Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

1

Tomasz Mirosław Włodarczyk

Neoliberalizm oczami jego krytyków

O społecznych uprzedzeniach i mitach w ocenie faktów empirycznych

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

2

„Do postępu w nauce dochodzi tylko wtedy, kiedy dążymy do maksymalizowania

znaczenia faktów i minimalizowania znaczenia wartości”

Mark Blaug

Neoliberalizm oczami jego krytyków

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

3

Plan wystąpienia

I. Pojęcie i charakterystyka neoliberalizmu

II. Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki

III. Neoliberalizm w świetle faktów

IV. Uwagi końcowe

Neoliberalizm oczami jego krytyków

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

4

Neoliberalizm – ogólna nazwa zespołu idei, koncepcji i poglądów ekonomicznych, społecznych, politycznych i etyczno-

moralnych, które tworzą pewien względnie spójny obraz człowieka i społeczeństwa

Neoliberalizm ekonomiczny = eksplikacja neoliberalizmu w ujęciu przedmiotowym i z wykorzystaniem konceptualizacji idei

liberalnej jednostki gospodarującej

Pojęcie i charakterystyka neoliberalizmu (1)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

5

Geneza myśli neoliberalnej:

klasyczny liberalizm ekonomiczny i polityczny w wersji sformułowanej zwłaszcza przez Adama Smitha i Johna Locke’a

idee XV- i XVI-wiecznej scholastycznej filozofii ekonomii (tzw. szkoły salamanckiej)

dorobek austriackiej szkoły ekonomii oraz jej kontynuacji w postaci młodszej szkoły wiedeńskiej

teorie prawa zwyczajowego i ładu spontanicznego

Pojęcie i charakterystyka neoliberalizmu (2)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

6

Cechy konstytutywne neoliberalizmu:

mechanizm cen rynkowych jako jedyna forma oddziaływania na działalność gospodarczą

aprobata dla sprawiedliwości komutatywnej

państwo minimalne = zadaniem państwa w sferze gospodarczej i społecznej jest zapewnienia ram prawnych dla funkcjonowania wolnej konkurencji

ideał praworządności

Pojęcie i charakterystyka neoliberalizmu (3)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

7

Idee przewodnie: prymat wolności indywidualnej nad instytucjami politycznymi nienaruszalność własności prywatnej i rządy prawa (rule of law) jako gwarancja wolności doświadczenie jako podstawowe źródło wiedzy koncepcja wiedzy cząstkowej = człowiek nie jest w stanie posiąść kompletnej i pewnej wiedzy, na podstawie której mógłby przewidywać bieg przyszłych zdarzeń podstawowe instytucje społeczne i prawne, zasady moralne, język, normy kultury etc. = wynik prób i błędów popełnianych przez ludzi zmierzających do zapewnienia sobie i swoim bliskim dobrobytu

Pojęcie i charakterystyka neoliberalizmu (4)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

8

Zarzuty wobec neoliberalizmu:

dogmatyczne przywiązanie do wiary w mechanizm wolnego rynku i jego dobroczynny wpływ na efektywność gospodarowania

propagowanie zasad egoizmu i bezwzględności w relacjach

społecznych

„apologetyka” darwinistycznego kultu przetrwania najlepszych (survival of the fittest)

Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki (1)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

9

Najgłośniejsi adwersarze neoliberalizmu i ich krytyczne opinie:

Jürgen Habermas – „ekonomiczna kolonizacja żyjącego świata” Richard Sennett – „przymus osiągania zysku z kapitału” Hans-Martin Lohmann – „bezwzględny ekonomizm” Anthony Giddens – „fundamentalizm rynkowy” Pierre Bourdieu – „despotyzm rynku”, „piekielna machina kapitalizmu” Viviane Forrester – „barbarzyński ultraliberalizm” Noam Chomsky – „kapitalizm bez maski” Samir Amin – lifting maskujący zmurszałość i zmierzch kapitalistycznej gospodarki rynkowej

Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki (2)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

10

Zarzuty wobec neoliberalizmu (ciąg dalszy):

wrogie wobec społeczeństwa założenie o autonomicznym, racjonalnie funkcjonującym podmiocie gospodarczym

normatywna mizeria instytucji rynku i jego społeczna niewrażliwość

nieograniczona żądza zysku i posiadania

pozbawione jakichkolwiek uczuć anonimowe procesy rynkowe iluzoryczna wiara w stabilność i harmonię życia społecznego

Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki (3)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

11

fundamentalistyczna doktryna, wypowiadająca wojnę wszystkiemu, co stoi na jej drodze; jej zwolennicy są przedstawiani jako demiurdzy w ludzkiej skórze, którzy działają według z góry ustalonego planu i zawsze wygrywają, ponieważ są w stanie wszystko przewidzieć

synonim kapitalizmu pozbawionego jakichkolwiek mechanizmów społecznej odpowiedzialności za efekty swojego funkcjonowania

swoista deregulacja psychiczna i moralna jednostek i całych grup społecznych

wyeliminowanie w zgodzie z logiką funkcjonowania rynku i kapitału zewnętrznych barier i mechanizmów kontrolnych

forma monetarnego imperializmu

Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki (4)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

12

Podsumowanie: neoliberalizm = hegemonistyczny paradygmat, który

zdominował sposób myślenia o polityce gospodarczej na przełomie XX i XXI wieku

neoliberalizm = światowa religia, która przeniknęła do systemu wartości elit w różnych częściach świata,

determinując ich zachowanie w różnych sferach życia, niszcząc tradycję, kulturę i człowieczeństwo

neoliberalizm = szkodliwa koncepcja i marne idee, niezdolne do udzielenia konstruktywnych odpowiedzi na

wyzwania XXI wieku

Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki (5)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

13

„Ideologiczne uprzedzenia i wszelkiego rodzaju przemilczenia nieodłącznie towarzyszą pracy

każdego badacza, a jedyną możliwą odpowiedzią na nie jest ich publiczna krytyka, odwołująca się do standardów zawodowych obowiązujących w

danej dziedzinie nauki”

Mark Blaug

Neoliberalizm w świetle faktów (1)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

14

Dominujące wizje ekonomicznej wykładni neoliberalizmu:

Podejścia do rynku i jego zadań w życiu społecznym

ewolucjonistyczne - Friedrich von Hayek

utylitarystyczne - Milton Friedman

racjonalistyczne (tak zwana szkoła fryburska) – Walter Eucken

Neoliberalizm w świetle faktów (2)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

15

Wszystkie trzy podejścia do rynku i jego zadań w życiu społecznym łączą bezwzględną akceptację czy wręcz afirmację rynku jako mechanizmu regulacji gospodarki z potrzebą szerszej niż tylko rola „stróża nocnego”, obecności państwa w życiu społeczno-ekonomicznym

Nie należy tego utożsamiać z potrzebą interwencjonizmu państwowego odwołującego się do zaleceń ortodoksyjnego keynesizmu i zabezpieczeń socjalnych państwa dobrobytu

Neoliberalizm w świetle faktów (3)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

16

Friedrich von Hayek zwraca uwagę na wzajemne związki (czy wręcz współzależność) państwa i rynku

Skuteczne posługiwanie się konkurencją jako zasadą organizacji społeczeństwa dopuszcza niektóre rodzaje ingerencji państwa w życie gospodarcze

Jednocześnie państwo nigdy nie jest w stanie skutecznie zastąpić rynku – rola państwa w sferze gospodarczej polega przede wszystkim na gwarantowaniu konkurencji, wolności i praw jednostki oraz stabilizowaniu warunków gospodarowania, zwłaszcza poprzez prowadzenie określonej polityki monetarnej i fiskalnej

Neoliberalizm w świetle faktów (4)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

17

Podsumowanie:

W zderzeniu z tak pojmowaną ekonomiczną wykładnią neoliberalizmu przedstawione wcześniej krytyczne opinie na jego temat są chybione i noszą znamiona

ideologicznej zemsty zwolenników etatyzmu, reprezentujących interesy państwowej biurokracji

i dążących do trwałego powrotu do władzy

Neoliberalizm w świetle faktów (5)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

18

Sukces neoliberalizmu w walce konkurencyjnej z innymi systemami społeczno-gospodarczymi dowodzi, że jest on lepiej przystosowany do zmagań z realnymi problemami

Neoliberalizm opiera się na jedynym w dłuższym okresie efektywnym mechanizmie gospodarowania – mechanizmie cenowo-rynkowym, który jest w stanie w procesie uczenia się przetworzyć rozproszoną wiedzę podmiotów gospodarujących

Neoliberalizm odwołuje się do jedynej dostatecznie wypróbowanej w praktyce teorii ekonomicznej – ekonomii neoklasycznej zakładającej rynkową koordynację działań gospodarczych

Uwagi końcowe (1)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

19

Krytycy neoliberalizmu z pobudek czysto ideologicznych dopuszczają się intelektualnego nadużycia, odnosząc się wyłącznie do niektórych aspektów neoliberalnej koncepcji ładu społeczno-gospodarczego

Nie można też wykluczyć, że liderzy opinii publicznej (a raczej fabrykanci opinii) nie znają i nie rozumieją faktów ekonomicznych; oceniają stan kapitalistycznej gospodarki rynkowej w pewnym konkretnym momencie, nie zwracając uwagi na jej wewnętrzną dynamikę

Efektywność kapitalistycznej gospodarki rynkowej przejawia się zwłaszcza w procesach globalizacji

Uwagi końcowe (2)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

20

Ekwiwalentna wymiana rynkowa wszędzie tam, gdzie istnieją instytucjonalno-prawne warunki do jej prowadzenia, przewyższa inne formy koordynacji działań gospodarczych

Wolny rynek i konkurencja jako „postępowanie odkrywcze” rozwiązują w optymalny sposób problemy asymetrii informacyjnej w gospodarce i rozproszenia wiedzy w społeczeństwie opartym na rozwiniętym podziale pracy

Uwagi końcowe (3)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

21

Odejście od jałowej krytyki neoliberalizmu i przedstawiania go w konwencji „nieznośnego despotyzmu rynku” wymaga przeanalizowania z jednej strony mechanizmów funkcjonowania konkurencyjnych rynków, z drugiej – mechanizmów koordynacji rynkowej i działań regulacyjnych podejmowanych przez państwo

Krytycy neoliberalizmu powinni zrozumieć, że opisywany przez nich kapitalizm rynkowy bez granic w rzeczywistości nigdzie nie występuje; wszędzie procesy gospodarowania podlegają określonym regulacjom i normom, które mogą być bardziej lub mniej precyzyjne i bardziej lub mniej przestrzegane w życiu społecznym

Uwagi końcowe (4)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

22

Neoliberalizm stawia sobie za cel ukształtowanie gospodarki i społeczeństwa w sposób umożliwiający jednostkom realizowanie swojego dążenia do szczęścia przy minimalnej ingerencji ze strony państwa i maksymalnym indywidualnym samookreśleniu

Główny nurt współczesnego neoliberalizmu nie kwestionuje przy tym potrzeby tworzenia przez państwo ram instytucjonalno-prawnych ustroju społeczno-gospodarczego i istnienia państwowego systemu zabezpieczenia społecznego w celu sprawnego funkcjonowania rynku, czy niwelowania ewentualnych negatywnych następstw rozwiązań rynkowych

Uwagi końcowe (5)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

23

W neoliberalnej koncepcji ładu społeczno-gospodarczego

zasadnicze znaczenie przypisuje się nie ograniczaniu zakresu bezpośredniej interwencji państwa w autonomiczną

sferę rynku,

lecz przede wszystkim

tworzeniu i rozwijaniu ramowych warunków gospodarowania (instytucjonalnych i prawnych), gwarantujących sprawne

funkcjonowanie mechanizmu rynkowego oraz wolność jednostkową i gospodarczą

Uwagi końcowe (6)

Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

24

„Skuteczna obrona wolności musi być niezłomna, dogmatyczna i doktrynalna

i nie może czynić ustępstw na rzecz rozważań o jej celowości”

Friedrich von Hayek

Uwagi końcowe (7)