

?वषय !!!

Iया :दवशी डॉ. का%हHर खशीत होत ! Iयाच OचL काढणा8या पोराला

[ोIसाहन Eमळाल होत 9हणन !

टKकगीत आताशी OचLपट �नमाHIयाची धावपळ चाल होती. IयाJया

आयdयावर OचLीकरण चाल होत. आप7या ढासळIया [कतीकड

दलHZ क;न त Iयाना सहकायH दत होत. एखा\या होतक; पोराला

Iयामळ पढ यायला [ोIसाहनच Eमळणार होत नाह$ का ?

पान न. 222

आता Iयाचा बहतक सारा कारभार खोल$त7या खोल$त चाल. फारच

aवOचत त [योगशाळत जात.

1942 साल$ कॉGस पZान ठराव माडला- मोझस का%हHरJया घरा-

मागच त लाकडी खोपट `राd�$य Kमारक' 9हणन जाह$र करRयात

आल.

`महा�नवाHण'

पान न. 223

टKकगीच वातावरण गल काह$ :दवस जरा उदासच भासत होत. दोन

आठवडयापवT पोचHबाहरJया बफाHव;न डॉ. का%हHराचा पाय घसरला.

जवळन जाणा8या ?व\या{या~नी Iयाना सावरल. IयाJया सागRयाव;न

[योगशाळत घऊन गल. कट�सशी बातचीत कल$. णग आप7या खोल$त

परतल त पSहा बाहर न यRयासाठBच. सार$ टKकगी OचताGKत होती.

डॉ. का%हHरनी पड7यापड7या �नरवा�नरव करRयास स;वात कल$ होती.

सKथच अCयZ पटरसन याना बोलावन IयाJया हाती `राd�$य बचत

योजन' Jया रोzयाच पस :दल- `ह [�तdठानJया कामी वापरा आ4ण

जगाला कळ \या, मी ह मcाम ?वकत घतल होत. दशभaती ह$

कोणIयाह$ वणाHची ठकदार$ नाह$. ती बधनातीत आह...""

शवटपय~त त आप7या कामाची %यवKथा लाव दत होत. सवड Eमळल

त%हा माDरयाआIयान :दलल कातडी बाधणीच बायबल उघडन वाचत

होत.

बायबल उघडताना Iयाना माDरयाआIया समोर :दसत होती. �तन

घातलल$ आण... खप खप शीक आ4ण त*या oानाचा उपयोग

त*या बाधवासाठB कर...

OचLकार Xकवा सगीतकार %हायच होत.. बाक� Iया हौशी भागवन

घत7याच जमतील तशा... ह जा�तवत माYयाच हात...यायगरला

पान न. 224

आवडलल...आप7या बाधवाच जीवन सस|य करRयासाठB खप

धडपडल.

पाऊस कसा पानापानातन :ठबकतोय. अलगद :हर%या धDरLीवर

उतरतोय. हलकच िजरतोय. कठ गला Iयाचा आvKताळपणा... ह$

4खडक�तन डोकावणार$ फाद$ तर नाIयाचीच आह. फार पवT

लावल7या रोपापक� ह एक. कवढ उच वाढलय, डरदारपण झालय...

डॉ. वॉEशuटन, आज त9ह$ हव होतात. साधी :हरवळ ;जल$,तर Xकती

आनद झाला होता...आता ह सयाHच Xकरण अगावर पड न दणार

टKकगीच रKत अन, हा पणाHJछा:दत अलाबाम पाहन Xकती आनदला

असता त9ह$ !

चचHमध7या ऑगHनच सर वातावरणात भ;न रा:हलत. Eमलहॉलडबाई

पण ?पआनो काय सरख वाजवायची, पण �तच वादन ऐकताना का

कणास ठाऊक, खप रड आल होत. खर 9हणज सगीतान मन कस

शात %हाव... अगद$ आता वाटत तस...

अधार पड लागलाय. हवत गारवा वाढतोय... या कोटान बर$च वष�

ऊब :दल$. काय उIसाहान Iया मलानी मा*या अगावर चढवला होता

हा ! नाह$ तर$ अशा कोटाची ऊब काह$ वगळीच.. सखद...

िजमदादाच ह एवढच ;प लZात... कधी तर$ नओशाJया जLत

काढलला फोटो... बाक� हा नशीबवान...कशी होती कणास

ठाऊक, पण याला �नदान आई 9हणन हाक तर$ मारायला Eमळाल$.

कशाचीच आस न%हती. एका पर@वराEशवाय कोणाची बाOधलक�

न%हती. एका भमीखर$च कोणाशीच जवळीक न%हती. अखड पोरक-

पणान सावल$सारखी सोबत कल$ होती....

पान न. 225

Kवतःच `काह$च' नसलला हा मaताIमा सा8या जगाला उधळन आता

पचIIवात �नघाला होता.

टKकगीन Iयाचा अखरचा @वास ऐकला 5 जन 1943.

*

----------------------------------------------------------------

�THE END ",0