54

Biç si´ czy nie biç ?

Po lekcji uczeƒ powinien: znaç i rozumieç sytuacj´ polskiego podziemia niepodleg∏oÊciowego w lipcu 1944 roku;rozumieç przyczyny i okolicznoÊci wybuchu Powstania Warszawskiego;rozumieç motywacje post´powania i wàtpliwoÊci przywódców Polskiego Paƒstwa Podziemnego; rozumieç takie poj´cia jak: s∏u˝ba paƒstwu, racja stanu; umieç analizowaç wypowiedzi uczestników gry dydaktycznej;doceniç wysi∏ek i poÊwi´cenie walczàcych o wolnoÊç Polaków;dostrzegaç znaczenie patriotyzmu i poczucia odpowiedzialnoÊci za dobro wspólne.

Cele

Dylematy przywódców Polskiego PaƒstwaPodziemnego przed wybuchem PowstaniaWarszawskiego − gra sytuacyjna

Karol Mazur

Ârodki dydaktyczne:

zasady gry, kartki z nazwiskami przywódców Polskiego Paƒstwa Podziemnego, instrukcje dla poszczególnych uczestników gry, zestaw pytaƒ pomocniczych

55

1 Przed lekcjà uczniowie powinni znaç sytuacj´ militarnà na frontach Europy w pierwszej po∏owie 1944 roku, polityk´ zagranicznà Rzàdu RP

na Uchodêstwie za∏o˝enia Akcji „Burza” oraz podzia∏y polityczne w polskim podziemiu.

2 Na kilka dni przed lekcjà nauczyciel uprzedza, ˝e uczniowie wezmà udzia∏ w grze sytuacyjnej „Biç si´ czy nie biç” i t∏umaczy jej zasady

(materia∏ pomocniczy nr 1). Wybiera szeÊç osób, które b´dà odgrywaç role przywódców Polskiego Paƒstwa Podziemnego oraz powo∏uje ich dublerów (w przypadku gdyby wybrani uczniowie z jakiÊ przyczyn nie przyszli na lekcj´). Wybór konsultuje z klasà (spis ról – materia∏ pomocniczy nr 2).

3 Uczniowie przygotowujà si´ do gry w domu, czytajàc biogramy postaci, w rol´ których si´ wcielà oraz instrukcje z ich portretami psychologicznymi

(materia∏ pomocniczy nr 3 i 4). Pozostali uczniowie dostajà kalendarium wydarzeƒ i materia∏y êród∏owe, na podstawie których majà zastanowiç si´, jakie wydarzenia i czynniki przemawia∏y za i przeciw podj´ciu walk o Warszaw´ latem 1944 roku (materia∏ pomocniczy nr 5 i 6).

4 Na lekcji nauczyciel, sprawdzajàc prac´ domowà, omawia z uczniami wydarzenia i czynniki, które mog∏y wp∏ynàç na decyzj´ o rozpocz´ciu

Powstania w stolicy. Zapisuje je na tablicy.

5 Nauczyciel przypomina zasady gry dydaktycznej. Ka˝dy z jej uczestników przedstawia postaç, którà odgrywa, zaznaczajàc swoje stanowisko i rang´

w polskim podziemiu. Nast´pnie uczeƒ, który wciela si´ w postaç genera∏a Tadeusza Komorowskiego „Bora”, otwiera obrady Komendy G∏ównej AK. Na poczàtku udziela g∏osu wed∏ug kolejnoÊci zg∏aszania si´. Potem pod wp∏ywem emocji obradujàcy mogà przerywaç sobie, nie czekajàc na udzielenie im g∏osu. Na zakoƒczenie, kiedy wyczerpià si´ argumenty, genera∏ Komorowski prowadzi g∏osowanie, przedstawia jego wyniki i koƒczy posiedzenie. W miar´ mo˝liwoÊci nauczyciel stara si´ nie ingerowaç w wypowiedzi uczniów, chyba ˝e zostanà z∏amane regu∏y gry lub uczestnicy b´dà ra˝àco odbiegaç od tematu. Pozostali uczniowie przys∏uchujà si´ obradom, zastanawiajàc si´ nad okolicznoÊciami wybuchu Powstania (materia∏ pomocniczy nr 7).

6 Pod koniec obrad, jeszcze w trakcie dyskusji, nauczyciel dostarcza dwie notatki, jednà pu∏kownikowi ChruÊcielowi, a drugà pu∏kownikowi

Irankowi-Osmeckiemu (materia∏ pomocniczy nr 8). Informacje zawarte w tych notatkach mogà zasadniczo wp∏ynàç na stanowisko obu oficerów.

Przebieg zaj´ç:

56

7 Po zakoƒczeniu gry nauczyciel opowiada uczniom, jak w rzeczywistoÊci wyglàda∏y ostatnie posiedzenia Komendy G∏ównej AK w lipcu 1944 roku,

na których dyskutowano o terminie rozpocz´cia Powstania (materia∏ pomocniczy nr 9).

8 Po obejrzeniu gry i wys∏uchaniu komentarza nauczycielskiego wszyscy uczniowie dyskutujà nad kwestiami przestawionymi w materiale

pomocniczym nr 7. Zastanawiajà si´, jakie fakty i okolicznoÊci przemawia∏y za i przeciw wybuchowi Powstania w Warszawie oraz jakich argumentów u˝ywali uczestnicy gry.

9 Nauczyciel podsumowuje dyskusj´, zwracajàc uwag´ na najwa˝niejsze dylematy przywódców Polskiego Paƒstwa Podziemnego. Warto pokazaç,

jak wielki ci´˝ar odpowiedzialnoÊci spoczywa∏ na ich barkach. Sytuacja przypomina∏a bowiem akcj´ greckiej tragedii. Ka˝da decyzja bohaterów wydarzeƒ mog∏a przynieÊç z∏owrogie nast´pstwa.

57

Materia∏ pomocniczy nr 1 1ZASADY GRY

Gra sytuacyjna jest oparta na przebiegu trzech ostatnich posiedzeƒ Komendy G∏ównej AK tu˝ przed wybuchem Powstania Warszawskiego. Jej celem jest ukazanie sylwetek przywódców Polskiego Paƒstwa Podziemnego oraz ich dylematów przy podj´ciu decyzji o wszcz´ciu walk w stolicy. Wybrani uczniowie wcielajà si´ w role cz∏onków Komendy G∏ównej i debatujà, kiedy wydaç rozkaz o rozpocz´ciu Powstania.

Gra sytuacyjna (w przeciwieƒstwie do symulacyjnej) nie musi odtwarzaç rzeczywistoÊci historycznej. Znajàc t∏o historyczne i posiadajàc ogólne wskazówki, jej uczestnicy mogà podejmowaç decyzje inne od tych, które zapad∏y naprawd´.

Narad´ prowadzi Dowódca AK genera∏ Tadeusz Komorowski „Bór”. On udziela g∏osu i pilnuje, aby obradujàcy nie przerywali sobie nawzajem. Dyskusja ma raczej swobodny charakter. Wszyscy majà prawo zabraç g∏os parokrotnie. Na koniec gdy wszyscy przedstawià swoje stanowiska, genera∏ Komorowski nakazuje g∏osowanie: Czy wyznaczamy termin Powstania?

Podczas dyskusji nie wolno u˝ywaç argumentów ad personam, obra˝aç innych dyskutantów, podnosiç g∏osu itp. W przypadku ∏amania ogólnie przyj´tych zasad cywilizowanej dyskusji nauczyciel przerywa gr´, dajàc czas na uspokojenie, w przypadkach skrajnych mo˝e podjàç decyzj´ o zastàpieniu jednego lub kilku grajàcych przez ich dublerów.

58

Materia∏ pomocniczy nr 2

UCZESTNICY

2

5. Jan Stanis∏aw Jankowski „Soból”, Delegat Rzàdu RP na Kraj

4. Pu∏kownik Kazimierz Iranek-Osmecki „Heller”, szef II Oddzia∏u (wywiadowczego) Komendy G∏ównej AK

3. Pu∏kownik Antoni ChruÊciel „Monter”, komendant okr´gu Warszawskiego AK, przysz∏y dowódca Powstania

6. Zdzis∏aw Jezioraƒski „Jan Nowak”, kurier AK

2. Genera∏ Leopold Okulicki „Niedêwiadek”, zast´pca Szefa Sztabu Komendy G∏ównej AK do spraw operacyjnych

1. Genera∏ Tadeusz Komorowski „Bór”, dowódca AK

59

Materia∏ pomocniczy nr 3 3BIOGRAMY

Antoni ChruÊciel „Monter” (1895-1960) – dyplomowany oficer s∏u˝by sta∏ej piechoty Wojska Polskiego, od 1932 roku podpu∏kownik, nast´pnie pu∏kownik (od 10 VIII 1942) i genera∏ brygady (od 14 IX 1944), dowódca Powstania Warszawskiego.

Urodzi∏ si´ we wsi ko∏o Przeworska. Ukoƒczy∏ gimnazjum w Jaros∏awiu, gdzie nale˝a∏ do tajnego skautingu. W I wojnie Êwiatowej wstàpi∏ poczàtkowo do Legionu Wschodniego. Po odmowie z∏o˝enia przysi´gi we wrzeÊniu 1914 roku zosta∏ wcielony do armii austriackiej. W niepodleg∏ej Polsce robi∏ karier´ wojskowà, studiujàc jednoczeÊnie prawo na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie.

We wrzeÊniu 1939 roku dowodzi∏ 82. Pu∏kiem w 30. Dywizji Piechoty. Kampani´ zakoƒczy∏ w twierdzy modliƒskiej. Po krótkiej niewoli zosta∏ wypuszczony na wolnoÊç w koƒcu paêdziernika 1939 roku. W czasie okupacji przebywa∏ w Warszawie. Od maja 1941 roku by∏ komendantem Okr´gu Warszawskiego ZWZ/AK.

Kazimierz Iranek-Osmecki „Heller” (1897-1984) – dyplomowany oficer s∏u˝by sta∏ej piechoty Wojska Polskiego (od 1939 roku podpu∏kownik, od 1943 pu∏kownik), szef IV i II Oddzia∏u Komendy G∏ównej AK.

Urodzi∏ si´ i ukoƒczy∏ gimnazjum w Rzeszowie. Od 1913 roku by∏ cz∏onkiem Zwiàzku Strzeleckiego. Podczas I wojny Êwiatowej s∏u˝y∏ w Legionach Polskich. Po kryzysie przysi´gowym w 1917 roku zosta∏ wcielony do armii austriackiej i wys∏any na front w∏oski. Zbieg∏szy do kraju, dzia∏a∏ w Polskiej Organizacji Wojskowej w ¸om˝y. W okresie mi´dzywojennym kontynuowa∏ karier´ wojskowego, s∏u˝àc w kolejnych jednostkach piechoty i koƒczàc Wy˝szà Szko∏´ Wojennà.

W Kampanii WrzeÊniowej by∏ oficerem do zleceƒ Naczelnego Kwatermistrza. OpuÊci∏ kraj, przekraczajàc granic´ polsko-rumuƒskà 17 IX 1939 roku. Poczàtkowo przebywa∏ w Sztabie Naczelnego Wodza na emigracji, gdzie by∏ odpowiedzialny za kontakt z okupowanym krajem. Na prze∏omie 1940 i 1941 roku odby∏ tajnà misj´ do Warszawy, jako emisariusz do dowódcy ZWZ Stefana Roweckiego „Grota”. Na jego proÊb´ pu∏kownik Iranek-Osmecki zosta∏ ostatecznie zrzucony do kraju w marcu 1943 roku. W strukturach AK by∏ poczàtkowo szefem Oddzia∏u IV (kwatermistrzowskiego), a od stycznia 1944 roku Oddzia∏u II (informacyjno–wywiadowczego) Komendy G∏ównej AK.

60

Materia∏ pomocniczy nr 3 3Jan Stanis∏aw Jankowski „Soból” (1882-1953) – dzia∏acz polityczny i spo–

∏eczny, Delegat Rzàdu RP na Kraj.Urodzi∏ si´ we wsi Krassowo Wielkie w powiecie Wysokie Mazowieckie.

Ukoƒczy∏ gimnazjum w Piotrkowie Trybunalskim. Studiowa∏ na Wydziale Fizyczno-Matematycznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz na Wydziale Chemicznym Warszawskiego Instytutu Politechnicznego. Po strajku szkolnym w 1905 roku kontynuowa∏ studia chemiczne w Pradze. W 1912 roku ukoƒczy∏ Studium Rolnicze Uniwersytetu Jagielloƒskiego. Od 1901 roku nale˝a∏ do m∏odzie˝owej organizacji narodowej „Zet”. W 1906 roku uczestniczy∏ w organizacji Narodowego Zwiàzku Robotniczego. W latach 1912-1913 reprezentowa∏ NZR w Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodleg∏oÊciowych. Podczas I wojny Êwiatowej s∏u˝y∏ w Legionach Polskich, awansujàc do stopnia kaprala. W okresie mi´dzywojennym robi∏ karier´ po–lityka i urz´dnika paƒstwowego. W 1921 i 1926 roku by∏ ministrem pracy i opieki spo∏ecznej. Do 1933 roku dzia∏a∏ w Narodowej Partii Robotniczej. Z jej ramienia by∏ radnym miejskim w Warszawie (1928-1934). Sprawowa∏ te˝ mandat poselski do Sejmu w latach 1928-1935. W 1937 roku zwiàza∏ si´ z nowopowsta∏ym Stronnictwem Pracy.

Podczas okupacji mieszka∏ w Warszawie, aktywnie dzia∏ajàc w insty– tucjach opieki spo∏ecznej. W konspiracji by∏ cz∏onkiem tajnego SP. Od 1941 roku dyrektor Departamentu Pracy i Opieki Spo∏ecznej Delegatury Rzàdu RP na Kraj. Dzia∏a∏ te˝ w Biurze Informacji i Propagandy Komendy G∏ównej ZWZ-AK. Od kwietnia 1943 do marca 1945 roku by∏ Delegatem Rzàdu RP na Kraj. W maju 1944 roku stanà∏ na czele Krajowej Rady Ministrów w randze wicepremiera. 26 VII 1944 roku decyzjà premiera Stanis∏awa Miko∏ajczyka zosta∏ upowa˝niony do „og∏oszenia powstania w momencie przez was wybranym”.

Tadeusz Komorowski „Bór” (1895-1966) – oficer s∏u˝by sta∏ej kawalerii WP (od 1933 pu∏kownik, genera∏ brygady od 1940, genera∏ dywizji od 1 III 1944), Dowódca AK, Naczelny Wódz Polskich Si∏ Zbrojnych na Zachodzie.

Urodzi∏ si´ w Chorobrowie (pow. Brze˝any) na Kresach. Po ukoƒczeniu gimnazjum we Lwowie s∏u˝y∏ w armii austriackiej. Do 1915 roku studiowa∏ w Akademii Wojskowej w Wiedniu. Nast´pnie dowodzi∏ plutonem na frontach wschodnim i w∏oskim.

W okresie mi´dzywojennym robi∏ karier´ wojskowà w jednostkach kawalerii. Wzià∏ udzia∏ w wojnie polsko-sowieckiej w 1920 roku, dowodzàc pu∏kiem u∏anów w bitwie pod Komorowem. By∏ wytrawnym kawalerzystà. Prowadzi∏ szereg kursów jeêdzieckich w polskiej armii i startowa∏ w konkursach

61

Materia∏ pomocniczy nr 3 3jeêdziectwa. W 1936 roku kierowa∏ polskà ekipà kawalerzystów na olimpia– dzie w Berlinie (polska dru˝yna zdoby∏a wówczas srebrny medal).

W Kampanii WrzeÊniowej dowodzi∏ os∏onà Wis∏y na odcinku od Góry Kalwarii do D´blina. Poczàtek okupacji zasta∏ go w Krakowie. W 1940 roku zosta∏ komendantem Obszaru Kraków-Âlàsk ZWZ. W kwietniu 1941 roku zosta∏ aresztowany przez gestapo. Po ucieczce z wi´zienia ukrywa∏ si´ poczàtkowo w okolicach Krakowa, a nast´pnie dotar∏ do Warszawy. Od lipca 1941 roku by∏ zast´pcà Komendanta G∏ównego ZWZ (od lutego 1942 Dowódcy AK). JednoczeÊnie jesienià 1941 roku objà∏ funkcj´ komendanta Obszaru Zachodniego ZWZ-AK (Okr´g Poznaƒ i Pomorze). Po aresztowaniu Stefana Roweckiego (czerwiec 1943 rok) zosta∏ Dowódcà AK. Sta∏ te˝ na czele Kierownictwa Walki Podziemnej, struktury powo∏anej wspólnie przez podziemne w∏adze wojskowe i cywilne.

Jan Nowak-Jezioraƒski (1914-2005) – ˝o∏nierz i kurier AK, po wojnie szef Radia Wolna Europa, dziennikarz i polityk.

W∏aÊciwie nazywa∏ si´ Zdzis∏aw Jezioraƒski. Urodzi∏ si´ w Warszawie. Po ukoƒczeniu sto∏ecznego Gimnazjum im. Adama Mickiewicza podjà∏ studia ekonomiczne na Uniwersytecie w Poznaniu. Uzyskawszy tytu∏ magistra ekonomii w 1936 roku, zosta∏ asystentem na tej˝e uczelni.

Walczy∏ w kampanii wrzeÊniowej jako podchorà˝y artylerii. Po ucieczce z niewoli niemieckiej dzia∏a∏ od 1940 roku w konspiracji. Zaanga˝owany by∏ w prowadzenie Akcji „N”, której celem by∏o obni˝anie morale okupanta poprzez rozdawanie ulotek i pism. Od poczàtku 1943 roku przeciera∏ szlak kurierski przez Szwecj´ do Anglii. Przyjmujàc pseudonim „Jan Nowak”, przewozi∏ poufnà korespondencj´ i tajne materia∏y. Pod koniec 1943 roku dosta∏ si´ do Londynu. Po zdaniu raportu z sytuacji w okupowanym kraju powróci∏ do Polski w lipcu 1944 roku.

Leopold Okulicki „Niedêwiadek” (1898-1946) – dyplomowany oficer s∏u˝by sta∏ej piechoty Wojska Polskiego (od 1936 roku podpu∏kownik od 1940 roku pu∏kownik, od maja 1944 roku genera∏ brygady) Dowódca AK i komendant organizacji „Nie”.

Urodzi∏ si´ we wsi Bratucice w powiecie bocheƒskim. Od 1909 roku uczy∏ si´ w gimnazjum w Bochni. Podczas I wojny Êwiatowej s∏u˝y∏ w Legionach Polskich. Po kryzysie przysi´gowym w 1917 roku zosta∏ wcielony do armii austriackiej. W listopadzie 1918 roku utworzy∏ w Bochni pluton, z∏o˝ony z gimnazjalistów i cz∏onków Polskiej Organizacji Wojskowej. Z oddzia∏em tym

62

Materia∏ pomocniczy nr 3 3s∏u˝y∏ na froncie wschodnim pod Lwowem. W wojnie z Sowietami by∏ kilka razy ranny. W okresie mi´dzywojennym pià∏ si´ po szczeblach kariery woj–skowej. W 1935 roku trafi∏ do Sztabu G∏ównego, gdzie by∏ mi´dzy innymi szefem Wydzia∏u „Wschód”.

1 wrzeÊnia 1939 roku, pe∏niàc dy˝ur w Sztabie, przyjmowa∏ pierwsze meldunki o rozpocz´ciu dzia∏aƒ wojennych. Po opuszczeniu Warszawy przez Sztab Naczelnego Wodza pozosta∏ w stolicy jako oficer ∏àcznikowy przy Armii „Warszawa”. Ochotniczo uczestniczy∏ w obronie miasta.

Nale˝a∏ do grupy oficerów, którzy pod koniec wrzeÊnia 1939 roku za– wiàzali konspiracyjnà S∏u˝b´ Zwyci´stwu Polski. Od paêdziernika tego roku przebywa∏ ju˝ w ¸odzi, gdzie zosta∏ dowódcà wojewódzkim SZP, a od stycznia 1940 komendantem Okr´gu ZWZ. We wrzeÊniu tego roku odwo∏ano go do Warszawy z powodu zagro˝enia aresztowaniem. Wkrótce mianowany zosta∏ komendantem terenów wschodnich, znajdujàcych si´ pod okupacjà so– wieckà. W listopadzie 1940 roku przebywa∏ ju˝ we Lwowie, gdzie zosta∏ pojmany przez NKWD i wywieziony do Moskwy w styczniu 1941 roku. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej zosta∏ zwolniony z wi´zienia. Objà∏ wówczas funkcj´ Szefa Sztabu Armii Polskiej genera∏a Andersa w Zwiàzku Sowieckim. W czerwcu 1943 roku zosta∏ odwo∏any do dyspozycji Naczelnego Wodza i we wrzeÊniu tego roku przyby∏ do Londynu. W maju 1944 roku zrzucono go do kraju. Objà∏ wkrótce stanowisko Szefa Operacji i zast´pcy Szefa Sztabu Komendy G∏ównej AK. Pod koniec lipca tego roku zosta∏ mianowany komendantem organizacji „Nie” i wyznaczony na nast´pc´ Dowódcy AK w razie ujawnienia si´ wobec Armii Czerwonej lub w wypadku niemo˝noÊci dalszego dowodzenia.

[wszystkie biogramy na podstawie: Powstanie Warszawskie – dni Polski niepodleg∏ej. Teki edukacyjne Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa 2005.]

63

Materia∏ pomocniczy nr 4 4Genera∏ Tadeusz Komorowski „Bór” – Dowódca AK, cz∏owiek spokojny

i opanowany, nie podnosi g∏osu, nieco flegmatyczny. Nie potrafi zajàç jednoznacznego stanowiska, waha si´ i jest podatny na wp∏ywy innych. Wys∏uchuje wszystkich i stara si´ zajàç pojednawcze stanowisko. Prowadzi obrady Komendy G∏ównej, udzielajàc g∏osu poszczególnym uczestnikom posiedzenia. Nie zawsze potrafi zapanowaç nad emocjami obradujàcych. Kiedy wszyscy przedstawià ju˝ swoje stanowiska, prowadzi g∏osowanie na kwestià: czy nale˝y wyznaczyç termin Powstania? Przedstawia wyniki g∏osowania i koƒczy posiedzenie.

Pu∏kownik Antoni ChruÊciel „Monter” – komendant Okr´gu Warszawskiego AK. Typowy wojskowy, które rozpatruje sytuacje polityczne w aspektach mili–tarnych. W swoich wypowiedziach potrafi byç stanowczy, a nawet ostry. Jako dowódca AK w stolicy zdaje sobie spraw´, ˝e jego ˝o∏nierze nie posiadajà wystarczajàco du˝o broni i amunicji. Liczy jednak, ˝e dzi´ki zaskoczeniu i „furii odwetu” uda si´ im opanowaç Warszaw´ choçby na kilka dni.

Genera∏ Leopold Okulicki „Niedêwiadek” – zast´pca Szefa Sztabu KG AK.

Bardzo zapalczywy wojskowy. Wzywa wszystkich do czynu i podj´cia decyzji o rozpocz´ciu walki z Niemcami. Niezwykle ostry w swoich wypowiedziach, cz´sto podnosi g∏os. Potrafi nawet krzyczeç na swoich prze∏o˝onych (genera∏a Komorowskiego).

Pu∏kownik Kazimierz Iranek–Osmecki „Heller” – szef wywiadu AK. Odpowiedzialny i opanowany dowódca. Ze spokojem opowiada o sytuacji militarnej na przedpolu Warszawy, zwracajàc uwag´, ˝e nie jest ona jasna. Hamuje zap´dy tych, którzy dà˝à do jak najszybszego rozpocz´cia walk powstaƒczych w stolicy.

Jan Stanis∏aw Jankowski „Soból” – Delegat Rzàdu RP na Kraj, spokojny i wywa˝ony polityk. Ze skupieniem ws∏uchuje si´ w dywagacje wojskowych. Rozumie potrzeb´ dzia∏ania militarnego, ale obawia si´ o los i ˝ycie cywilów. Ma te˝ wàtpliwoÊci, czy Armia Czerwona pomo˝e AK w opanowaniu Warszawy.

Zdzis∏aw Jezioraƒski „Jan Nowak” – kurier AK, który w∏aÊnie wróci∏ z Londynu, nie bierze udzia∏u w dyskusji i g∏osowaniu. Na ˝yczenie genera∏a Komorowskiego przedstawia stanowisko Rzàdu RP na Uchodêstwie oraz aliantów wobec Powstania. Zdaje sobie spraw´, ˝e w szerokim kontekÊcie mi´dzynarodowym Powstanie nie odegra znaczàcej roli (b´dzie jak „burza w szklance wody”). Rozumie jednak, ̋ e ̋ o∏nierze AK z niecierpliwoÊcià czekajà na rozpocz´cie akcji zbrojnej przeciwko okupantom.

64

Materia∏ pomocniczy nr 5 5KALENDARIUM WYDARZE¡ PRZED WYBUCHEM POWSTANIA:

Na poczàtku lipca dowództwo AK nie zak∏ada∏o jeszcze, ˝e Akcja „Burza” obejmie Warszaw´ i wybuchnie w stolicy powstanie.

7 lipca – z rozkazu Dowódcy AK genera∏a Tadeusza Komorowskiego „Bora” wys∏ano z Warszawy do okr´gów wschodnich 900 pistoletów maszynowych z amunicjà. Par´ dni póêniej wys∏ano jeszcze 60 pistoletów z 4400 pociskami.

16 lipca – NKWD aresztuje dowództwo i cz´Êç ˝o∏nierzy wileƒskiej AK. Oko∏o 20 lipca – spotkanie przedstawicieli Komendy G∏ównej AK: Szefa

Sztabu genera∏a Tadeusza Pe∏czyƒskiego „Grzegorza”, zast´pcy Szefa Sztabu genera∏a Leopolda Okulickiego „Niedêwiadka” i pu∏kownika Józefa Szostaka „Filipa” w lokalu przy Al. Niepodleg∏oÊci – genera∏ Pe∏czyƒski wysuwa myÊl o rozpocz´ciu walki w Warszawie.

21 lipca – spotkanie „trzech genera∏ów” – Komorowskiego, Pe∏czyƒskiego i Okulickiego – wniosek genera∏a Okulickiego, ˝e AK powinno opanowaç Warszaw´ przed wkroczeniem Armii Czerwonej, przyj´ty przez Dowódc´ AK.

22 lipca – odprawa Êcis∏ego sztabu Dowódcy AK – genera∏ Komorowski „Bór” podjà∏ decyzj´ o rozpocz´ciu Powstania, nale˝a∏o czekaç tylko na dogodny moment. Ustalono, ˝e od tej pory sztab Êcis∏y Dowódcy AK b´dzie zbieraç si´ codziennie o godz. 10.00 rano.

22 lipca – o godzinie 20.15 radio Moskwa podaje informacj´ o powstaniu PKWN.

22-24 lipca – konsultacje genera∏a Komorowskiego „Bora” z Delegatem Rzàdu RP na Kraj, Stanis∏awem Jankowskim i Radà JednoÊci Narodowej – poparcie RJN dla idei opanowania Warszawy przez AK na 12 godzin przed wkroczeniem Armii Czerwonej.

23-27 lipca – wÊród Niemców w Warszawie szerzy si´ panika. Wielu z nich zaczyna opuszczaç miasto.

26 lipca – Premier polskiego rzàdu Stanis∏aw Miko∏ajczyk wyje˝d˝a do Moskwy na rozmowy ze Stalinem.

Nast´pne dni lipca – powrót niemieckiej administracji do Warszawy.27 lipca – Moskwa og∏asza tekst umowy mi´dzy Stalinem i PKWN jako

jedynej legalnej w∏adzy w Polsce.Niemiecki gubernator Warszawy, Ludwig Fischer wydaje proklamacj´

(datowanà 24 lipca) do ludnoÊci polskiej o rych∏ym odparciu najazdu „bolszewików”, a tak˝e ˝àda, aby w dniu nast´pnym stawi∏o si´ 100 tyÊ. ludzi do robót fortyfikacyjnych.

65

Materia∏ pomocniczy nr 5 5Po odprawie dowódców obwodów pu∏kownik ChruÊciel zarzàdza pogo–

towie wojenne AK w Warszawie, a nast´pnie (o godz. 19) na wieÊç o wez– waniu Fischera wydaje rozkaz o przygotowaniu do walki.

28 lipca – na rozkaz genera∏a „Bora” pu∏kownik ChruÊciel odwo∏uje stan alarmowy oddzia∏ów AK w Warszawie. Stalin nakazuje dowódcy 1. Bia∏oruskiego Frontu, Rokossowskiemu uderzyç na Prag´ i zajàç jà pomi´dzy 5 a 8 sierpnia. Delegat Rzàdu otrzymuje depesz´ od premiera Miko∏ajczykaz upowa˝nieniem do „og∏oszenia powstania w momencie przez was wybranym”.

30 lipca – radiostacja komunistycznego Zwiàzku Patriotów Polskich „KoÊciuszko” nadaje parokrotnie wezwanie do rozpocz´cia walki w War– szawie.

30-31 lipca – wstrzymanie ofensywy sowieckiej w kierunku na Warszaw´.

66

I. FOREIGN OFFICE DO AMBASADORA EDWARDA RACZY¡SKIEGO W ZWIÑZKU Z INTERWENCJÑ W SPRAWIE UDZIELENIA POMOCY

WARSZAWIE, 27 LIPCA 1944. Szanowny Panie Ambasadorze,

DziÊ rano [27 lipca 1944] dyskutowa∏ Pan ze mnà trzy propozycje, które wczoraj przedstawi∏ Pan w skrócie sekretarzowi stanu [...] Obawiam si´, ˝e niezale˝nie od trudnoÊci skoordynowania takiej akcji z rzàdem sowieckim, którego si∏y zbrojne dzia∏ajà przeciw Niemcom na terytorium Polski, wzgl´dy operacyjne uniemo˝liwiajà nam wype∏nienie trzech postulatów wysuni´tych przez Pana w celu pomo˝enia powstaniu w Warszawie. Nie mo˝na przenieÊç powietrzem ponad Niemcami brygady spadochronowej, a˝ do Warszawy bez ryzyka olbrzymich strat. Równie˝ przerzucenie dywizjonów myÊliwskich na lotniska w Polsce by∏oby d∏ugà i skomplikowanà operacjà, którà, zresztà w ka˝dym wypadku, mo˝na by przeprowadziç tylko w porozumieniu z rzàdem sowieckim. Na pewno nie da∏oby si´ tego przeprowadziç w takim czasie, by zawa˝y∏o to na obecnej walce. W odniesieniu do bombardowania warszawskich lotnisk, Warszawa znajduje si´ poza normalnym zasi´giem bombowców RAF, a bombardowanie lotnisk w ka˝dym wypadku by∏oby znacznie bardziej w∏aÊciwe z baz kontrolowanych przez Sowiety. Je˝eli by wasze w∏adze mia∏y na myÊli bombardowania czó∏enkowe, które uzyska∏y ostatnio wiele rozg∏osu, przeprowadzajà je amerykaƒskie a nie królewskie si∏y powietrzne. Dlatego obawiam si´, ˝e w zwiàzku z tym rzàd Jego Królewskiej MoÊci nic nie mo˝e zrobiç [...].

Z wyrazami szacunku

O. G. Sargent

[cyt. za: Armia Krajowa w dokumentach, t. IV, Londyn 1977, s. 19-21; t∏umaczenie z angielskiego dokonane przez redakcj´ tomu.]

PYTANIA POMOCNICZE:1. W jaki sposób Anglicy mogliby pomóc Polakom po wybuchu     

         Powstania?2. Na jakie trudnoÊci zwróci∏ uwag´ urz´dnik brytyjskiego Ministerstwa

         Spraw Zagranicznych?3. Kto i jak móg∏by pomóc Powstaƒcom skuteczniej ni˝ zachodni alianci?

Materia∏ pomocniczy nr 6 6

67

II. SYTUACJA NA FRONCIE NA PRZEDPOLACH WARSZAWY WG DOWÓDCY AK, WARSZAWA, 27 LIPCA 1944.

Depesza Dowódcy AK do Naczelnego Wodza1. Si∏y 2. AOK (powinno chyba byç 9 armii niemieckiej) na przedpolu

Warszawy zosta∏y powa˝nie wzmocnione. Przyby∏y 1 do 2 WJ panc. z zachodu. Zaobserwowano elementy dyw. SS Hermana Göeringa. Oceniam si∏y 2. AOK na 10 WJ. [...]

2. AOK rozpocz´∏o przeciwnatarcie w rej. Siedlce–¸uków, w kierunku na BrzeÊç dla oswobodzenia obsady BrzeÊcia.

Natarcie sowieckie na D´blin rozerwa∏o na wschodnim brzegu Wis∏y styk 2. AOK i 4. AOK, którego gros wydaje si´ byç w rejonie Szczebrzeszyn- Janów-KraÊnik. Bardzo prawdopodobne dalsze natarcie sow.[ieckie] z rejonu D´blin-Pu∏awy na Radom i Warszaw´.

Po wyraênie panicznej ewakuacji Warszawy od 22 do 25 VII Niemcy okrzepli. W∏adze administracyjne powróci∏y i obj´∏y z powrotem urz´– dowanie.

2. Dzia∏anie swe o Warszaw´ uzale˝niam od wyniku bitwy 2. AOK na wschodnim brzegu Wis∏y.

3. Dnia 25.7. Sow.[ieci] przystàpili do rozbrajania zgrupowania 27. DP, która przed wejÊciem oddzia∏ów sow.[ieckich] opanowa∏a rejon Kock– Lubartów. Fakt ten, jak te˝ wrogi stosunek do naszych si∏ w rejonie Wilna, wyraênie wskazuje na to, ˝e Sow.[ieci] chcà zniszczyç AK jako polskà si∏´ dyspozycyjnà, im nie podporzàdkowanà.

Konieczne pilne poinformowanie Anglików – ze zwróceniem uwagi, ˝e tego rodzaju stanowisko sow.[ieckie] doprowadziç musi do zdecydowanego przeciwdzia∏ania z naszej strony. Zmusi to nas do samoobrony.

[cyt. za: J. Ciechanowski, Powstanie Warszawskie, Pu∏tusk 2004, s. 289.]

PYTANIA POMOCNICZE: 1. W jakim regionie toczy∏y si´ walki niemiecko-sowieckie pod koniec  

   lipca 1944 roku?2. Jak zachowa∏y si´ niemieckie w∏adze administracyjne Warszawy?3. Jakie by∏y relacje mi´dzy ˝o∏nierzami AK i Sowietami?

Materia∏ pomocniczy nr 6 6

68

III. SYTUACJA NA PRZEDPOLACH WARSZAWY W OCENIE DOWÓDZTWA NIEMIECKIEJ 9. ARMII, 31 LIPCA 1944.

[Dnia 31 lipca w dowództwie 9. armii niemieckiej zanotowano:] Planowane przez armi´ natarcie zgrupowania z dywizji pancernej

„H G” i zgrupowania 19. dywizji pancernej na Radzymin robi ma∏e post´py. Natomiast natarcie IV SS korpusu pancernego dotar∏o na odleg∏oÊç 5 km na wschód od Okuniewa. Otwiera to nie tylko mo˝liwoÊç odtworzenia stycznoÊci mi´dzy 2. i 9. armià, lecz tak˝e odci´cia sowieckiego III korpusu pancernego, który wysunà∏ si´ na Wo∏omin i Radzymin. Zadaniem 9. armii jest otwarcie komunikacji Warszawa – Radzymin. W tym celu ma wyruszyç natarcie IV SS korpusu pancernego z rejonu po∏udnie-zachód od Okuniewa.

1 sierpnia 1944[Dnia 1 sierpnia 1944 w dowództwie niemieckiej 9. armii zanotowano:]W rejonie Warszawy nieprzyjaciel ogranicza si´ do s∏abej dzia∏alnoÊci.

W∏asne natarcia dla okrà˝enia sowieckiego korpusu pancernego posuwajà si´ powoli lecz skutecznie. Cz´Êci XXXIX korpusu pancernego [...] docierajà do Radzymina. Grupa uderzeniowa 19 dywizji pancernej obchodzi Okuniew, zyskuje w terenie w kierunku wschodnim.

[Dziennik 9. Armii, s. 82; cyt. za: J. Ciechanowski, Powstanie Warszawskie, s. 300-301.]

PYTANIA POMOCNICZE:1. W jakiej sytuacji znajdowa∏a si´ armia niemiecka? Cofa∏a si´ czy       

         szykowa∏a si´ do ofensywy?2. Jak wyglàda∏y dzia∏ania bojowe armii sowieckiej 1 sierpnia 1944 roku?3. Porównaj obie (niemieckà i polskà) ocen´ sytuacji militarnej na

         przedpolach Warszawy? Jakie by∏y podobieƒstwa, a jakie ró˝nice?

Materia∏ pomocniczy nr 6 6

69

Materia∏ pomocniczy nr 6 6IV. WARSZAWA PRZED GODZINÑ „W”

Ko∏o 27 lipca panika Niemców ustàpi∏a po trosze próbom ratunku i zlepiania frontu. Niezale˝nie od wycofywania rozproszonych wojsk na zachód, nowe oddzia∏y, zw∏aszcza pancerne, przesz∏y na wschód. Jednego dnia przejecha∏o przez most Poniatowskiego 330 czo∏gów.

Tymczasem w szeregach AK ros∏o podniecenie. Od 28 lipca ca∏a Warszawa obj´ta zosta∏a pogotowiem zbrojnym. ˚o∏nierze siedzieli przez dwie doby w melinach. W niedziele nadszed∏ rozkaz rozejÊcia si´ i pochowania broni. Powstanie wydawa∏o si´ nieaktualne. Ch∏opcom miny zrzed∏y, wszyscy przecie˝ ˝yli nadziejà jakiegoÊ zbrojnego zrywu. [...] W niedziel´ 30 lipca Rosjanie zbombardowali okolice Dworca Zachodniego; magazyny kolejowe stan´∏y w ogniu. Nad miastem wysoko krà˝y∏y samoloty sowieckie. Nas∏uch radiowy przyniós∏ wiadomoÊç, ˝e Miko∏ajczyk ju˝ dolatuje do Moskwy. Towarzyszà mu Romer i Grabski. Oczywiste, ˝e podró˝ ta wp∏ynie i na spraw´ Powstania.

[cyt. za: L. Prorok, Kepi wojska francuskiego, s. 78.]

PYTANIA POMOCNICZE:1. Jaka by∏y nastroje wÊród ˝o∏nierzy AK na kilka dni przed wybuchem    

      Powstania?2. Jakie polityczne, a jakie militarne wydarzenia mog∏y wp∏ynàç

       na decyzj´ o podj´ciu walk w Warszawie?

70

Materia∏ pomocniczy nr 6 6V. RADIO „MOSKWA” i RADIOSTACJA „KOÂCIUSZKO” – WEZWANIE

WARSZAWY DO WALKI, 29 I 30 LIPCA 1944.

29 lipca wieczorem, radio Moskwa, audycja w j´zyku polskim: Dla Warszawy, która nigdy si´ nie podda∏a i nigdy nie usta∏a w walce go–

dzina czynu wybi∏a. Niemcy zechcà na pewno broniç si´ w Warszawie, sze– rzàc nowe zniszczenie i mno˝àc nowe tysiàce ofiar. Nasze domy i gmachy b´dà zamienione w oÊrodki oporu miasto Niemcy obrócà w ruiny, ludnoÊç wystawià na zag∏ad´. Wywiozà wszelkie najcenniejsze dobro i obrócà w pe–rzyn´ wszystko, co pozostawià za sobà. Tote˝ teraz sto razy bardziej ni˝ kiedykolwiek nie wolno zapomnieç, ˝e w potopie hitlerowskiej zag∏ady przepadnie wszystko to, co nie b´dzie ocalone czynem, ˝e bezpoÊrednià, czynnà walkà na ulicach Warszawy, po domach, fabrykach, magazynach, nie tylko przyÊpieszymy chwil´ ostatecznego wyzwolenia, lecz ocalimy rów–nie˝ majàtek narodowy i ˝ycie naszych braci.

30 lipca, radiostacja „KoÊciuszko”:Warszawa dr˝y w posadach od ryku dzia∏, wojska sowieckie nacierajà

gwa∏townie i zbli˝ajà si´ ju˝ do Pragi. Nadchodzà, aby przenieÊç wam wol–noÊç. Niemcy wyparci z Pragi b´dà usi∏owali broniç si´ w Warszawie. Zechcà zniszczyç wszystko. W Bia∏ymstoku niszczyli wszystko przez szeÊç dni. Wymordowali tysiàce naszych braci. Uczyƒmy, co tylko w naszej mocy, by nie zdo∏ali powtórzyç tego samego w Warszawie.

Ludu Warszawy! Do broni! Niech ludnoÊç ca∏a stanie murem wokó∏ Kra–jowej Rady Narodowej, wokó∏ warszawskiej Armii Podziemnej. Uderzcie na Niemców. Udaremnijcie ich plany zburzenia budowli publicznych. Pomó˝cie Czerwonej Armii w przeprawie przez Wis∏´. Przesy∏ajcie wiadomoÊci, poka–zujcie drogi.

[cyt. za: Polskie Si∏y Zbrojne, t. III, Londyn 1950, s. 702.]

PYTANIA POMOCNICZE: 1. Jakiego rodzaju jest to tekst? Informacyjny czy propagandowy?2. Jakimi argumentami komuniÊci chcieli zjednaç sobie ludnoÊç

        Warszawy?3. Jakà rol´ wed∏ug nich mia∏a odegraç Armia Czerwona?

71

Materia∏ pomocniczy nr 7 7NA PODSTAWIE DIALOGU MI¢DZY UCZESTNIKAMI POSIEDZENIA

KOMENDY G∏ÓWNEJ AK ODPOWIEDZ NA NAST¢PUJÑCE PYTANIA:

Jakie by∏y poglàdy poszczególnych cz∏onków sztabu w kwestii kon–     tynuowania Akcji „Burza” w Warszawie?

Jakie by∏y motywy podj´cia decyzji o wybuchu Powstania?

Jakie by∏o stanowisko rzàdu na emigracji i Naczelnego Wodza wobec        Powstania? Na co liczy∏ premier Miko∏ajczyk? Czy zachodni alianci mogli      pomóc AK w konfrontacji z Niemcami?

Jakie istnia∏y niebezpieczeƒstwa, jeÊli Powstanie nie zacz´∏oby si´ w odpo–      wiednim czasie?

72

Materia∏ pomocniczy nr 8 8

Pu∏kownik Antoni ChruÊciel „Monter” otrzymuje od swoich wywiadowców informacj´ o wkroczeniu czo∏gów sowieckich na przedmieÊcia warszawskiej Pragi.

Pu∏kownik Kazimierz Iranek–Osmecki „Heller”, szef wywiadu otrzymuje notatk´ o tym, ˝e Niemcy sprowadzili w∏aÊnie dywizj´ pancernà „Hermann Göring” i rozpoczynajà kontrofensyw´, aby odrzuciç Sowietów od Warszawy.

Materia∏ pomocniczy nr 8 8

73

Od 22 lipca 1944 roku wiadomo by∏o, ˝e majàc przyzwolenie Rzàdu RP na Uchodêstwie dowództwo AK podj´∏o ju˝ decyzj´ o rozpocz´ciu Powstania w Warszawie (zobacz kalendarium). Zastanawiano si´ tylko, kiedy ma ono wybuchnàç. Na kolejnych posiedzeniach Komendy G∏ównej AK Êledzono zatem bacznie post´py militarne armii sowieckiej, aby znaleêç dogodny moment uderzenia na Niemców.

30 lipca przed dowództwem AK stanà∏ emisariusz z Londynu – Zdzis∏aw Jezioraƒski, który zaznaczy∏, ̋ e stanowisko rzàdu londyƒskiego wobec Powstania nie jest jednolite. O ile premier Stanis∏aw Miko∏ajczyk uwa˝a, ˝e nale˝y podjàç prób´ odbicia stolicy z ràk Niemców, o tyle Wódz Naczelny Kazimierz Sosnkowski jest przeciwny powstaniu, gdy˝ mo˝e ono naraziç ˝o∏nierzy AK na dekonspiracj´ przed Sowietami. W dodatku pomoc ze strony aliantów mo˝e byç tylko symboliczna, gdy˝ nie chcà si´ oni naraziç sowietom.

Kluczowymi okaza∏y si´ wydarzenia z 31 lipca 1944 roku. Na porannym posiedzeniu Komendy G∏ównej Komorowski powiedzia∏, ̋ e Powstanie powinno wybuchnàç w takim momencie, aby Delegatura Rzàdu na Kraj mia∏a 12 godzin czasu do ujawnienia si´ przed Sowietami. Szef wywiadu AK pu∏kownik Iranek–Osmecki zaznaczy∏, ˝e sytuacja na froncie wschodnim nadal jest niejasna i nie wiadomo, kiedy Rosjanie mogà wkroczyç na Prag´. Najbardziej zapalczywy by∏ genera∏ Okulicki, który domaga∏ si´ natychmiastowego wyznaczenia daty rozpocz´cia Powstania, zarzucajàc sceptykom tchórzostwo i kunktatorstwo. Natomiast pu∏kownik ChruÊciel przypomnia∏, ˝e warszawska AK ma za ma∏o broni i amunicji, aby prowadziç dzia∏ania militarne d∏u˝sze ni˝ 3–4 dni. Proponowa∏ zatem, aby poczekaç jeszcze na odwrót Niemców. Na koniec genera∏ Komorowski zarzàdzi∏ g∏osowanie, w którym jedynie 3 na 10 osób opowiedzia∏o si´ za natychmiastowym wyznaczeniem terminu Powstania. Czekajàc na dalszy bieg wydarzeƒ za Wis∏à, Dowódca AK zapowiedzia∏, ˝e spotkajà si´ w tym samym gronie o 17.00.

Wczesnym popo∏udniem genera∏ Komorowski spotka∏ si´ z przed–stawicielami Rady JednoÊci Narodowej i Delegatem Rzàdu RP na Kraj. Politycy opowiedzieli si´ za powstaniem, ale zalecili wojskowym ostro˝noÊç, aby nie nara˝aç niepotrzebnie ˝ycia ludnoÊci cywilnej.

Sytuacja zmieni∏a si´ po po∏udniu. Oko∏o 17.00 w siedzibie Komendy G∏ównej zjawi∏ si´ pu∏kownik ChruÊciel, który zaczà∏ przekonywaç genera∏ów: Komorowskiego, Okulickiego i szefa Sztabu AK Pe∏czyƒskiego, ˝e Rosjanie ju˝ przerwali front i lada chwila wkroczà na Prag´. Wezwa∏ do natychmiastowego dzia∏ania. Mimo nieobecnoÊci wielu cz∏onków sztabu, w tym szefa wywiadu AK, pu∏kownika Iranka–Osmeckiego, genera∏ Komorowski po konsultacji z Janem Stanis∏awem Jankowskim wyznaczy∏ Godzin´ „W” na 17.00 dnia nast´pnego. Dopiero oko∏o godziny 18.00 zjawili si´ pozostali szefowie z KG AK. O ile szef oddzia∏u operacyjnego pu∏kownik Józef Szostak „Filip”

Materia∏ pomocniczy nr 9 9

74

Materia∏ pomocniczy nr 9 9zaakceptowa∏ decyzj´ genera∏a Komorowskiego, o tyle pu∏kownik Iranek–Osmecki i szef oddzia∏u ∏àcznoÊci pu∏kownik Kazimierz Pluta–Czachowski zg∏osili pewne obiekcje. Pierwszy uwa˝a∏, ˝e informacje pu∏kownika ChruÊciela o post´pach Armii Czerwonej sà przesadzone. Drugi zaÊ powiedzia∏, i˝ zgodnie z jego ustaleniami Niemcy rozpocz´li w∏aÊnie kontratak z rejonu Modlina. genera∏ Komorowski uzna∏ jednak, ˝e jest ju˝ za póêno, aby cofnàç rozkaz o wybuchu Powstania.

[na podstawie J. M. Ciechanowski, Powstanie Warszawskie. Zarys pod∏o˝a politycznego i dyplomatycznego, Pu∏tusk 2004.]