Jak popularyzować wiedzę o Pomorzu?

Projekty, działania, instytucje, ludzie

Józef BorzyszkowskiCezary Obracht-Prondzyński

Dlaczego temat: popularyzacja wiedzy?

• Jesteśmy przekonani, że brakuje refleksji nad istotą, celem, formami oraz zadaniami popularyzacji wiedzy

• Nie mogliśmy sobie przypomnieć kiedy temat popularyzacji wiedzy o Pomorzu był przedmiotem środowiskowej refleksji, czy też debaty

Popularyzacja wiedzy – czyli co i KTO?

• Pytanie podstawowe – rola NAUKI oraz rola UCZONEGO

• Nauka akademicka a nauka publiczna (obywatelska): na ile Akademia jest obecna w życiu publicznym?

• Obowiązki uczonych: uprawianie nauki czy także jej popularyzacja?

• Opowiadamy się za aktywną rolą uczonych w życiu publicznym

Obowiązki spoczywające na uczonych (poza gromadzeniem WIEDZY):

• - formułowanie opinii i dokonywanie ocen• - wyrażanie stanowisk i komentowanie zjawisk• - wyjaśnianie co i dlaczego dzieje się w nauce (dbanie o

legitymizację nauki i wiedzy naukowej w demokratycznym społeczeństwie)

• - kształtowanie poglądów pokolenia • - obowiązek krytyki (sprawdzian rzetelności i uczonych, i

dyskursu publicznego)• - rola ekspercka, doradcza, edukacyjna (czy OŚWIECENIE

PUBLICZNE to już tylko mit?)

• Pytanie: jak się z tego wywiązujemy• I jakie są zagrożenia (przykładów nadużycia wiedzy i nauki

w debacie publicznej jest aż nadto…)

Czy to się opłaca? Czy warto to robić?

• Kluczowa sprawa – ocena parametryczna (ROZPORZĄDZENIE MNiSW z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym). Co się tu liczy:

• ZATRUDNIENIE PRZY REALIZACJI BADAŃ NAUKOWYCH LUB PRAC ROZWOJOWYCH• DANE O PUBLIKACJACH I MONOGRAFIACH NAUKOWYCH• PATENTY I WDROŻENIA• DOROBEK ARTYSTYCZNY• UPRAWNIENIA DO NADAWANIA STOPNI NAUKOWYCH ORAZ STOPNI W ZAKRESIE SZTUKI• MIĘDZYNARODOWE I KRAJOWE PROJEKTY OBEJMUJĄCE BADANIA NAUKOWE LUB PRACE

ROZWOJOWE• CZŁONKOSTWO WE WŁADZACH I PEŁNIONE FUNKCJE W ZAGRANICZNYCH LUB

MIĘDZYNARODOWYCH TOWARZYSTWACH, ORGANIZACJACH I INSTYTUCJACH NAUKOWYCH ORAZ KOMITETACH REDAKCYJNYCH CZASOPISM NAUKOWYCH O ZASIĘGU MIĘDZYNARODOWYM

• LABORATORIA BADAWCZE Z POŚWIADCZENIEM UPRAWNIEŃ I WDROŻONE MIĘDZYNARODOWE SYSTEMY JAKOŚCI

• PRZYCHODY Z TYTUŁU PROWADZENIA BADAŃ NAUKOWYCH LUB PRAC ROZWOJOWYCH• NAKŁADY FINANSOWE NA INFRASTRUKTURĘ BADAWCZĄ• INNE EFEKTY PRAKTYCZNE BADAŃ NAUKOWYCH LUB PRAC ROZWOJOWYCH ORAZ TWÓRCZOŚCI

ARTYSTYCZNEJ (np. technologie, ekspertyzy, licencje…)• KONFERENCJE NAUKOWE• NAGRODY I WYRÓŻNIENIA• WYKAZ WYDAWANYCH PRZEZ JEDNOSTKĘ NAUKOWĄ CZASOPISM NAUKOWYCH

Gdzie popularyzacja wiedzy?

• 15. INFORMACJA O NAJWAŻNIEJSZYCH OSIĄGNIĘCIACH JEDNOSTKI W OKRESIE, KTÓREGO DOTYCZY ANKIETA, W ZAKRESIE POZOSTAŁYCH EFEKTÓW DZIAŁALNOŚCI NAUKOWEJ LUB DZIAŁALNOŚCI W ZAKRESIE SZTUKI

• Opis (do 900 znaków ze spacjami każdy) nie więcej niż 10 najważniejszych osiągnięć o znaczeniu ogólnospołecznym lub gospodarczym w okresie objętym ankietą; muszą to być wyłącznie osiągnięcia ściśle związane z działalnością naukową i twórczą. (…)

• Do osiągnięć zalicza się:• 1) zastosowanie wyników badań naukowych lub prac rozwojowych o dużym znaczeniu społecznym, w

szczególności w zakresie ochrony zdrowia, ochrony środowiska, ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego, ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego, ochrony miejsc pracy, jakości i bezpieczeństwa żywności, lub gospodarczym, w szczególności w zakresie nowych technologii i wyrobów, wdrożeń, licencji oraz działań zwiększających innowacyjność;

• 2) efekty wynikające z rozwoju infrastruktury badawczej o znaczeniu ogólnokrajowym lub międzynarodowym i jej wykorzystania wykraczającego poza daną instytucję, w tym naukowych baz danych;

• 3) organizację lub współorganizację konferencji krajowych, w których biorą udział przedstawiciele co najmniej pięciu jednostek naukowych, i konferencji międzynarodowych, w których co najmniej 1/3 czynnych uczestników prezentujących referaty reprezentowała zagraniczne ośrodki naukowe;

• 4) upowszechnianie wiedzy (festiwale nauki i inne formy promocji i popularyzowania nauki) oraz działalności popularno- naukowej, w tym organizację lub współorganizację imprez popularnonaukowych i artystycznych (festiwale, konkursy, wystawy);

• 5) publikację lub monografię naukową o szczególnym znaczeniu dla dziedzictwa narodowego albo rozwoju kultury lub nauki.

Skutek?• Zbyt mała aktywność znacznej części

środowiska akademickiego i w związku z tym obniżanie jego znaczenia w dyskursie publicznym

• Przy utrzymującym się jednak oczekiwaniu i potrzebie, aby taki głos był słyszalny!

• Uwiąd wielu towarzystw naukowych (pytanie o rolę regionalnych towarzystw naukowych oraz generalni społecznego ruchu naukowego – brak uwzględnienia tego aspektu w reformie nauki, ale… może to i dobrze)

• Brak integracji środowiska popularyzatorskiego• Marginalizacja tego problemu w

działalności uczelni

Przykład? Z naszego podwórka:

• W strategii UG: „Przekazywaniu i popularyzacji najnowszej wiedzy poznawczej i utylitarnej będą służyły nieustannie modernizowane i rozwijane studia podyplomowe oraz kursy adresowane do osób z regionalnych oraz krajowych kręgów gospodarczych i instytucjonalnych. Oddziaływanie Uczelni na pomorską społeczność będzie realizowane poprzez unowocześnianie i poszerzanie kształcenia w formie Uniwersytetu Otwartego oraz Uniwersytetu Trzeciego Wieku”

No końcu Strategii UG napisano:

9. UMOCNIENIE WIĘZI UCZELNI Z OTOCZENIEM GOSPODARCZYM I SPOŁECZNYM POMORZA• Ścisła współpraca Uniwersytetu z otoczeniem gospodarczym i społecznym

Pomorza będzie zorientowana na obopólne korzyści w wymiarze intelektualnym, kulturowym, gospodarczym i społecznym.

• Uniwersytet, stając się ośrodkiem integrującym interdyscyplinarną działalność naukowo-badawczą, będzie służył regionowi swoim kapitałem intelektualnym i zasobami badawczymi. Będzie dbał o rozwój i promowanie nauki wśród mieszkańców Pomorza. Włączy się w inicjatywy prowadzące do uczynienia z Pomorza jednego z wiodących w kraju regionów pod względem innowacyjności. Będzie kształtował swą ofertę edukacyjną pod kątem regionalnego rynku pracy i potrzeb instytucji Pomorza.

• Działania integrujące Uczelnię z Pomorzem będą prowadzone przez Konwent Uniwersytetu Gdańskiego i poprzez aktywny jej udział w Klastrze Uczelni Pomorza. Komunikowanie się ze społecznością pomorską będzie się odbywało w takich formach, jak Targi Akademia, cykliczne konferencje i imprezy naukowe poświęcone Pomorzu, interaktywne strony internetowe i nowe formy praktyk studenckich.

Nie dziwią tedy oceny:

• Nie widać i nie słychać Uniwersytetu/Akademii/Uczonych w debacie publicznej

• Nie środowisko akademickie nadaje ton w dyskusjach o Pomorzu (z nielicznymi wyjątkami…)

Akademia

Obywatel

e

Cele popularyzacji wiedzy, czyli po co?

• Funkcje popularyzacji:• A) edukacyjna• B) tożsamościowa• C) integracyjna (na Pomorzu szczególnie ważna i…

trudna)• D) krytyki / zmiany/buntu• E) wyzwalająca – emancypacyjna (przykład kaszubski…)

• Różna perspektywa – międzynarodowa, krajowa, regionalna i lokalna (a nawet rodzinna – np. badania genealogiczne…)

• Popularyzacja wiedzy a edukacja dorosłych i ustawiczna

Tradycje popularyzacji wiedzy o Pomorzu na Pomorzu

• Specyfika Pomorza: działania niemieckie, polskie, kaszubskie

• Rola prasy (od dodatków do prasy codziennej do „Zapisków Historycznych)

• Muzea (nie tylko Gulgowscy…)• Towarzystwa:• A) niemieckie (Copernicus Verein…)• B) polskie (TNT, GTPNiS…)• C) kaszubskie • D) „mieszane” (Verein für Kaschubische Volkskunde)• Instytucje (np. Instytut Bałtycki)• Uczeni – zawodowi i amatorzy (rola Pelplina)• Skutki braku ośrodka akademickiego na Pomorzu!!!

Kto, w jakiej formie, w jaki sposób i dla kogo? Analiza sieci popularyzacji wiedzy na Pomorzu

WYMIAR:

INSTYTUCJONALNY

WIRTUALNY

INTELEKTUALNY

REALNY

Analiza instytucjonalna

• uczelnie• instytuty badawcze• agendy PANakademickie

• instytucje:• a) kultury (biblioteki, muzea, ośrodki kultury, np. NCK)• b) edukacyjne (szkoły, CEN, ODN)• c) inne: ECS, IPN• struktury urzędowe:• a) samorządy• b) agendy adm.centr. (np. oddział Inst. Dziedz. Narodowego)• organizacje społeczne• a) naukowe: oddziały ogólnopolskich (np. PTH, PTL, PTS), regionalne (GTN,

TNT), etniczne (IK), lokalne (CHTPN, ZTN)• społeczno-kulturalne, artystyczne, literackie

pozakademickie

Narzędzia, instrumenty, procedury, działania

• Czasopisma: naukowe i popularno-naukowe; regionalne i lokalne

• Wydawnictwa• Portale internetowe (np. miłośnicze,

hobbystyczne)• Konkursy, olimpiady• Nagrody

Jednocześnie:

• - powstawaniu wielu nowych instytucji (ECS, MIIWŚw, Swołowo, Centrum Kultury Morskiej, Żuławski Park Historyczny, Faktoria Rzymska w Pruszczu, Hevelianum, Stacja Morska w Helu, parki naukowo-

technologiczne, IKM etc.), • zalewowi publikacji różnego typu, • organizacji wielu imprez (BFN)… • towarzyszy silne odczucie ciągłej

dezintegracji, izolacji środowisk i instytucji, braku więzi, nikłej współpracy, wymiany informacji…

Kwestia finansowania

• - Granty zagraniczne (np. fundusze norweskie) w tym unijne (np. na faktorię w Pruszczu, Swołowo) czy też fundacje (np. FWPN)

• - Ministerstwa: MNiSW (granty, dotacje dla uczelni), MAiC, MKiDN, Min.Pracy

• - Samorząd regionalny i lokalne• - Bardzo słabo jeśli idzie o środki prywatnego

biznesu (czasami jest to sponsoring jakiegoś wydarzenia, wystawy czy wsparcie dla książki, ale niewiele jest działań systemowych, długookresowych…)

Infrastruktura intelektualna, czyli jak się przedstawia Pomorze, jakie są tendencje, wątki, sposoby, CECHY charakterystyczne, problemy, ograniczenia, zagadki, spory…

Jak to robimy?

• - wizualność oraz multimedialność: albumy, filmy, „pocztówkowy szał”, zdjęcia, nagrania dźwiękowe…

• - wielonarzędziowość: wydawnictwa książkowe, e-booki, filmy, płyty, muzyka, wystawy, działania performatywne (np. rekonstrukcje), …

• - ogromny postęp w dostępie do źródeł (edycje tekstów źródłowych, ale także wirtualne biblioteki cyfrowe, archiwa, mapy…), a jednocześnie selektywność, braki umiejętności odczytywania i interpretacji (krytyki) źródeł

Jak opowiadamy?• - ujawniona wielokulturowość• - prymat lokalności (perspektywy lokalnej) nad regionalnością• - ważność perspektywy indywidualnej, osobistej – silny nacisk na

wspomnienia, pamięć, relacje• - ale to często prowadzi do ckliwego sentymentalizmu,

nadmiernej emocjonalności, koncentracji na przeżyciach – • - efektem jest prymat zdarzeniowości, przyczynkarstwa,

epizodyczności (nawet w pracach mających ambicje syntezy – np. w monografiach wsi…);

• kolekcjonowanie faktów bez selekcji, „wszystkoizm” źródłowy – cokolwiek wynotujesz - podajesz…

• - a jednocześnie unikanie konfliktów, odchodzenie od tematów drażliwych, przy czym na drugim biegunie – unikanie ujmowania spraw kontekstowo, rozumienia, interpretacji

• - najgorzej jest, gdy popularyzacja nie jest popularyzacją tylko osądzaniem, wymierzaniem razów, dzieleniem racji (nadmierna perswazyjność i skłonność do manipulacji czy wręcz kłamstwa)

Czego za dużo, czego za mało?

• - Nadmierna koncentracja na historii ze szkodą dla innych obszarów aktywności naukowej i wiedzy o Pomorzu (naszą specyfiką jest język, więc o tym też sporo się pisze, ale już gorzej jest z wiedzą np. o muzyce, sztukach plastycznych..).

• Skutkiem jest słaba wiedza o współczesnym społeczeństwie pomorskim• - W obrębie historii koncentracja na historii najnowszej oraz na historii

politycznej (z silnymi akcentami ideologicznymi). Tymczasem umyka to co dla Pomorza niezwykle ważne:

• A) specyfika prawna i ustrojowa, • B) zróżnicowane dziedzictwo kulturowe, • C) historia gospodarcza i społeczna, w tym dziedzictwo techniczne i

technologia… • Koncentracja na historii współczesnej odbywa się ze szkodą dla

nowożytności i głównie XIX wieku, który to wiek dla Pomorza był kluczowy w każdym wymiarze: politycznym, cywilizacyjnym – modernizacja!, etnicznym, językowym etc.

• Liczy się także klimat duchowy. Tymczasem duch romantyzmu stereotypowo pojmowany słabo do Pomorza pasuje. Musi on być uwzględniany w lokalnym kontekście („trzeźwi romantycy”).

• Ciągle za mało o tradycji organicznikowskiej, spółdzielczej (tradycji współpracy), przedsiębiorczości…

Pomorska pamięć

• Czy i kto realizuje „politykę pamięci” na Pomorzu?

• Czy mamy do czynienia z pomorskim konfliktem pamięci? (między Łupaszką a „dziadkiem z Wehrmachtu”)

• Praktyki upamiętniające

Paradoksy:

• Mówimy, że ciągle niewiele się o Pomorzu pisze, a jednocześnie choćby doroczne noty w „Actach Cassubiana” pokazują jak ogromny jest przyrost publikacyjny

• Z drugiej strony im więcej jest zabiegów promocyjnych, popularyzatorskich (np. dodatków do czasopism etc.) tym więcej utyskiwania, że z popularyzacją jest słabo…

Przykłady (tylko hasłowo):

• Wydawnictwa encyklopedyczne: jest encyklopedia Gdańska, cała seria bedekerów, (ale nie udało się doprowadzić do końca Leksykonu kultury Pomorza)

• Wydawnictwa biograficzne (np. SBPN)• Monografie miast i wsi…• Śladami Żydów na Kaszubach i to co się dzieje wokół

tematyki żydowskiej• „Treichel” • Główczyce• Nekropolie Pomorza• Ruch rekonstruktorów (Malbork, Gniew, bitwa napoleońska,

Gdańsk – Francuzi, Brzeźno Szlacheckie, ruch rycerski)• Bytów 4 kultur• I wiele, wiele innych…

Deficyty i problemy…

• - horyzontalność (demokratyzacja): uwiąd autorytetu naukowego a więc „pisać każdy może”

• - brak krytyki i niski poziom krytycyzmu (albo też: krytycyzm nie tam gdzie trzeba i nie wtedy, kiedy trzeba)

• - izolacjonizm (branż, dyscyplin, lokalnych środowisk, kręgów, grup hobbystycznych…)

• - brak wymiany informacji • - internet paradoksalnie nie ułatwia, ale wręcz mnoży

problemy z powodu zalewu informacji i „informacji” (trudność w ocenie jakości, a w konsekwencji upowszechnianie mitów, rzeczy mało wiarygodnych)

• - Między kiczem a dezinformacją: CEPR

Pytanie o rolę mediów i sieci?

• Jak jest z popularyzacją wiedzy o Pomorzu w rozgłośniach radiowych oraz w gdańskiej TVP?

• Czy i na ile popularyzowanie wiedzy o Pomorzu jest obecne na łamach codziennej prasy regionalnej?

• Na ile uderza tam proces tabloidyzacji, czyli nastawienie na skandal, dziwaczność, kontrowersyjność… (przy pomijaniu tematów trudnych, złożonych)

• Czy w prasie lokalnej jest lepiej?• Niestety, słabo jest z dziennikarstwem naukowym

poświęconym Pomorzu• Czy są blogi naukowe o Pomorzu?

Potrzeby – rekomendacje:• - źródła informacji (brakuje nam porządnego centrum

informacji naukowej o Pomorzu!!!)• - potrzebujemy bibliografii bieżącej i retrospektywnej• - brakuje MUZEUM POMORSKIEGO - mamy ogromne

obszary „nieprzedstawione”: gdybyśmy chcieli gdzieś u nas obejrzeć wystawę o historii Pomorza, o pomorskiej wielokulturowości dawniej i dziś, o różnorodności pomorskiej kultury, o pomorskim pograniczu (sąsiedztwie polsko-niemieckim na Pomorzu), nie mamy nawet wystawy o historii i kulturze Kaszubów wykraczającej poza horyzont etnograficznego opisu…

• - musimy dokończyć syntezę dziejów Pomorza (Labuda)• - a przede wszystkim napisać popularną historię Pomorza

(ostatnia – 1978 rok) – powinna być uniwersalna tj. wielotematyczna, wieloetniczna, budująca równowagę między epokami

Cd. 1

• - potrzebny jest portal poświęcony popularyzacji wiedzy o Pomorzu (to co mamy to…) – ale być może takie coś nigdy nie powstanie, bo to musi być w sieci rozproszone?

• - potrzebne jest animowanie akcji odczytowej (prelekcje, wykłady, spotkania dyskusyjne), także przy wykorzystaniu technologii informacyjnych

• - ale też potrzeba krytycznej refleksji nad debatą publiczną - z jednej strony słyszymy: tego jest mnóstwo, prawdziwy zalew, inflacja…, ale z drugiej jest utyskiwanie, że wiele tematów nie zostało poddanych debacie publicznej.

Cd. 2• - potrzebne są serie wydawnictw popularyzatorskich (wzór –

Wielkopolska)• - potrzebujemy krytyki (publicystyki o książkach, wystawach

muzealnych…)• - ciągle za mało popularyzacji wiedzy o Pomorzu w ramach

np. Bałtyckiego Festiwalu Nauki• - potrzebujemy akcji popularyzującej książki regionalne o

Pomorzu oraz wsparcia dla czytelnictwa• - czy swoją rolę odgrywają takie wydarzenia jak: Noc

Muzeów, Europejskie Dni Dziedzictwa i czy do nich się ograniczać

• - rola nagród naukowych – czy doceniamy popularyzatorów?• brak nam filmów edukacyjnych o Pomorzu i słabo generalnie

z filmami dokumentalnymi

Pytanie o politykę władz regionalnych

• Wiemy, że to nie jest ich zadanie ustawowe, ale władze regionalne mają obowiązek budowania regionalnej wspólnoty obywatelskiej. I mają ku temu wiele narzędzi: muzea, biblioteki, instytucje kultury (NCK i nie tylko). Mają system grantów, nagrody, stypendia…

• Pytanie jak ten system działa? Oraz czy i jakie zadania związane z popularyzacją wiedzy o Pomorzu są traktowane jako priorytety w polityce regionalnej???

• I na ile instytucje/podmioty regionalne budują sieć kooperacji? Integracja pomysłów i środków samorządowych mogłaby dać bardzo pozytywne efekty (vide: podręcznik bytowski)